Тілімізде тек қана көнерген сөздер ғана емес, сонымен қатар көнерген сөз тіркестері де бар

Тілімізде тек қана көнерген сөздер ғана емес, сонымен қатар көнерген сөз тіркестері де бар. Фразеологизмдердің құрамында ар-хаизмдер де, историзмдер де кездеседі. Сондықтан оларды фра-зеологиялық архаизмдер мен фразеологиялық историзмдер деп екі түрлі атау орынды сияқты.

Фразеологиялық архаизмдерге тілдің даму процесінде жалпы-лама қолданудан шығып қалған кейбір тұрақты сөз тіркестері жатады. Бұл топтағы фразеологизмдер көбінесе діни ұғыммен және салт, әдет-ғұрыппен байланысты сөз тіркестерін қамтиды.

Діни ұғыммен байланысты келетін сөз тіркестеріне бесін намаз, сегіз жұмақ, жеті тамық, қыл көпір, ақыр заман, топан су, құрбан айт, құрбан шалу, құрмалдық айту, көк қошқарың болайын, жерге түскен жеті эліп, ғайып ерен қырық шілтен, әулиеге ат айтып, қорасанға қой айтып т. б. жатады Салт, әдет-ғұрыппен байланысты сөз тіркестерне жататындар: қырық жеті, отыз жеті, ұрын бару, ірге көру, отқа май құю, шашу шашу, қол ұстатар, бет ашар, шаш сипатар, бауыздау құда, өлі-тірісін беру, қос қатын алу, тоқал алу, төсек жаңғырту, сүйек жаңғырту немесе ат-шапан айып, үйірімен уш тоғыз, заманың қалай болса, бөркіңді солай ки, аузы -қисық болса да бай баласы сөйлесін, құм жиылып тас болмас, құл жиылып бас болмас, әйелдің шашы ұзын, ақылы қысқа, байтал шауып бәйге алмас, шынжыр балақ шүбар төс, алтын басты әйел-ден бақа басты ер артық т. б.

Фразеологиялық историзмдерге тарихи бір кезеңде зат не құбы-лыс туралы ұғымды білдіріп, қазір онша көп қолданылмайтын тұрақты сөз тіркестерін жатқызуға болады. -

Историзмдерге жататын тұрақты сөз тіркестері: бай баласы, жарлы баласы, ата баласы, қара шаруа, қара шекпен, басы бай-лылық, кедей теңдігі, әйел теңдігі, өз ара салық, тап жауы, халық, жауы, кедейлер комитеті, жер аудару, төре аға, жүз басы, ; өкімет, қызыл отау т. б.

; Ал кейбір фразеологиялық историзмдердің бір компоненті жаңартылып қолданылады.

Октябрь төңкерісі — Октябрь революциясы, кеңес өкіметі — Совет өкіметі, кеңес үкіметі — Совет үкіметі, партия ұясы — партия ұйымы, қызыл тақта — құрмет тақтасы, қызыл керуен — авто-машиналар керуені т. б.

Фразеологизмдер ертеден халықпен бірге жасасып келе жатқан бейнелі сөйлеу үлгілері болғандықтан, онда көнерген граматикалық формалар да кездеседі. Мысалы: “ат жақсысы қартады, негізіне тартады” немесе “жақсы сылаумен жариды, жаман сылаумен кәриді” дегендегі “кәриді”, “қартады” формалары — көне фор-малар. Бұлар осы күнгі Қазақ тілініқ грамматикалық формасы бойынша “қартаяды”, “кәртейеді” түрінде айтылуы керек еді ‘.

Тұрақты сөз тіркестерінің ішінде өзінін, көнелігі жағынан

идиомдар ерекше орын алады. Бұл ретте академик I. Кеңесбаев

былай дейді: “Идиомдар әрбір тілдің өзіне тән категориясы бо-

лумен қатар, бұл категория — басқа сөз тізбектеріне қарағанда

нағұрлым көнеленген категория. Басқаша айтқанда, бірнеше

сөздіқ тобы идиом болу үшін көп замандар болу керек, өйткені

идиомның шеңберіне енген сөздер_ дерексізденіп (абстрактанып)

өзінің тікелей мағынасынан айрылу үшін белгілі бір мерзімдік

шарт керек. Әр тілдің өзіне лайық идиомды сөздері болу үшін,

ол тілге бұл шарттан басқа халықтың салт-сана, әдет-ғүрып,

тұрмыс-күй, мәдени дәрежесі, ортақтылығы керек екендігі бел-

гілі нәрсе” 2.

Қөнерген фразеологизмдер көркем әдебиетте бейнелілік, мә-нерлегіштік қызмет атқарады, Көнерген түрақты сөз тіркестері :өз болып отырған кезеңге дәуірлік сипат беру мақсатымен әсіресе тарихи шығармаларда көбірек қолданылады. Мысалы: “Ел салтына, әдет-ғұрыптың бәріне әрі ойша мойындап, әрі соны бір үлкен романтикалы күндей ыстық көріп, Сыздык, бұл жолы

1 I. Кеқесбаев, Ғ. Мұсабаев. Қазіргі Қазақ тілі (лексика, фоне-Чика). Алматы, 1962, 219-бет.

ұрын баратын болған. Немесе: Өзі пәлендей батыр, өнерлі, әрлі жігіт болмаса да, ата баласы ғой деп атасының аруағын сыйлап ел осыны болыс қойған: аузы қисық болса да байдың ұлы сөйлесіннің кері болған” ‘.

Мысалда келтірілген соңғы мақал өткен қоғамдағы үстем тап пен еңбекшілердің арасындағы әлеуметтік теңсіздікті көрсетед. Идеясы бізге жат ескі өмірдід мақал-мәтелдері де кездесе; (Құм жиылып тас болмас, құл жиылып бас болмас. Әйелдің шашы ұзын, ақылы қысқа, байтал шауып бәйге алмас т. б.)

Еңбекші қара халықтың үтем тап өкілдерінің зұлымдығын өлтіре әшкерелейтін мақал-мәтелдер де көп: хан қарақшы, халық сарапшы, солы сұмнан шығады. Шала молда шарық айтар, төреге ерген ер-тоқымын арқалар т. б.

Осы келтірілгед сөздердің тұрақты тіркестерідід әлеумет бояуы айрықша байқалады. Сондықтан бұл топтағы тұрақты сөз тіркес-терін “әлеуметтік мәнді фразеологизмдер” десе де болады.

Көнергед тұрақты сөз тіркестері жәде әлеуметтік мәнді фра- зеологизмдерді М. Әуезовтід “Абай жолы”, С. Мұқановтыд “Сұ- лушаш”, “Ботакөз”, Ғ. Мүсіреповтің “Оянғад өлке” және басқа шығармаларынан көп кездестіреміз.