Сендердің бәріңде менің алдымда тірі кісідей боп тұрдыңдар

Бір көшеде, шамасы осыдан үш жүз жылдай бұрын салынған, әбден тозығы жеткен үй тұратын. Оның ертеде салынғандығына көз жеткізу де оңай. Өйткені үй шатырының бұтағындағы қызғалдақ пен құлмақтан жасалған әшекей өрнекте оның қай жылы салынғаны, ал оның астына көне әріптермен және ертедегі емле ережелерін сақтай отырып бір шумақ өлең ойылып жазылған. Барлық терезе маңдайшаларынан мардымсып аузын қисаңдатқан, кейпі ішек-сілеңді қатыратын кескінсіз кісінің жүзі бірден көзге шалынатын. Үйдің жоғарғы қабаты төменгі қабатына қарағанда әжептәуір аумақтырақ болатын. Шатырдың астын айнала ұшы айдаһардың басы болып бітетін суағар науа жүргізілген. Жаңбыр суы айдаһардың аузынан ағуға тиіс болса да тесік болғандықтан қарнының тесігінен ағатын еді.
Көшедегі басқа үйлердің бәрі де өңкей терезелері үлкен, қабырғалары түзу де тегіс, жаңа да таза болатын.
Олардың ескі үйді елегісі, тіпті көзге ілгісі келмейтіндері бірден байқалатын. Олар: Күллі көшенің сиқын бұзып, бұл үй қашанғы қалқайып тұра берер екен? Осынау шатырдың бұғатының шығыңқылығының кесірінен біз төңіректе не болып жатқанын да көре алмаймыз. Басқышын айтсаңызшы, басқышын! Бейне хан сарайынікіндей енді, шіркеу мұнарасына шығатын баспалдақтай биік-ақ! Темір таяныштар көр лахатына кірер тесікті есіңе түсірсе, ал есіктерде үлкен мыс айыл жарқырап тұр! Бәрібір келісіп тұрған жоқ!
Ескі үйге қарама-қарсы, көшенің арғы бетінде де өңкей жаңа, тап-тұйнақтай үйлер жайғасқан еді. Олардың да ойы әлгідей болатын. Сол үйлердің бірінде, терезе алдында көзі күлімдеген, қызыл шырайлы кішкене ер бала отырған. Ескі үй оған күн нұры мен ай сәулесі астында өзге үйлерге қарағанда қатты ұнайтын. Ескі үйдің жарық-жарық және кей жерлерінің сылақтары түсіп қалған қабырғаларына қарап отырып, ол өткен заманның таңғажайып кескін-келбетін көз алдына елестетіп көрді. Оның қиялында бүкіл көше нақ осындай енді басқышты, бұғаты шығыңқы, шатыры үшкіл үйлерден салынғандай. Тіпті айбалта ұстаған солдат пен айдаһар мен жыландар кейпіндегі суағар науалар қарсы алдында тұрғандай елестеп кетті. Иә, қалай болғанда да ескі үй көз тартып-ақ тұр. Онда тізесінен келетін қысқа шалбар, үлкен темір түймелер қадалған кеудеше және көрген бетте бірден: парик болса осындай болсын дейтіндей парик киетін бір қарт кісі тұрушы еді. Күнде ертеңгісін қарияға бірге жасасып келе жатқан қызметшісі келіп, үйді жинастырып, тәртіпке келтіретін және қожасының тапсырмасын орындайтын; содан кейін қарт ұзақты күн үйінде жападан-жалғыз қалатын. Оның анда-санда көше мен көрші үйлерге қарау үшін терезенің алдына келіп тұратын дағдысы бар-тын; терезеден төңірекке телміре қарап отырған қартқа бала басын изейтін және оның қарымтасына нақ осындай достық ниетті білдіретін жауап алатын. Бір-бірімен ешқашан сөйлеспесе де олардың осылайша танысып әрі достасып кетулеріне еш кедергі болған жоқ!
Бірде бала әкесіне анасының айтқан сөзін естіді:
— Жалпы қарияның тұрмыс жағдайы жаман емес, алайда ол бейшара жалғызсырайтын сияқты!
Келесі жексенбі күні әлденені қағазға орап алып, аула қақпасынан сыртқа шыққан бала қасынан өтіп бара жатқан қарияның қызметшісін тоқтатты.
— Тыңдашы! Мынаны қарт мырзаға менен сәлемдеме деп апарып берші! Менің екі бірдей қалайы солдатым бар, мә мына біреуін соған апарып бер. Қарт мырза бейшараның қарақан басы ғана ғой, бұл оның өзінде қала берсінші!
Қызметші, сірә, қуанып кеткен болуы керек, басын изеді де, солдатты ескі үйге апарып берді. Соның артынша оның қарт мырзаның үйіне кіріп шығуға көңіл хошының бар-жоғын білмек ниетпен әлгі қызметші балаға кайта жолықты. Сөйтіп ата-анасының рұқсатымен бала қонаққа кетті.
Басқыш таяныштарындағы мыс айылдар, бейне бір қонақ келер қарсаңда тазалап қойғандай, әдеттегіден әлдеқайда жақсы – күмістей жарқырап тұр екен. Ал кернейшілердің – есік жақтауларына қызғалдақтан сығалап тұрған кернейшілер бейнесі бедерленген ғой, бар күшін сала үрлеген сәтте ұрттары әдеттегіден гөрі қатты бұлтиып кеткендей көрінді. Олар Тра-та-та-та! Бала келе жатыр! Тра-та-та-та! – деп тұрғандай. Есік ашылып, бала дәлізге кірді. Қабырғаларға бес қаруын түгел асынған серілер мен жібек көйлекті ханымдардың көне суреттері ілінген; серілердің қару-жарақтары жарқылдап, ал көйлектер судырлап тұрғандай... Содан кейін бала әуелі биікке бастайтын, ал содан кейін қайтадан төмен түсіретін басқышқа тап болды, содан еденнің тесіктері мен алақандай ара-жігінен көк шөп пен жасыл жапырақтар қылтиып тұрған әбден кенеуі кеткен террассадан бір-ақ шықты. Күллі террасса, бүкіл аула, тіпті үйдің барлық қабырғалары көкпен көмкерілген, сол себепті террасса нағыз бақ сияқты әсер ететін, ал шын мәнісінде ол тек қана террасса болатын. Мұнда салпаң құлақты есектің басы тәріздес гүл өсіретін көне құмыралар тұратын; ал ол гүлдер қалай болса солай өсіп жатқан. Бір құмырада қалампыр тым жайыла өсіп кетті; көп сабақтары жан-жаққа жайыла өскен қалампыр бейне бір: Жел мені еркелете желпіп, күн сүйіп жатыр және олар маған жексенбіде тағы бір гүл сыйлауға уәделесіп отыр! Жексенбіде тағы бір гүл сыйламақ! – деп сөйлеп тұрғандай.
Баланы террассадан қабырғалары алтын әріптермен жазылып, шошқа терісінен қапталған бөлмеге кіргізді.
Өшіп қалар алтын әріп бәрісі
Қалар бірақ шошекеңнің терісі! –
деп тұрғандай қабырғалар.
Нақ сол бөлмеде оюмен өрнектелген арқалығы биік креслолар тұратын.
— Отыр! Отыр! – деп шақырды да, арыз айтқандай сықырлай жөнелді.- Ух, сүйегіміз салдырап қалыпты-ау! Көне сандық сияқты бізді де ревматизм ұстай алған. Арқамыздың құрыстауын қараңыз! Ух!
Содан кейін бала төменгі қабаттың үстінде орналасқан осы бір балкон секілді бөлмеге кірді. Қожайын қарт осында отырған.
— Қалайы солдатың үшін рақмет, достым! – деді ол балаға. Өзіңнің келгенің үшін де үлкен рақмет!
Солай, солай, жоқ қиқ, қиқ! – деп мебель жөткірініп, сықырлап кетті. Орындық, стол және креслоның көптігі сондай, олар баланы көруге бір-біріне кедергі келтірді.
Қабырғада жанды, жарқын жүзді, алайда шаш тарауы мен киім киісі ескі үлгідегі: оның шашына опа себілген, ал көйлегі делдиіп қатқан келіншектің суреті ілулі тұрушы еді. Ол осылай деп те, қиқ – деп те тіл қатпады, әйтсе де балаға мейірлене қараған. Сол сәтінде ол қартқа сауал қойды:
— Мына суретті қайдан алып жүрсіздер?
— Ескі-құсқы жинаушының дүкенінен! – деп жауап қатты ол. Мұндай суреттер онда тіпті де көп, бірақ та оларда еш пенденің жұмысы жоқ: оның кімге қарап отырып салынғанын ешкім де білмейді, бұл кісілер ертеде дүние салған және жерленген. Мына ханшаның жарық дүниеден көшкеніне де елу жылдай мезгіл өтті, ал мен оны ертеден білуші едім.
Суреттің астында, шынының ар жағында бір шоқ кептірілген гүл ілулі тұр; олардың атам заманнан келе жатқаны бесенеден белгілі шындығында, олар да сол елудің о жақ, бұ жағында болса керек! Көне заманғы үлкен сағаттың маятнигі ілгерілі-кейінді теңдесіп, тілі қозғалып тұр, ал өзіне де білінбестен бөлмедегінің бәрі әр минут сайын ескіре түсті.
— Біздің үйдегілер сені қарақан басты бейбақтай көреді! – деді бала.
— О! Мені естеліктер ешқашан жалғыз қалдырған емес... Олар қаншама таныс кейіптер мен мінез-құлықты өздеріне ілестіре келеді десеңізші! Енді, міне, сен де маған келіп тұрсың! Жо-жоқ, менің жағдайым тіпті тамаша!
Іле-шала сөреден суретті бір кітап алды. Онда бүгінде мүлде көрінбей кеткен, топ құрып күймемен сейілге шығу сәті, шыбынның балтасына ұқсас солдаттар, қолдарындағы тулары желбіреген қалалық қолөнершілер бейнеленген. Тігіншілердің туларында екі жақтан екі арыстан ұстап тұрған қайшылар да көз қуантады. Ал етікшілердің туында етіктің суреті емес, екі басты қыранның суреті бар, өйткені етікшілердің бәрі де жұп заттар жасайды ғой. Иә, міне, бұл кітаптың көкесі десең көкесі!
Қожайын қарт қайнатпа, алма және жаңғақ әкелуге басқа бөлмеге кетті. Неғыласың, ескі үй – айтары жоқ әйбәт үй ғой!
— Ал мұнда қалуға менің шыдамым жетер емес! – деді сандықтың үстінде тұрған қалайы солдат. - Мұнда жалғыздық жаныңа батып, қамығасың. Жоқ, семьялы өмірге үйренген кісіге мұнда тіршілік ету тіпті қиын. Төзімім әбден таусылды! Мұнда таң атса күн батпайды, ал кеш одан да ұзаққа созылады! Мұнда сенің ата-аналарың секілді екеуара отырып, өзара шертілетін жарасымды әңгімені де, сендердің үйлеріңдегідей балалардың көңілді ойын-күлкісін де естімейсің! Қожайын қарттың жалғыздығын айтсаңызшы!
Сен оны біреу-міреу сүйеді деп ойлаймысың? Оған әлдекім сүйсіне қарайды деймісің? Оның үйінде елка құрылып па екен десейші? Ол сыйлық ала ма екен? Жоқ, ешқашанда бұлай болған емес! Ал оның табыт алатындығы күмәнсыз!.. Жоқ, тегі, мұндай тіршілікке менің төзе алар түрім жоқ?
— Иә, иә, жарар енді! – деді бала. Меніңше мұнда тұру ғажап; мұнда естеліктер ойыңа оралып, қаншама таныс бейнелерді көз алдыңа келтіреді десеңізші!
— Қайдам, мен оларды көргенім жоқ, оның үстіне олар маған бейтаныс қой! – деп жауап берді қалайы солдат. Жоқ, менің мұнда қалуға тіпті де күшім жетер емес!
— Бәрібір қалу қажет! – деді бала.
Осы бір сәтте бөлмеге жүзі жайраңдап қария кірді және ол не нәрсе әкелмеді дейсің? Қайнатпа деймісің, алма деймісің, жаңғақ деймісің! Бала қалайы солдатты қаперіне де алған жоқ.
Ол үйіне көңілді және риза боп оралды. Күн артынан күн өтіп жатты; бала бұрынғысынша ескі үйге сәлем жолдап, одан өзі де қайыра жауап алып жатты. Міне, бала тағы да сол үйге қонаққа аттанды.
Оюлап жасалған кернейшілер тағы да: Тра-та-та-а! Бала келе жатыр! – деп дүңкілдете жөнелді. Суреттегі серілер мен ханымдар қаруларын жарқылдатып, жібек көйлектерін сусылдата жөнелді. Шошқа терісі сөйлеп, ал көне креслолар сықырлап және арқаны құрыстандырған ревматизмнен уһдеп жөткірініп жатыр! Қысқасы, бәрі де алғашқы көргендегідей бәз қалпында-тын: ескі үйде сағат пен күндер еш өзгеріс әкелместен алма-кезек алға озып жатты.
— Жоқ, бұдан әрі мен шыдай алар емеспін! – деді қалайы солдат. Менің көзімнен жас емес қалайы тамшылауда! Мұнда тым мұңды екен! Одан да менің майданға барғаным, онда аяқ-қолсыз қалғаным жақсы! Қалай болғанда да бір өзгеріс болар еді! Бұдан әріге төзуге өлім жетер емес!.. Таныс бейнелерді көз алдыңа ала келетін естеліктердің қандай екендігін мен де білемін! Ондай жағдайға мен де кезіктім, бірақ сенсең оған кімнің болсын қуанбасы хақ?! Әсіресе ондай естеліктер жадыңа жиі орала бергені жаман. Мен ақыр соңында тіпті сандықтан секіріп кетуге де әзір болатынмын!.. Мен сені де, сенің жақындарыңды да тегіс көрдім!.. Сендердің бәріңде менің алдымда тірі кісідей боп тұрдыңдар!.. Ол жексенбі күннің таңы болатын... Сендер, балалар, бәрің де ас бөлмеде байыпты кейіпте, діндар кісідей қол қусырып тұрып, таңертеңгі аятты әндетіп жаттыңдар... Әке-шешелерің жандарыңда тұрған. Кенеттен есік ашылып, сенің екі жастағы қарындасың Мари кіріп келді. Ал ол, мейлі қандай болмасын, музыка не ән естісе болды, табан астында билей жөнелетін. Сөйтіп, ол билей жөнелді, алайда сендер дауыстарыңды соза әндеткендіктен ырғаққа ілесе алмай-ақ қойды... Ол біресе оң аяғын, біресе сол аяғын көтеріп, мойнын соза түсті, бірақ одан іс алға басқан жоқ. Шыдау мүлде қиын болғанына қарамастан сендердің ешқайсың да езу тартып күлмедіңдер. Мен шыдай алмай, ішімнен булығып күлдім де, столдан құлап-ақ түскенім! Маңдайым жұдырықтай боп ісіп кетті, ол өзі әлі де кеткен жоқ. Сазайымды сөйтіп тарттым!.. Менің ойыма одан өзге де көп нәрсе түсіп отыр... Сіздің семьяда көргендерім, естігендерім және бастан кешкендерім көз алдымнан кетпей-ақ қойғаны! Естелік дегенің, міне, осындай ғой. Оның есіне қайдағы-жайдағыны түсіретінін айтсаңызшы!.. Айтсаңызшы, сіздер ертеңгілік әлі де ән саласыздар ма? Маған құйттай Мари жайлы бірдеңе әңгімелеп берші! Ал менің жолдасым, қалайы солдат, қалай ғұмыр кешуде? Бақыттысын қара!.. Жо, жоқ, менің төзе алар түрім жоқ!..
Сен сыйлыққа берілгенсің! – деді бала. Сондықтан да осында қалуың керек. Әлде сен мұны түсінбейсің бе?
Қожайын қария атам заманғы заттар салынған жәшіктерді ала келді: оның ішінде қайдағы бір сандықша, шағын шиша және үлкен әрі алтынмен әшекейленген ескі карта болатын және ол қазір таптырмайды. Қария қонақ үшін көне бюроның үлкен жәшіктерін және тіпті қақпағына жер бедерінің суреті салынған клавикорды да кілтпен ашып тастады. Қожайынның қолындағы аспап әлсіз жай ғана діріл қаққан дыбыс шығарды, ал қарияның өзі қайдағы бір мұңды әнге басты.
— Ол әнді бір кездері ана әйел айтатын! – деді ол ескі-құсқы жинаушыдан сатып алынған суретке бас изеп тұрып, осы сәт оның көзі жайнап кетті.
— Менің соғысқа барғым келеді! Соғысқа барғым келеді! – деп міңгірледі кенеттен қалайы солдат және сандықтан секіріп кетті.
Қайда ұшып кетті? Оны қожайын қария да, бала да іздеп, ешқайдан таппай әуреленген еді. Қария:
— Мен оны кейін табамын! - десе де, ол бәрібір тапқан жоқ. Еден шұрқ тесік болатын, солдат соның біріне түсіп кеткен. Онда ол бейне бір ашық молада жатқандай.
Кешкілік бала үйіне қайтты. Уақыт болса аялдар емес. Қыс түсіп, терезелерді қырау басты. Көшеге сығалап қарайтын оймақтай жер ерітіп алу үшін терезеге төне адам дем алуға мәжбүр болды.
Күллі ой-қыр мен ескі үй шатыры ернеуіндегі жазуларды қар басып қалды. Үйдің сыртқы сиқы иесіз қаңырап бос тұрғандай-тын. Иә, өзі де тап осылай еді: үй қожасы қария қайтыс болған.
Кешкісін ескі үйдің қасына келіп тоқтаған күймеге табыт салынды да, қартты қала сыртындағы ата-бабалары жатқан зиратқа алып кетті. Табыт соңынан жан баласы ілескен жоқ, өйткені қарттың барлық достары баяғыда өліп қалған. Бала табытқа телміре қарап тұрып, оны сүйіп алғандай ишарат жасады.
Осыдан бірнеше күннен кейін ескі үй бәсеке саудаға түсті. Бала серілер мен әйелдердің көне портреттерін, ұзын құлақты гүл қоятын құмыраларды, ескі үлгідегі орындықтар мен жүкаяқтарды әркімдердің әкетіп бара жатқанын терезеден көріп тұрды. Бірін мында, екіншісін анда әкетіп жатыр; ескі-құсқы жинаушының дүкенінен сатып алынған әйел суреті сонда қайта оралды да, мүлдем қалып қойды: бұл әйелді бірде-бір адам танымайтын, сондықтан оның суретінің де ешкімге қажеті жоқ-тын.
Көктемде ескі үйді бұза бастады. Осынау жұпыны итарқа жұрттың бәріне көзге шыққан сүйелдей көрінетін. Қабырғаларына жапсырылған шошқа терісінің жырым-жырымы шыққан бөлмелерді көшеден өтіп бара жатып-ақ көруге болар еді. Терезе жақтауындағы гүлдер бұрынғыдан да қалың өсіп, құлаған мәткелерді көмкеріп кетіпті. Ұзамай үйдің орны да тазаланды.
— Міне, тамаша болды! – деп көрші үйлер қуанысып қалды.
Көшеде ескі үйдің орнына терезелері үлкен, аппақ қабырғалары түп-түзу үр жаңа үй қатар түзеді. Оның алдындағы алаңқайға, яғни бір кезде ескі үй орналасқан жерге бақ орнады да, жүзім сабақтары одан көрші үйдің қабырғаларына желі тартты. Бақ аса биік темір тормен қоршалған-тын, және оған кіретін есік те темірден жасалған еді. Осының бәрі бірден көз тартатыны сондай, тіпті көшеден өтіп бара жатқан бейсауат кісілер аялдап, тордан ішке көз тігетін. Жүзім сабақтарына қонақтаған ондаған торғайлар дамылсыз шиқылға басатын, әлбетте бұл олардың ескі үйді жоқтағаны демеңіз, оны естерінде сақтаулары мүмкін емес қой. Одан бері сандаған жылдар өтті-ау, сірә, сол бала бүгінде соқталдай жігіт. Ата-анасын қуанышқа кенелтіп, ол іскер адам болып шықты. Ол таяуда ғана үйленген және өзінің жас келіншегімен осы бағы бар жаңа үйге келіп қоныс тепкен.
Екеуі де бақта жүрген. Зайыбының көңілі қалаған әлдебір қыр гүлін отырғызып жатқанын күйеуі қызықтай қарап тұрған. Бір кезде жас келіншек айқайлап жіберді.
— Ойбай! Мынау не?
Қолына кіріп кетіпті. Қопсытылған жұмсақ топырақтан өткір бірдеңенің басы қылтияды. Бұл, иә, ойлап қараңызшы, сол баяғы қарттың жоғалтып алған, таба алмай жүрген қалайы солдаты екен. Талай жыл жерде жатыпты.
Келіншек солдатты алдымен жасыл жапырақпен, сосын өзінің жұқа бет орамалымен сүртті. Бет орамалдан әтірдің сондай тамаша хош иісі аңқып тұр! Қалайы солдат бейне бір есін жаңа жиғандай.
— Кәне, көрейін, маған бере тұршы! – деп жас жігіт күліп, басын шайқады. Иә, оның нақ өзі емес, алайда бұл менің балалық шағымның бір оқиғасын есіме түсіріп тұрғаны.
Содан кейін ол әйеліне ескі үй, оның иесі туралы және сол жалғыз басты бейшара қартқа берген қалайы солдаты жайлы әңгіме шертті. Қысқасы, ол болған жайды бастан-аяқ қаз қалпында айтып берді де, оны тыңдап отырған келіншек тіпті жылап та алды.
— Бәлкім, бұл сол қалайы солдаттың өзі шығар? – деді ол. – Естелік болсын, мен мұны тығып қояйын. Алайда, сен міндетті түрде қарттың зиратын көрсететін бол.
— Оның қайда екенін менің өзім де білмеймін! – деп тіл қатты ол. Оны тіпті ешкім де білмейді! Достарының барлығы одан ертерек өлген, оның зиратында жан баласының жұмысы болған емес, ал мен болсам ол кездері мүлде кішкентай балақан едім.
— Қарақан бас жалғыз қалу қандай қорқынышты, – деді келіншек.
— Жалғыз қалғаннан асқан жамандық жоқ! – деді қалайы солдат. Әйтсе де сені ұмытпағанын сезінудің өзі қандай бақыт!
— Бақыт! – деп қайталады жақын жерден шыққан әлдекімнің даусы. Бірақ оны қалайы солдаттан өзге ешкім естіген жоқ.
Бақсақ, мұны айтқан бір кездері ескі үйдің бөлмелері қапталған шошқа терісінің бір жапырақ жұрнағы екен. Онда жалатылған алтыннан түк жоқ, сол себепті де ол бәрінен де гөрі бір уыс лай балшыққа көбірек ұқсайтын. Алайда, оның әр затқа деген өз көзқарасы бар болатын. Ол онысын жасырып қалған жоқ, айтып салды:
Өшіп қалар алтын әріп бәрісі,
Қалар бірақ шошекеңнің терісі!
Қалайы солдат, әйтсе де бұл тұжырымға келіскен жоқ.