Қазақстан Республикасы Білім және
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университетi
Курстық жұмыс
тақырыбы:
Дебиторлық берешектің есебі
Орындаған: Қаржы және есеп
факультетінің 2 курс студенті
Жұмағалиева М.Х.
Тексерген: Жапбарханова М.С.
Алматы 2005 ж.
Ж О С П А Р
Кіріспе 3
1.Дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыру 4
1.1 Дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыру 4
1.2 Дебиторлық берешекті беру-сату 6
2. Дебиторлық берешектер бөлімінің есебі 10
2.1. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер берешегінің есебі
2.2. Күмәнді дебиторлық берешектер есебі 14
2.3. Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық берешектерінің есебі 16
2.4 Басқадай дебиторлық берешектердің есебі 17
2.5 Алдағы кезең шығындарының есебі 21
2.6 Берілген аванстар есебі 22
Қорытынды 24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 25
Кіріспе
Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты
Көптеген кәсіпорындар мен ұйымдар тауарлар мен қызметтерді сатып
Мен өзімнің курстық жұмысымда осы дебиторлық берешекті теория
«Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілер берешегі».
«Күмәнді дебиторлық берешектер».
«Еншілес серікестіктердің дебиторлық берешегі».
«Басқадай дебиторлық берешек».
«Алдағы кезең шығындары».
«Берілген аванстар».
Енді жалпы дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыруды және жоғарыдағы
1.Дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыру
1.1 Дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыру
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын
ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті берешектер;
вексельдер бойынша алынуға тиісті берешектер;
негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық берешегі;
басқадай дебиторлық берешектер.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық берешектердің
Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып алушыларға баға
Кейбір жағдайларда сапасының төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық берешектер есебін жүргізу барысында мына
нөмірі 7 – Журнал-ордер – «Жұмысшылар мен басқа
нөмірі 8 – Журнал-ордер – «Алынуға тиісті
нөмірі 9 – Журнал-ордерге қосымша тізімдеме – «Берілген
нөмірі 10 – Журнал-ордер – «Күдікті қарыздар бойынша
нөмірі 11 – Журнал-ордер – «Сатып алушылар және
Стып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен
Дебиторлық берешектер келесідей бөлімдерден тұрады:
«Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілер берешегі».
«Күмәнді дебиторлық берешектер».
«Еншілес серікестіктердің дебиторлық берешегі».
«Басқадай дебиторлық берешек».
«Алдағы кезең шығындары».
«Берілген аванстар».
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен
1.2 Дебиторлық берешекті беру-сату
Дебиторлық берешекті беру-сату мәміле жасау кезінде тараптардың қарым-қатынасы
Дебиторлық берешектің ауқымына байланысты кәсіпорында айналымнан қаржыларды оқшауландыру,
Тауар запастарымен салыстырғанда дебиторлық берешек – бұл ақшалай
Берешектің нақтылығын және дебитордың бар екендігін растау жөніндегі
Факторингілік компания – бұл белгілі бір сыйақыға кәсіпорынның
Сатып алушы- компания
тауар, қызмет Сатушы-
компания
несие шартын
сұрайды
Несие шартындағы факторингілік компания
төлем жасайды
алдын-ала қолма қол
ақша төлейді
1–сызба
Факторинг кезіндегі негізгі рәсімдердің сызбасы
Яғни факторинг – бұл төлемнің көп бөлігін, берешектің
Әлбетте, өз қызметтеріне факторингілік компаниялар несие мен комиссия
Кері талап қою (регресс) – бұл мынадай жағдайда
Дебиторлар берешекті белгіленген уақытта өтемесе;
Мерзімінен бұрын төлесе;
Аударылған дебиторлық берешектің қолайсыз болуы салдарынан туындаған түзетулер
Витулаева Т. «Дебиторлық борышты беру-сату»
Бухгалтер бюллетені – 2001 – №46 – 9
Тұлғаларды өзгерту үшін ҚР Азаматтық кодексінің 339-бабының міндеттемесінде
Дебиторлық борышты кері талап қою құқығынсыз сатқан кезде
Дебиторлық берешекті үшінші тарапқа қолма-қол ақшаға айырбастау арқылы
Қамтамасыз етілген алыс-беріс
дебиторлық берешекті сату
2–сызба
Дебиторлық берешекті үшінші тарапқа қолма-қол ақшаға айырбастау арқылы
Кері талап қою құқығымен дебиторлық берешекті сатқан кезде:
● дебитор берешекті өтемеген жағдайда, сатушы сатып алушыға
● тараптардың әрқайсысы осы операция кезінде операция
Витулаева Т. «Дебиторлық борышты беру-сату»
Бухгалтер бюллетені – 2001 – №46 – 9
● таза түсімдер айқындалады – бұл, пайда
● нәтижесінде сатудан болған зиян анықталады.
Сатушыда дебиторлақ берешек сомасын сатуға қатысты тауарларды, жұмыстарды,
● ақшалай қаражаттың жеткіліксіздігі;
● меншік құқығын қорғау;
● несиеге қол жеткізе алмау;
● заңды несиелік шектеулер;
● қарызды қамсыздандыру.
Сатып алушыда дебиторлық берешекті сатып алу болашақта аударылған
2. Дебиторлық берешектер бөлімінің есебі
2.1. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер берешегінің есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың «сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
301 «Алынуға тиісті шоттар»;
302 «Алынған вексельдер»;
303 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл
«Алынуға тиісті шоттар» деп аталатын шотта тиеліп жіберілген
Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлары
Вексель дегеніміз – оның иесінің белгіленген мерзім,
Вексель белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша борышқорлық міндеттеме
Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жәй және
Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель
Аудармалы вексель – (тратта) кредитордың (транссангтың) қарызкерге (трассатқа)
Вексельдерді сонымен қатар пайыздық және пайызсыздық деп екіге
Пайыздық вексельдердің атаулы құнында төленетін пайыз сомасы өз
Пайызсыздық вексельдерде пайыздық сома өз алдына бөлек көрсетілмейді,
Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және қазыналық
Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол
Қазыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар Мемлекеттің
Шоттар бойынша жасалатын есептің ұйымдастырылуын қарастырайық. 301 «Алынуға
Кейінгі кездері дебиторлық қарызды талап ету құқын факторингалық
Факторингалық операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда, қаржылық агент
Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да несиелік,
302 «Алынған вексель» шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер)
1 «Вексель бойынша алынатын пайызы» деп аталатын субшоты
Пайыздық емес вексель (марапаттау сомасы жеке көрсетілмейтіндіктен, вексель
2 «Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасы шегерілген (дисконт)».
3 «Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт)».
Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы толық көлемде, олардың
Кесте 1
Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы
Пайыздық вексель Пайызсыз вексель
Алғашқыда, марапаттау сомасы, толық көлемде болашақ кезеңінің табысы
332 шоттың дебеті мен 611 шоттың кредиті бойынша
Содан соң, есепті кезең барысында үлесіне сай есептелген
611 шоттың дебеті мен 724 шоттың кредитінде көрініс
303 «Басқа да» шоты бойынша шаруашылық жүргізуші субъектісі
301-шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларға берілген
2.2. Күмәнді дебиторлық берешектер есебі
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке
Әрбір кәсіпорын тек төлеуге қабілетті сатып алушының болғанын
Сатып алушылардың келісімшартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген шоттары
Радостовец Р.К., Радостовец В.В., Ғабдулин Т.Ғ., Шмидт
Тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты шоттарды
Резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған
Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы
Кәсіпорындар мен ұйымдар күмәнді қарыздарға шығындардың есебіне резерв
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп
Кез келген кәсіпорындар мен ұйымдарды алып қарасақ та
несиге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пейыз әдісі
дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі (бухгалтерлік
Бұндағы бірінші аталған әдістің мақсаты күмәнді дебиторлық берешектердің
Жоғарыда аталған несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген
Негізінен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз
Күмәнді қарыздарды бағалау үшін қолданылатын дебиторлық қарыздарды өтелу
негізгі дебиторлық берешекке жасалған бірыңғай құрамдастырылған
алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек
2.3. Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық берешектерінің есебі
Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің қарыздарын есепке алу үшін Бас
Бұл бөлімшеге мына шоттар кіреді:
321 «Еншілес серіктестіктердің қарыздары»;
322 «Тәуелді серіктестіктердің қарыздары»;
323 «Бірлесіп-бақыланатын заңды тұлғалардың қарыздары».
Аталмыш бөлімшенің шоттарында еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын
«Шаруашылық серіетестіктері» дегеніміз пайда табу мақсатына негізделген және
серіктестік, сенім серіктестігі, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша
жауапкершілікті серіктестік және акционерлік қоғамдар нысандарында болуы
серіктестік болып табылады. Еншілес шаруашылық серіктестігі өзінің негізгі
Еншілес кәсіпорын бас кәсіпорынға қатысты, ал немерелес –
321,322 және 323 шоттарда еншілес, тәуелді және бірлесіп
Бұл шоттар-негізгі, активті, күрделі; әрбір еншілес, тәуелді және
Бас кәсіпорын еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарыздары көрсетілген
Бас және еншілес (тәуелді) серіктестіктердің арасында жасалған 641-643
- 641-643-шоттар дебеті;
- 321-323-шоттар кредиті - өтелген дебиторлық қарыздар сомасына.
Есеп айырысу шоттары (321-323 және 641-643) арқылы бас
2.4 Басқадай дебиторлық берешектердің есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдарда басқадай операциялар бойынша тиісті дебиторлық
331 «Алынуға тиісті қосылған құн салығы»;
332 «Есептелген пайыздар (проценттер)»;
333 «Жұмысшылар мен басқадай тұлғалардың берешегі»;
334 «Өзге де дебиторлық берешектер».
Бұл шоттарда «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер» бөлімшесінде
331 «Алынуға тиісті қосылған құн салығы» шоты ұйымның
Кәсіпорындар Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес бухгалтерлік есепте
Бухгалтерлік есепте қосылған құнға салынатын салық (ҚҚС) бойынша
331-шот дебеті бойынша 671 «Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп
331 шоттың дебеті бойынша есепке алынған ҚҚС сомасы
332 «Есептелген пайыздар (проценттер)» шотында ұйымның шартта қаралған
Алынуға тиісті проценттік үстеме төлем 332 «Есептелінген проценттер»
333 «Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың берешегі» деп аталатын
Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысуды есепке алу.
Аванс тек басшының жарлығымен және нақты қажеттілік жеткен
Аванс есептерін бухгалтерия тексереді, сонан соң оларды субъектінің
Есеп беруге тиісті адамдар өздеріне берілген аванстарды толық
Іс-сапары бойынша жұмсалған шығыстардың есебі. Іс-сапар шығыстары деп
Өкілділік шығыстарының есебі. Шаруашылық жүргізуші субъектілер өз қызметтерінің
Өкілділік шығыстарының сомасы, заңда бекітілген нормасымен сәйкес келуі
Кесте 2
Өкілдік шығыстарының сомасы
Шығыстардың атауы Құны (ең аз есептік көрсеткіш)
Тұлғаларды ресми қабылдауға жұмсалатын шығыстар (бір күнде бір
Келісім кезінде буфеттің (фуршеттің) көрсеткен қызметі үшін, аудармашыға
Ұйымның тұрақты штатында тұрмайтын, аудармашылардың қызметі үшін (сағатына)
Транспорт (көлік) қызметі үшін (сағатына) 1,0
Ресми кездесу кезінде шақырылған жақтардан қабылдаушы жақтардың қатысушылары
Материалдық зиян шегудің орнын толтыру бойынша есебі (есептеуі).
Кінәлі тұлғадан өндіріп алуға жататын сомасына 333 шоты
Келтірілген материалдық зияндар еңбеккерлердің жалақысынан ұсталуы мүмкін, ол
Радостовец Р.К., Радостовец В.В., Ғабдулин Т.Ғ., Шмидт
шоты дебеттеледі де, 333 шоты кредиттеледі.
334 Басқадай дебиторлық қарыздар. Бұл шотта жалгерлік бойынша
Шағым-талап (претензия) бойынша есеп айырысуды есепке алу. Шағым-талап
алдын-ала тікелей қарызданушыға шағым-талабымен баруы керек.
Кем шыққан өнімдер, тиісті сапаға сай келмейтін немесе
Ішкі шаруашылық есеп айырысуларды есепке алу. Ішкі шаруашылық
334-шоты бойынша аналитикалық (талдамалық) және жинақтық (синтетикалық) есептерін
2.5 Алдағы кезең шығындарының есебі
Шаруашылық қызметінің барысында кәсіпорында келесі есепті кезеңнің өндіріс
«Алдағы кезең шығындары» деп есеп беретін кезеңде шығарылған,
341 «Сақтандыру полисі»;
342 «Жалгерлік төлемдері»;
343 «Болашақ кезеңнің есебіне жататын басқа да шығыстар».
Алдағы уақыттың есебіне жататын шығындардың аналитикалық (талдамалық) есебі
Тізімдемеге жазбалар отыз төртінші бөлімшенің шоттарының дебеті бойынша
34 «Алдағы уақыттың есебіне жататын шығындар» бөлімшесінің шоттары
341 «Сақтандыру полисі» шоты бойынша. Бұл шотта төленген
Сақтандыру төлемінің сомасы сақтандыру полистерінде айқындалған айлық төлемнің
342 «Жал төлемі» шоты бойынша. Жал төлемі шоты
Алдын ала төленген жалгерлік ақысының сомалары 687 «Басқа
343 «Болашақ кезеңнің есебіне жататын басқа да шығыстар»
Кәсіпорын әрбір жыл үшін есептен шығаруға жататын өндіріс
Болашақ кезеңнің есебіне жататын шығындар жыл сайын түгелденуі
2.6 Берілген аванстар есебі
Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі 35 «Берілген
351 «Тауарлық-материалдық қорларды жеткізіп беруі үшін берілген аванстар»;
352 «Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін
353 «Өзгн де берілген аванстар»;
Ал «берілген аванстар» дегеніміз – ұйымның жабдықтаушылар мен
35 «Берілген аванстар» бөлімшесінің шоттарында тауарлық-материалдық құндылықтарды жеткізуге,
Аванс берілген жағдайда 35 бөлімшенің шоттары дебеттеледі және
Алынған тауарлы-материалдық құндылықтар үшін атқарылған жұмыс және қызмет
Жабдықтаушылар мен мердігерлерге тиесілі қарыздарды өтеуге жіберілген
Жабдықтаушының сатып алушыға тұтастай немесе жартылай пайдаланылмаған аванстар
845 «Басқа да қосалқы қызмет бойынша шығындар» -
- қарыздарды бұрын жасалған қорлардың есебінен есептен шығарған
Берілген аванстардың талдамалық есебі түрлі дебиторлармен және кредиторлармен
Жалпылама аталмыш бөлімшенің шоттары тауарлық-материалдық қорларды жеткізгені үшін
Қорытынды
Қорыта келгенде дебиторлық берешек тақырыбы мен үшін өте
Біздің елімізде жүргізіліп отырған бухгалтерлік есеп жұмысы толығымен
Жалпы бухгалтерлік есеп өте қызықты да, өте қиын
Мен, курстық жұмысымда осы бухгалтерлік есептің бір бөлімі
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қаржы есебі: Оқу құралы. / Жалпы редакциясын басқарған.
Талмағанбетов Т.А. – Алматы: Дәуір, 1998,– 480 бет.
Омаров А.Ш., Әлімбекова Б.А., Рабатов О.Ж., Байболтаева Н.Ә.
217 – 236 беттер қолданылды.
Радостовец Р.К., Радостовец В.В., Ғабдулин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп: өңделіп және толықтырылып 3-ші рет
246 – 277 беттер қолданылды.
Қаржылық есеп: Оқу құралы. / Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева
2001, – 330 бет. 108 – 129 беттер
4. Витулаева Т. «Дебиторлық
2001 – № 46 – 9 -11 бетке
5. «Бухгалтерлік есеп туралы Заң» №
11.06.2004 жылы ҚР Президентінің .№
«Бухгалтерлік есеп туралы Заңына» өзгертулер мен қосымшалар
енгізілді.
6. Хегай И.В. «Күмәнді борыш бойынша
– 1998 – № 41 – 10 -12
7. «Вексель операцияларының бухгалтерлік есебі».
2001 – №22 мамыр – 3 -7 бетке
8. Назаров В.Л. Бухгалтерский учет
Под ред. Н.К. Мамырова – Изд. 2-е, перераб.
Экономика, 2004. – 308 с. 83-91 стр.
9. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет
менеджеров: Учеб.пособие – М.: Дело 2003. –
10. Нидлз Б. и др. Принципы бухгалтерского
Д.Колдуэлл: пер. С англ. / Под ред. Я.В.Соколова,
- М.: Финансы и статистика, 2002 – 496
11. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский
предприятии: Изд. 3-е, доп. И перераб. – Алматы:
2002, 277-305 стр.
2
тараптардың бақылауы
бақылауға беру
дебиторлық берешекке қызмет көрсетуге қатыса береді
мазмұны бойынша
дебитор берешекті өтемеген жағдайдағы төлемдер
сатушының кепілі
түпкілікті (тікелей)
кері талап қою
құқығымен
нысаны бойынша
меншік құқығын беру
кері талап қою құқығынсыз