Америка Құрама Штаттарына жалпы сипаттама

Аумағы, шекаралары, жағдайы: қолайлы алғышарттар. Мемлекеттің құрылысы. АҚШ аумағы жағынан әлем елдерінің ішінде төртінші орын алады. Ол мыадай үш бөліктен тұрады: 1. негізгі аумағы (немесе АҚШ-тың өзі) – шығыстан батысқа 4,7 мың, ал солтүстіктен оңтүстікке 3 мың шақырымға созылып жатқан үлкен төртбұрыш тәрізді. 2. Аляска: 3. Тынық мұхиттағы Гавая аралдары.
АҚШ ЭГЖ-сі өте қолайлы, ол барлық кезенде де елдің дамуына қолайлы жағдай туғызып отырады. Бұл, ең алдымен, теңіз шекарасының ұзындығымен (12 мың км), тамаша табиғи айлақтарының болуымен және негізгі аумағы екі мұхитын ортасында болуы айырықша ерекшелігімен түсіндіріледі. Канада және Мексикамен шектеседі құрлықтағы шекаралары шартты сызықтар, өзендер мен көлдер арқылы өтіп, сауда және экономикалық байланыстардың дамуына қолайлы жағдай туғызады.
АҚШ мемлекеттік құрылысы жағынан – 50 штаттан тұратын федеративтік Республика. Әрбір штаттың өз конституциясы, өз заң шығару және атқару үкімет органдары, губернаторды сайлап қою билігі, сондай ақ өз рәміздері бар. Бұдан басқа, елдің астанасы - Вашингтон орналасқан Колумбия Федералдық округы өзінше ерекшеленеді.
Елдің саяси өмірінде басты рөлді 2 ірі партия – демократиялық және республикалық партиялар атқарады.
Халқы: саны, өз қарқыны, сыртқы миграция, ұлттық құрамы, орналасуы. АҚШ халқының саны жағынан дүниежүжінде үшінші орынға иеленеді; ГФР, Франция, Ұлыбритания және Италия халқын қосып есептегенде де АҚШ-тың халқының санына жетпейді. Бұл ғана ХХ ғасырдың ішінде халқының саны 3,5 есе өсті.
Алайда, АҚШ жас ұлт ретіндегі халқының табиғи өсуі бойынша дүние жүзінде алдыңғы орындардың бірінде тұрғын кезі баяғыдан өтіп кетті. 80-90 - жылдары мұндай өсім айтарлықтай төмендеп кетті, ол халықтың жасы мен жынысын сипаттайтын пирамидада айқын көрініс тапқан.
Бұл АҚШ тіпті демографиялық өтпелі кезеңнің үшінші статысында тұрғанын аңғартады. Осыған қарамастан, халқының абсалюттік жылдық өсімі қазірдің өзінде 2- 2,5 млн. адамды құрайды. Алайда, мынаны есте сақтау қажет, бұл өсімнің 30% - ын халықтың табиғи өсімі емес, иммиграция қамтамасызетіп отыр. Бұл АҚШ халқының санының өсуіне әр кезде-ақ үлкен әсер еткен және әсер етіп келеді.
Мысалы. XIX ғаырдың басынан бастап бұл елге 70-тей елден барлығы 60 млн. адам келді. Ал, қазір, едәуір шектелгеніне қарамастан, тек ресми иммигранттарының жыл сайынға 1 млн. адам құрайды. Жаппай ағылған иммиграция АҚШ халқының ұлттық құрамының қалыптасуында да шешуші рөл атқарады. Қазіргі американ ұлты - дүниенің әр бөлігінен, әсіресе Европа мен Африкадан қоныс аударғандардың этникалық жағынан араласып, сіңісіп кетуінің тәтижесі.
Қазір АҚШ-та жүзден аса этнос өкілдері тұрғанымен, энтограф-ғылымдар оларды үш негізгі этникалық топқа біріктіреді: 1 АҚШ-тың американдықтар, яғни қазір ана тілі ағылшын тілі болып табылатын басқа елдерде қоңыс аударған әр түрлі ұлттардың ұрпағы; 2 АҚШ-қа таяу жылдары келіп қоныстанған және бұл елде әлі «сіңісті бола қоймаған» өтпелі иммигранттар тобына жататын адамдар; 3 абориген-тұрғындар (үндістер, эскимостар және тағы басқа.)
АҚШ-тың американдықтар бүтіл халықтың 4/5 бөлігінен астамын, аборигендер 1% - ға жуығын құрайды. Осыған қарамастан, АҚШ тағы көптеген географиялық атаулар үндістерше аталады.
Өздерін білетіндей, ерекше үлкен топ американдықтардың құрамына қара американдықтар да (африкалық американдықтар, негірлер) кіреді. АҚШ халқындағы олардың үлесі – 12%.
Бұрын негірлердің негізгі бөлігі XIX ғасырда плантациялық шаруашылықта үстемдік еткен құлдық жойылғанға дейінгі жерде - «қара делдеу» деп аталатын оңтүстікте тұрады. Сонғы оң жылдықтарда негірлердің жартысы Солтүстік пен Батыстағы қалаларға қоңыс аударды, ал Оңтүстік штаттағылар қазір негізінен қалаларда тұрады. Халықтың ұлттық құрамы оның қай дінінің құрамында екендігімен қығыз байланысты.
АҚШ халқының тығыздығы жағынан дүние жүзіндегі ең халқы көп 20 елдің ішінде 18 орынды иеленеді. Ел ішінде халықтың орналасуы шектен тыс әркелкіленген ерекшелінеді.
Мысалы АҚШ тұрғындарының 30% дайы елдің жалпы жер көлемінің 12% ындай ғана жерде тұрады. Үлкен айырмашылық, әсіресе теңіз жағалауы мен таулы штаттардың арасында ерекше байқалады: 1 км2 – ге 350-400 – ден 2-5 адамға дейін келеді. Соңғы кезде ішкі миграция едәуір өсті; бірінші кезде зейнеткерлер Солтүстік штаттан («күншуақ белдеуінде») қоңыс аударды. Тұтастай алғанда, Техас, Флорида, әсіресе Калифорния тұрғындары тез өсіп барады.
АҚШ халқының орналасуы, ең алдымен қалалар географиясы арқылы анықталады. Қала саны шектен тыс 9 мыңға дейін жетеді. Қалалардың солтүстік - американдық үлгісі өзіндік өзгешеліктерімен, көпшілігі едәуір жас қала болуымен ерекшеленеді.
АҚШ нағыз қала агломерацияларының елі.
Мысалы 1950 жылы АҚШ-та 170 қалалық агломерация болды, ал 80 жылдарының аяғында ол 300 жетті. АҚШ-та (миллионер) - қаланың саны - 8- ал (миллионер) - агломерация -35. бұларда АҚШ тұрғындарының тең жартысы тұрады.
Осымен бір мезетте орталықтар мен агломерациялардың шет бөліктері арасындағы сәикестік өзгерді. Жер бағасының үнемі өсуі жеке автокөліктердің көбейіп кетуінен агломерациялар орталығында экономикалық жағдайдың нашарлауы, сондай-ақ әрбір орташа американдық кішкентай болса да өз үйінде тұрсам деп талпыныс жасауы қала маңы зоналарын шектен тыс көбейтіп жіберді. Қазір мұндай (бір қабатты Америкада) бөкіл американдық отбасылардың 2/3 бөлігі тұрады.
Қала болғанда да, соңғы уақытқа дейін қалалардың орталық бөліктерінің өзінде халық саны азаю үстінде болады. Бұл процесс субурбанизация деген атқа ие болды.
50 жылдары американдық географтар АҚШ-та тағы бір аса ірі қалалық құрылым-мегаполистер пайда болғанан көрсетті. Қазір бұл елде мұндай үш мегополюс бар. Солтүстік Шығыстық мегополюс, көл маңы және Калефорниясық мегополюс. Бұлардың бірінші Бостонннан Вашингтонға дейін созылып жатыр, қысқартып деп атайды, екіншісі Чикаго мен Пицбургтің аралығында орналасқан. АҚШ-тың ауыл тұрғындары көбінесе жеке-жеке қоныстанған фермаларда тұрады. Бірақ тұрмыс жағыдайы жағынан ауыл түрғындары қалалықтардан онша көп өзгешелене қоймайды. Олай болса, қалалық тұрмыс салты шын мәнінде бүкіл елде тұтастай билік құрады.

Шаруашылығының жалпы сипаттамасы: дүниежүзілік экономикадағы АҚШ-тың жетекшілік орыны. АҚШ XIX ғысырдың өзінде-ақ Ұлыбританияны қуып шеттіп, өнеркәсіп өндірісінің көлемі бойынша дүние жүзінде бірінші орынға шықты. Қазір өзінің экономикадағы қарқыны бойынша дүние жүзінің кез келген басқа елін көп артқа тастап, өзінің индустриялық даму деңгейі жағынан жетекші елдердің тобына қосылады. АҚШ-тың ЖҰӨ-і 7 трлн доллардан асады, бұл дүниежүзілік ЖІӨ-нің 1/5 бөлігін құрайды. АҚШ өнеркәсіп өндірісі бойынша, тылыми-техникалық потенциял мен жоғары технологиялық ғылымның тікелей қатысуымен өндірілген өнімдер деңгейі бойынша, өндірістік емес салаларының дамуы бойынша, қаржылық қуаты мен әлем шаруашылығының байланысына әсер ету дәрежесі бойынша дүние жүзінде бірінші орын алады.
АҚШ-тың ірі ТҰҚ-сы өзінің тікелей шетелдік инвестициясының көмегімен басқа елдерде АҚШ-тың «екінші экономикасы» деп аталып кеткен көптеген әр түрлі өндірістер құрылады. Осы елге қатысты жалпы ұлттық өнімнің көрсеткішінен жалпы ішкі өнімнің көрсеткішін ажыратудың маңызы зор болатын себебі сондықтан.
Қолда бар болжамдарға сәйкес, әлемдік экономикада АҚШ-тың үлес салмағы төмендеп бара жатқаныны қарамастан, бұл ел XXI ғасырдың басында негізгі әлеуметтік экономикалық көрсеткіштері бойынша әлемдегі өзінің жетекшілік рөлін әлі де сақтайтын болады.
АҚШ өнеркәсібі өндірістік және аумаққа шоғырланып орналасуы жағынан жоғарғы деңгейде екендігімен ерекшеленеді.
л жаппай, сериялы, сондай ақ күрделі және аса сирек кездесетін бағалы бұйымдар шығаруға бейімделген.
АҚШ өнеркәсібінде барлық басты және кіші салалық өндіріс түрлері түгел бар. Сонымен бірге олардың ішінде дүниежүзілік шаруашылықтағы бұл елдің тиісті орынын, бет-бейнесін анықтайтын өнімдер де баршылық.
Ол - АҚШ үшін автомобиль жасаудың баяғыдан келе жатқан орныққан дәстүрі. Бұл – екінші дүниежүзілік соғыстан кейін дүниеге келген әуе-зымыран- ғарыштық өнеркәсіп пен электроника. Мұнай өнеркәсібі аса жоғары мәнге ие болған. Автомобиль және әуе көліктерінің дамуымен тығыз байланысты болып, стратегиялық қажеттіліктерді қамтамасыз ететін бұл сала көп ретте елдің экономикалық қана емес саяси өмірінде анықтап береді.
АҚШ сондай ақ микропроцессірлар қоршаған орданы қорғау құралдарын биотехнология мен биоиндустрияны, ақпарат саласының технологиясын жасап шығаруда да жетекшілік рөл атқарып келеді.
АҚШ ауыл шаруашылығы өндірісінің көлемі жағынан да дүниежүзінің кез-келген елін басып озады. АҚШ агробизніске бірінші болып өтті. АӨК ауылшаруашылық өнеркәсіп кешені саласындағы еңбек өнімдігігі өнеркәсәптегіге қарағанда тез өсуде көп салалы ауылшаруашылығы осы елдің қажеттерін ғана емес экспорт үшін де едәуір өнім шығарып келеді дүниежүзінде экспорталатын дәнді-дақылдардың тең жартысы АҚШ-қа тиесілі.
АҚШ-тағы ауыл шаруашылық кәсіпорынның негізгі түрі – сатылатын өнімнің негізгі бөлігін шығаратын ферма. Біріңғай өндірістік процестің жекеленген буындарға тарамдану жағдайында агробизнес сатылап мамандану тәсілі арқылы үлкен дамуға қол жеткізді.

Маманданудың мүндай түрі фермерлердің табиғат жағдайының ерекшеліктерін барынша тиімді пайдалануына, жоғары сапаға қол жеткізуіне, өнімдерді арзандатуына мүмкіндік берді. Алайда, бұл фермерлерді тауар өткізетін рынокке және бағаның ауытқушылығына тәуелді етіп қояды.
АҚШ барлық көлік түрлерінің дамуы жағынан да кез келген елден алда: жалпы көлік санының 1/3 бөлігі, Батыс елдердегі барлық тасымал түрлерінің 1/4 бөлігі соның үлесіне тиеді.
Қазіргі АҚШ шаруашылығының шетелдік Еуропадан өзгешеленетін географиялық бейнесіне тән сипат - экономикалық өмірінің - мұхит пен өзен жағалауында шоғырлануы.
Энономикалық жағынан дамыған басқа елдердегі сияқты, АҚШ-та да аумағының сәйкессіздік жағдайы бар, аса дамыған аудандар мешеу қалған аудандармен жиі көрші болып тұрады. Бұл елде осындай сәйкессіздіктерді азайтуға бағытталған аумаққа тән саясат жүргізіледі, ол белгілі бір нәтижелер де бере бастады.
Көлік қатынасының географиясы: басты магистральдар мен жол тараптары. Сыртқы сауда АҚШ-тың көлік тізбегінің негізгі қаңқасы Атлант мұхитынан Тынық мұхитқа және канадалық шекаралардан мексикалық шекараға дейін созылып жатқан ендік және бойлық бағыттардағы континентальды көлік магистральдарын құрайды. Оған ішкі су жолдарының тізбегі қосылады. Ендік бағыттағы ең бастысы - 50-жылдарды терең су жолына айналған Әулие Лаврентия өзені мен Ұлы көлдер жүйесі.