Мемлекеттер басшыларынын кенесі және үкіметтер басшыларынын кеңесі

2.1 ТМД-ғы интеграция тарихы
Кеңес Одағының жетпіс жыл бойы жүргізген саясаты сексенінші жылдардың орта кезінде шайқала бастады. Яғни, халық шаруашылығының экономикалық, саяси, әлеуметтік салаларында тек тоқталу, тоқырау ғана емес, сонымен қатар құлдырау да етек ала бастады. Алғашқы оның нышаны ретінде Кеңес Одағы коммунистік партиясының XXVII съезінде сол заман бас хатшысы болған М.С.Горбачев мырзаның баяндамасынан-ақ қоғамды қайта жаңартуға бет алған негізгі қағидалар белгіленді. Олар: қайта құру, демократия, жариялылық, көп пікір таластығы т.б. болатын. Одан кейінгі уақыттарда біздің ойымызша, Кеңес одағының ыдырауына негіз болған экономикалық себептермен қатар, саяси себептерде бар еді. Оған Қазақстанда 1986 жылдың желтоқсан айында Кеңес Одағы коммунистік партиясы саяси бюросының ел басшысы етіп Қазақстанда бұрын тұрмаған және халық салт-дәстүрінен хабары жоқ немесе аз Г. В. Колбин мырзаны тағайындауын, Таудағы Карабахтағы ұлт аралық шиеленісін немесе Балтика Республикаларының экономикалық және саяси тәуелсіздікке жету жолындағы қозғалыстарын жатқызуға болады. Екінші жағынан алғанда Кеңес Одағының экономикалық жағдайы да мәз еместін. Жалпы алғанда, сексенінші жылдардың екінші жартысындағы экономикалық, саяси жағдайлар Кеңес Одағының тоқырауы мен күйреуіне негіз болса тоқсаныншы жылдарды бұрыңғы Кеңес Одағы республикаларының жаңа тәуелсіз мемлекеттер ретінде құрылуының алғашқы сатысы деп қарастыруға болады.
80-інші жылдардың аяғы мен 90-ыншы жылдардың басында бірқатар республикаларда қабылданған "егемендік туралы декларациялар" мен "экономикалық дербестік туралы" зандар Кеңес Одағының федеративтік құрылым нысанына тосқауыл қойды. 1991 жылдың август айында Кеңес Одағының болашақ құрылымы туралы келісімнің соңғы варианты дайындалғанды және ол барлық республикалар ойынан шығатындай-ақ еді. Бірақ, сол жылдың август айында Мәскеу қаласында болған көтеріліс бұл келісімге қол қоюға мүмкіндік бермеді.
Осыдан кейін-ақ Кеңес Одағының мемлекет ретінде жойылуының соңғы сатылары жүзеге аса бастады. Литва, Латвия, Эстония өздерінің тәуелсіздігін жариялап, ресми түрде Кеңес Одағы құрамынан шығып, халықаралық қауымдастық тарапынан егемен мемлекеттер ретінде танылды. Ал, 1991 жылдың 7-8 желтоқсанында Ресей, Белоруссия және Украина басшылары ұзақ уақыт келіссөздерден кейін "Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру" туралы келісімге қол жеткізді. Бұл оқиғаның тарихи факт ретінде қалыптасуына бұрынғы Кеңес Одағындағы экономикалық, саяси, әлеуметтік себептер негіз болатын.
1991 жылдый, 8 желтоқсанында Ресей, Украина, Белоруссия басшылары тарапынан Беловеж келісіміне қол қойылды. Бұл кездегі жағдай былай тұғынды: Кеңес Одағының бөлінуі этникалық негізде славян және түркі республикаларының бір-біріне қарсы тұру жолымен дамып, күтпеген оқиғаларға әкеп тіреуі мүмкін еді. Екінші жағынан алғанда, бұрынғы Кеңес Одағы республикалары арасында мемлекет аралық қатынастар жүйесінің және ТМД елдерінің алыс шетелдермен және халықаралық ұйымдармен қатынастар жүйесінің болмауы да өз әсерін тигізбей қоймады.
1991 жылдың 13 желтоқсанында Орталық Азия республикаларының басшылары Н.Назарбаев, С.Ниязов, И.Каримов, А.Акаев, Р.Набиев Беловеж келісімін талқылауға және болашақта осы республикаларға қандай бағыт және даму жолын ұстану керек, деген оймен Ашхабад қаласында жиналды. Ұзақ та ауыр келіссөздерден кейін Н.Назарбаев ұсынған және И.Каримов тарапынан қолдау тапқан, славян республикаларының басшыларымен келіссөз жүргізіп ТМД-ға құрылтайшылар ретінде кіру туралы пікір қолдауға ие болды. Күннен күнге өршіп келе жатқан тұрақсыздықты және республикалар арасындағы түсінбеушілікті ауыздықтау мақсатымен Н.Назарбаев Қазақстанда бүкіл мүлделі мемлекеттердің кездесуін өткізу туралы ұсыныс жасады. 1991 жылы 21 желтоқсанда Азербайджан, Армения, Белоруссия, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Ресей, Тәжікстан, Түркменстан, Өзбекстан және Украина басшылары Қазақстанның бұрыңғы астанасында кездесіп "Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру туралы" Алматы Декларациясына қолдарын қойды.
ТМД құруға экономикалық негіз болған жағдайлар мыналар: сексенінші жылдардың ішінде КСРО экономикасының құлдырауы өз шегіне жетіп, халық шаруашылығының әр саласында төмендеу нышандары байқала бастады.
ТМД құруға ниет білдірген мемлекеттер мынандай айғақтарды;
- жаңа Одақ шартын дайындау туралы келіссөздердің тұйыққа тірелгенін, республикалардың КСРО құрамынан шығу және тәуелсіз мемлекеттер құру процесінің шынайы факторға айналғанын;
- орталықтың алысты болжамайтын саясаты экономикалық және саяси дағдарысқа, өндірістің құлдырауына, қоғамның бүкіл салалары бойынша өмір деңгейінің күрт төмендеуіне әкеп соққанын;
- бұрыңғы КСРО кеңістігінің көптеген аймақтарында әлеуметтік шиеленісушіліктің өсуі, адамдардың өліміне әкеп соққан ұлтаралық қақтығыстарға ұласқанын басшылыққа алған болатын.
Осы және басқа да мәселелерді шешу мақсатында Беларусъ, Ресей және Украина басшылары "халықтардың тарихи бірлігі және олардың арасында орныққан байланыстарды негізге ала отырып, демократиялық құқықтық мемлекеттер орнатуға ұмтыла отырып және өзара қарым-қатынастарды дамытуға бағыт ала отырып Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құруға шешім қабылдады"5, 26..
Бұл құжаттың ТМД-ға мүше боламын деген мемлекеттер (бұрыңғы КСРО мүшелері де бар) үшін ашық екені көрсетілген. Үш мемлекеттің 1991 жылдың 8 желтоқсанында жариялаған арызының соңғы тармағында ТМД мемлекеттері халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті нығайтуға, бұрыңғы КСРО шарттары мен келісімдерінен тарайтын халықаралық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз етуге, ядролық қару және оның таралмауын қажағалауға бағыт ұстайтынын да ашық айтқан.
Тәуелсіз мемлекеттер достастығының құрылу уақыты екіге бөлінеді. Алғашқысы ретінде 1991 жылдың 8 желтоқсаны Белорусь, Ресей және Украина болса, екіншісі ретінде 1991 жылдың 21 желтоқсаны белгіленуде.
ТМД құрылтай құжаттарына келетін болсақ, олар үшеу - 1991 жылдың 8 желтоқсанындағы ТМД құру туралы келісім, 21 желтоқсандағы осы Келісімге деген Хаттама және Декларация. Бұл құжаттар өз нысандары және заңи міндеттері бойынша әртүрлі. Себебі, "келісім барлық қатысушы тарапынан бекітілетін ратификация жасалатын болса, декларация үшін оған қол қойылса жеткілікті" 9, 33-346.. Дегенмен, бұл үш құжат толық біртұтастықты құрайды.
Енді, ТМД-ның даму жолдарына көз тоқтатып өтсек.
1992 жылмен 1993 жылдың бас кезендерінде Достастықтың ұйымдастыру құрылымы - мемлекеттер басшыларының кеңесі, үкіметтер басшыларының кеңесі, ТМД парламент аралық ассамблеясы құрылды. 1993 жылдан бастап Минск қаласында ТМД атқару хатшылығы қызмет істейді. Бұл уақыт ішінде сыртқы істер министрлері кеңесі, қорғаныс министрлері кеңесі де құрылды.
1993 және 1994 жылдар аралығында ТМД елдері өзара қатынастарының Құқықтық негізін қалайтын жұмыстар жүзеге асырыла бастады. Жүздеген келісімдерге қол қойылды. Солардың арасынан сапалы бір құжат ретінде 1993 жылы қол қойылған "Экономикалық одақ туралы" шартты атап өтуге болады. Дегенмен, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы дағдарыстан шығуға жол іздесе де, әлеуметтік-экономикалық жағдай қиындай берді.
Экспортқа шығатын шикізатқа деген баға саясатындағы келіспеушілікте үлкен мәселеге айнала бастады және мұның бәрі де экономикаға өзінің кері әсерін тигізбей қоймады. Екінші жағынан алғанда, демпинг саясаты (рынокта бәсекелестерді ығыстырып шығару үшін тауарларды әдейі арзандатып сату) орнығып қалған шаруашылық байланыстарға тұрақсыздық енгізіп, бұл елдерді қажетті шараларды қабылдауына мәжбүр етті. Мұндай жағдай қазіргі кезде де байқалуда.
Әлеуметтік, экономикалық және саяси дағдарыс ТМД мемлекеттерінің барлығында да терендей түсті. Мұның салдары ретінде ішкі этникалық толқу арта түсті, тіпті кейбір елді мекендерде мемлекет аралық қақтығыстарға ұласты. Мұндай жағдай ТМД идеясын жоққа шығаруға барды және кейбір ТМД мемлекеттері бір-біріне қарсы (мысалы, Армения - Азербайжан) әскери қимылдарды да жүргізе бастады. Бұл кезенде көптеген міндеттемелер мен келісімдер де қабылданды, бірақ та олардың басым көпшілігі іс жүзінде орындалмады. ТМД органдары өз функцияларын жүзеге асыра алмады және қабылданған шешімдерді де іске асыруға мүмкіндіктері болмады.
ТМД өзінің құрылу сатысында сөз жоқ жағымды рөлін де атқарды, яғни КСРО республикаларының қирап, тоқтаусыз дағдарысқа ұшырауынан құтқарды. Дегенмен, мемлекеттердің экономикалық дербестігі олардың әрқайсысының ішкі мәселесі еместігі де айқын болды. Қазіргі дүниеде әр мемлекеттің әрқайсысының жеке, дербес дамуы қиын да болса шындық. Басқа ешқандай елмен қарым-қатынас жасамай мемлекеттің тек қана өзі өмір сүру талпыныстары бізге тарихтан мәлім және оның немен аяқталып, қандай нәтижеге жеткені де аян. Тек қана басқа елдермен бірігіп өзара ынтымақтастықта және дүние жүзі экономикалық қатынастарында болатын қоғамның өміршең болатындығы айдан анық.
1994 жылы ТМД алдында баламалы екі мәселе тұрды. Біріншісі, оның қызметін тоқтату болса, екіншісі ТМД-ны дұрыс жұмыс істейтін ұйымға, бірлестікке қайта өзгерту. Соңғы ой, бірлестіктің қажеттігі бұрыңғы заманды көксеу мақсатынан немесе субъективтік ойлардан емес, экономикалық пайдалылығы тұрғысынан туғанды. Бұл кезенде бұрыңғы Кеңес Одағы кеңістігіндегі республикалардың даму бағытының салаларын анық та айқын
әрі шынайы белгілеудің қажеттілігі туындады. Осы кезеңде Қазақстан
Президенті Н.Назарбаев "Мемлекеттердің евразиялық одағын құру" идеясын ұсынды. Бұл жоба жайына жұмыстың соңғы тарауында толығырақ тоқталамыз.
ТМД елдерінің экономикалық жақындасу мәселелерін шешетін құжат ретінде 1995 жылдың 6 қаңтарында Ресей Федерациясы мен Беларусь Республикасы арасындағы, кейіннен 1995 жылдың 20 қаңтарында Қазақстан республикасы қол қойған "Кеден одағы туралы" келісімді айтуға болады. Кеден одағын құрушы тараптар өздерінің мақсаттары ретінде мыналарды атап көрсетті:
- Кеден одағына мүше мемлекеттердің шаруашылық субъектілері арасындағы еркін экономикалық өзара ынтымақтастықты дамыту үшін қолдан келетін бар мүмкіндіктерді пайдалану;
- экономиканың, тауар алмасудың және әділетті бәсекелестіктің тұрақты дамуына кепілдік ету;
- өз елдерінің экономикалық саясатын ұйымдастыруды нығайту және ұлттық шаруашылықтың жан-жақты дамуын қамтамасыз ету;
- ортақ экономикалық кеңістіктің қалыптасуы үшін жағдайлар жасау;
- Кеден одағы мүше-мемлекеттерінің дүние жүзі рыногына шығуы үшін қолдан келетін бар жағдайды жасау. Жоғарыда айтып өткен Келісімнің бастауында мемлекеттер "Экономикалық одақ құру туралы" шарттың ережелерін жүзеге асыруға талпынады, делінгенді. Сонымен қатар, тараптар Кеден одағын — ортақ кеден территориясы мен шаруашылықтың нарықтық экономикасын ұқсас механизммен реттеуге негізделген, мемлекеттердің экономикалық бірлестігі ретінде анықтайтындарын растайды.
Кеден одағын құруға бағытталған шаралар екі сатыға бөлінеді. Бірінші саты — 1994 жылдың 15 сәуіріндегі "Еркін сауда аймағын құру туралы" Келісім бойынша, өзара саудадағы тариф пен сан бойынша кездесетін шектеулерді алып тастау, сыртқы экономикалық қызметке қатысты сыртқы сауда, кеден, валюталық-қаржылық, салық және басқа да ұлттық зандарды бір қалыпқа келтіру болып табылады. Екінші саты — мемлекеттердің кеден территорияларын ортақ кеден аймағына біріктіру және Кеден одағының халықаралық құқық субъектілігі туралы сұрақты шешу болатын. Кеден одағының болашағы болатыны жайында оған кейіннен қосылған Қырғыз Республикасы мен Тәжікстан Республикасы куә.
Кеден одағын және Ортақ экономикалық кеңістік туралы шарттың құқықтық негізі болып жалпыға танымал болған халықаралық құқықтың нормалары мен қағидалары, сонымен қатар, тараптардың ұлттық заңдары табылады. Алғашқыда Ресей, Беларусь арасында жасалған Шартқа, кейіннен Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан қосылды. Кеден одағы туралы Шарт жобасы дайындалып жатқан кезде Ресей жағы қосымша "Ортақ экономикалық кеңістік шеңберінде қабылданатын шарттар мен шешімдерді дайындау, қабылдау және жүзеге асыру механизмін" ұсынған болатын. Бұл актінің негізгі мақсаты Кеден одағы мен Ортақ экономикалық кеңістік көлемінде қабылданатын заң актілерінің орындалу механизмін жүзеге асыру болатын, себебі, ТМД шеңберінде қабылданып, бірақ та іс жүзінде орындалмай жатқан келісім-шарттар аз емес.
"Ортақ экономикалық кеңістік" ұғымы қайдан пайда болды деген сұрақ туындауы мүмкін. 1998 жылдың қаңтар айында "төрттік" (Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан және Ресей) мәжілісіне Қазақстан Президенті Н.Назарбаев "қарапайым адамдарға деген 10 қадам" идеясын ұсынды және бұл идея төрт елдің үкіметтері тарапынан қолдау да тапты. Қазақстан тарапынан 1998 жылдың ақпан айында "Ортақ экономикалық кеңістік құру туралы шарт" жобасы ұсынылған болатын. Интеграциялық комитет (бұл органға жұмыстың екінші бөлімінде тоқталамыз) бұл жобаны талдай келе 1998 жылдың маусым айында Шарттың мәтінін негізінен қолдай отырып "Кеден одағы мен Ортақ экономикалық кеңістік (КО және ОЭК) туралы" Шарт ретінде мақұлдады. Мұндай шартты қабылдауға алып келген оқиғалар желісі былай сипатталады: 1993 жылың қыркүйек айында — "Экономикалық одақ туралы" Шартты және 1994 жылғы сәуірде "Еркін сауда аймағын құру туралы" Келісімді 12 мемлекет қабылдады. 1995 жылдың қаңтарында - "Кеден одағы туралы" Келісімді Беларусь, Ресей, сәл кейіннен Қазақстан қабылдады. Бірінші саты - еркін сауда аймағын құру болса, екінші саты - ортақ кеден территориясын құру болатын. 1996 жылдың наурыз айында - "Экономикалық және гуманитарлық салаларда интеграцияны тереңдету туралы" Шартты Беларусь, Қазақстан, Ресей қабылдап тауарлар, қызметтер, еңбек және капиталдың ортақ рыногын құруды басты мақсат ретінде алға қойды. 1998 жылдың аяғында Кеден одағы мен Ортақ экономикалық кеңістік Шартына Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей және Тәжікстан қол қойды. Бұл құжаттардың негізгі мақсаты, ортақ экономикалық интеграцияны дамыту болып табылады.
Дүние жүзілік қатынастар жүйесіне кіру үшін Достастықтың өз ішінде тұрақтылық болуы керек екені анықтала бастады, соның ішінде саяси, экономикалық тұрақтылық пен қауіпсіздік алдыңғы орынға шықты. Сол кездердегі қателіктердің бірі ретінде-ұлттық мемлекеттілік пен интеграцияны бір-біріне қарама-қарсы қоюды айтуға болады. Олар, бір-біріне сыйымсыз, қарама-қайшы ұғымдар ретінде қарастырылды. Дегенмен, экономикалық жағдай, сонымен қатар сананың бірте-бірте өзгеруі бұрынғы Кеңес кеңістігінде орналасқан республикалардың ары қарай даму мәселелеріне басқа көзқараспен қарау қажеттігін де туғызды. Бұл тұрғыдан келгенде, интеграцияны жүзеге асырудың бір сатысы ретінде Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстанның Орталық Азия Одағын құруын алуға болады. Мысалыға, бұл мемлекеттер арасындағы азаматтық алу мәселелерін тез арада шешу, басқа мүше-мемлекет аумағында жылжымайтын мүлікті сатып алу-сату сұрақтарына қатысты келісімдердің қабылдануы адамдар арасындағы психологиялық кедергі мен басқа да көптеген мәселелерді оң шешуге бағыт берді. Әлеуметтік экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастық салалары бойынша сұрақтар да оң шешімін табуда. Қазақстан, Қырғызстан жөне Өзбекстан арасында қабылданған мұндай құжаттар ТМД қағидаларына еш қайшы келмейді.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің экономикалық ынтымақтастық аясында қол жеткізген жетістіктердің бар екеніне мына мысалдар дәлел бола алады. Өндірістік және ауылшаруашылық өнімдерін шығару:
ТМД елдері Өнім көлемінің индекстері (%)

өндіріс ауыл шаруашылығы
1995 1996 1995 1996
Қазақстан 91,8 100,3 77,1 99,2
Әзербайжан 82,8 93,3 93 105
Армения 102,4 101 105 107
Беларусь 88,3 103,2 95 102
Грузия 90,2 107,7 113 115
Қырғызстан 82,2 110,8 . 103
Молдова 96,1 91,5 103 90
Россия 96,7 95 92 93
Тәжікстан 94,9 80,2 -- 85
Түркменстан 93,6 117,9 82 98
Өзбекстан 100,1 106,0 103 93
Украина 88. 0 94,9 96 92

Бұл мәліметтерден Молдова мен Тәжікстанда өндіріс пен ауылшаруашылығы өнімдерін өндірудің ұлғайғанын емес, керісінше кері кеткенін байқаймыз. Бұған бірден-бір себеп ретінде осы елдердегі қарулы қақтығыстарды және соның салдары болып табылатын экономикалық құлдырауды айтуға болады.
Егер Европалық Одақ елдерінде әр адамға шаққанда ішкі жалпы өнімнің өсуін байқайтын болсақ, ТМД елдерінде 1990 жылдардың бастапқы жылдарында керісінше құбылысты көремізде, 1998 жыл соңына қарай оның артқанына көз жеткізуге болады. Мұның өзі ТМД елдеріндегі жақындасудың сөз жүзінде емес іс жүзінде жүзеге асуы әбден ықтимал процесс екеніне дәлел ретінде бола алады.
ТМД елдерінде әр адамға шаққандағы ішкі жалпы өнім көрсеткіші:

ТМД елдері % бұрыңғы мерзімге қарағнда

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
Қазақстан 94,2 90,9 88,2 92,9 104,0 102,7 97,3
Әзербайжан 76,4 76,2 79,7 87,6 100,7 105,1 110,1
Армения 57,0 90,1 105,0 106,5 105,5 102,8 106,3
Беларусь 90,0 92,0 87,4 89,8 103,1 111,3 107,7
Грузия 55,2 70,9 89,8 102,8 110,9 111,1 103,2
Қырғызстан 85,3 84,7 80,1 93,7 105,7 108,4 104,0
Молдова -- -- 69,1 98,2 92,3 99,8 90,2
Россия 85,5 91,4 87,4 96,0 96,8 101,1 95,5
Тәжікстан -- 82,7 77,2 86,3 82,0 100,2 105,6
Түркменстан -- -- -- -- -- -- --
Өзбекстан 86,8 95,5 93,0 97,3 99,8 103,3 100,5
Украина 89,8 85,8 77,5 85,5 90,7 97,6 96,7
ТМД бойынша 85,7 90,3 85,8 94,7 96,8 101,0 97,3

Мына кестеден көріп отырғанымыздай ТМД елдері халықтарының өмір сүру деңгейі мен мүше-мемлекеттердің арасындағы экономикалық жақындасу жобамен алғанның өзінде көп алшақтық туғызбайтынын және ынтымақтастық та бірқалыпта екенін байқаймыз.
ТМД елдерінің сыртқы шекараларын қорғау, Достастық елдерінің территорияларындағы қақтығыстардың алдын алу мен реттеу, ТМД елдерінің Кеден одағы салаларында және құқықтық ынтымақтастық пен қылмыспен күрес саласындағы бірігіп қызмет атқару жөніндегі келісімдердің алар орны ерекше. Аймақтық ынтымақтастық келісімдердің қатарына 1999 жылдың 25 тамызында Бішкек декларациясына 11, 1б. қол қойған "Шанхай бестігі" атауына ие болған Қазақстан Республикасы, Қытай Халық Республикасы, Қырғыз Республикасы, Ресей Федерациясы және Тәжікстан Республикасы басшыларының ғаламдық және аймақтық қауіпсіздікті нығайтуды мақсат тұтқан декларацияны жатқызуға болады. Мұның өзі, бұрыңғы жеке-дара өркендеу мен қауіпсіздік мәселелерінің қазіргі уақытта ұжымдық, дәлірек айтсақ, аймақтық сипатқа айналуда екенін байқаймыз. Ал екі жақты келісімдерге келетін болсақ, олардың жалпы саны мыңнан асып кетеді, солардың қатарына 1997 жылғы 14 қазанда жасалған Қазақстан Республикасы мен Украина Үкіметі арасындағы ғарыш кеңістігін зерттеу және пайдалану саласындағы ынтымақтастық туралы келісімді, 1997 жылғы 11 қарашада жасалған Қазақстан Республикасы мен Грузия Үкіметі арасындағы өнеркәсіптік меншікті қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы келісімді немесе 1997 жылғы 10 маусымда жасалған жазасын әрі қарай өтеу үшін бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарды тапсыру туралы Қазақстан Республикасы мен Әзербайжан Республикасы арасындағы шартты (бұл келісімдерді Қазақстан Республикасы 1999 жылдың 30 желтоқсанында бекітті) және тағы да басқа көптеген келісім шарттарды жатқызуға болады (12, 26.). 1999 жылдың 8 желтоқсаныңда Беларусь Республикасы мен Ресей Федерциясы арасында "одақтық мемлекет құру" жөніндегі шартқа қол қойылды. Бұл шарттың негізгі мазмұнын екі тарауға бөлуге болады. Біріншісі саяси болса, екіншісі экономикалық сала болып табылады. Одақтық шарттың 6 бабына сай екі ел арасындағы саяси ынтымақтастыққа келетін болсақ, әр мемлекет өзінің егемендігі мен тәуелсіздігін, территориялық бүтіндігін, мемлекеттік Құрылымын, конституциясын, мемлекеттік жалау, елтаңбаларын және басқа да мемлекеттік нышандарын сақтай отырып, екі мемлекет арасында келісілген өкілеттіктерді одақтық мемлекетке береді 13, 36. Яғни, бұл ынтымақтастық негізінде (екі ел халықтарының тіл, дін, тарих, мәдениет, т.б. ортақтығы арқасында) мемлекеттік ынтымақтастықтан ортақ ұлттық жүйе ынтымақтастығына көшу ниеті жатыр 14, 16. Осы екі мемлекет арасындағы экономикалық ынтымақтастық Кеден одағына мүше бес мемлекет арасындағы 1999 жылдың 26 ақпанында қол қойылған шарт мақсаттары мен міндеттеріне ұқсас. Яғни, олар тауар, қызмет, капитал мен еңбектің ортақ рыногын құру, ортақ баға, көлік, энергетика, экономикалық саясат жүргізу болып келеді.
ТМД елдері арасында ұйымдасқан қылмыспен ортақ күрес жүргізу және 1999 жылдың желтоқсан айында Достастыққа мүше елдер қол қойған терроршылдыққа, сепаратизмге қарсы шараларды бірігіп жүргізу бағытында жасалып жатқан жұмыстар аз емес. Себебі, 1999 жылдың шілде айында Қырғызстанның Баткен ауданына қарасты тау өңірін жайлап, терроршылдық қызметтерін жүзеге асыруға кіріскен терроршылдардың ұйымдасқан ерекеттері, бұл мәселеге де ТМД елдерінің көңіл бөлуі қажет екендігін көрсетті. Қазіргі күнде ТМД-ның терроршылдыққа қарсы Орталығы құрылды15,16. Мұның өзі, терроршылдықтың дүние жүзінің дамыған мемлекеттеріне ғана күрделі мәселе емес, сонымен қатар, жаңадан аяқтарына тұрып экономикалық дәуірлеу сатысында тұрған ТМД елдері үшін де ауыр да қиын, бірақ шешімін табу міндетті болып табылатын мәселе екенін көрсетеді.
2.2 Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының органдары. Мемлекеттер басшыларынын кенесі және үкіметтер басшыларынын кеңесі.
Кеңес Одағы тоқырап, құлағаннан соң Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы дүниеге келуінің өзі көптеген мемлекетаралық қатынастардың қиын да ауыр жағдайға ұшыраспауын септігін тигізді. Бұл тұрғыдан келетін болсақ, ТМД елдерінің тағдыры "югослав бағыты" бойынша кетуі әбден ықтималды. Яғни бір кезде бір үлкен мемлекет республикалары ретінде саналған, қазіргі кезде дербес тәуелсіз мемлекеттер арасында қанды қақтығыстар болуы мүмкінді.
ТМД-ны халықаралық құқық субъектісі ретінде тану ешкімнің де құманын туғызбасы анық. Себебі, Достастық Біріккен Ұлттар ұйымында бақылаушы мәртебесіне ие. Бұл тұрғыдан келгенде, ТМД елдерінің саяси ынтымақтастығы регінде Мемлекеттер басшыларының Кеңесі мен Үкіметтер басшыларының Кеңесін жатқызуға болады.
1991 жылдың 21 желтоқсанында бұрыңғы Кеңес одағының 11 республикасы арасында жасалған келісімге орай ТМД үйлестіру институттарының келісімі туралы айтылғанды. Сол жылдың 30 желтоқсанында "мемлекеттер басшыларының кеңесі және үкіметтер басшыларының кеңесі туралы" уақытша келісімде қабылданғанды. Тәуелсіз мемлекеттер достастығының ең жоғарғы органы ретінде мемлекеттер басшыларының кеңесі табылады (жарғының 21 бабы).
Мемлекеттер басшыларының кеңесі мүше-мемлекеттердің ортақ мүдделі Қызметіне қатысты қағидалы сұрақтарды талдайды және шешеді. Бұл кеңес мәжілісі жылына екі рет шақырылады. Кезексіз мәжіліс шақыру кез-келген мүше-мемлекеттің ынтасы және талабы бойынша болуы мүмкін. Жарғының 22 бабына сай үкіметтер басшыларының кеңесінің негізгі мақсаты мүше-мемлекеттер атқару органдарының ынтымақтастығын экономикалық, әлеуметтік және баска да ортақ мүдде салаларында үйлестіру болып табылады. Бұл кеңес мәжілісі жылына төрт рет шақырылады. Кезектен тыс мәжіліс шақырылуы кез-келген мүше-мемлекет үкіметінің қалауымен болады. Мемлекеттер басшылары кеңесінің шешімдері және үкіметтер басшылары кеңесінің шешімдері ортақ келісім-консенсус негізінде қабылданады. Әр мемлекет кез-келген сүрақ бойынша мүдцелілігі жоқ екенін білдіре алады және бүл басқа мемлекеттер тарапынан шешім қабылдау үшін кедергі деп қаралмауы тиіс. Қүжаттарды мүндай кеңшілік қағидасымен қабылдау қызықты салдарға да апаруда. Достастық көлемінде қабыхданған бір келісімдерге 1] мемлекет қол қойса, басқа бір келісімге 10 немесе 6 мемлекет қол қоюда. Мүндай жағдайда консенсус қағидасының өзі жоққа шыққандай және барлық мүше-мемлекет қабылдамаған қүжаттың орындалуъі да жартылай болып, жоғарыда айтып өткен кедестердің қызметіне де нүқсан келтіруде. Мемлекеттер басшыларының кеңесі және үкіметтер басшыларының кеңесі біріккен мәжілістер өткізе алзды. Мемлекеттер басшылары және үкіметтер басшылары кеңестердің можілістерінде достастыққа мүше-мемлекеттердің орыс алфавиті бойынша атауларына қарай кезекпен төрағалық етеді. Және мәжілістер негізнен алғанда, ортақ келісімге сай ТМД-ның кез-келген мүше-мемлекетінің астанасында өтеді.
Қай кеңес болса да жүмысшы және қосымша органдарды түрақты және уақытша негізде қүра алады. Бүл органдар мүше-мемлекет өкілдерінен қажетті өкілеттілік беріле отырып қүрылады. Олардың мөжілістеріне қатысуға сарапшылар мен кеңесшілер тартылуы мүмкін. 1993 жылдың желтоқсан айында ТМД елдерінің басшылары ТМД төрағасы қызмет орнын тағайындады. Бүл қызмет әкілеттілігі бір жылға жарамды.
ТМД қүрылғалы бері ЙРИЧ жылдан астам уақыт етті. Және бүл уақыт
ішінде Достастық көлемінде қабылданған қүжаттардың саны мың үш жүзден асты. Бүл қүжаттардың әрқайсысына тоқталу тақырып мақсаты болып саналмайды және тоқталып, саралау мүмкін де емес Сол себептенде мсмлексттср және үкіметтер басшылары кеңестерінің бір-екі мәжілісінде каралған сұрақтарға токталып өтсек дейміз.
1995 жылдың 26 мамырында Достастыққа мүше-мемлекеттердің басшылары мен үкіметтер басшылары кеңестерінің мәжілістері болып өтті. Мемлекеттер жоне үкіметтер басшылары непзінсн экономикалық сипаттағы сүрақтарды карадьг ал егерде толық келемде алсак, Достастық емір сүруінің күнделікті жәче болашақтағы багыттарына қатысты сүрақтар
.!—- — -
мәжіліс тақырыбы болдн.
Мәжілісте қаралған екінші күрделі мәселелердің бірі "Достастыққа мүше емес мемлекеттермен ТМД мүшс-мемлекеттерінің шекараларын қорғау туралы шарт"71, 34-366. жайында болатын. Бүл сүрақ бүдан бүрын 1995 жылдың 10 ақпанында Алматы қаласында талқыланып толықтырылуға жіберілген болатын. въгр^рқы—і^т^р Ж.-ЧНР' угриіііиі. мІІІІш ІрпІ'ІІ—шскари әексрясрішң басшыларіл мамыр айыіш дойіп бүл-еүрнмы шара Іалдаи, ^ліен жцмыі жүргізгоиді. Можіліс соңында бүл қүжатқа жеті мүше-мемлекет қол қойды. Қосылмай қалған ме^пекеттер: Азербайджан, Молдова, Түркменстан, Озбекстан және Украина.
Можілісте Абхазиядагы шиеленісті және Тәжікстандағы жағдайды реттеу сүрақтары да қаралып отті. Тожікстанда орналасқан бсйбітшілік күштерінің Қалу мерзімін үзарту тхралы шешім жоне жоғарыдағы шиеленісті реттеу Жоспарлары бекітілді. Егер, Достастық үкіметтер басшыларының кеңес мәжілісінде талқылаған және қабылдаған келісімдерге келетін болсақ, олардың да саны өте көп. Бір, екеуіне тоқталып өтсек дейміз. 1996 жылдың 12 сәуір жүлдызында Достастықтың біркелкі көлік кеңістігін қүру саласына байланысты шараларды реттеу сүрақтары қарастырылды. Темір жол көлігін мемлекеттік қолдаудың үлттық багдарламаларын жүзеге асыруға бағыт берідді. Тариф саясатын өз-ара ыңғайластыруға көңіл белінді. Қауіпті және басқа да қалдықтарды шекара арқылы тасымалдауды бакылау туралы келісімге қол қойылды. 2000 жылға дейін үйымдасқан қылмыспен бірігіп күресу бағдарламасының жобасы бекітідді және экономика саласындағы қылмыстармен күресудегі ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды. Шекара мәселелеріне байланысты сүрақ сырткы шекараларды қорғау беріктігін нығайту түрғысынан қаралды. ТМД әуе шабуылдарына қарсы қорғаныстың ортақ жүйесін қүру және нығайтудың нормативтік қүжаттарына байланысты шешімдер қабылдандыалык —мдсслслірі с—Ісатысты—жопс—оасқа да кшттгрен—еүрақтар Мінс бүл Достастыктың мемлекеттер жөне үкіметтер басшылары кеңестерінің екі-ақ мәжілісінде қаралған сүрақтар тізімі. Және жогарыда токталып откеніміздей мемлекеттер басшылары кеңесінің мәжілісі жылына екі рет, ал үкімеггер басшылары кеңссінің мәжілісі жылына торт рет жиналатынын еске алсақ, қаншама сүрақтар мен мәселелердің котеріліп, қаралатынын айтпасақ та түсінікті. Әрине ТМД-ның қазіргі даму сатысында Достастыққа мүше- мемлекеттер жөне үкіметтер басшылары кеңестерінің эртүрлі сипаттағы қүжаттары бойынша қабылданған шешімдсрі іс-жүзінде толықтай орындалуда, десек, артық айтқандық болар еді. Дегенмен, олардың интеграциялық процесстердің алға ілгерілеуінде атқарып отырған ролі зор екенін де айтқан абзал.
-£2г Сыртқы істер министрлерінің кеңесі
Достастық мемлекеттер басшыларының кеңесі мен үкіметтер басшыларының кеңесі шешімдерінің негізінде сыртқы істер министрлерінің кеңесі (СІМК) мүше-мемлекеттердің сырткы саяси қызметін, оның ішінде халықаралық үйымдардағы қызметі мен тараптарға мүдделі болып табылатын дүниежүзілік саясат сүрақтары бойынша қызметті жүзеге асырады (жарғының 27 бабы). Сыртқы істер министрлерінің кеңесі 1993 жылдың 24 кыркүйегінде мемлекеттер басшылары мен үкіметтер басшыларының кездесуінде бекітілген ереже негізінде жүмыс істейді73, 39-406.. СІМК өз қызметінде БҮҮ жоне ЕҚЫК (Европадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық кеңесі) жаргысын, ТМД жарғысын, Достастық колемінде қабылданған келісімдер мен шешімдер жөне жоғарыда айтып өткен ережені басшылыққа ала отырып оз қызметін атқарады. СІМК мүше рстінде Достастыққа мүше-мемлекеттердің сыртқы істср министрлері табылады. Оның мэжілістеріне ТМД-ның атқару хатшысы қатыса алады, сонымен қатар, СІМК шешімімен бақылаушы ретінде басқа мемлекеттердің сыртқы істер министрлері немесе олар өкілеттік берген адамдар қатыса алады. СШК жанында түрақты жүмыс істейтін бейбітшілік Қызметі бойынша консультативтік (кеңес) комиссиясы қүрылған. Мүндай Шешім 1994 жылдың 16 наүрызында қабылданды74, 346.. Қауіпсіздік жоне Қарусыздану саласындағы халықаралық келісімдер мен басқа да шешімдердіаСЫру ЖӘНС бірігіп орекет етуді үйымдастырүды СІМК карусыздану бойынша өкілетті біріккен консультативтік комиссия арқылы жүзеге асырады. Бүл комиссия Бишкек қаласында 1992 жылдың 9 қазан жүлдызында қүрылғанды.^
"1 СІМК үш айда бір оз мәжілістерін өткізіп отырады. Кезектен тыс можіліс мемлекеттер басшыларының кеңесі немесе үкімбттер басшыларының кеңесі, СІМК немесе бір мүше-мемлекеттің үсынысы бойынша
*
шакырылып откізіледі. СІМК нсгізі бойынша қараған сүрақтарының шсшімдері оның мүшелерінің ортақ кслісімі бойынша қабылданады. Кез-келген мүше өзінің кейбір сүрақтар бойынша мүддесі жоқ екенін ашық айтуга қүқылы жоне шешім кабылдау үшін бүл басқа мүшелер тарапынан бас тарту немесе кедергі ретінде қарастырылмауы тиіс. СІМК-тің мемлекеттер басшылары мен үкіметтер басшылары кгңестерінің үйғарымь1 бойынша қабылдаған шешімдері, мемлекеттер басшылары кеңесі немесе ' үкіметтер басшылары кеңесі бекіткеннен соң ғана өз күшіне енедіК ТМД-ның халықаралык үйымдар жоне форумдармен Ьіріккен әрекеттсрГ атты тақырып бойынша кабылданған шешімге қарай, ТМД үйлесімділік шараларын ЕҚЫК тығыз орнатуы керек делінді. Достастыққа мүше-мсмлекеггер делегациясы ЕҚЫК бірігс отырып Европадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық сүрақтары бойынша ойлары мен келісілген өрекеттері жайында біріккен консультацияларды үдайы жүзгге асырады деп белгіледі.
Сыртқы істер министрлерінің кеңесінде ТМД-ның басқа да халықаралық үнымдармен қатынастарын дамыту үшін "Бейбітшілік мақсатындағы ссріктестік1' атты НАТО бағдарламасына қатысу мақсатында көптеген сүрақтар бойынша консультациялар өткізу туралы шешім қабылданды. Дегенмен соңғы кездерде НАТО тарапынан жүзеге асырылып жатқан Косово мәселесіне байланысты әскери-қарулы әрекеттер НАТО-ның шын мәніндегі бейбітшілік корушысы атына нүқсан келтіріп отыргандай,. Г ІМд
мүше-мемлекепершің ортақ сыртқы саясат алаңында қол жеткізген жетістіктері бола түрса да. толықтай алғанда, ТМД-ға мүше-мемлекеттердің барлығы біріге, ортақтаса отырып бір мүдцеге саятын сыртқы саясат үстануда, Деп пікір айтта әзірше ертерек. Жалпы алғанда, ТМД СШК-нің толық қанды жүмью атқаруына мүше-мемлекеттердегі сыртқы істер министрлігі дайындаған үсыныстардың атқарар ролі зор. (61
2.3. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының басқа да органдары.
^ТМД жарғысының 28 бабына сай, Үйлестіру-консультатцвтік комитетінің
ч
қүрылуы көзделген. Және бұл орган Достастықтың тұрақты негізде жүмыс істейтін атқарушы жэне үйлестіруші органы ретінде белгіленген. Мемлексттер басшыларының кеңесі және үкіметтер басшыларының кеңесінің шешімдерін жүзеге асыру мақсатында Комитеттің атқаратын қызметі мыналар: . Достастық көлемінде ынтымақтастық саласы бойынша сүрақтарды
дайындап, үсынады, әлергеттік--жономикалық байланыстарды дамытады; . Экоіюмикалық қарым-катынастардың нақты бағыттары бойынша
шарттардың орындалуына ықпал етіп, жағдай жасайды; - Мемлскеттер басшылары мен үкіметтер басшылары кеңестерінің
мәжілістеріне үсынылатын күжаттар жобасының дайындалуы үшін окілдер
мен с?рапшылардың жиналысын үйьшдастырадьі
Интеграциялық, шаруашылық, өндірістік-экономикалык байланыстарды қалпына кслтіру жоне дамыту үшін қүқықтық нсгізі рстінде 1993 жылдың 24 қырқүіісгіндс ТМД-ның тоғыз мемлскетінің "Экономикалық одақ қүру туралы шартқа" қол қоюы болып табылады. Ал 1994 жылдың сәуір айында ТМД Үйлестіру-консультативтік комитсті жанынан түрақты жүмыс істейтін Экономикалық одақтың комиссиясын қүру туралы шешім қабылданды. Бүл комиссияның негізгі функцпясы — экономикалық одақтың қызмстіне жағдай жасау жоне оны қамтамасьізетд'.(________-__________________
(Мемлекетаралық экономикалық комитет бірнеше маңызды конвенциялар дайындады: ТМД-га мүше-мемлекеттерде халықаралық кепіл мәмілелерін *
Л
жасаудың біркелкі қағидалары туралы; халықаралық лизинг туралы; ТМД қатысушы-мемлекеггерінің салық саясаты туралы. Инвестор қызметінің қүқықтық негізін аныктайтын трансүлттық корпорациялар туралы жоне инвестор қүқықтарын қорғау туралы ковенциялар бекітілді^
^ Мемлекетаралық экономикалық комитет тарапынан ТМД мемлекеттерінің энергетика кауіпсіздігін қамтамасыз ету, сол сияқты жылыту-энергетикалық кешендерінін, электр, газ және мүнай трансүлттык жүйелерінің, ортақ энергетика кеңістігінің дүрыс. қалыпты жүмыс істеуі үшін норматрштік негізін дайындау және қалау жүмыстары жүргізілуде.'КСЛІСКСН, ҚабЫЛДаған ЭКОНОМИКалык бағыттағы атқаруда.І
моптеген ТМД мемлекеттері Ресейдің үжымдық қорғаныс жүйесін қүруға деген тілегіне қосылатындарын білдірді. Қысқа ғана уақыт ішінде ТМД-ның үжымдық қауіпсіздігі туралы, ТМД мүше-елдерінің қорганыс министрлер Ксңесі, оскери ынтымақтастықты үйлестіру Штабы, үжымдық бейбітшілік күштер туралы қүжаттарға қол қойылды. Қорғаныс сипатындағы үжымдық шараларға мүше мемлекеттердің кейбіреуі қатыспайды. Мысалы, Украина бүл түрғыдан келгенде өзінің ерекше саясатын жүргізуде болса, Түркменстан нейтралитет саясатын үстануда, Молдова да осы бағытта.
, Үжымдық қауіпсіздік жүйесін қүру бірнеше сатыларға бөлініп тәсім жүзінде былайша көрінеді. Бірінші сатыға, мүше мемлскеттердің қарулы күштерін қүруды аяқтау және әскери-техникалық ынтымактастыктың бағдарламасын жасап жүзеге асыру, сол сияқты, үжымдық қауіпсіздік жүйесінің қалыпты жүмыс істеуін реттейтін қүқықтық актілерді дайындау мсн қабылдау жатады. Екінші сатыда, болуы ықтимал оскери басқыншылыққа тотеп тойтарыс бере алатын біріккен өскери топтарды қүру жоне оларды қолданудың жоспарын жасау, оуе шабуылына қарсы біріккен қорғаныс жүйесін қүру кіреді. Үшінші сатыда, мүше мемлекеттердің үжымдық қауіпсіздік жүйесін қүруды аяқтау..
Шекара әскерлері басшылығының кеңесі мемлекеттер басшылары кеңесінің Достастыққа мүше-мемлекеттердің сыртқы шекараларын қорғау және шекаралардағы түрақты жағдайды қамтамасыз ету сүрақтарын реттейтін орган болып табылады (ТМД жарғысының 31 бабы). 1995 жылдың 26 мамырында мемлекеттер басшыларының Кеңесі "Достастық қүрамына кірмейтін мемлекеттермен шекаралас ТМД мүше мемлекеттерінің шекараларын қорғау Концепциясы" туралы шешім қабылдады. Концепцияға сай ТМД шекараларындағы саясатты үйлестіру және шекаралардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, шекара ынтымақтастығын арттыру жонінде үсыныстар болды. ТМД елдері шекара саясатының негізгі мақсаттары былайша сипатталады. Шекаралардың түрақтығын, қауіпсіздігін жонс бүзылмайтындығын қамтамасыз ету, Достастықтың біркелкі экономикалык және кеден кеңістігін қалыптастыру үшін қажетті*
. Сыртқы шекаралардағы делимитация жоне демаркаци*Г жүмыстарының жағдайы туралы мәлімет:
. Шекара маңындағы аудандарда экология^ийГқ, эпидемиоло£ЖОІық және эпизоотиялық жағдайлардың тез өзгерупгуралы мөлімет^,
. Шекара сүрақтары бойынша мүше-мемлекетгел^юылданған нормативтік қүқықтық актілер мен^ц*?фттар туралы; .ій^караны өту үшін енгізілген қүжаттардың жаңа^уяпсі. оларды дайигңдау тәртібіндегі өзгерістер туралы; қорғану қүралдарының жаңа үдғісі туралы; шекара сүрақтары бойынша үлттық заддарды бүзушыларГа қарсы қолданылатын қүқықтық санкциялар турады мәлімет берулері тиіс. Көріп отырғанымыздай, ТМД елдерінің өскери сала бойынша қызмет атқаруының қүқықтық негіздері қаланған.
Гэкоь
Экономикалық сот.
Достастық шеңберіндегі дамып келе жатқан интеграциялық процесті реттеу арбитраждық, шаруашылык және экономикалық соттардың шешімдерінің орындалуын қамтамасыз ету нақты да анық болуы шарт. Бүл түрғыдан келгенде ТМД экономикалык Сотына тоқталып өткен жөн.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының Экономикалық Соты формалды түрде алғанда 1992 жылдың 15 мамырында қабылданған "ТМД мүше-мемлекеттерінің шаруашылық үйымдары арасындағы есеп айырысуды жақсарту шараларын қамтамасыз ету туралы" Келісіміне сай қүрылған болатын. Және бүл келісімнің 5 бабына орай, "Достастықтың шаруашылық соты" деп аталғанды. Келісімнің негізгі мақсаты ретінде, Достастыққа мүше-мемлскеттердің жоғарғы шаруашылық соттары қүзыретіне жатпайтын мемлекет аралық экономикалық дауларды шешу, көрсетілгеңд^ЦсгсимоІІІ, бүл Шйеш- бойыпша тиісті қүжаттар даііыпдалып жатқап ксздс, соттаң атауьШ' озщ)ту үгтІТІтІІТгт.І да болды. Соның ноіижссі Оолып 1992"жылдың 6 шілдесінде
Қабылданған "ТМД Экономикалық сотының мортебесі туралы" Келісім мен "Экономикалық сот туралы" Ереже 79, 386. табылады. Осы келісімге мүше-мемлекет ретінде қол қоііған елдер мнылар: Армения, Беларусь, Қазақстан, Қыргызстан, Молдова, Россия, Тәжікстан және
Экономикалық сот, мүше-мемлекеттер арасындағы экономикалық дауларды қараудан басқа, Достастық органдарының экономикалық бағыттағы келісімдері мен шешімдеріне түсінік береді. 1 Адам қүқықтары жөніндегі комиссия.
Адам қүқықтары жөніндегі комиссия - Достастықтың консультативті органы болып табылады. Достастық мүше-мемлекеттерінің адам қүқықтары жөнінде алған міңцеттемелерінің орындалуын қадағалайды. Комиссияның орналасқан жері - Минск қаласы. 1995 жылдың 26 мамыр жүддызында ТМД-ға мүше-мемлекеттер "Адам қүқықтары мен негізгі бостандықтары туралы ТМД конвенциясын" қабылдады. Бүл ковенцияға Достастықтың жеті мемлекеті қол қойды. Конвенцияға қол қоймаған мемлекеттер: Азербайджан, Қазакстан, Түркменстан, Өзбекстан жоне Украина.'
Достастықтың салалык ынтымақтастық органдары.
Төуелсіз мемлекеттер достастығы келісім-шарттар негізінде экономикалық, өлеуметтік және баска да салаларда ынтымақтастық органдарын бекіте алады. Мүндай органдар олардың әртүрлі салаларға байланысты қағидалары мен міндеттерін жүзеге асыруға атсалысады. Салалық ынтьшақтастықтың кеңестері, комитеттері жөне басқа да органдары ТМД жарғысында көрсетілген сала аралық функцияларды жүзеге асырады. Бүл органдардың қүрамына ТМД атқару органдарының тиісті басшылары кіреді. Салалық ынтымақтастық органдары өз өкілеттігі аумағында үсыныстар қабылдайды, ал қажетті жағдайда үкіметтер басшыларының кеңесіне ұсыныстарымен кіреді. Сала аралық ынтымақтастық екі немесе көп тарапты болуы мүмкін_________
І Парламент аралық ынтымақтастық
Парламент аралық Аесамблея Достастық көлемінде парламент аралық консультациялар өткізеді, ынтымақтастықтың сүрақтарын талқылайды, үлттық парламенттер қызметі саласында бірлескен үсыныстарды дайындайды (Жарғының 36 бабы) ' тг ________
~Ассамблея туралы келісім 1992 жылдың 27
\ Парламент аралык
наурызында қабылданан болатын. Жоне бүл қүжатга шешімдер консенсус
негізінде қабылданады, делінгенді. \V Интеграциялық комитет. түрақты жүмыс істейтін атқару оргапы ретінде кеңесші-үйлестіруші мемлекетаралык құрьыым оргаиы болып габылады. Сонымен қатар, бүл орган тікелей әсер етіп шешім қабылдайтын қүқыққа ие емес, сол себептен де өз қызметі мен өкілеттігін нақты анықтауды кажет етеді. 1998 жылдың 22 кдңтарында Достастық мүше-мемлекеттерінің басшылары Интеграциялық комитеттің мәртебесін көтеру қажеттігі жайында сөз етті. Бірақ әзірше үсыныстар ғана бар. Бүған байланысты, Кеден одағы мен Ортақ экономикалық кеңістік көлемінде интеграцияны басқару органдарының қабылдаған келісімдері мен шешімдеріне қарай КО мен ОЭК органдарына төмендегідей мәргебе беру жайында үсыныстар бар:
х Интеграциялық комитет жанындағы Кеңестер, (салааралық) комиссиялар оз ~" қүзыреті шеңберінде ведомствоаралық (үсыныс ретінде) сипаттагы шешімдерді қабылдайды, егер бүл шешімдер үкіметтер басшылары Кеңесі тарапынан қоддау тауып бекітілетін бол:а, тараптар үшін мівдетті болып саналады.
Басқару органдарының функцияларын бүлайша болу 1969 жылғы Вена конвенциясының ережелеріне жөне мүше-мемлекеттердің халықаралық шарттар туралы үлттық зандарына сай келеді. Қазіргі кезенде бүл үлт үсті органдар қүру дегенді біддірмейді, дегенмен, интеграция болашақта мүндай козқарасты да талап етуі әбден мүмкін.