Алаш партиясы

Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің саяси-құқықтық шаралары
Патша өкіметі құлаған соң қазақтың тәуелсіздігі жолындағы күресуші қайраткерлері «Алаш» партисяның төңірегінде топтасты. Орынборда жалпы қазақтық съезінде ұлттық демократиясын саяис партиясы құрылды.
Ә.Бөкейханов, А,Байтұрсынов, М.Дулатов, Е.Ғұмаров, т.б. бір топ қайраткерлердің атынан 1917 ж. «Қазақ» газетінің 21 қарашадағы санында Алаш партиясы бағдарламасының жобасы жарияланды.
1917 ж. 5 желтоқсанда Орынборда жалпы қазақ қырғыз съезі ашылды. Оған барлық қазақ облыстарынан, Алтай губерниясы мен Самарқан облысы қазақтарынан, және Жетісу облысы қырғыздарынан бәрі 82 өкіл қатысты. Съездің күн тәртібінде 10 мәселе қойылды. Соның атауы таза мемлекеттік мәселелер болды.
Съезде Алаш автономиясының орталық атқарушы-өкіметі органы Ұлт кеңес – Алашорда үкіметі құалды. Үкіметте барлығы 25 орын белгіленді. Соның 15-і съезде сайланды.
Алашорда Ұлт Кеңесі үкіметінің төрағасы болып Ә.Бөкейханов сайланды. Бұл орган автномияның орталық билігі болып табылды.
Алаштың идеясы Ұлттық-демократиялық билік болды. Кеңес өкіметі Алаш үкіметтік байлардың, қанаушылардың мүддесін көздеуші билік деп бағынады.
Алаш партиясы мен Алашорда үкіметі құқықтық мемлекеттік жағдайға ерекше кеңес бөледі.
Мемлекеттік дума тек заң шығарушы орган «заң шығарушылық билік деп мемлекеттік думаның қол астына шоғырланады жәнк оны үкіметке бақылау жасау құқығына ие» деп көрсетілді Алаш бағдарламасында.
«Президент билігін министрлер кеңесі арқылы жүргізеді және құрылтай жиналысы мен мемлекеттік дума алдынада жауапты» деп Президенттік атқарушы билік басшысы екендігін және оның билігі бір мерзімге сом сайланып қойылатынын көрсетеді.
Қазақстан Президенттік басқаруда ХХ ғасырдың соңында аяқ басты дініне, жынысына, ұлтына, шығу тегіне қарамай тең сайлау құқығын жақтады. Депутаттар төте тең, құпия дауыс беру арқылы сайланды. Алаш партиясы Ресей федерациясының құрамындағы Қазавқ автоомиясын ескерілуі тиіс болды.
Автономия өз кезегінде обылыстарға бөлінеді. Бұрынғы земстволар немес жергілікті құрылымдар сақтанатын болды. Алаш партиясы демократияның бостандықтрамен құқықтарды жақтады. Жеке бастың теңдігі, сөзі сапасыз аумақтардың бостандығы жарияланды. Айыптаусыз және тергеусіз соттауға болмайды. Өзгенің хат хабарын рұқсатсыз айыпқа тартуға жатты.
Дін мемлекеттен бөлінген әрік тең және еркін болуы тиіс.
Қазақтардың өз алдында муфтиі немесе діни орталығы болуы қажет болды. ТУУ және өкім туралы, некелесу жарасу молдаларға берілуіді жақтады. Алаш қайраткерлері. Қолың мал жайымды. Неке және әйелдер үшін 16, ерлер үшін 18 жас болып белгіленеді.
Алаш партиясы мен үкіметі сот ісіне еркеше мән беріп, әр халықтан соты әдет-ғұрыпқа лайық болуы керек деп көрсетті. Сот ісі қай халық көп болса, сол тілде жүреді. Сот алдында барлық халықтар тең. Құдайдан кейінгі ең күштілер сот пен заседательдер болғандықтан оларға барлығы бағынуы тиіс деп білді.
Бүкіл қазақтың сызу қаулысында сот туралы:
1. Қазіргі қазақ халық соты жойылсын.
2. Қазақтардың тұрмыстық жағдайына лайық әскі соттың орнына жаңа сот құрылысын деп жазылды.
Халыққа білім беру барлық оқу орындарында тегін болуы тиісболды. Қазақтардың орта,орта, жоғары оқу орындарын ашу қарастырылды. Барлық мұғалімдер мен профессорлар салынуы тиіс болды.
Алашорданың жерге қатысты саясатын құқықтық негіздері партия бағдарламасында, съезінде және үкіметтің 1918- жылғы 11-24 маусымдағы «Алаш автономиясы территориясындағы жерді уақытша пайдалану» қаулысында көрініс тапты.