8-дәріс
Дәріс 8.
Дәріс тақырыбы: Анализаторлар, олардың жасқа байланысты ерекшеліктері.
Дәріс мақсаты: Анализаторлар, олардың құрылысы мен қызметі, көру және есту анализаторлары, олардың гигиенасы, мектептің жарық режиміне қойылатын гигиеналық талаптарды қарастыру.
Дәріс жоспары мен қысқаша мазмұны:
1. Анализаторлар туралы түсінік И. П. Павлов ілімі.
2. Анлизаторлардың құрылысы мен қызметі.
3. Балалар мен жасөспірімдердің көру қабілетінің бұзылмауын және естімеушілікті болдырмау.
Анализаторлар немесе сенсорлық жүйе - жүйке жүйесінің бір бөлігі. Анализаторлар бір-бірімен тығыз байланысты үш бөлімнен тұрады.: шеткі бөлім - рецепторлар, өткізгіш немесе аралық бөлім және орталық бөлім.
Организмге әсер ететін әртүрлі тітіркендіру рецепторлар қабылдайды, тітіркендірудің түріне қарай талғамалы жауап қайтарылады. Мысалы, көз рецепторлары жарық тітіркендіруін, құлақ рецепторлары дыбыс тітіркендірулерін, тері рецепторлары механикалық, температуралық тітіркендірулерді қабылдайды. Осыған орай көру, есту иіс сезу, дәм сезу, сипап сезу мүшелеріне ажыратады. Дененің кез-келген жерінде орналасқан рецепторларды сезім мүшелеріне жатқызады. Мысалы, жиырылу мен созылуды қабылдайтын бұлшықет рецепторлары, қан қысымын және химиялық құрамын бейнелейтін қан тамырларының қабырғаларының рецепторлары т.б. Сезім мүшелерінің әрекеті объективті тұрғыдан алғанда олардың рецепторларында қозудың, субъективті тұрғыдан алғанда түйсіктің пайда болуынан байқалады. Түйсік пайда болу үшін қозу сезім мүшелерінен орталыққа тебетін жол арқылы орталық жүйке жүйесіне келуі керек. И. П. Павлов осының негізінде физиологияға анализаторлар ұғымын енгізді, бұл барлық анатомиялық түзінділердің жиынтығын білдіреді, түйсіктің пайда болуы анализаторлардың қызметіне байланысты. Анализаторлар функциясы жөнінен өзара байланысқан, мынандай бөлімдерден тұрады: шеткі, өткізгіш, ми қыртысының тиісті аймағынан тұратын қыртысты бөлім. Шеткі бөлім жүйке ұштары рецепторлардан тұрады, ол тітіркендіргіштерді қабылдайды. Өткізгіш бөлім қозуды орталық жүйке жүйесіне өткізеді. Ми қыртысының ядролары анализаторлардың ең жоғарғы бөлімі болып табылады. Бұл бөлімде қозуға анализ жасалып, ол түйсік ретінде қабылданады.
Әсер ететін тііркендіргіштердің физиологиялық табиғатына сәйкес рецепторлары бірнешеге бөлінеді: фонорецепторлар (дыбыс), фоторецепторлар (жарық), механорецепторлар (механикалық), хеморецепторлар (химиялық), барорецепторлар (қысым), терморецепторлар (жылу, суық).
Түйсік пен жауап әсерлерінің сипатына қарай көру, есту, иіс, дененің кеңістіктегі қалпы т.с.с. анализаторларға ажыратылады. Тікелей рецепторлармен жанасатын тітіркендіруді (дәм, ауырсыну, сипап сезу) қабылдайтын мүшелерді - жанасу сезім мүшелері деп атайды. Тітіркендіруді оның шығу көзінен едәуір қашықтықта қабылдайтын көру, есту, иіс рецепторларының мүшелерін - дистантты сезім мүшелері деп атайды. Сезім мүшелерінің рецепторларының қозғыштығы бірдей болмайды. Ол рецепторалрдың күйіне, Орталық жүйке жүйесінің қызметіне, рефлекторлық доғадағы нейронның күйіне, адам жасына, дене құрылысының жетілуіне, психикалық ұстамдылығынан байланысты. Анализаторларлардың (көру, есту, қимыл т.б.) қызметінің бұзылуы адамды жартылай немесе толық мүгедек етеді. Сондықтан анализаторлардың өзара бірін-бірі алмастыруының маңызы зор. Мысалы, көзі көрмейтін адамда қалыптан тыс ұлғайған есту және қимыл анализаторлары белгілі дәрежеде қоршаған дүниені танып білудегі көру кемістігін толықтырады. Оларда сипап сезу мүшелері жақсы жетіледі. Мұның өзі Брайль әдісімен басылған трафаретті кітапты саусақтарының ұшымен оқуға мүмкіндік береді. Мұнда анализаторлардың қыртысты аймақтары арасында жойылған қызметін ішінара толықтыратын уақытша байланыстар түзіледі. Көру анализаторы көз алмасынан, көру жүйкесінен, қосымша аппараттардан тұрады. Көз алмасы бас сүйектің алдыңғы жағындағы көз шарасының ішінде орналасқан. Көз алмасы 3 қабаттан тұрады: сыртқы ақ қабық немесе склера, ортаңғы - тамырлы қабық, ішкі - торлы қабық. Тамырлы қабықтың алдыңғы бөлігі нұрлы қабық деп аталады. Нұрлы қабықтан кейін екі жағы дөңес мөлдір линза - көз бұршағы орналасқан. Көздің ішкі қуысын шыны тәрізді дене толтырады. Жарық сәулесін сындыратын орта - нұрлы қабық, көз бұршағы, шыны тәрізді дене және торлы қабық (ретина) көздің негізін құрайды. Есту анализаторы орналасуына қарай, атқаратын қызметіне қарай сыртқы, ортаңғы және ішкі құлаққа бөлінеді. Сыртқы құлақ дыбыс толқынын жинақтап ортаңғы құлаққа өткізеді, ортаңғы құлақ ішкі құлақтың қабылдау рецепторларына береді. Ішкі құлақта есту (кортиев) мүшесімен басқа тепе-теңдік аппаратында жатады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Анализатор дегеніміз не?
2. Анализаторлардың түрлері қандай?
3. Анализаторлардың құрылысы қандай?
Тапсырма
2. Организмнің сенсорлық жүйесі деген ұғымға анықтама бер.
3. Көру анализаторы. Көз құрылысын жаз.
4. Есту анализаторы және оның қызметі туралы жаз.
Практикалық сабақ
Биотехнологияда қолданылатын биологиялық нысандар пәнінің жұмыс бағдарламасы
ҚҰРЫЛЫС МАТЕРИАЛДАРЫ туралы ақпарат
Педагогикалық тәжірибе бойынша есеп
Стерилденген сүттің технологиясы
Тағам биотехнологиясы пәнінің жұмыс бағдарламасы
МАЙЛАР ЖӘНЕ ӨСІМДІК МАЙЛАРЫНЫҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫ пәнінің оқу бағдарламасы
Музыкалық тәрбиенің тенденциялары
Электротехниканың теориялық негіздері
Математиканы оқытуды ұйымдастыру