Бейшара көлеңке
Күн күйдіргеннің көкесін ыстық елдерде көресің! Ондағы адамдардың өңі күп-күрең болып, ал ең ыстық елдерде қап-қара, негр тәрізденіп кетеді.
Ауа райы салқын елде тұратын бір ғалым ыстық елге келді. Ол бұл жерде де өз еліндегідей көше кезіп жүгіріп жүретін болармын деп ойлап еді, бірақ ондай мүмкіндіктің жоқтығына лезде-ақ көзі жетті. Ол, барлық ақылды адамдар сияқты, үйден аттап шықпай отыруға мәжбүр болды, ал аялдаған бөлмесінің есігі мен терезелерінің қақпақтары ұзақ күн бойы жабық тұрды. Бейне тірі жан түгел ұйықтап жатқан тәрізді немесе үйде тірі пенде жоқ сияқты. Ол тұратын көшеге биік-биік үйлері бар, тап-тар көшесымаққа таңертеңнен кешке дейін күннің көзі түсіп тұратын еді, мұның өзі адам айтқысыз азап болатын.
Суық елден келген ғалымға, ол өзі жап-жас әрі ақылды адам болатын, өзін қызған пешке отырғандай сезінді, бұл ыстық оны әбден титықтатып, жүдетіп жіберді, керек десе, оның көлеңкесі де бүрісіп, бір уыс болып қалды, күннің қызуы көлеңке екеш көлеңкеге де тек кеш түссе ғана тіршілік нышанын таныта бастайды.
Сол кезде оларға қараудың өзі бір ләззат болатын! Бөлмеге шырақты әкелсе-ақ болды, көлеңке бүкіл қабырғаларға жайылып, керек десе төбе тақтайға да жететін, бойын жазып, керіліп-созылған сияқтанушы еді. Ғалым да балконға шығып алып керіліп-созылады, аспанда жұлдыздар неғұрлым жиілеген сайын, солғұрлым ол да ширай түседі. Көршілес балкондардың бәріне де (ыстық жақтың елдерінде әр терезенің алдында балкон бар ғой) адамдар шығады, өйткені таза ауа жұрттың бәріне, тіпті күннің қызуынан терісі күреңітіп кеткен адамдарға да қажет-ақ. Барлық жерде жоғарыда да, төменде де қыбыр-қыбыр тіршілік. Етікшілер де, тігіншілер де, өзге барлық тұрғындар да қаптап көшеге шығып, столдар мен орындықтарын да ала шығады, мыңдаған шырақтар жағады. Біреулері әңгіме шертіп, екінші біреулері өлең айтады, адамдар серуендеп, көліктер зыр жүгіреді, аяқтарын әрең басқан есектердің мойнындағы қоңыраулары сылдырлайды, мәйітті жерлеуге апара жатқандар қаралы өлең айтып, көшедегі балалар асыр салады, шіркеу қоңыраулары күңгірлейді, көше құмырсқаның илеуіндей құж-құж қайнайды. Тек ғалымның балконына қарама-қарсы тұрған бір үй ғана тыныштық құшағында. Әйткенмен, ол үйде біреулер тұратын болуы керек, өйткені балконында оттай жайнап гүлдер жайқалады. Осындай ыстықтың өзінде де гүлдердің шапшаң бойлап өсуіне қарағанда, оларды біреулер қарап-күтіп, суаратын сияқты. Кеш сайын ондағылар да есіктерін ашады, алайда үйдің іші қараңғы, дәлірек айтсақ қараңғылық құшағындағы ауызғы бөлме ғана, ал төргі бөлмеден музыка әуені естіледі. Жат елдік ғалымға бұл музыка ерекше сазды сияқты, бәлкім, солай боп қана көрінуі де әбден ықтимал, өйткені мұндағы ыстық елдегінің бәрі де оған өте-мөте ұнайтын еді. Тек күн көзінің ми қайната күйдіргені болмаса. Ғалым тоқтаған үйдің иесі қарсыдағы үйде кім тұратынын білмейтінін айтты. Ол үйдің тұрғындары ешқашан да көшеде төбе көрсеткен емес, ал ол үйден естіліп тұратын музыканы мүлдем көңілсіз деп бағалады.
Біреу отырып алып бір пьесаны қайталап ойнай беретінге ұқсайды, – деді ол, ал оның ісі оңға басып тұрған жоқ. Өзі іс шығады дейді, қанша тырысса да, бәрібір одан ештеңе шықпайды!
Бірде түн ішінде жат елдік мейман өз-өзінен оянып кетті, ол балконның есігін ашып тастап ұйықтаған болатын. Бір кезде жел балкон шымылдығын қозғап қалғанда, ғалымға қарсыдағы балконнан ғажап бір нәрсе жалт-жұлт еткендей боп, елестеп кетті. Ондағы гүлдердің бәрі де жалындай жарқырап сәуле шашып, ғажап бояулармен құлпырады, солардың ортасында сәуле шашып сұлу мүсінді, сүп-сүйкімді қыз тұр. Бұл сәуле ғалымның көзін ұялтты, өйткені ол әлгінде ғана оянған, оның үстіне көзін бақырайта кең ашқан еді. Ғалым төсегінен атып тұрып, ұрлана басып есікке келіп еді, қыз ғайып болды. Ал жарқыраған сәуле сөніп, гүлдер бұрынғысындай құлпырып тұрғанымен де жарқырамайды. Балконның сәл ғана ашылған есігінен кімді болса да тәтті мұң мен қиялға орап әкететін ғажап нәзік, әрі жаныңды елтіткендей музыка естіліп тұр. Бұл бір сиқырлы нәрсеге ұқсаушы еді. Әйтсе де ана үйде кім тұрады екен өзі? Үйге кіретін есік қайда? Үйдің астыңғы қабатын тұтасымен дүкен алып жатыр, ал тұрғындар дүкен арқылы жүрмейді ғой.
Бірде кешқұрым жат елдік адам өз балконында отырды, оның арт жағында бөлмеде шырақ жанып тұр, ендеше, оның көлеңкесінің қарсы қабырғаға түскені түсінікті емес пе. Сонда көлеңке балкондағы гүлдердің арасында отырған адамға ұқсайды, ал ғалым қозғалса-ақ, әлбетте, көлеңке де қозғалады.
— Анау үйдегі жалғыз-ақ жанды нәрсе, сірә, менің көлеңкем шығар, – деді ғалым, шіркін-ай, ол гүлдердің арасына жақсы жайласып алған екен, ә! Есік ашық тұр, көлеңкемнің бөлмеге кіріп, бәрін көзімен көріп шығып, көрген-білгенін маған айтып беретін-ақ жөні бар. Бір жақсылық жасайтын кезің болды, – деп қосты ол көлеңкесіне қарап қалжыңдап, тілеуін бергір, үйге кіре қойсаңшы. Қане, барасың ба? Сөй деп ол көлеңкесіне қарап, басын изеп еді, көлеңке де басын изеді. Кәне, жөнел, бірақ, байқа, ұшты-күйлі жоғалып кетіп жүрмегейсің!
Соны айтып жат елдік адам орнынан тұрды, қарсы балкондағы оның көлеңкесі де көтерілді. Адам артына бұрылды, көлеңке де артына бұрылды. Егер де біреу-міреу зейін сала қараса, жат елдік адам дәл бөлмесіне кіріп, шымылдықты жапқан сәтте көлеңкесінің де сәл ашық балконның есігіне жылжып кіре қойғанын аңдап қалар еді.
Келесі күні ертемен ғалым кофе ішіп, газет оқу үшін тәтті тағамдар сататын дүкенге шықты.
— Мұнысы несі? – деп таңырқады ол, күннің көзіне шыққан соң. Менің көлеңкем қайда жоғалып кеткен? Демек, ол кеше, шынымен-ақ, кетіп қалып, содан қайтып оралмады ма екен? Мұның өзі қолайсыз болды-ау!
Сөйтіп, ол жаман ашуланды, оған себеп өз көлеңкесінің жоғалып кеткені емес, көлеңкесіз адам туралы әңгіменің есіне сап ете түскені болды. Бұл оның өз отанында, суық елдерде кең тараған хикая болатын, егер ғалым өз көлеңкесінің жоғалып кеткені туралы ауыз аша қалса, онысы еліктегендікке саналар еді. Ал оның ешкімге де еліктегісі жоқ, керек десе көлеңкесінің жоғалғанын тісінен шығармауға ұйғарды, әрине, онысы ақыл болды.
Кешке ол тағы да балконға шықты, ал көлеңкенің жарықтан қашып, өз қожасының тасасына тығылатынын білетіндіктен шырақты өзінің ту сыртына қойды. Бірақ оған өз көлеңкесін жарыққа шығарудың сәті түспеді. Ол еңкейсе де, отырса да бойын жазып тұрса да, көлеңке ұшты-күйлі жоқ, келмеді. Ғалым жөтеліп те көрді, бәрібір оның да пайдасы болмады.
Өкінішті оқиға болды бұл! Әйтеуір, ыстық елдерде ненің болсын тез жетілетіні жақсы, бір аптадан кейін ғалым күннің көзіне шыққанда, аяғының астында кіп-кішкентай көлеңке пайда болғанын байқап, әбден масайрап қалды, тегінде, бұрынғы көлеңкенің жұрнағы қалған болса керек. Көлеңке өсе берді, өсе берді, сөйтіп, арада үш апта өткенде оның көлеңкесі едәуір боп қалды, ал үйіне, солтүстік елдеріне қайтар сапары кезінде, көлеңкесінің әбден өсіп, сидиып кеткені сондай, тең жартысын алып тастасақ да жетерліктей еді.
Ғалым үйіне қайтып оралып, шындық, ізгілік пен сұлулық жайында кітап жазуға кірісті. Сонымен зымырап күндер, жылжып жылдар өтті. Осылайша арада көп жыл өтіп те кетті.
Бірде кешқұрым, ол өз кабинетінде отыр еді, біреу ақырын ғана тықылдатып есік қақты.
Кіріңіз, – деді ол, бірақ та кірген ешкім жоқ.
Сонан соң ол есікті өзі барып ашса, қарсы алдында адам айтса нанымсыз ұзын адам тұр. Өзі әдемі киінген, текті жерден шыққан мырза сияқты.
— Кіммен сөйлесіп тұрғанымды білуге болар ма екен? – деп жөн сұрады ғалым.
— Сіздің мені танымайтыныңызды өзім де білгенмін, – деп жауап берді сәнді мырза. Менің кеудеме жан бітті, енді менің бұлшық еттерім де, айта берсе киімім де бар. Сіз, сірә, мені мұндай халде көрермін деп күтпеген боларсыз? Өзіңіздің бұрынғы көлеңкеңізді шынымен-ақ танымағаныңыз ба? Сіз, тегінде, мені өзіңізге қайтып оралмас деп ойлаған боларсыз, ә. Сізден айрылып кеткеннен кейін, менің бақытым жанды. Мен қай жағынан болса да әбден байыдым, егер қажет бола қалса, тіпті бас бостандығымды да сатып ала аламын. Ол сағатының шынжырында салбырап тұрған қымбат бағалы салпыншақтарды сылдырлатып-сылдырлатып қойды, мойнына салып жүрген жұп-жуан алтын шынжырының астына қолын сұғып жіберді. Саусақтарында гауһар тастар жарқ-жұрқ етеді және де қолдан жасалған емес, нағыз гауһардың өзі.
— Мен қайран қалып отырмын, – деді ғалым. – Бұл ғажап!
— Бұл, әлбетте, әдеттегідей оқиға емес, – деп, жауап берді мейман әйтсе де сіздің өзіңіз де екінің бірі сияқты әншейін адам емессіз, мен болсам, өзіңіз де білесіз, бала жасыңыздан сіздің басқан ізіңізден қалмадым емес пе. Сіз мені өз жөнімді өзім таба алатын халге әбден жетті деп бағалаған соң, мен өз бетімше жол тарттым. Енді менің халім ғажап, бұдан жақсыны тілеудің өзі де артық болар еді. Әйтсе де сіз көз жұмбай тұрып сізбен тағы бір көріскім келді, ал сіздің ерте ме, кеш пе, әйтеуір, бір өлетініңіз анық қой. Сонымен бірге, туған өлкемді де көруге көңілім ауды, отанға деген сүйіспеншілігіңді жоғалтуға, әсте болмайды ғой. Мен білемін, сіздің енді жаңа көлеңкеңіз бар: бәлкім, мен оған немесе сізге қарыздар шығармын? Егер олай болса, тілеуіңізді берсін, менің қанша берешек екенімді айтыңыз.
— Қойшы, шынымен-ақ, бұл сенбісің? – деді ғалым. Ғажап екен. Өзінің бұрынғы көлеңкесі адамға адам күйінде қайтып оралады дегенге ешқашан да сенбес едім.
— Менің қанша төлеуім керек? – деп, қайталай айтты мейман. Мойныма борыш арқалап жүргім келмейді менің.
— Ол не сөз? – деді оған ғалым. – Ешқандай да қарызың жоқ. Өз еркің өзіңде. Сенің бақытыңа өте қуаныштымын. Отырсаңшы, ескі досым-ау! Тек қана өз басыңнан не кешкенің, және де ана, ыстық елдердегі қарама-қарсы үйде не көріп, не білгеніңді маған айтып бер.
— Жақсы, бұл жөнінде сізге айтып берейін мен, – деп құп алған мейман орындыққа отырды. Бірақ бұл үшін, өз көлеңкеңіз болғаным туралы ешқашан ешкімге де ләм демеуге уәде беріңіз, осы арада да, қалада да, мен жүретін басқа жерлерде де тісіңізден шығармайтын боласыз! Мен үйленгелі жүрмін, ал әлденеше үйлі-жанды асырауға менің шамам әбден жетеді!
— Алаң болма, – деп уәде берді ғалым. – Міне, қолым сенің кім екеніңді тірі пендеге айтпауға сөз беремін, ал енді менің адам екенім кандай ақиқат болса, сөзім де соған пара-пар!
— Сөз дегеніңіз адамның көлеңкесі, – деді көлеңке: өйткені басқаша айтылуы мүмкін емес.
Ғажап-ай, ә, мейманның адамнан еш айырмашылығы жоқ, киген киімдері түгелдей қап-қара, қымбат бағалы жұқа қара шұғадан мойнына орамал салып алыпты, жылтыр етік пен жинамалы қоқи қалпақ киген, асыл салпыншақтар, алтын шынжыр мен гауһар жүзік жөнінде айтып бергенбіз. Иә, ғалымның көлеңкесі ғажап жақсы киінген: оның адамға ұқсастығының өзі де содан.
— Енді мен әңгімемді бастайын, – деді көлеңке ғалымның аяғының астында итке ұқсап бүрісіп жатқан жана көлеңкенің жеңіне лакты етік киген аяқтарын барынша нық қойып жатып. Мұны ол тәкаппарлықтан ба, әлде жаңа көлеңке жатқан орнынан ешқайда қашып кетпесін деген ниетпен істеді ме, ол арасы белгісіз. Ал жаңа көлеңке болса, адамнан өз басыңды қалай арашалап шығып, өзіңе өзің қожа болуға жетудің амалы туралы әңгіме тыңдауға құлағын түріп, тып-тыныш жатыр.
— Қарсыдағы үйде кім тұрғанын білесіз бе? – деп бастады мейман әңгімесін. Дүниедегі ең ғажап нәрсе,Поэзияның дәл өзі. Мен онда үш апта бойы тұрдым. Ал мұның өзі мен үш мың жыл өмір сүріп, сол жылдардағы ақындардың жазған барлық өлеңдерін оқып шыққаныммен пара-пар, сөзімнің зәредей де жалғандығы жоқ, иланыңыз! Қайталап айтайын бұл ақиқат жай, мен бәрін де көрдім және бәрін де білемін!
— Поэзия! – деп таңданды ғалым. Иә, иә, оның үлкен қалаларда жапа-жалғыз тұратын жағдайы жиі кездеседі. Поэзия! Мен оны тек қас-қағым ғана сәтте, ұйқыдан көзімді аша алмай жатқанымда көрген едім. Ол балконда, солтүстік шұғыласына ұқсап жарқырап тұрды. Айта бер, айта бер. Сонымен, сен балконда болдың, одан бөлмеге кірдің... ал содан кейін?
— Мен ауызғы бөлмеге тап болдым, – деп жауап берді мейман. Сіз үнемі осы ауыз бөлмеге қарап отыратын едіңіз ғой. Онда жарық жоқ, қара көлеңке екен. Бірақ ашық есіктен самаладай жарқыраған сансыз бөлмелер көрініп тұр. Егер ашық есіктен салып ұрып бірден кіріп барсам, бұл жарық менің түбіме жететін еді. Мен сақтанып, кезеңін күттім, әрдайым осылай істеу керек те.
— Сен не көрдің? – деп шыдамсыздана сұрады ғалым.
— Мен онда бәрін де көрдім, қазір ол жөнінде сізге айтып беремін. Бірақ та... бұл менің өзімді-өзім жоғары санағандығым деп ойлап жүрмегейсіз... бірақ та енді басым азат. Алайда соншалықты терең білімге ие болып, өмірде соншалықты дәрежеге жеткен шағымда, маған сіздеп сөйлеуіңізді қалар едім.
— Ғафу етіңіз, – деді ғалым, үйреніп қалған әдеттен арылу қиын ғой. Жөн айттыңыз сіз! Мен мұны ұмытпауға тырысып бағайын! Ал енді сіз көргеніңізді түп-түгел маған айтып беріңіз.
— Мен бәрін де көрдім, – деп қайталады мейман. – Мен бәрін де көрдім, және бәрін де білемін.
— Ішкі бөлмелерден сіздің көзіңізге не шалынды? – деп сұрады ғалым. Онда салқын тоғайдағыдай немесе қасиетті шіркеудегідей ме екен? Бәлкім, бұл бөлмелер биік тауларда тұрып қарағаныңдағы жұлдызды аспан тәрізді шығар?
— Онда бәрі де болды, – деп жайымен жауап берді мейман. – Мен ішкі бөлмелерге бас сұқпағанмен де, ауыз үйде, қара көлеңкеде тұрдым, сонда да мен бәрін көріп, бәрін де біліп алдым. Мен Поэзия сарайының жанындағы ауыз бөлмесінде болдым емес пе!
— Әйтсе де сіз не көрдіңіз? Бәлкім, ондағы еңселі кең залдармен ертедегі құдайлар өткен болар? Әлде көне дәуірдің батырлары шайқасты ма? Бәлкім, сүп-сүйкімді бөбектер ойын ойнап, тамаша қиялдарын бір-біріне былдырлап айтқан болар?
— Онда болғандығымды сізге мен айттым ғой, ал көруге тұрарлық нәрселердің бәрін де менің тамашалағанымды сіз түсінуге тиіссіз. Егер сіз онда барсаңыз, адам бола алмас едіңіз, ал мен, міне, адамға айналдым. Мен ол жерден өзімнің болмысымды, өзімді Поэзиямен табиғи ұқсастығымды білдім. Иә, мен сіздің жаныңызда жүргенімде бұл менің ойыма да келмеген нәрсе еді, алайда күннің көзі шыққан немесе батқан сайын менің ғаламат өсіп кететінім, ал ай жарығымен, тіпті сіздің өзіңізден гөрі көзге тезірек түсетінім сіздің есіңізде болуға тиіс. Ол кезде мен өзімді-өзім түсінбеуші едім. Ол жай тек Поэзияның ауыз бөлмесінде ғана маған аян болды. Мен адамға айналдым. Онан жетіліп шықтым, ол екі ортада сіздің күні ыстық елдерде иісіңіз де қалмапты. Адам болған соң, маған жалаңаш жүру ұят қой. Маған етік, киім, адамға тән барлық көр-жер қажет болды. Сөйтіп, мен өзім паналайтын жер таптым... сізге мен, тегінде, қай жер екенін айтармын да, бұл жөнінде сіз кітапқа жазбайсыз ғой, мен тәттімен сауда жасайтын әйелдің көйлегінің етегін паналадым. Ал әйел болса, өзінің нені жасырып жүргені қаперіне де кірмеді. Тек кеш түсе ғана мен ол жерден шықтым. Айдың жарығымен, көше кезіп зыр жүгірдім. Үйлердің қабырғаларын паналап жабыса жүрсең, арқаңның қышуын қандырып, қандай рақатқа батырады дейсің, қабырғаларға өрмелеп шығып, Содан соң төменге түстім, жоғары қабаттар мен шатырлардағы терезелерден сығаладым, ешкім сығалай алмайтын жерлерге көз салдым, ешкім көрмеген және көре де алмайтын нәрселерді көрдім... Асылында, бұл дүние қандай парықсыз еді десеңші! Егер адам қайдағы бір ерекше тіршілік иесі болмаса, онда мен өлсем де адам болуға көнбеген болар едім. Әйелдер мен еркектердің, ата-аналар мен олардың сүп-сүйкімді, жан жетпес перзенттерінің қандай сұмдықтарды істегенін көзіммен көрдім. Ешкім де көруге тиіс емес, бірақ жұрттың бәрі де оны көруге өлгенше құмар көршілердің кемшіліктерін де көрдім. Егер мен газет шығарған болсам, жұрт оны талап алып оқыр еді. Бірақ та осының бәрі туралы адамдардың өздеріне жазғанды артық көрдім, мен келген қалаларда жұрттың дүрліккендерін көрсең! Менен жұрт қалай қорықты десеңізші! Маған құрмет көрсетіп, бәйек болғандары-ай! Профессорлар мені профессор етті. Тігіншілер маған костюмдер тігіп берді. Сонымен енді киімнен таршылық көретін емеспін. Ақша жасаушылар маған ақша жасап берді. Ал әйелдердің мен дегенде естері шықты. Сөйтіп, міне, тап қазір көріп отырғаныңыздай халге жеттім. Ал енді хош болыңыз. Біздің жаққа келіңіз... Мен күнгей жақта тұрамын, жауынды күндері әрдайым үйден табыламын.
Сөйдеді де көлеңке кетіп қалды.
— Япырай, бұл не деген ғажап еді! – деді ғалым. Арада көп-көп уақыт өтті, көлеңке тағы да келді.
— Қалыңыз қалай? – деді ол.
— Аһ! – деп күрсінді ғалым. Мен ақиқат жайында, жақсылық пен сұлулық туралы жазамын, бірақ та олар жайлы ешкімнің тыңдағысы келмейді. Мен торығуға айналдым. Бұл жағдай мені қатты қапаландырады.
— Ал менің қаперіме де кірмейді, – деді көлеңке. Мен торалып келемін, ең бастысы осы. Сіз күн көрудің амалын түсінбейсіз. Жаман айтпай жақсы жоқ, ауырып қап жүрерсіз әлі... Сіздің бой жазғаныңыз жөн болар. Жазда мен саяхатқа аттанамын. Бірге жүрелік. Маған жол серік өте қажет. Менің көлеңкем ретінде менімен бірге баруға қалай қарайсыз? Сізді өзіме серік қып алғаныма мен өте қуанышты болар едім, барлық жол шығынын өзім көтеремін.
— Бұл шектен шыққандық! – деп ашуланды ғалым.
— Шектен шыққандық па, жоқ па, ол арасын кім білсін. Ал бой жазып сергудің сіз үшін пайдасы мол, ал сіз менің көлеңкем болғандығыңыздан, жолға бір тиын да шығармайсыз.
— Шамадан тыс асырып жібердіңіз, – деді ғалым.
— Өмірдің өзі осылай, – деп қарсы дау айтты көлеңке. Сол қалпында қалады да.
Соны айтып көлеңке кетіп қалды.
Ғалымның күн көрісі қиындады, жоқшылық пен қайғы-қасірет оны қуалап қыр соңынан қалмай қойды. Ал оның ақиқат жайында, жақсылық пен сұлулық жөнінде айтқаны, райхан гүлі сиырға қаншалықты қажет болса, жұрттың көбіне дәл сондай қажет еді. Ақыр соңында ол сырқатқа шалдықты.
— Сіздің көлеңкеңіз ғана қалыпты, – десті жұрт ғалымға, соны естігенде басына келген ойдан ғалымның жаны түршікті.
— Сізге курортқа бару қажет, – деді, бірде оның көңілін білуге келген көлеңке. Басқа лаж жоқ. Ескі таныстығымыздың хақы үшін мен сізді өзіммен бірге ала жүрейін. Жол шығынын мен көтеремін, ал сіз сапарымызды сипаттап жазып, жолшыбай менің көңілімді аулайсыз. Мен суға бармақпын: әйтпесе сақалым өсетін емес, бұл да аурудың бір түрі, ер адамның қалай да сақалы болуға тиіс қой. Ақылға келіп, менің ұсынысымды құп алыңыз, біз жолдас адамдар ретінде жүріп кетейік.
Сонымен олар саяхатқа аттанды. Қожа көлеңке болды. Олар күймемен де, салт атпен де бірге жүрді, күннің көзі қай жақта тұрса соның ыңғайына қарай қол ұстасып та, немесе бірінің соңынан бірі еріп жаяу да жүрді. Көлеңке өзін қожа санап, әрдайым өз орнынан жаңылмады, алайда ғалым бұған мән бере қойған жоқ. Өйткені ол үлкен жүректі, өте жұмсақ мінезді, әрі жайсаң адам болатын! Бір реті келгенде ол көлеңкеге:
— Біз сапарлас адамдармыз, оның үстіне бала жасымыздан таныспыз, олай болса бір-бірімізді сен дегенге көшкеніміз жөн емес пе? Сонда бір-біріміздің алдымызда қысылып-қымтырылмай, өзімізді емін-еркін ұстар едік.
— Сіз екеуімізге де жақсылық тілеген көңілмен өте ашық айттыңыз, – деп жауап қатты, ақыры қожаға айналған көлеңке. Ендеше, сізге деген көңілім қаяусыз болғандығы себепті, мен де бүкпесіз ашық айтайын. Сіз, ғалымсыз ғой, адам табиғатының керемет кінәмшіл екенін білуге тиіссіз: кейбіреулер қағаздың сытырын көтере алмайды, енді біреулердің әйнекті алмаспен кескен шықырын естісе төбе құйқасы шымырлайды. Сіз мені сен – деп атаған кезде мен де дәл сондай күйге түсемін. Өйткені бұл сөз баяғыда өзіңізге қызмет етіп жүрген кезімдегідей менің көңілімді жер етіп жібереді. Өзіңіз де көріп отырсыз бұл менмендік емес, сезімнің әсері. Сондықтан мен өзімді сіздің сен – деп атауыңызға жол бере алмаймын, ал өзім сізге сен – деп сөйлеуге әзірмін, демек, сіздің тілегіңіз жарым-жартылай ғана орындалатын болады.
Сонымен көлеңке өзінің қожасына сен деп сөйлей бастады.
Иә, менің бұған сыпайылап сіз деуім керек, ал ол маған сен демек, шіркін, дүние-ай! – деп қапаланады ғалым. Бірақ оған көнбеске лажы жоқ еді.
Ақырында олар теңізге келіп те жетті, онда құжынаған шетелдіктердің арасында көзі шарасынан шыға үлкейіп кететін сырқатқа шалдыққан бір ханша да бар екен. Бұл сырқат оңай емес, кімді болса да сескендіретін еді.
Жаңа келген кісінің басқаларға титтей де ұқсастығы жоқтығын ханша бірден байқады. Ол:Оны бұл жерге көсе болғандықтан сақалын өсіруге келді деседі, ал оның келгендегі шын себебі, маған бес саусағымдай аян оның көлеңкесі де түспейді, ол көлеңкесін түсіре алмайды! деген ойға келді.
Сөйтіп әуестік жеңген ханша серуендеп жүргенде бейтаныс адамға жақындап келіп, оны сөзге тартты. Ханша болған соң қысылып-қымтырылсын ба, түйеден түскендей етіп бір-ақ қойып қалды:
— Сіз көлеңке түсірмейсіз сіздің сырқатыңыз, міне, осы, – деді.
— Ал сіздің корольдік биік мәртебеңіз сауығуға бет бұрыпты, – деп саспастан жауап қайырды көлеңке. Мен білемін, сіз көзіңіздің тым жітілігінен көрмекті көрген едіңіз. Енді, міне, ауыр сырқатыңыздан жазылдыңыз. Менің көлеңкем бар және ол бұрын-соңды болып көрмеген өзгеше көлеңке. Сіз менің қасымнан үнемі екі елі қалмайтын кісіні байқаған боларсыз деймін, солай ма? Басқа жұрттың көлеңкесі кәдімгідей көлеңке, ал маған кәдімгідей көлеңке ұнамайды. Біз біреулер өз қызметшілерін өздері киетін киімдерінен әлдеқайда жұп-жұқа мауытыдан малындырып киіндіреді ғой, сол сияқты мен де өз көлеңкеме адам бейнесін бердім! Сіз білсеңіз, оған көлеңке де қосып бердім. Бұл қымбатқа түсті, бірақ та мен дүниенің қызығын көруді ұнататын адаммын!
Менің шынымен-ақ сауыға бастағаным ба? – деп қуана ойлады ханша. Дүние жүзінде дәл мынадай су жоқ, ал біздің заманымызда судың керемет қасиеттерінің ашылғанын мойындау керек. Дегенмен мен бұл жерден қайтсе де кетпеймін, мұндағы қызық енді ғана басталды. Мына бейтаныс адам маған кереметтей ұнап қалды, шіркін-ай, оның сақалы тым тез өспесе игі еді, әйтпесе ол кетіп қалады ғой.
Кешкісін, үлкен би залында, ханша көлеңкемен бірге биледі. Ханша жеңіл болатын, ал оның жігіті тіпті қаңбақтай еді, мұндай тамаша бишімен ханша бұл ғұмырында билеп көрмеген-ді. Ол көлеңкеге өзінің қай елден екенін айтты, көлеңкенің ол елде болғаны бар-ды, бірақ та дәл сол кезде ханша жол жүріп кеткен екен. Оның сарайының жоғарғы терезелеріне де, төменгі терезелеріне де көз салған көлеңкенің көргені аз емес тұғын, сол себепті де ол ханшаның қойған сауалдарына тапқыр жауап беріп, керек десе ханшаны қайран қалдырарлық жайларды да тұспалдап өтті. Ханша оны адамдардың ішіндегі ең ақылдысына балап, көңілінде оған деген ерекше құрмет пайда болды, екеуі екінші рет билеген кезде ханша оны әбден ұнатып қалған болатын. Онысын жігіт бірден-ақ аңғарды, өйткені ханшаның оған елжірей қарағаны сондай, өңменін тесіп өткеннен кем емес еді. Олар тағы бір биді билеп шықты, ханша сол жерде-ақ өзінің сүйіспеншілігі туралы айтып салмақшы болып ыңғайланды да, өзі басқаратын елін есіне алып, сабыр сақтап қалды.
Ол ақылды адам, – деп ойлады іштен, сонысы жақсы. Ол тамаша билейді бұл да өте жақсы. Ал оның білімі терең бе екен? Бұл да маңызы бар нәрсе, осы жағын тексеріп көрген жөн. Сол оймен ол көлеңкеге, өзі де жауап бере алмайтын, қайдағы бір қиын сұрақ қойды. Жігіт таңданған кейіппен бет-аузын тыржитты.
— Сіз жауап бере алмайсыз ба? – деді ханша.
— Бұл маған бала жасымнан-ақ аян нәрсе ғой, – деп түсіндірді көлеңке. Менің ойымша, тіпті анау есіктің көзінде тұрған көлеңкемнің өзі де сізге жауап бере алатын шығар.
— Сіздің көлеңкеңіз жауап бере ме? – деп таңданды ханша. Бір ғажап болар еді онда!
— Дәл басып айта алмаймын, – деді жігіт, дегенмен менің ойымша солай. Ол пәлен жылдан бері қасыма еріп, менің айтқандарымды көп естіп қанықты ғой, сірә, сізге жауап бере алар. Тек сіздің корольдік жоғары мәртебеңізге ескертіп қоюға тиіспін, көлеңкем адам атын өте мақтан тұтады, егер сіз оның көңіл-күйінің көтеріңкі болып, дұрыс жауап беруін қаласаңыз, онымен де адамша солай тілдесіңіз.
— Айтқаныңыз болсын, ол маған ұнайды, – деді де, ханша есіктің көзінде тұрған ғалымның қасына келіп күн мен ай туралы, адамның ішкі және сыртқы ерекшеліктері туралы әңгіме қозғады, соның бәріне ғалым байыппен және де дұрыс жауап берді.
— Егер көлеңкесі мұндай ғұлама болса, оның өзі қандай адам болғаны! – деп ойға кетті ханша. Егер оған тұрмысқа шықсам, шіркін-ай, менің елім үшін қандай бақыт болар еді. Мен оған тұрмысқа шығатын боламын.
Сөйтіп олар некеге отырды, бірақ та бұл сырды құпия сақтады: ханша өз еліне қайтып оралғанға дейін бұл жөнінде ешкім де білмеуге тиіс еді.
— Ешкім де, тіпті менің көлеңкем де! – деді көлеңке, оның дәл осы сөзінің жаны бар еді де.
Сөйтіп олар ханшаның еліне келді.
— Сөзіме құлақ сал, достым, – деді көлеңке ғалымға. Енді, мен мұратыма анық жеткен кезімде, сен үшін де бір жақсылық жасасам деймін. Сен менімен бірге сарайда тұратын боласың, менің король күймеммен жүресің, жылына жүз мың ригедалер аласың, бұл үшін сен өзіңді жұрттың бәрінің көлеңке – деп атауына келетін боласың. Сен өзіңнің бір кезде адам болғаның жайлы ләм демеуге тиіссің, ал жылына бір рет, халыққа көріну үшін ашық күні балконға шығып отырған кезімде, сен көлеңкем ретінде менің аяғымда жатасың. Саған айтып қояйын, мен ханшаға үйленемін. Тойымыз бүгін болады.
— Жоқ, бұл шектен шыққандық! – деп салды ғалым. Бұған мен көнгім келмейді және көнбеймін де. Бұл ханшаны да, бүкіл елді де алдағаның болады. Мен барлық жайды әшкерелеп беремін. Өзімнің адам, ал сенің адам бейнесіндегі көлеңке екеніңді айтамын.
— Оныңа ел илана қойса игі еді, – деді көлеңке. Ақылыңнан айрылмасаңшы, әйтпесе мен сақшыларды шақырамын.
— Мен тура ханшаның өзімен тілдесемін, – деді ғалым.
— Ханшаны мен сенен гөрі бұрынырақ көретін шығармын, – деп жауап берді көлеңке. Ал саған түрмеге отыруға тура келіп жүрер.
Айтқандай-ақ ғалым тұтқынға алынды. Сақшылар, әлбетте, ханшаның қалаулы адамының айтқанына бағынды.
— Сен қалтырап тұрсың ғой өзі, – деді ханша, күйеуі жанына келген кезде, оқыс бірдеме болып қалған жоқ па? Байқа, ауырып қала көрме, бүгін біздің үйлену тойымыз екенін білесің ғой.
— Сұмдықтың сұмдығын басымнан кешіріп келіп тұрмын мен, – деді көлеңке. Менің көлеңкемнің әлсіз миы алысқа бара алмапты. Менің көлеңкем ақылынан алжасты, ол өзін адамға айналдым дегенді шығарыпты, ал мен болсам, не айтады дейсің ғой, мен оның көлеңкесіне айналыппын.
— Сұмдық-ай! – деп шошып кетті ханша. Оны қамап қойған шығар. Солай ма?
— Әрине ғой, енді оны ешқашан да түзелмей ме – деп қауіптенемін.
— Бейшара көлеңке! – деді ханша. Оның, әттеген-ай, шын бақытсыздыққа ұшырағаны ғой, бойында қалған бір тамшы өмірінен құтқарса, оған жасаған жақсылық сол болар. Сірә, өзінің дымын у-шусыз құрта салғаннан дұрысы болмас.
— Өйту өте қаталдық қой, – деді оған күйеу. Ол менің шын берілген қызметшім емес пе еді! Осыны айтты да, көлеңке күрсінгенге ұқсады.
— Ізгі жүректі жансың-ау сен! – деді ханша сүйсініп. Кешкісін бүкіл қала самаладай жарқыраған жарыққа бөленді. Зеңбіректер гүрсілдеп, солдаттар мылтықтарын аспанға атып құрмет көрсетті. Ұлан-асыр той болды! Ханша мен көлеңке өздерін қошеметтеп уралаған халыққа көріну үшін, балконға шықты.
Бұл қызықтан ғалым ғана бейхабар еді, өйткені ол бұл өмірден ғайып болған.
Спиритизм
Бір сөзге тиянақты болмай палуан
Тахауи Ахтановтың Боран атты шығармасындағы диалект сөздердің қолданысы
Озат педагогикалық тәжірибе мен инновация
ХІҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар шығармашылығы
АБАЙ ФИЛОСОФИЯСЫ МЕН ЭТИКАСЫ
Тақырып идеяға тартылған жол
Шекспир және оның туындысы
Қазақстанға қоныс аударушыларды орналастыру: мақсаты, әдісі, салдары
Шәкәрімнің шығармашылығы
Перспективадағы көлеңке