ДӘРІС 4
7 ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС № 7
EXCEL ПРОГРАММАСЫНДА ЖҰМЫС
Мақсаты: Excel программасының мүмкіндіктерімен танысып, оны
практикалық мақсатта қолдана білу
Негізгі қарастырылатын мəселелер: EXCEL терезесіне сипаттама.
EXCEL-де орындалатын негізгі операциялар. Диаграмма мастерімен жұмыс.
Формулалар. Формуладағы қателер. ұяшық адресі
7.1 EXCEL терезесіне сипаттама
EXCEL – WINDOWS-тың қолданбалы программаларының бірі. Оның
терезесі мынандай негізгі элементтерден тұрады:
1. Тақырып қатары;
2. Мəзір қатары;
3. Саймандар тақтасы;
4. Формула қатары;
5. Жұмыс аумағы.
Мəзір қатарында жұмыс істеуге қажетті негізгі командалар жиыны бар.
Ал саймандар тақтасындағы батырмалар көптеген функцияларды жылдам
жəне жеңіл орындауға жол ашады. Егер экранда керекті саймандар тақтасы
болмаса, оны Вид - Панель инструментов командасы арқылы орнатуға
болады. Саймандар тақтасындағы ең негізгілері – Стандартты жəне
Форматтау саймандар тақтасы. Формула қатарында программамен жұмыс
істеу барысында қолданылған формулалар өрнектеледі.
Жұмыс аумағы кесте түрінде беріледі. Мұндағы жолдар натурал
сандармен, ал бағандар латын əріптерімен белгіленеді.
EXCEL-дің терезесінде ашылған əрбір жұмыс кітабы бірнеше беттерден
тұрады. Беттерді қосымша орнату үшін Вставка – Лист командасын
орындаймыз.
7.2 EXCEL-де орындалатын негізгі операциялар.
Ұяшықтарда символдарды өшіру BackSpase жəне Delete пернелерінің
көмегімен жүзеге асырылады. Мəлімет енгізіліп қойған ұяшықта түзету
енгізу керек болса, онда F2 пернесін басу арқылы түзету режиміне көшеміз.
Ұяшықтарды форматтау: Формат – Ячейки. Керекті параметрлерді
сұхбат терезесінде енгіземіз.
Бірнеше ұяшықтарды біріктіру: 1) белгілеу; 2) Формат ячейки; 3)
Выравнивание; 4) Объединение ячеек; 5) ОК.
Ұяшықтағы мəліметтерді көшіру: 1) белгілеу; 2) Копировать; 3)
Курсорды көшірме орналасатын ұяшыққа апару; 4) Вставить.
Ұяшықтағы мəліметтердің орнын ауыстыру: 1) белгілеу; 2) Вырезать; 3)
Курсорды мəліметтер орналасатын ұяшыққа апару; 4) Вставить.
7.3 Диаграмма шеберімен жұмыс
EXCEL қандай да бір берілген сандық мəліметтер бойынша диаграмма
тұрғызуға мүмкіндік береді. Ол үшін осы сандық мəліметтерді ерекшелеп
алып, Стандартты саймандар тақтасындағы Диаграмма тұрғызу
батырмасына басамыз. Пайда болған сұхбат терезесінде диаграмманың түрін
таңдаймыз. Диаграмма түрлері: сызықтық, гистограмма, графиктік,
дөңгелек, шеңберлік, радар, аралас, нүктелік жєне тағы басқалар. Далее
батырмасын басамыз. Келесі сұхбат терезелерінде сұраным бойынша керекті
параметрлерді енгіземіз. Олар Диапазон данных, Ряды, Подписи данных,
Оси, Легенда, Заголовки жəне тағы да басқа сұхбат терезесінің қосымша
беттерінде орналасқан.
Дайын болған диаграмманың параметрлерін «мышка» құрылғысының оң
жақ батырмасын басу арқылы жанама меню шақырып, сол менюдегі
командалар арқылы өзгертуге болады. «Маус» көмегімен «іліп алу» принципі
бойынша диаграмманың орналасуын да реттеуге болады.
7.4 Формулалар
Формула міндетті түрде «=» - «тең болады» белгісінен басталады. Олай
болмаған жағдайда ұяшыққа енгізілген мəлімет мəтін ретінде қабылданып,
ешқандай есептеулер орындалмайды. Формула енгізу барысында Саймандар
тақтасынан Вставка функции батырмасын немесе Меню қатарынан
Вставка – Функция командасын қолдануға болады. Функция түрлері: 1)
Математикалық жєне тригонометриялық; 2) Логикалық; 3) Дата жəне уақыт;
4) Ақпараттық; 5) Мəтіндік; 6) Қаражаттық; 7) Мəліметтер қоймасымен
жұмыс істеуге арналған.
7.5 Формуладағы қателер
# ДЕЛ/0! – формулада нөлге бөліну бар
# ИМЯ? – формулада түсініксіз адрес көрсетіліп тұр
# Н/Д – формулада жоқ ұяшыққа жол сілтенеді
# ЗНАЧ – сан мен мəтін араласқан
# ССЫЛКА – санау үшін мəлімет берілмегенін көрсетеді
# ЧИСЛО – формуланың аргументі дұрыс болмағанда шығатын
мəлімет.
7.6 Ұяшық адресі
Ұяшықтың адресі абсолюттік, қатысты жəне аралас болады. Жазылулары:
A2 – қатысты; $A2, A$2 – аралас $A$2 – абсолюттік
Мысалы: y=ax+b функциясының мəнін есептеу керек. Мұндағы a,b –
коэффициенттер х (0;1) аралығында h=0,1 қадаммен өзгереді.
Абсолюттік жəне аралас адрестерді пернелік тақтадан теріп жазамыз, немесе
ұяшықтың адресін жазғаннан кейін F4 функционалдық пернесін басу
жеткілікті.
7.7 Excel функциялары
- Қарапайым логикалық функция =ЕСЛИ(шарт; өрнек1; өрнек2)
Мысал:
⎪
⎩
⎪
⎨
⎧
≥
<
+
=
5,0
,
5,0
,
3
1
3
2
x
егер
x
x
егер
x
x
y
Мұндағы х (0;1) аралығында
өзгереді.
Күрделі логикалық функция
=ЕСЛИ(шарт1;өрнек1;если(шарт2;өрнек2;өрнек3)
Мысал:
[
]
⎪
⎪
⎩
⎪
⎪
⎨
⎧
>
∈
+
+
<
+
+
=
−
8,0
;
2
8,0;2,0
cos
cos
1
2,0
);
1ln(
1
2
2
2
x
e
x
x
x
x
x
x
y
x
Перне
SHIFT
CTRL
ALT
CTRL+SHIFT ALT+SHIFT
F1
Анықтама
шақыру
Диаграммасы
бар бет
орнату
Жаңа бет қою
F2
Ұяшыққа
өзгерістер
енгізу
режимін қосу
Ұяшық түсі-
ніктемесіне
өзгеріс енгізу
режимі
Сохранить
как...
командасын
орындау
Сохранить
командасын
орындау
F3
Формулаға
функция қою
Ат қою
Ұяшық мəтіні
бойынша ат
қою
F4
Ұяшыққа
сілтеме түрін
өзгерту
Соңғы ауысу
немесе іздеуді
қайталау
Терезені
жабу
Выход
командасын
орындау
F5
Правка –
Перейти
Поиск сұхбат
терезесін
шығару
Терезе
мөлше-
рін
қалпына
келтіру
F6
Терезенің
келесі
аумағына
ауысу
Келесі
кітапқа
ауысу
Алдыңғы
кітапқа ауысу
F7
Сервис –
Орфография
Терезенің
орнын
ауыстыру
F8
Ерекшелен-
ген аймақты
кеңейту
режимін
қосу/алып
тастау
Терезе-
нің
мөлшерін
өзгерту
Макрос
сұхбат
терезесін
орнату
F9
Терезені
орау
свернуть
F10
Мəзір жолына
көшу
Жанама
мəзірді
шақыру
Оралған
терезені
қалпына
келтіру
F11
Диаграмма
құру
Жаңа бет қою Макрос
үшін
жаңа бет
қою
Visual Basic
редакторы-
ның терезесін
ашу
Қолданылған əдебиеттер:
1. Е.К.Балапанов, Б.Бөрібаев, А.Дəулетқұлов Информатикадан 30 сабақ,
Алматы, 1999
2. Office 97, WORD 97, Excel 97 без проблем, М. Бином, 1997
3. Овчаренко Е.К., Ильина О.П., Балыберлин Е.В. Финансово-
экономические расчеты в Excel М., Информационно-издательский
дом «Филин» 1998
4. Практику по общей информатике под ред. проф. В.П. Омельченко,
Ростов-на-Дону «Феникс», 2003
5. Нұрсадықова Р.К. Excel программасы бойынша студенттерге
арналған əдістемелік құрал
8 ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС № 8
EXCEL ПРОГРАММАСЫНДА МАССИВПЕН ЖҰМЫС
басы
Мақсаты: Массивпен жұмыс істеу кезіндегі ерекшеліктерді айыра білу,
матрицаларға қолданылатын функциялармен танысып, оларды қолдана
білуге дағдылану
8.1 Матрицаларды қосу
Массивпен жұмыс істеу барысында командаларды енгізу үшін мынандай
пернелер комбинациясы қолданылады: CTRL-SHIFT-ENTER
Мысалы: берілген А жəне В матрицаларының қосындысын немесе
айырмасын табу керек болсын.
Ол үшін:
1) Нəтиже орналасатын диапазонды белгілейміз. F5:H7
2) Формуланы енгіземіз: =B1:D3±G1:I3
3) CTRL-SHIFT-ENTER басамыз
8.2 Матрицаларға қолданылатын функциялар
1) МОПРЕД( ) – берілген диапазондағы матрицаның анықтауышын табу
Мысалы: А матрицасының анықтауышын табу үшін нəтиже
орналасатын
ұяшыққа
мына
формуланы
енгіземіз
=МОПРЕД(В1:D3), ENTER
2) МОБР( ) – берілген матрицаға кері матрицаны анықтау
Мысалы: А матрицасына кері матрицаны анықтау үшін нəтиже
орналасатын диапазонды белгілейміз, мына формуланы
енгіземіз =МОБР(В1:D3), CTRL-SHIFT-ENTER
3) МУМНОЖ(бірінші матрица;екінші матрица) – берілген екі матрицаны
көбейту. Мысалы:
А жəне В матрицаларын көбейту үшін =МУМНОЖ(B1:D3;G1:I3),
CTRL-SHIFT-ENTER
4) ТРАНСП( ) – берілген матрицаны тасымалдау.
Мысалы: А матрицасын тасымалдау керек, ол үшін:
1 тəсіл: тасымалдайтын жерді белгілейміз, =ТРАНСП(B1:D3)
CTRL-SHIFT-ENTER
2-тəсіл: тасымалданатын матрицаны белгілейміз – скопировать – нəтиже
орналасатын диапазонға барамыз – специальная вставка –
транспонированное
5) =MAКС(B1:D3) матрицаның ең үлкен мəнін табу
=MИН(B1:D3) матрицаның ең кіші мəнін табу
8.3 Excel программасының матрицалармен жұмыс мүмкіндіктерін
пайдаланып теңдеулер жүйесін Гаусс тəсілімен шешу
Мысал: берілген теңдеулер жүйесінің шешімін табу керек болсын.
⎪
⎪
⎩
⎪
⎪
⎨
⎧
=
+
+
+
=
+
+
+
=
+
+
+
=
+
+
+
х
х
х
х
х
х
х
х
х
х
х
х
х
х
х
х
5
6
3
3
4
3
3
5
3
3
5
3
1
6
7
3
2
4
3
2
1
4
3
2
1
4
3
2
1
4
3
2
1
Жүйедегі коэфициенттер мен бос мүшелерден матрица құрамыз.
Төмендегідей енгіздік:
A7:E7 – ге А2:Е2-ні көшіреміз
А8:Е8 белгілеп формула енгіземіз: =A3:E3-$A$2:$E$2*(A3/$A$2)
CTRL-SHIFT-ENTER
Осы формуланы оныншы жолға дейін төмен тартамыз
А7:Е8-ді А12:Е13-ке көшіреміз (ол үшін Специальная вставка –
значения командасын қолданамыз)
А14:Е14 белгілеп формула енгіземіз: =A9:E9-$A$8:$E$8*(B9/$B$8)
CTRL-SHIFT-ENTER
Осы формуланы 15-ші жолға дейін көшіреміз
А12:Е14 –ті А17:Е19-ға көшіреміз (Спец вставка – значения)
А20:Е20-ға формула енгіземіз: =A15:E15-$A$14:$E$14*(C15/$C$14)
CTRL-SHIFT-ENTER
G5:K5 белгілеп, формула енгіземіз: =A20:E20/$D$20
CTRL-SHIFT-ENTER
G4:K4 белгілеп, оған жазамыз =(A19:E19-G5:K5*$D$19)/$C$19)
CTRL-SHIFT-ENTER
G3:K3 белгілеп, оған жазамыз =(A18:E18-G5:K5*$D$18-
G4:K4*$C$18)/$B$18 CTRL-SHIFT-ENTER
G2:K2 белгілеп, оған жазамыз =(A17:E17-G5:K5*$D$17-
G4:K4*$C$17-G3:K3*$B$17)/$A$17 CTRL-SHIFT-ENTER
Теңдеулер жүйесінің шешімі К бағанында. Шешімнің дұрыстығын
тексеру үшін коэфициенттер матрицасын осы шешімдерге
көбейтеміз, нəтижесінде бос мүшелер шығуы керек.
Қолданылған əдебиеттер:
1. Е.К.Балапанов, Б.Бөрібаев, А.Дəулетқұлов Информатикадан 30 сабақ,
Алматы, 1999
2. Office 97, WORD 97, Excel 97 без проблем, М. Бином, 1997
3. Овчаренко Е.К., Ильина О.П., Балыберлин Е.В. Финансово-
экономические расчеты в Excel М., Информационно-издательский
дом «Филин» 1998
4. Практику по общей информатике под ред. проф. В.П. Омельченко,
Ростов-на-Дону «Феникс», 2003
5. Нұрсадықова Р.К. Excel программасы бойынша студенттерге
арналған əдістемелік құрал
9 ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС № 9
ТЕҢДЕУ ТҮБІРІН ХОРДА ЖƏНЕ ЖАНАМА ƏДІСІМЕН ШЕШУ
басы
Мақсаты: Excel программасында теңдеудің шешімін табу əдістерін
қолдана білуге дағдылану
Мысал: 3x-cosx-1=0 теңдеуін хорда жəне жанама əдісімен шешу
керек. Мұндағы х∈[-1;1], қадамы h=0,1 дəлдігі E=0.001
9.1 Теориялық мəліметтер
Түбірді табу екі кезеңнен тұрады. Бірінші кезең – түбірді бөліп алу,
екінші кезең – табылған түбірдің мəнін дəлдеу.
1 кезең. Түбіді бөліп алу дегеніміз функцияның анықталу облысында
жататын аралықты бөліп алу. Егер төмендегі шарттар орындалса y=f(x)
функциясың [a0,b0] аралығында бір ғана түбірі бар деп есептеледі:
1) кесіндінің ұштарында функцияның мəндерінің таңбасы əр түрлі;
2) бұл кесіндіде бірінші туындының таңбасы өзгермейді;
3) бұл кесіндіде бірінші туынды нөлге тең емес.
Жанама сызу үшін а0 ретінде функцияның таңбасы өзінің екінші
туындысының таңбасымен сәйкес келетін нүктені аламыз. Ал осы аралықтың
екінші нүктесін b0 деп аламыз, ол хорда салу үшін. Әр келесі нүкте өсімшені
қосу арқылы табылады.
da
a
a
n
n
+
= −1
;
db
b
b
n
n
+
=
−1
.
)('
)(
n
n
af
af
da
−
=
;
)
(
))(
)((
)(
n
n
n
n
n
n
b
a
bf
af
bf
db
−
−
−
=
.
Бұл процесс an жəне bn айырмасының абсолюттік мəні берілген
дəлдікке жеткенге дейін жалғаса береді.
9.2 Жұмыстың орындалу тəртібі
Берілген функцияның бірінші жəне екінші туындыларын табайық:
F'(х)=3+sinx
F''(х)=cosx
Бірінші кезең.
1) А1:D2 диапазонына есепте қарастырылатын мəндердің аттарын
жазамыз
2) А2-ге х-тің алғашқы мəнін енгіземіз, В2-ге =3*A2-COS(A2)-1
формуласын, С2-ге =3+SIN(A2) формуласын, D2-ге =COS(A2) формуласын
енгіземіз;
3) А3-ке =А2+0,1 формуласын енгіземіз де, толтыру маркері арқылы
х-тің соңғы мəні шыққанша формуланы созамыз;
4) х-тің мəндеріне сəйкес келетін функция мəндері мен
туындыларының формулаларын да толтыру маркерімен созамыз;
5) Функция мен оның екінші туындысының таңбаларына байланысты
[а,b] кесіндісін анықтаймыз. Біздің есебімізде ол а=0,7 b=0,6.
Екінші кезең.
Түбірді табу үшін қосымша кестені толтырамыз:
6) А26 ұяшығына а-ның табылған мəнін, В26 ұяшығы мен F26
ұяшығына функцияны табу формуласын, С26 ұяшығына функцияның бірінші
туындысын табу формуласын көшіреміз;
7) D26 жəне G26 ұяшықтарына өсімшелерді табатын =-B26/C26 жəне
=-F26*(A26-E26)/(B26-F26) формулаларын енгіземіз;
8) Н26
ұяшығына
=ЕСЛИ(ABS(A26-E26)<0,001;"да";"нет")
формуласын енгіземіз;
9) а-ның келесі мəнін табу үшін алғашқы мəніне өсімшені қосамыз:
=A26+D26
10) b-ның келесі мəнін табу үшін оның алғашқы мəніне өсімшесін
қосамыз: =E26+G26
11) Формулаларды Н бағанында «иə» шарты орындалғанша созамыз.
Функция мен туындыларының графиктері
-6
-4
-2
0
2
4
6
-1 -0,9 -0,8 -0,7 -0,6 -0,5 -0,4 -0,3 -0,2 -0,1 -0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1
F(x)
F'(x)
F"(x)
Дәріс - оқытудың басты формасы
Психология пәніне арналған дәрістің негізгі қызметтері мен ережелері
Магистранттың ғылыми-педагогикалық практиканы өту есебі
ҚҰРЫЛЫС МАТЕРИАЛДАРЫ туралы ақпарат
МАЙЛАР ЖӘНЕ ӨСІМДІК МАЙЛАРЫНЫҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫ пәнінің оқу бағдарламасы
Практикалық сабақ
Педагогикалық зерттеу практикасы бойынша есеп ( 7M02305 Қазақ филологиясы )
Педагогикалық тәжірибе бойынша есеп
Математиканы оқытуды ұйымдастыру
Музыкалық тәрбиенің тенденциялары