Гидросфера және атмосфера

 

8.Тақырыбы  Гидросфера және атмосфера.

 

Сабақтың мақсаты: Жердің су және ауа қабатыныың құрамы, ерекшеліктері, қасиеттерімен танысу

 

Керекті құрал жабдықтар. Миллиметрлік қағаз көлемі 15x15, дүние жүзілік физикалық карта, Қазақстан, Ресей контурлық карталар.

1 Тапсырма. Гидросфера дегеніміз не? Оның құрамдас бөліктерін атаңыз?

2 Тапсырма.  А) Контурлық картаға Тынық, Атлант, Үнді, Солтүстік Мұзды мұхиттардың шекараларын түсіріңіз.

Б) Ұсынылған сурет бойынша ( 26 сурет) Солтүстік жарты шардағы наурыз бен тамыз айларындағы мұхит бөліктерінің, теңіздердің,көлдердің жағалауларының қататын шекараларын көрсетіңіз

 

26-сурет. Наурыз бен тамыз айларындағы Сол түстік жарты шардағы

мүздар шекарасы.

1 - паклік алаңын орташа шекарасы, 2 - жүзбс мүздардың орташа

шекарасы, 3 - айсбергтің орташа шекарасы, 4 - қалқыма мүздардың

оңтүстік шеткі шекарасы , 5 - қалқыма мүздардың солтүстік шеткі

шекарасы.

3 Тапсырма. Дүние жүзілік су айналымы схемасын сызыңыздар. Бағаналы диаграмма  түрінде жауын шашын мен булану шамасы қатынасын көрсетіңіз:

а) мұхит бетінен – 412 мың км³ және 447 мың км³;

б) құрлық бетінен – 99 000 км³ және  62 000 км³.

„Дүние жүзілік мұхит – атмосфера - құрлық“ жүйесіндегі „ылғал айналымы“ (мың км3) схемасын қарастырыныздар.

 

 

Жер бетіндей су айналымы схемасын су балансының екі теңдігімен өрнектеуге болады:

Дүние жүзілік мұхит үшін – e₀=x₀+f, жер беті үшін -  x_с= e_с+f,

E_с – жер бетінен, булануы;  x₀ – мұхит бетіндей атмосфералы жауын шашын;  f – континеттен келетін су.

 

 

 

 

 

Бақылау сұрақтары

1. Ұсынылған кесте мәліметтерін пайдалана отырып төменгідей сұрақтарға жауап беріңіздер.

2 . Гидросфераны негізгі бөлігі қай жерде шоғырланған?

3.  Континенттер шегінде гидросфераны ең көп бөлігі қайда шоғырланған.

4. Континенттік гидросфераның негізгі бөліктерінің - өзендер, көлдер, мұздықтардың су көлемін салыстырыңыз.

5. Гидросфераның қай бөлігі атмосфералық ылғал көзі болып саналады?

6.  Дүние жүзілік мұхит пен құрылық беті булануын салыстырыңыз.

Ұсынылған әдебиеттер

 

1.С.А. Қусаинов Жалпы геоморфология. Алматы. Қазак университеті. 1998.

2.Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті" 2002.

3.М.А. Никонова, П.А. Данилов Землеведение краеведение. М., 2000.

4.М.А. Никонова, П.А. Данилов Практикум по землеведению и краеведению. М., 2001.

5.Боков В.А. и др. Общее землеведение. СПб.,1999.

6.Милькова В.Э. Общее землеведение. М., 1971.

7.Козловский Е.А. Новое о строение земной коры. М.,1998.

8.Шубаев Л.П. Общее землеведение. М.,1977.

9. Неклюкова Жалпы жертану.

 

Атмосферадағы ылғал

Жалпы түсінік.

            Ауадағы ылғалдылық үнемі су буы түріндеболады. Ауа температурасы жағарылаған сайын, ылғалдық та арта береді. Белгілі жағдайдағы ылғалдықта су буына қаныққанауадан су тамшысы немесе қатты түйіршікті жауын-шашын пайда болады. Ауадан Жерге шық, қырау, жаңбыр, қиыршық, бұршақ, қар түрінде жауған ылғал атмосфералық жауын-шашын деп аталады.

            Ауа ылғалылығының көрсеткіштері  абсолют және салыстырмалы ылғалдылықтар болып табылады.

            Су тамшылары мен кристалдардың атмосферада жиналуынан бұлт пайда болады. Тамшылар мен кристалдар мөлшерінің  кішкенелігінен ауаның әлсіз жоғары ағысы сол тамшылар мен кристалдарды төмен түсірмей, ауада қалықтаған күйінде сақтап қалады. Егер ауаның бұлтты қоршаған абсолют ылғалдылығы артса,  онда тамшылар мөлшері ұлғаяды да, жанбыр болып жерге жауады.

 

1. Тапсырма. Егер абсолюттік ауа ылғылдығы (е) және ауаны қанықтыратын су буы серпімділігі белгілі болса, ауаның салыстырмалы ылғалдығы неге тең?

А)  е = 5,3 мм, Е = 10, 5 мм.

Б)  е = 5, 9 мм,  Е = 9,8 мм

В)  е = 16,6 мм, Е = 20, 8 мм

Г)  е = 11, 6 мм, Е = 29, 2 мм.

2. Тапсырма. Егер ауа ылғалдығы (r)  және ауаны қанықтыратын су буы серпімділігі (Е) белгілі болса абсолюттік ылғылдылығы неге тең?

А)  r = 40%,  Е = 29, 2 мм.

Б)  r = 34%,   Е = 25,2 мм

В)  r = 100%, Е = 10, 2 мм

Г)  r =  65%,  Е = 12, 7 мм.

3. Тапсырма. Егер салыстырмалы ылғалдық (r) және абсолюттік ылғалдық (е) белгілі болса ауаны қанықтыратын су буы серпімділік неге тең?

А)  r = 73%,  е = 8,7 мм.

Б)  r = 32%,   Е = 5,4 мм

В)  r = 92%, Е = 9, 9 мм

Г)  r =  64%,  Е = 10, 2 мм.

 4. Тапсырма. Егер су буы серпімділігі (Е) және абсолюттік ылғалдық белгілі болса ылғал дефициті неге тең болады?

А)  Е = 19,5 мм, е = 6, 3 мм.

Б)  Е = 10,4 мм,  е = 9,7 мм

В)  Е = 3,4 мм, е = 3, 4 мм

Г)  Е = 6, 3 мм, е = 3, 2 мм.

5. Тапсырма. Ауаны қанықтыратын су буы серпімділігінің (Е), ауа

температурасына (t°) байланыстылығы графигін ұсынылған кесте мәліметтері бойынша құрыныз.

 

14-ші Кесте

Ауаны қанықтыратын су буы серпенділгінің  ауа температурасына байланыстылығы.

Ауа температурасы, °C	-40	-30	-20	-10	0	10	20	30	40
Ауаны қанықтыратын су буы серпінділігі	0,1	0,4	0,9	2,1	4,6	9,2	11,5	31,8	55,8

График бойынша  -1,50, -7, +12, +38 C` температурадағы ауаны қанықтыратын су буы серпімділігін анықтаңыз.

График бойынша 0,4; 1,3,10, 23; 45 мм ауаны қанықтыратын су буы серпінділігі бойынша шық нүктесін анықтаңыз.

6.Тапсырма. Егер шық  нүктесі (T) 17`C ,абсолюттік ылғалдылық  5,6 мм болса салыстырмалы ылғалдық неге тің?

7. Тапсырма. Егер салыстырмалық ылғалдық (r) 81%, температура 15`C абсолюттік ылғалдық неге тең?

8. Тапсырма. 16°C  температурадағы және 7,8 мм абсолюттік ылғылдылығы бар салыстырмалы ылғал тапшылығын анықтаңыз. 

9. Тапсырма. Ұсынылған сүреттер бойынша бұлттар тұқымдасын, туыстастығын анықтаңыз, олардың түзулуі себебін түсіндіріңіз.

 

30 –ші сурет  Бұлттардың түрлері

 

 

Бақылау сұрақтары

1.Оқулықтағы тексті және  схемаларды пйдалана отырып төменгіде сұрақтарға жауап беріңіздер:

2.Атмосфера дегеніміз не?

3.Атмосфераның заттық құрамы.

4.Атмосфераның мөлшері.

5.Атмосфера қабаттары.

6.Атмосфера қабаттарының өзгешеліктерін көрсете отырып, сипаттап жазыңыз.

7.Атмосферадағы барлық ылғал қандай уақыт аралығында жаңарады?

8.Бұл сұраққа жауап беру үшін атмосферадағы ылғал мөлшерін, жылдық жауын шашын мен булану көлемін салыстырыңыз.

9.Жауын -шашын түрінде түскен континенттік су қалай жұмсалады

Ұсынылған әдебиеттер

 

1.С.А. Қусаинов Жалпы геоморфология. Алматы. Қазак университеті. 1998.

2.Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті" 2002.

3.М.А. Никонова, П.А. Данилов Землеведение краеведение. М., 2000.

4.М.А. Никонова, П.А. Данилов Практикум по землеведению и краеведению. М., 2001.

5.Боков В.А. и др. Общее землеведение. СПб.,1999.

6.Милькова В.Э. Общее землеведение. М., 1971.

7.Козловский Е.А. Новое о строение земной коры. М.,1998.

8.Шубаев Л.П. Общее землеведение. М.,1977.

9. Неклюкова Жалпы жертану.