Қазақстан жер қыртысы ресурстары оны пайдалану және қорғау
Жер Күн жүйесінде күнді айнала қозғалатын үшінші планета. Жер шамамен бұдан 4,5 млрд жыл бұрын пайда болған. Жердің бірнеше сыртқы қабықтары (сфералары) болады. Ең алдымен географиялық қабықтар: литосфера, гидросфера, биосфера және атмосфера. Олар бір мезгілде қалыптасқан және әрқашан өзара тығыз байланыста болатын қабықтар. Жер сфераларының ерекшіліктерін қарастырайық.
Географиялық қабық- бұл литосфераның үстіңгі бөлігі, атмосфераның төменгі бөлігі, гидросфера мен биосфера өзара жанасып, бір-біріне еніп жататын әрі өзара әрекеттесетін қабық.
Литосфера- мантияның жоғарғы қабаты мен жер қыртысынан тұрады. Жер қыртысының қалыңдығы мұхиттардың астында 5-10 км-ге, жазықтардың астында 35-45 км-ге, тау сілемдерінің астында 70 км-ге дейін тереңдікке кетеді.
Жер қыртысынан тереңге қарай 3000 км-лік мантия жайласқан.
1 – cуретте көрсетілгендей мантия ( грекше «мантион»- жамылғы) жер қыртысы мен ядроның ортасында жатыр.
Планетаның орталығында ядро бар. Оның жоғарғы шекара сы 2900 км терңдіктен басталады. Ядро темір (Fe) мен кремний (Si) қоспасынан түзілген деп болжайды. Ядроның сыртқы бөлігі балқыған күйде, ал ішкі бөлігі қатты күйде болады.
Жердің ішкі құрылысын зерттеуде бұрғылау әдісінің үлкен ролі бар. Қазіргі аса тщерең ұңғымалар 10-15 км тереңдікке кетеді, ал ол жер радиусының 0,1 %-ын құрайды. Орта есеппен әрбір 100 м тереңдеген сайын температура +3 °С- ге артып отырады /1/.
Жер қыртысын түзетін тау жыныстары
Минерал- тау жыныстарын құрайтын заттар. Тау жыныстары: гранит, құм, әктас, тұз, көмір, мұнай.
Жер бетінде 3000 шамасында түрлі минералдар, 7000 түрлі тау жыныстары бар. Жер қыртысы тау жыныстарынан түзілген. Олар милиондаған жылдар бұрын пайда болған. Бірақ қазіргі кезде жаңа жыныстар да түзілуде. Тау жыныстарынан тегіне қарай 3 категориясы бар: 1 – сызбада көрсетілген магмалық, шөгінді және метаморфты тау жыныстары.
Шөгінді тау жыныстары өсімдік, жануарлардың қалдықтары және әртүрлі жвыныстар менфрагменттерінен құралған. Олар құрлықтан желмен ұшып немесе сумен шайылып, теңіз түбіне шөгеді. Қабаттардың түзілуіне байланысты астыңғы бөлігінде жатқан жыныстар тығыздалып, біртіндеп қатты жыныстарға айналады.
1 – cызба
Метаморфты жыныстар – жоғары температуран.ың және қысымның әсерінен пайда болған жыныстар. Олар магмалық ошақтың жақын орналасуына байланысты қызады немесе жердің ішкі қабығының қозғалысынан қысылуы мүмкін. Бұл жағдайда кейбір жыныстар қатты күйге, кейбірі жұмсақ қабатқа айналады.
Магмалық жыныстар жер астындағы магма суып, қатты күйге айналғанда түзіледі. Егер бұл үрдіс жер астында болса, түзілген жыныстар интрузивті магмалық жыныстар деп аталады. Магма жанартау арқылы жер бетіне шығып қатса, пайда болған жыныстар экструзивті магмалық жыныстар деп аталады /2/.
Жер қыртысының қозғалысы. Жер сілкіну.
Жер қыртысының қозғалысы: жер қыртысының көтерілуі мен жер қыртысының төмендеуінен тұрады. Жер қыртысы әрқашан қозғалыста болады. Бірі көтерілсе, бірі шөгеді.жер қыртысының қозғалысының түрі- тайу жасау қозғалысы. Бұл қозғалыста жер қыртыстарға майысуға таяу. Жер сілкіну - жер асты дүмпулері менжер бетінің тербелуі (2 - сурет) жер қыртысы мен жер мантиясының жоғарғы бөлігінің кенеттен жарылуы және жылжуы нәтижесінде пайда болады. Дүмпудің жер бетіне шығатын жері- эпицентр деп аталады. Жер сілкінісін сейсмографпен өлшейді. Жер сілкіну құбылыстарын сейсмология ғылымы зерттейді. Жер сілкіну құбылыстары: жанартаулық, денудациялық, тектоникалық болып бөлінеді /3/.
Жер қойнауы және оның байлықтары
Жер қойнауы қызуына байланысты ондағы заттар балқып, бір- бірімен араласып, құрамы мен үлес салмағы аздар « қалқып» жоғары қабатқа көтеріліп, үлес салмағыауырлар төмен түсіп орта қабатқа жиналған. Жер шарының ортасында радиусы 3500 км шамасында өте тығыз орасан зор жердің ядросы (өзегі) пайда болған. Оның салмағы жер шарының 34 процентін құрайды. Ядроны айнала қоршап жатқан, радиусы 2900 км шамасындағы қабаты мантия деп атайды. Ғаламдардың болжауы бойынша мантия кремний, темір және магний тотықтарынын тұрады. Жер шарының сыртқы қабатының жер қыртысы (литосфера) деп аталады. Оның радиусы 15-18 км-ден 80 км дейін болады. Жердің осы қабаты адамдар пайдаланып жүрген барлық минералды байлықтар сақталған «қойма» болып есептелінеді.
Жер қойнауындағы пайдалы кендер 3 топқа бөлінеді.
- жанатын пайдалы кендер- көмір, шымтезек, мұнай, газ, жанғыш тақта тас т.б.
- металдық пайдалы кендер- темір, қалайы, қорғасын, мырыш, т.б. басқа да металл алатын рудалар. Бейруда пайдалы қазындылар- тау мен химия шикі заттары (гипс, минералды тұздар, күкірт, аппатит т.б.) отқа төзімді материалдар ( талық, кварцит, отқа төзімді саз).
Адамдар ерте заманнан бері жер қойнауынан пайдалы заттарды алып, керегінежаратып келеді. Пайдалы кендер қазу мөлшері жыл сайын өсіп, қазір 125 миллиар тоннаға жетті, немесе бір адамға есептегенде 25 тоннадан келеді. Алғашында жер қойнауынан тек 4 металл: алтын, күміс, темір және мыс алынатын болса, осы күндері 200- ден астам шикізатпен отын түрлері қазылады.
Кенді пайдалы қазбалар
Темір- геологиялық қоры 17 млрд.т. оның 93% мөлшерін ірі кен орындары алады.
Хромит- хромит қоры бойынша Қазақстан әлемде 2-ші орында.
Марганец - баланстық қоры 400 млн.т. болжамдық қорлары 850-900 млн.т.
Мыс- ірі кен орындары Жезқазғанда, Жамантай мыс кенінің қоры 10 млн.т. асады.
Қорғасын- мырыш- 100-ден аса кен орындары бар.
Алюминий- шикізат ретінде ең көп тараған боксит болып табылады. 200 кен орны бар.
Сирек кездесетін металдар:
Молибден- Қазақстан әлемде молибден қоры жөнінен төртінші орын алады. Азия елдері арасынан бірінші орында. 84 кен орны бар.
Вольфрам- қоры жөнінен Қазақстан әлемде бірінші орын алады. Вольфрам қорының 53%-ы 16 ірі кен орны шоғырланған.
Уран - 100-ден астам кен орны Қазақстанда шоғырланған. Солтүстік Қазақстанда 50 кен орны бар.
Су қорының ластануы
ҚАЗАҚСТАН ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Табиғат ресурстары және оларды тиімді пайдалану мәселелері туралы
Орман ресурсының негізгі түсініктері
Жер ресурстары мен жер рентасының теориялық негізі
Органикалық дүниелер
Жер ресурстары мен топырақ жамылғысы
Литосфераның экологиялық функциясы және оның систематикасы
Табиғат ресурстарын төлемді пайдаланау
Ресурстардың жіктелуі. Ресурстарды пайдалану және қоршаған ортаның ластануы
Аурудың тұрақтылығы және даму себебі
Коммерциялық ақпарат пен коммерциялық кұпия мәні және оны қорғау
Жазаның жүйелерінің және түрлерінің жалпы сипаттамасы
Аудиттің мәні және оның нарықтық экономика жағдайындағы ролі
ТОНЫКӨК
Адамдар арасындағы қарым-қатынас және іс-әрекет психологиясы
Жиынтық сұраныс және жиынтық ұсыныс,бұлардың кейнстік үлгісі
Қазақстан Республикасының заңдарын сақтауын тексерулерді ұйымдастыру мен жүргiзу ережесi