ӘЛЕУМЕТТАНУ ТЕОРИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУ ТУРАЛЫ

Бұл жұмыстың әбден ақ объективті міндеті бар, ол кейбір әлеуметтану теорияларын фактылармен тексеру.
Әлеуметтану және саяси экономия бойынша жұмыс атқаратын зерттеушінің, әдетте, өзі бағдар тұтатын және қорғауға бел байлаған кейбір практикалық ұстанымдары болады. Мен мұнан жазғыратын ештеңе керіп тұрған жоқпын, бірақ оқырманға ескертейін дегенім, бұл менің жолым емес. Сондай-ақ баяндаудың мұндай мәнері, автор сөзін көбіне олардың тіндік мағынасынан тыс түсіне бастауға жетелейтінін ескерте кетуді де қажет деп санаймын. Мәселен, егер әлдебір автор А теориялық жүйесіндегі жекелеген қателерді көрсетсе, оны осы жүйенің қарсыластарының қатарына қосады, кейде тіпті А теориялық жүйесіне қарама-қарсы В жүйесінің жақтасы деп ойлайды.
Мәселен, айталық, жалпыға бірдей сайлау құқығы жүйесіндегі кемшіліктерді байқаған адамды сайлау құқығын шектеуді жақтайтын адам деп күдіктенеді; демократияның көмкетігі туралы жазғанды биліктің аристократиялық жүйесінің қолшоқпары деп ойлайды; ал монархияның жекелеген абзал жақтарын атап өтсең, сөз жоқ республиканың жауы деп қабылдауы мүмкін және керісінше.
Бұл орайда сипаттағы кез-келген пікірге неғүрлым жалпы мағына беріледі. Осы тұрғыдағы операциялар әрдайым өрескел бола бермейді, кейде, белгілі бір мөлшерде олар орынды болады, өйткені автор көбіне тура пошымда жеткізгенінен көбірек нәрсені меңзейді. Бірақ көркем әдебиет үшін құптайтын бұл сипат, ғылым үшін орынды бола бермейді. Сондықтан да мен бұл жердегі барлық ойлардың тура мағынасынан басқа ешқандай астары жоқ екенін, олар неғұрлым кең мағынада түсінілмеуге тиіс екенін ескерткім келеді.
Адамдардың қарекетінің көпшілігі қисынды ойланудың емес, сезімнің ықпалымен жасалады. Бұл әсіресе экономи-калық емес мақсаттар көзделетін қарекеттерге қатысты. Қарамақарсы картинаны біз экономикалық сипаттағы қарекеттерден, әсіресе, коммерция және ірі өндіріс саласынан байқаймыз.
Парсылардың басып кіруінен қауштенш, афиналықтар Дельфа көріпкеліне сұрақ қойып, Зевс сыйлаған ағаш қабырғалар ғана сендерді аман алып қалады деген жауап алған соң, олар бүкіл флотын жинап, парсыларды Саламин бұғазындағы шайқаста жеңіп шыкты.
Тек осы екі құбылысты және олардың қалай үйлесетінін зерттеу жеткіліксіз. Біздің алдымыздан нақты құбылыс субъективті құбылыстың өзгеруіне қалай ықпал ететінін және керісінше субъективті құбылыстың өзгеруі нақты құбылысқа қалай әсер ететінін танып-білуден тұратын тағы бір мәселе көлденеңдейді. Дарвинизм бұл сұраққа тым қарадүрсін жауап береді. Ол, өкінішке қарай, ішінара ғана дұрыс. Бұл доктринаға сәйкес, егер сәйкес келмейтін индивидтерді шығарып тастаса, объективті және субъективті құылыстардың сәйкестігіне қол жеткізуге болады.
Енді біз кемірек зерттелген мәселелерді қарастыруға көшеміз де, баяндау барысында бұрын зерттелген мәселелерге қайтып оралып отырамыз.
Шынын айтқанда жеке жағдайдан, жалпы қозғалыстың өзгеріп отыруы жөнінде Спенсер ашқан ырғақтылық заңының бір көрінісінен басқа түк те емес экономикалық дағдарыстар біздің заманда, ең алдымен Джевонс пен Клеман Юглардың еңбектерінде ерекше егжей-тегжейлі талданды. Менің"Cours d Economie politique" атты кітабымда осынау циклдар психологиялық ырғақтың көптеген көріністерінің бірінен басқа түк те емес деген көзқарас айтылған және оның дұрыстығына мені ең жаңа зерттеулер мәліметтері сендіреді. Мұндай ырғақты мен басқа өрістерден де байқаймын: моральда, дінде және саясатта экономикалық тербелістерге абсолютті ұқсас тербелістер байқалады.
Алайда мұның бәрі дұрыс емес. Сол кезде жалғыз себеп өсе түскен діни сезім -Х тудырған А, В, С,... культтері мен секталарының арасында шынында да қатты күрес жүріп жатты. Және бұл арада негізгі фактор нақ Х, ал А, В,С,... туынды нәрселер болып шығады.
Олардың жалпы ешқандай маңызы жоқ деуге болмайды, өйткені негізгі феноменнің өзгеруіне олардың да біршама ықпалы болды, бірақ алдыңғы орынға екінші орындағы нәр-сені шығару қате болар еді.
Бұл арада, тарихтың материалистік тәпсірі кесіп айтатындай, қайнар көзі экономикалық жағдай болып табылатын қуатты идеялық қозғалыстардың, сондай-ақ ондай жағдайдан туындамайтын қозғалыстардың қалай туып, күшке ие болатынын, әртүрлі қозғалыстардың өзара қалай күресетінін зерттеп жатуға орын жоқ. Барлык мәселелерді бірден шешу ниеті шындап келгенде, ғылыми әдіс емес. Керісінше, оларды біртіндеп шешу керек. Әзірше барлық осындай ағымдар мен қозғалыстардың бар екендігін біз мойындаймыз да, бірақ басқа уақытта және басқа еңбектерімізде бұл проблемаларды міндетті түрде қарастырамыз.
Тіпті дау байыпты болғанның өзінде, келтірілген уәждер істің мәнісіне қатысты болатыны сирек кездеседі. Францияда 1789 жылғы революция қарсаңында "адамгершілік" туралы, "сезім" туралы, "бауырластық" туралы бітпейтін пікірталастар орын алды, ал шындығында якобишілдер баскесерлігі мен тонаушылығына дайындық жүріп жатты. Қазір осы ғаламат ойындар қайта басталды да, біздің буржуазия "ынтымак" туралы сыпайы сөздерімен, өздерін апатқа жетелейтін қасіреттерді дайындауда.
Профессор Панталеони өзінің соңғы мақалаларының бірінде социализмнің жеңіп шығу мүмкіндігін жоққа шығарады; мен, керісінше, оның жеңіске жетуі мүмкін, тіпті сөзсіз дерлік жеңіп шығады деймін. Бұл позициялар қарама-қарсы сиякты болып көрінеді, алайда тіптен де олай емес, өйткені біз әр түрлі нәрселер туралы жазып отырмыз. Панталеони бұл арада социализмді субъективті феномен ретінде түсініп отыр, ал мен оны объективті құбылыс ретінде түсінемін. Мәселенің мәнісі бойынша біздің көзқарастарымыз сәйкес келеді.
Бізге жақсы таныс, уақыт жағынан да бізге таяу тағы бір қызықты салыстыруды келтіруге болады. Өзімізді 1789 жыл-ғы революция қарсаңындағы Францияда екенбіз және екі адамның әңгімесін естіп тұрмыз деп есептейік:
– Мемлекетті қайта кұруға ұмтылған осынау барлық құрметті адамдар бәрібір арманшылдар. Әлгі қоғам шарт дегенге кім сенбек?
- Ортак ырық қателікке соқтыра алмайды.
- Тамаша! Сондықтан да олар кеселді соқыр сенімдер болып шыққан нәрселерді өрескел қателік демейді. Ал кейбір жерлерде мұндай соқыр сенімдер тұтас бір халықтарды қамтыған ғой?
- Адамдар жақсы болып туады, бірақ священниктер мен корольдар оларды жаман қылады.
- Бірақ бұл ертегіге кішкентай бала да сенбейді. Егер сіздің жаңа үкіметіңіз адамдар бойындағы осынау жақсы бастауларға бағдар ұстамақ болса, олар өмірде орныққанша талай мыңжылдық өтуге тиіс.
- Біз қазір парасат патшалығының дүниеге келу сәтін бастан кешіріп отырмыз.
- Сіз адам психологиясын нашар білесіз. Адам қарекетінің негізгі бөлігі, бұрын өткен көптеген ғасырлардағыдай, сезімнен туындай береді.
– Парасат үстемдік еткенде халық арасынан шыққан жақсы, тамаша, адал да шарапатты, алғыр адамдар төңкеріссіз, дүрбелеңсіз қоғамдық істер ахуалын өзгерте алады.
Егер құбылысты объективті жағынан қарастырсақ, онда біз үшін үлкен үш факторлар тобы маңызды, олар: 1) діни сезімдердің өскелең қарқындылығы, ол біздің дағдарыстың күшею кезеңіне кіргенімізді көрсетеді; 2) ескі аристокра-тияның құлдырауы; 3) жаңа аристократияның дүниеге келуі.
Құбылысты субъективті жағынан қарастырғанда, факторлардың бірінші тобы оны санадан шығарғанда тым бұрмалана қоймайды. Керісінше, факторлардың қалған екі тобы субъективті жағынан нақты болмыстан тым алшақ пошымға ие болады: ескі аристократияның қүлдырауы гуманистік және альтруистік сезімдердің күшеюі секілді көрінсе, жаңа аристократияның дүниеге келуі жуас та әлсіздерді күштілердің озбырлығынан қорғанышы ретінде көрінеді.
Бірақ, егер мен қателеспесем, бұл арада діни сөздерден басқа тағы бір нәрсе бар. Адамдар эротикалық сезім көбіне көп діни келбет алатынын байқап, олар осындай, әсіресе жатыр сырқатына үшыраған әйелдермен болатын көптеген оқиғаларды келтіреді. Міне енді, егер басқа уақытта, мысалы, XVIII ғасырдың соңында өмір сүрсе, эротикалық сезімдерінің көрінісіне сөзсіз ерік беретін адамдар кездеседі. Бірақ жағдай өзгерді, бұл адамдар, бойын нәпсі билесе де, оларды ашык көрсетуден шамасы жеткенше жалтарып, өзде-рінің ашқарақ тәбеттерін тиісті тақырыптағы әңгімелермен қанағаттандырады. Олар кез-келген сылтау мен бейморальдық қылықтар теңірегінде нәсият айтуға қуана-қуана кіріседі.
Осындай аскеттер социалистердің, гористердің (француз Конвентінде биік жерде отырған депутаттар және ортодокс христиандардың арасында да кездеседі. Бірақ ресми шіркеу өзінің доктриналарын рабайсыз әсірелеп жіберетіндерден әрқашан қашық түруға ұмтылатын. Бірақ ортағасырлық хлыстардан бастап, әлем-жәлем янсениттермен XVII ғасырдағы голланд дін ғалымы Янсенийдің жақтастары аяқталатын оларды бір жерден қуса, олар басқа жерлерде пайда бола кетеді.
Егер қоғам дағдарыстың ұлғая түсу кезеңіне тап болмаса, онда мұндай қиялдар азғана адамдар тобының шегінен шықпайды және кең тарала да алмайды. Керісінше, дағдарыстар кезеңінде олар қатты жаңғырық туғызып, бұқаралық қозғалысарға дейін өсіп кете алады.
Тіпті позитивтік ғылымдар да діннің басып кіруінен аман қала алмады. Аса көрнекті астроном Г. Файе күн жүйесінің шығу тегін қарастыра келіп, "Болмыс Кітабының алғашқы тарауларына тиісті назар аудармай, тұрпайы дәуірді зерттей алмайсыз. Ол адамзаттың парықсыз фетишизмнен, политеизмнің қызықты қисынсыздықтарынан, астрологиялық қиялдардан бастамағандығын көрсетеді", деп атап өтуді қажет деп санады.
Ньютон теориясына еруге мүмкіндігі бола тұрып бәрібір "сыртқы көрініске неғұрлым сәйкес келетін, басқа көзқараспен салыстырғанда неғұрлым тікелей қолдануға болатын" Птолемей жүйесін қабылдар еді деген нәрсемен сыйлау үшін бірталай батылдық керек.
Егер енді біз туынды көріністерді коя тұрып, діни сезімдердің негізгі көріністеріне қайтып оралсақ, онда олардың өсуі, тегінде, бәрінен де бұрынғы діни пошымдардан өзгеше діннің жаңа пошымына айналған социализмнің пайдасына асатынын көреміз. Бері салғанда ұлы діни дағдарыстар кездерінде, әдетте, осылай болатын. Оның артықшылығы мәжусилікті жеңген христианшылдық сияқты бұрынғы нанымсенімдердің ыдырауына жетелей ме әлде буддизмнің орныққан тұсында және протестанттық реформа барысында болғанындай, олар бейбіт катар өмір сүре ме, бұл жағы әзірше белгісіз. Маған даму барысы екінші гипотезаға сәйкес жұретіні неғүрлым ықтимал сияқты болып көрінеді. Бұған әлбетте, социализм өзгере түсетінін қосу қажет. Ол өзімен бәсекелес діндерден көп нәрсе алады.
Христиандардың бір бөлігі жер бетінде Христ патшалығының орнауын күте - күте шаршады, ал олардың неғұрлым парасаттылары қарсыластарды жеңу үшін өздерінің неғүрлым іскер және толерантты болуы керектігін түсінді. Сондықтан бұрынғы доктринаны мақсат пен мұрат ретінде сақай отырып, нақты тұрғыдан олар әдеттегі өмір салты мен әдеттегі көзқарастарға көшті, Қазір социалистер де өздерінің минимум-багдарламасында осылайша етіп отыр, ал Бернштейн жаңа жолға ашық меңзейді. Голландияда ымырасыз да революцияшыл социализм өлеусіреп бітіп, өзінің орнын мемлекеттік социализмге бере бастады. Социлистер билікке ұмтыла бастап, кейбір жерлерде оған жақындап тақалды.
Бүл фактылардан біз кейінірек неғұрлым жалпы қорытындыларға келеміз, ал әзірше, экономикалық дағдарыстар тұсындағыдай, қазіргі діни дағдарыстың күшейе түсуі кезеңінде өздерін шарықтау сәтінде толық көрсететін күштер байқала бастағанын атап өтейік. Науман мен оның досжарандары шын берілген христиандар да, кәміл сенімдегі социалистер де емес. Олар діндарлардан әулие Петр соборының құрылысына ақша жинап, оны мәжусилік жыной нақты шашқан Рим папалары сияқты, өзге адамдардың діни сезімдерінен өз пайдасын іздеген айлакер адамдар. Саяси істе нақты пайдасын ұмытпайтын социалистердің жеңісінен кейін, бұрынғы социалистік сенімін сақтаған біреу күндердің күнінде әлдеқашан айтылған: "Ах, Константин! Егер Құдай Ана не боларын білсе, қандай бақытсыз болар еді" деген сөзді қайталап, мынаны қосар еді:
Барлық замандарда адамдардың өз көзқарастары мен идеяларын сол қоғамда қабылданған пошымда көрсетуіне тура келеді. Мәселен, бірнеше ғасыр бұрын кез-келген толғам христиан дініне сай келетін пошымда өтетін. Макиавелли өзінің "Мандрагоро" атты комедиясында бір кейіпкердің -священник Фра Тимофео бәйбіше Лукрецияны оған ессіз ғашық болған Каллимаконың тілегін орындауды өтінгенде, шіркеу әкелерінің сөздерін келтіріп, христиан іліміне сілтеме жасайтынын бейнелегенде осы әдетті әжуалайды. Бүгіндері Фра Тимофео "ынтымақ" пен гуманистік максималарды табатын еді.
Сондай-ақ қазіргі және бұрынғы діни дағдарыстар арасындағы тағы бір ұқсастық байкалады. Бұл секталардың каптап кетуі. Бастапқыда христиандық өзінің бірлігі мен ортодокстығын папалық институтта сақтады. Қазіргі кезге дейін конгрестер немесе, басқаша айтқанда, социалистік бүкіл әлемдік соборлар қандай да бір бірлікті ұстап тұра алуда, ал Германияда Бебель мен Либкнехт түп-түгел қуып шыға алмаса да, жік шығарушыларды баса алды. Дегенмен бұл проблеманы олардың болашақта шешуі керек болады, ал біз оның қалай іске асырылатынын тілге тиек етеміз.