Қытай өзінің экономикалық, демографиялық және әскери мүмкіндіктерінің арқасында соңғы кездері Орталық Азиядағы жаңа үлкен ойынның белсенді қатысушысы болып отыр

Қытай өзінің экономикалық, демографиялық және әскери мүмкіндіктерінің арқасында соңғы кездері Орталық Азиядағы жаңа үлкен ойынның белсенді қатысушысы болып отыр. Сол себептен Қазақстан басшылығының алдында Қытай сияқты ірі әрі бірегей мемлекетпен жаңа қарым-қатынастар орнату міндеті түрды. Мұндай үлкен әскери мүмкіншілігі бар күштердің назарының бір жерге түйісуі Қазақстанның шекарасы мен қарулы күштерін нығайтуды қажет етті. Қазақстан жеріндегі мұнай мен кен орындары қорының байлығы және оның әлемдегі ең ірі құрлықтың ортасында орналасып, батыс және шығыс елдерін жалғап жатуы, оның дербес мемлекетке айналуы көптеген мемлекеттердің онымен саяси-экономикалық байланыс орнатуға ұмтылысын тудырған болатын. Қазақстан өзінің геосаяси жағдайымен, табиғи ресурстар қорының молдығымен және этникалық құрамымен ҚХР-дың өмірлік маңызы бар аймақтарының біріне жатады. Осыны ескерген республика басшылығы Қазақстанның сыртқы саясатта көпбағытты саясат ұстанатындығын жария етті.
1991 жылы Кеңес Одағы ыдырап, Қазақстан тәуелсіз мемлекет болып құрылғаннан кейін оның сыртқы саясатында атқарар ісі мол еді. Кеңес Одағынан мұраға қалған қазақ-қытай мемлекеттік шекара мәселесін достық қарым-қатынас негізінде екі жақтың мүддесін ескере отырып, аса байсалдылық пен парасаттылықпен шешу мемлекеттер үшін аса маңызды болды. Ал бұл мақсатқа жетуде Қазақстан сияқты тәуелсіз жас мемлекеттің алдында көптеген маңызды мәселелер тұұрды.
Елбасы Н.Назарбаев өзінің Ғасырлар тоғысында атты еңбегінде қазақ-қытай қатынастарына қатысты Біздің ұлттық тарихымызда ғасырлар бойы Аспан асты Елімен қарым-қатынас үлкен маңызға ие болып келген. Соңғы кезде қарқынды дамып, өзінің аймақтағы және әлемдегі орнын нық бекіткен, адамзаттың XXI ғасырдағы дамуы көбіне-көп Қытаймен байланысты. Көптеген елдер Қытаймен арақатынасты сыртқы саясатының негізгі өзегі деп түсінеді. Ал Қазақстан үшін осынау болашағы зор, экономикасын қарышты қадаммен дамытып жатқан мемлекетпен ойдағыдай қарым-қатынас орнату айрықша маңызға ие, - деп атап көрсетеді [92, 205 б.].
Қазақстан Қытаймен тұрақты, достық және тату көршілік қатынастар орнату қажеттігін жақсы түсінеді. Арадағы байланыстарға текетірестік және өзара күдік келтіру Қазақстанның стратегиялық мүдделеріне қайшы келген болар еді. Өйткені, Қазақстанның өркениетті елдердің әлемдік қоғамдастығына кіруі және экономикада құрылымдық қайта-құрулар жүргізу сияқты күрделі міндеттерді шешу қажет болатын. Ал Қытай тарапынан Қазақстанмен арадағы жан-жақты байланыстарды орнатуға деген жақсы құлшыныс бірден болды. Олар Қазақстандағы саяси басшылықтың ұстанған бағыты мен елдің зор болашағын бірден қолдады. Өйткені, Қазақстандағы саяси тұрақтылықпен қатар, елдің зор энергетикалық, экономикалық және транзиттік мүмкіндіктері Қытай үшін маңызды еді.
ҚХР Қазақстанның мемлекеттік қауіпсіздігі мен экономикалық дамуына әсер етуші сыртқы факторлардың бірі болып табылады. Қазақстанның шығыс көршісі Қытай Халық Республикасы арасындағы шекараның жалпы ұзындығы 1782 шақырымды құрайды [93].
Қытай Еуразиялық кеңістіктің кіндігінде орналасқан, ашық мұхитқа шығуға мүмкіндігі жоқ Қазақстан үшін Тынық мұхиты аймағына, ондағы елдермен байланыс орнататын көпір тәрізді, өйткені ҚХР Қазақстан тауарын өткізетін үлкен сауда аймағы ғана емес, сонымен қатар Қазақстанның әлемнің тез дамып жатқан аймағы - Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азияға шығатын шығыс қақпасы іспеттес. Ал саяси және экономикалық жағынан ҚХР үкіметі Қазақстанды батыс қақпасы деп санайды [94,17 б.]. Қытай экономикасы дамуының басты мәселесі - дамыған шығыс аудандары мен әлеуметтік жағынан артта қалған батыс аудандары арасының алшақтығы. Сондықтан да 1992 жылы 6 маусымда Қытайдың бес солтүстік-батыс аудандарының даму жоспарын талқылаған кезде Мемлекеттік Кеңестің төрағасы Ли Пэн: Қытайдың солтүстік-батыс аймағындағы провинциялардың көрші елдермен қарым-қатынас жасауы, әсіресе Орталық Азия елдерімен сауда-экономикалық және ғылыми-техникалық байланыстарын дамыту және нығайту керек. Сонда солтүстік-батыс аудандардың өркендеуі мен дамуы жеделдейді, - деп атап көрсеткен болатын [94, 22 б.].
Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы ресми дипломатиялық қатынас 1992 жылы 3 қаңтарда орнады. Екі жақты біріккен мәлімдемеде былай делінген: Екі ел халықтарының мүдделері мен армандарына сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Қытай Халық Республикасы Үкіметі екі мемлекет арасында 1992 жылдың 3 қаңтарынан бастап елшілер деңгейінде ресми дипломатиялық қарым-қатынас орнатуды ұйғарды [95, 193-194 б.].
Екі ел үкіметтері егемендікті және аумақтық тұтастықты өзара құрметтеу, бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, теңдік және өзара тиімді байланыс орнатуға, сондай-ақ бейбіт өмір сүру принциптері негізінде екі ел арасындағы достық және ынтымақтастық қарым-қатынастарын дамытуға келісті.
1992 жылы ақпанда Қазақстан жағының Қытайға алғашқы ресми делегациясы ат басын тіреді. Қазақстан республикасының Премьер-министрі С.Терещенко ҚХР-ға ресми сапармен келді [96, 124 б.]. Екі жақты келіссөздердің нәтижесінде Пекинде бірқатар құжаттарға қол қойылды, олар негізінен сауда-экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақтастық жөніндегі үкіметаралық комиссия құру, арадағы байланысты жақсарту жолында азаматтардың дайындайтын визасы және т.б. құжаттардың санын азайтып, жеңілдету туралы, сонымен қатар мемлекеттік шекара арқылы өту пункттерін ашу туралы келісімдерге қол жеткізді.
1992 жылы ақпанда екі тарап, ҚХР - Алматыда, ҚР - Пекинде өз елшіліктерін ашты. Жоғары саяси деңгейдегі алғашқы байланыстар, көп күттірместен сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамытуға серпіліс берді. Екі ел арасындағы тауар айналымы күннен-күнге арта өсіп, дамыды. 1990 жылдардың басында-ақ Қазақстан Қытайдың Орталық Азиядағы негізгі әріптесіне айналды.
1993 жылы қазан айында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қытайға тәуелсіз мемлекеттің басшысы ретінде алғашқы сапары болды. Сапар барысында екі мемлекет басшылары Н.Назарбаев пен Цзян Цзэмин екі мемлекеттің өзара қатынастарының принциптерін айқындайтын тұңғыш ресми құжатқа - Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы достық қатынастардың негіздері туралы бірлескен декларацияға қол қойды. Бұл құжат бойынша тараптар арадағы барлық даулы мәселелерді бейбіт және өзара келісім жолымен шешетінін, екінші тараптың қауіпсіздігіне қатер төндіруі мүмкін күш қолданудан немесе қандай да бір нысанда болсын күш қолдану қаупінен тартынатынын, қандай да бір іс-қимыл қолданбайтынын қуаттады. Тараптардың әрқайсысы екінші тарапқа қарсы бағытталған қандай да бір әскери-саяси одаққа қатысудан, екінші тараптың мемлекеттік егемендігі мен үлттық қауіпсіздік мүдделеріне нүқсан келтіретін қандай да бір үшінші тараппен шарт немесе келісім жасаудан бас тартатынын мәлімдеді [95, 197 б.].
Өзара қабылдауға болатын, әділ және үтымды шешім үшін жалпыға бірдей халықаралық құқық нормаларына сәйкес екі ел арасындағы қазіргі шекара туралы шарттардың негізінде шешілмеген мәселелерді болашақта шешуге келісуге қол жеткізді. Н.Назарбаевтың ұсынысымен 1994 жылы шекара мәселесіне байланысты келіссөздерді одан әрі жалғастыру келісілді.
Кеңес Одағының ыдырауы нәтижесінде одан Орталық Азиядағы одақтық республикаға мұра болып қалған бұрынғы кеңес-қытай қатынастарындағы шекаралық таластар ҚР мен ҚХР арасындағы қауіпсіздік мәселесін туғызды.
1964 жылдан бері Қытай Үкіметі XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында белгіленген екі арадағы шекаралық сызықты нақты емес деп есептеді. Яғни, оның негізгі айтқан уәжі мемлекеттік шекара сызығын айқындау Қытай мемлекетінің әлсіз, ішкі саяси жағдайдың құлдырауы тұсында, ал Ресей әлемдік күшті держава болған кезде, ол үшін тиімді жағдайда жүргізілді, сондықтан ҚХР-дың сол кездегі үкіметі оны заңсыз деп санап, арадағы кейбір шекара учаскелеріне қатысты келісімдерді қайта қарауға тырысты. 1991 жылы одақтық республикалар тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекеттер арасындағы шекараны карталар арқылы салыстыру нәтижесінде жалпы көлемі 34 000 шаршы шақырым болатын 19 учаскеде бұрынғы кеңес республикалары - Қазақстан, Ресей, Қырғызстан, Тәжікстан және Қытай арасында шекарада территориялық сәйкессіздіктер табылып, олар таласты деп белгіленді. Көлемі 2235 шаршы шақырым болатын 11 учаске шекараның қазақ-қытай бөлігіне, көлемі 3728 шаршы шақырым 5 учаске қытай-қырғыз бөлігіне және көлемі 28430 шаршы шақырым 3 учаске қытай-тәжік бөлігіне келді. Қытайдың қол астында 19 учаскеден жалпы көлемі 270 шаршы шақырым 3 учаске болды, оның ішінде шекараның қазақ-қытай бөлігінде көлемі 70 шаршы шақырым 2 учаске, қырғыз-қытай бөлігінде көлемі 200 шаршы шақырым 1 учаске болды. Қырғызстан мен Тәжікстанның бақылауында көлемі 230 шаршы шақырым және 2800 шаршы шақырым құрайтын бір учаскеден болды. Бұдан басқа 11 учаскеге екі жақтың да адамдары кіре алатын болды, оның 8 учаскесі қытай-қазақ шекарасына, қытай-қырғыз учаскесінде 2 және 1 қытай-тәжік учаскесінде болды [97, 79 б.].
1994 жылы сәуірде Қытай Үкіметі төрағасының Қазақстанға сапары кезінде Н.Назарбаев пен Ли Пэн казақ-қытай мемлекеттік шекарасы жөнінде келісімге қол қойды [98]. Бұл құжат күрделі мәселені шешудің ең алғашқы қадамы еді. Шекаралық мәселелерді шешу мәселесі Президент Н.Назарбаевтың 1993 жылы қазанда ҚХР-ға алғашқы ресми сапары кезінде әңгіме болған [95, 197 б.].
Президент 1994 жылдың өзінде-ақ шекараны заңдастыратын екі жақты келісімге қол қоюды, ал келісілмеген екі аймақты кейінгі келіссөздерге қалдыруды ұсынды. Н.Назарбаев қарулы күштерді қысқарту және шекара аймағында сенімділікті нығайту шаралары жөнінде келіссөздер өткізуге жақсы баға берді: Қазақстан Қытайға ұлы держава ретінде қарайды, - деп атап көрсетті Елбасы [99, 236 б.]. ҚХР төрағасы Цзянь Цзэминь өз кезегінде: Қазақстан мен Қытай - Азиядағы елеулі орын алатын мемлекеттер, - дей отырып, Қазақстанмен достық пен ынтымақтастықты нығайту үшін барлық мүмкіндіктерді жасайтынын мәлімдеді [100].
Цзянь Цзэминь Н.Назарбаевтың шекараны заңды бекіту туралы ұсынысын қуаттады. Қытайдың, - деді Қытай басшысы, Қазақстанға ешқандай территориялық таласы жоқ, шекаралық мәселелер бізге тарихтан қалған. Оларды келіссөздер арқылы шешуге болады, - деп мәлімдеді [100].
1993 жылы 18 қазанда Пекинде қол қойылған ҚР мен ҚХР-дың Достық өзара қатынастар негіздері туралы Бірлескен Декларациясының 13-бабында: тараптар шекара мэселелері жөніндегі бұрын кеңес-қытай келіссөздерінде қол жеткен уағдаластықтарды мақұлдайды және екі елдің арасындағы қазіргі шекара туралы шарттар негізінде халықаралық құқықтық нормаларына сәйкес, тең құқықты кеңесулер, өзара түсіністік және өзара қабылдауға боларлықтай, әділ және тиімді шешімін табатындай, өзара төзімділік рухында шешілмеген мәселелерді талқылауды жалғастыра береді деп көрсетілді [101, 17 б.].
1994 жылғы құжат бойынша шекара сызығы түгелдей анықталды, тек екі кіші-гірім учаске - Алматы облысының Алакөл ауданындағы Сарышілде өзенінің аңғарында көлемі 315 шаршы шақырым учаске мен Шығыс-Қазақстан облысының Зайсан ауданындағы Шоған-Оба мен Баймырза сулары ауданындағы кәлемі 629 шаршы шақырым құрайтын учаске қалғанын сыртқы істер министрі Қ.Тоқаев мәлімдеген болатын [96, 126 б.].
Енді осы шешілмеген мәселелер жөніндегі жұмыстар жүргізіле бастады. Осы арада ҚХР-дың Қазақстанға қауіпсіздік мәлімдемесін беруі екі ел арасындағы тату көршілік жағдайды нығайта түсті. Н.Назарбаевтың 1995 жылғы 9 ақпанда осыған орай жіберген жауап хатында былай делінген: Әлем жұртшылығы Қытайдың ғаламдық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі үлкен жауапкершілігіне куэ болып отыр, біздің мемлекеттер мен халықтарымыздың арасындағы достық пен өзара түсіністік осының айқын мысалы болып табылады [96, 128 б.].
1995 жылы қыркүйекте Н.Назарбаевтың ҚХР-ға сапары кезінде қол қойылған ҚР мен ҚХР арасындағы достық өзара қатынастарды одан әрі дамыту мен тереңдету туралы Бірлескен Декларацияның IV бабында: ҚР мен ҚХР арасындағы мемлекеттік шекара туралы 1994 жылы 26 сәуірде қол қойылған келісімді қатаң сақтау, тез арада шекараны белгілеуге кірісу, қалған мәселелерді талқылауды жалғастыру жөнінде айтылған [95, 210-212 б.].
1996 жылы 26 сәуірде Шанхайда - Қытай, Ресей, Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан мемлекеттерінің басшылары - Цзянь Цзэминь, Б.Ельцин, Н.Назарбаев, А.Ақаев, Э.Рахмонов әскери сала бойынша шекара маңындағы сенімді нығайту туралы бес мемлекеттің тарихи келісімін қабылдады. Келісім бойынша, осы құжатқа қол қойған мемлекетке қарсы ірі әскери жаттығулар өткізуге, онда шекара бойында 100 шақырым аймақта артиллерия мен басқа да үшқыш құралдарын қолдануға тыйым салынды [102]. Келісімде оның үшінші елдерге қарсы бағытталмағаны, әскери одақтың жаңа түрі емес екендігі, бар болғаны қырғи-қабақ соғыстан кейін аймақтағы бейбітшілік жағдайын сақтау мақсатындағы элемдегі жаңа тэртіпті орнатудың моделі екені атап көрсетілген. Кейінен бекітілген келісім ҚХР мен ҚР арасындағы шекаралық мәселелерді шешуде маңызды рөл атқарды. Бұл келісім болашақта мемлекетаралық Шанхай бестігі саяси блогын құруға негіз болды. Ол 2002 жылы Шанхай Ынтымақтастық ¥йымы деп өзгертілді [102, 271 б.].
ҚР Президенті Н.Назарбаев Шанхай келісімін әскери сала бойынша шекара маңындағы сенімді нығайту туралы бес мемлекеттің басшылары қол қойған бүгінгі келісім Азия-Тынық мұхит аймағындағы мұндай әскери-саяси деңгейдегі және географиялық ауқымдағы тұңғыш құжат болып табылады, мұндай мазМұндағы акт Азия-Тынық мұхит аймағындағы және тұтастай алғанда бүкіл планетадағы бейбітшілік пен нығайту ісіне оң әсер етеді, - деп бағалады [103, 60 б.].
Шекара мэселелері 1996 жылы 4-6 шілде аралығында ҚХР Төрағасы Цзянь Цзэминьнің Алматыға тұңғыш ресми сапары кезінде де назардан тыс қалмады. Екі мемлекет басшылары қабылдаған Бірлескен Декларацияда XXI ғасырға бағдарланған өзара қарым-қатынас принциптері белгіленді. Бірлескен Декларацияның 3-ші бабында: Тараптар Қазақстан мен Қытай арасындағы 1994 жылғы 26 сәуірде қол қойылған мемлекеттік шекара туралы келісімді қатаң сақтай отырып, қысқа мерізім ішінде жоғарыда аталған келісімде көзделген шекарадағы демаркациялық жұмыстарға барынша кіріседі және қалған шекаралық мэселелер бойынша келіссөздерді жалғастыруға әзірлігін білдірді делінген [104].
ҚХР төрағасы Қазақстан Парламентінде сөйлеген сөзінде бұл мәселеге тағы да тоқталды. Қытай мен Қазақстан жағы қазірдің өзінде Қытай мен Қазақстан арасындағы мемлекеттік шекараны белгілеу жұмыстарын жүзеге асыруға әзірленіп жатқанын ерекше атап өту керек. Қытай, Ресей, Тәжікстан, Қырғызстан және Қазақстан арасындағы шекара ауданында әскери саладағы сенімді нығайту туралы келісімге қол қойылумен, сондай-ақ шекара ауданындағы әскери күштерді қысқарту жөніндегі келіссөздерге оң ілгерілеу болғанына қарай біздің шекарамыз бейбітшілік пен тыныштық, достық пен ынтымақтастық шекарасы болды. Бүл біздің ортақ тарихи жеңісіміз, ол азиялық құрлықта алысқа апаратын, халықтар арасында достықтың дамуынаықпалынтигізетінбастамадеп, Шанхайкелісімінің маңыздылығын тағы бір атап өтті.
ҚХР Мемлекеттік Кеңесінің төрағасы Ли Пэннің 1997 жылы 24 қыркүйекте Қазақстанға екінші сапары кезінде қазақ-қытай шекарасы мэселесін шешу өз жалғасын тапты. Бірқатар құжаттармен қатар Н.Назарбаев пен Ли Пэн Қазақстан-Қытай мемлекеттік шекарасы туралы бірінші қосымша келісімге қол қойды. Бүл келісім алдыңғы 1994 жылғы келісімнің жалғасы болды. Шекара мэселелері жөнінде 10 раундты келіссөзден кейін 1997 жылдың қыркүйегінде екі жақ та барлық мәселелердің шешілмегенін мойындады [96, 129 б.]. Мысалы, бүл кезде арадағы талас жағдайындағы екі учаскенің шекарасын айқындау бойынша қарқынды жұмыс жүріп жатқан болатын. Осы екі жақты кездесу барысында 1996 жылы шілде айында Қытай мен Қырғызстан арасындағы шекараның түйісетін жері Хан Тәңірі шыңы болып белгіленген нүктесіне Қазақстанның қосылатындығы туралы қазақ-қытай шекарасы туралы қосымша келісімге қол қойылды. Осы қосымша келісім негізінде шекараның 12 шақырым құрайтын учаскесі анықталды.
Істеліп жатқан шараларға қосымша ретінде шекараны демаркациялауды жүргізу жөнінде шешім қабылданды, яғни 502 жаңа шекара бағандарын, оның 248-ін Қазақстан, 254-ін Қытай жағы қоюы керек болды. Шекараны демаркациялау қажеттігі жүз жыл бүрын қол қойылған негізгі келіссөз құжаттарында шекараның кейбір түсініспеушілік тудыратындығынан, ал кей жерлерде қателіктер кеткендіктен туындады. Оның үстіне, шекара аз зерттелген әрі қиын территорияда орналасқан, 60 %-дан астамы таулы жерлермен өтеді, көптеген белгіленген бағдарлар қазіргі кезде уақыттың ұзақтығына байланысты жоғалған, кейбір учаскелерде табиғи өзгерістер болған, өзендердің арналары өзгерген. Сонымен қатар, азамат соғысынан кейін Кеңес үкіметіне орны жоқ шекараны қорғауға тура келді, нәтижесінде көптеген учаскелерде шекара өзгерген. Осы және басқа себептер екі жақтың шекарада демаркация жүргізуге шешім қабылдауына экелді.
1998 жылы 4 шілдеде Қазақстан-Қытай мемлекеттік шекарасы жөнінде үзаққа созылған келіссөздер аяқталды. ҚХР төрағасы Цзянь Цзэминьнің Қазақстанға келген екі күндік сапары кезінде екі ел басшылары шекараны түпкілікті белгілеудің және ортақ шекарадағы екі таласты учаске жөніндегі мәселені шешкен тарихи келісімге қол қойды [105].
Ал енді таласты учаскелердің қайдан пайдаболғанына тоқталып өтейік. Бұған ҚР сыртқы істер министрі Қ.Тоқаев 1998 жылғы 15 шілдедегі Казахстанская правда [106] және 1999 жылғы 15 наурыздағы Новое поколение [107] газеттеріне берген сүхбаттарында жауап береді. Баспасөз беттерінде берген сүхбатында еліміздің бас дипломаты біздің көршілес мемлекеттермен ортақ шекараны анықтайтын комиссияның жүмыс барысында үстанатын негізгі үраны: үлт үшін жер үлтарақтай қымбат, ал өзгенің бір түйір жері де қажет емес, - деп жауап қайтарды.
1917-1922 жылдар аралығында тарихи жағдайлардың әсерімен мелекеттік шекара қараусыз қалды. Көптеген шекара бағандары жойылды, сондықтан Кеңес үкіметіне орны жоқ шекараны қорғауға, күзетуге тура келді. Мысалы, Мақаншы мен Алакөл аудандарында жиырмадан астам шекара белгілері жоғалса, Жаркент ауданында, Қорғас өзенінің бас жағы мен Алакөл ауданында (Сарышілде өзені маңында) шекара Қытай жеріне қарай 10-15 шақырымға дейін жылжыған. Тағы бір мысал: Текеалған төбесінен Қорғас өзенінің сағасына дейінгі учаскеде (Алматы облысы Үйғыр ауданы) 1911-1914 жылдары Ресей шекарашылары ағаш бағандарды тас бағандарға ауыстырғанда шекараны Қытай жеріне қарай 2 шақырымға жылжытқан.
Таласты деп танылған учаскелер 1987 жылы КСРО мен Қытай арасындағы келіссөздер басталғаннан кейін анықталған болатын. Жалпы көлемі 34000 шаршы шақырым территория карталар алмастырғанда сәйкес келмеді.
Қазақстанға ондай учаскелердің екеу і келді. Біріншісі - Алматы облысының Алакөл ауданындағы Сарышілде өзені ауданындағы учаскенің жалпы көлемі 315 шаршы шақырым болатын теңіз деңгейінен 1800-ден 3600 метр биіктіктегі таулы мекен. Оңтүстік-Шығыс бөлігінде шабындықтар мен жеке орман шоғырлары бар, түрғылықты халқы жоқ жер. Шолақ асуынан Сарышілде өзеніне дейінгі учаске бөлігін Қазақстан жағы шөп дайындау мен маусымдық мал үстауға пайдаланып келген.
Бұл учаскедегі шекара 1864 жылғы Шәуешек хаттамасының 3-ші бабымен белгіленген: Алтан-Тэбиш тауының шығыс сілемдерінен батысқа қарай шекара Алатау деп аталып, Алтан-Тэбиш, Со-даба тағы басқа таулардың үлкен қыратымен жүргізілсін. Осы аймақтағы өзендері оңтүстікке ағатын барлық жерлер Қытайға тиесілі.
Оңтүстікке ағып жатқан Сарышілде өзенін кесіп өткені жайлы ештеме айтылмаған кеңес карталарында шекара сызығы еш негізсіз, бастапқы келіссөз құжатымен салыстырғанда, Қытай жағына 15 шақырым жылжыған, яғни, Жоңғар Алатауының ортаңғы басты су айырымынан емес, оңтүстік сілемінен жүргізіліп, Сарышілде өзенін кесіп өтеді. Бүны 1982-1984 жылдары ҚХР-мен шекара сызығын тексеру жөніндегі Кеңес үкіметінің комиссиясы қорытындылаған болатын.
Екінші учаске - Шығыс Қазақстан облысының Зайсан ауданындағы Шоған оба және Баймырза асуларындағы көлемі 629 шаршы шақырымдық учаске. Учаскенің жері теңіз деңгейінен 1800-2500 метр биіктіктегі орта тау жотасы, Шоған оба және Керегетас өзендерінің салаларымен телімденген. Учаскенің негізгі бөлігі жайылымдардан түрады, шығыс бөлігінде орман шоғырлары бар, территорияда екі шекара заставасы мен орманшылар мекені бар, түрғылықты мекен жоқ.
Бүл учаскедегі шекара да 1984 жылғы Шэуешек хаттамасының 2-ші бабында айқындалған: ...шекараны Сауыр тауларына тіреп, одан әрі алдымен оңтүстік-батысқа қарай, сосын Тарбағатай жотасымен жүргізу қажет.
Шекара сызығының өтуіне дау туғызып отырған жайт Сауыр жотасы шекара сызығы бүрылғаннан кейін Қазақстан территориясына қарай созылып жатыр да, Тарбағатай қыратына 34 шаршы шақырым жетпейді. Екі қыраттың ортасында Шоған-Оба өзені салаларымен қалып қояды. Шәуешек хаттамасы бүл жерде шекараны су айырымы бойынша нақты көрсетпеген, ал хабарласу хаттамасы (1870 ж.) бойынша орысша және манчжурша мэтіндерде айырма бар. Орыс тіліндегі мәтінге сәйкес, Шоған-Оба өзенінің су айырымы бойынша Шоған-Оба, Керегетас, Баймырза асуларында үш шекара белгісін қою көрсетілген, ал Манчжур тіліндегі мэтінде батысқа қарай шекараның жалпы бағыты көрсетіледі де, шекаралық белгілерді асуда емес, аттас шатқалдарда орнату жөнінде айтылады. Кеңес заманында шекара негізсіз түзетіліп, су айырымынан Қытай жағына 17 шақырым кіріп кеткен. Оңтүстік-батыс бөлігін де 1979 жылдан бастап КСРО Үкіметінің рүқсаты бойынша Қытай жағы малдың жазғы жайлауы ретінде пайдаланып келген.
1998 жылы 4 шілдеде қол қойылған қосымша келісім бойынша Сарышілде өзені ауданындағы учаскеде, өткен ғасырдағы келісімге негізделген Қытай жағының дэлелдерінің мықтылығын ескере келе, Қазақстанның үлесіне Сарышілде өзенінің шығыс бастауынан Черемхова өзеніне құйылар жеріне дейінгі сол жақ жағалауы, Черемхова өзенінің бүкіл аңғары және осы аңғарға Қазақстан жағынан кіретін Шолақ асуы ауданы, жалпы көлемі 95 шаршы шақырым территория тиді. Қытай Сарышілде өзенінің оң жағалауы, сондай-ақ оның сол саласы Қүлағансай бастауының ауданына ие болды.
Шоған-Оба мен Баймырза асулары ауданындағы учаскеде Қазақстан жағының дәлелдерінің нақтылығына орай, Қазақстанға батысынан Сауыр жотасының оңтүстік етегінен Шоған-Оба асуына дейінгі жер, Жүректау жотасы және Шоған-Оба мен Керегетас өзендерінің аңғарлары, жалпы көлемі 442 шаршы шақырым территория тиеселі болды. Оның үстіне, Қазақстан жағында екі шекара заставасы, орманшылар мекені, ормандар мен көшпелі мал шаруашылығы аудандарының көбі қалды. Қытайға Адырбай және Талды-айрық өзендерінің жоғарғы ағысындағы аңғарлары, сондай-ақ Баймырза асуы ауданындағы Тарбағатай жотасының оңтүстік етегі, жалпы көлемі 187 шаршы шақырым жер берілді.
Осылайша келісілмеген екі учаскенің жалпы көлемі 944 шаршы шақырымнан Қазақстанға 537 шаршы шақырым (56,9%), Қытайға 407 шаршы шақырым (43,1%) тәуелді болды [108]. 1999 жылы 26 қаңтарда ҚР Парламенті Мэжілісінің Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік жөніндегі комитетінің кеңейтілген отырысы болып, онда ҚР мен ҚХР арасындағы мемлекеттік шекара туралы екі қосымша келісімді (1997 жылдың қыркүйегі мен 1998 жылдың шілдесіндегі) бекіту туралы заң жобалары талқыланды. Осы отырыста ҚР сыртқы істер министрі Қ.Тоқаев баяндама жасап, ел аузында Қытайға кетіпті деген жерлер туралы жан-жақты баяндап, ол жерлер депутаттарға киноленталар және карта арқылы көрсетіліп, түсіндірілді.
1999 жылы 24 наурызда ҚР Президенті Н.Назарбаев қол қойған ҚР мен ҚХР арасындағы қазақ-қытай шекарасы туралы 1997 жылы 24 қыркүйекте және 1998 жылы 4 шілдеде Алматыда қол қойылған қосымша келісімдерді ратификациялау жөнінде ҚР-ның Заңы шықты [109]. Қабылданған заң екі ел арасында мемлекеттік шекараны толық делимитациялауға байланысты жасалған қосымша келісімдерді ҚР зандарына сай рәсімдеді.
2001 жылғы 11 қыркүйектегі Нью-Йорктегі болған қайғылы оқиғадан кейін АҚШ пен оның одақтастарының Орталық Азия мен Ауғанстанда ланкестікке қарсы жүргізген операцияларының нэтижесінде аймақтың геосаяси жағдайы мен халықаралық қатынастарында біраз өзгерістер байқалды [110, 112 б.]. Әлемдік саясат пен ғаламдық күштердің орналасуындағы өзгерістер аймақтың, соның ішінде Қазақстанның сыртқы саясаты мен халықаралық жағдайына әсерін тигізбей қойған жоқ. Сол түстағы әлемнің геосаяси бейнесі барша халықтың көз алдында жылдам өзгерді. АҚШ әскерлерінің лаңкестікке қарсы опперациялар кезінде Орталық Азия республикаларына шоғырлануы, Қытайдың аймақ мемлекеттеріне деген саясатын біраз өзгеріске үшыратқан болатын. 2002 жылдың басында Орталық Азиядағы әскери-саяси жағдайдың сапалы түрде өзгеруі көп жағдайда Қытайдың стратегиялық маңызы бар үстанымдарының әлсіреуі деп бағаланды, себебі АҚШ пен НАТО-ның әскери базалары Қытайға тым жақын жерлерге орналасып үлгерді. Осы түста Қытай өз қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан мен шекаралас Шыңжаң өлкесіне ішкі аудандардан әскерлер тарта бастады. Сарапшылардың таратқан мәліметтері бойынша шекара маңында орналасқан Ланьчжоу әскери округінде 200 мыңға жуық әскер шоғырланған және оның соғыс жағдайында 500 танкі мен 450 үшаққа дейін шығаратын мүмкіндігі бар еді [111]. Осылайша ҚХР-дың көп жылдардан бері өзінің сыртқы шекараларының батыс бөлігінде түрақты және достық кеңістігін қалыптастыруға жұмсаған күш-жігерінің жеміссіз болғандығы байқала бастады. Қытай ШЫҮ шеңберінде де осындай эрекеттерін жүзеге асыруға тырысты. Бүдан Пекиннің ШЫҮ қүзыреті мен механизмін күшейтуге күш жұмсап, аймақ мемлекеттерімен бүрындары жасалған қарым-қатынастың элі де болса сарқылмаған мүмкіндіктерін барынша пайдалануға тырысып баққанын байқаймыз.
2002 жылы 10 мамырда Қазақстан Республикасы мемлекеттік хатшысы-сыртқы істер министрі Қ.Тоқаев ҚХР-ға жасаған сапары барысында Қытай Мемлекеттік кеңесі төрағасының орынбасары Цянь Цичэнмен және сыртқы істер министрі Тан Цзясюанмен кездесті. Осы кездесу барысында екі мемлекеттің сыртқы саяси ведомство басшылары ҚР мен ҚХР арасындағы мемлекеттік шекара сызығын демаркациялау жөніндегі хаттамаға қол қойды. Бүл құжат Кеңес Одағы кезінен келе жатқан екі арадағы шекара дауын реттеудің ұзақ үрдісіне нүкте қойды. Хаттамаға және оған қосымша бекітілген құжаттарға сэйкес, қазақ-қытай шекарасының жалпы үзындығы 1782 шақырымды құрады, оның 1215 шақырымы құрлықтағы, ал 566 шақырымы судағы шекара үлесіне тиесілі. Арадағы шекара сызығы 599 шекара бағандарымен белгіленген. Қазақстан мен Қытай арасындағы барлық шекаралы өзендер кеме жүзетін деп белгіленді. Шекара белбеуінде 57 арал орналасқан [112]. Қазақ-қытай мемлекеттік шекарасын демаркациялауға қатысты 2002 жылы 10 мамырда Пекин қаласында жасалған қосымша Келісімді 2003 жылдың маусым айында ҚР Парламенті қарап, оны ратификациялау жөнінде шешім шығарды.
ҚХР-мен шекараға қатысты жасалған шарт, сөз жоқ, стратегиялық болашақ түрғысынан алғанда, Қазақстанның үлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге үлкен үлес қосты. Шекараны анықтау нәтижесінде, екі жақ бүкіл үзындығында заңды бекітілген шекараға ие болды. Бүл, әрине, шекарада қалыпты жағдайдың орнауына, сенімнің бекуіне, сондай-ақ болашаққа бағытталған Қытаймен тату көршілік қарым-қатынастың дамуына септігін тигізері анық.
Сарапшылардың пікірінше, Қазақстан мен Қытай арасындағы шекараны демаркациялау мэселесі шешілгенімеи, маңызы одан еш бір кем түспейтін Ертіс және Іле трансшекаралық өзендерін пайдалану жөніндегі мәселе әлі шешімін таппай отыр. Республикалар арасындағы су қатынастарына келетін болсақ, ол Ертіс пен Іле өзендерінің суын бөлісіп пайдалану және осы екі өзеннің бойындағы экологиялық ахуалды қалыпты жағдайда ұстап түруға негізделген. Ертіс өзені бойының экономикалық маңызы бүгінгі күні едэуір өсіп отыр. Қазақстаиның оңтүстік-шығысы мен солтүстік-шығысын сумен қамтып отырған ірі өзендер болып табылады. Ертіс және Іле өзендері осы аталған аймақтарды сумен қаміамасыз етіп, ондағы энергетңка, өнерйәсіп және ауыл шаруашылығын ары қарай дашйтуй септігін тигізеді. Сол сёбёгітен, Қытаймен арадағы су қатынастарын реттеу ісі эр кезенде Қазақстанның экономикалық, экологиялық қауіпсіздігі түрғысынан алыгі қарағанда, аса маңызды мәселе болып табылады [113, 97-986.].
Сондықтан, өткен он ^ылдықта Қытаймен су қатынастарынреттеужолындажүмысатқарып^атқантекҚР ғана емес, осы бағьгтта Қырғызстан, Ресей өз тараптарынан айтарлықтай жұмыс жүргі^уде, Ертіс өзені Объ өзеніне келіп құятын басты ағыстардың бірі, ал Қырғызстан территориясындағы Сарйіжаз өзенінің сулары Қытайдың Шыңжаң өлкесіндегі Тарым өзенін 75°о-ға қоректендірсді. ҚХР Мұндай мэселе бойынша келіссөздер тек екі жақты сипатта өтуі керек деп санайды. ҚР-дыа бүл мәселеде ұстанған позициясы9 уақыт өте келе мұндай келіссөздер міндетті түрде үш жақты сипатқа ауысады (Қазақстан, Ресей, Қытай), себебі бүл мәселе үш мемлекеттің де ұлттық мүдделеріне қатысты және осы өзендердір^ су қорларын тиімді пайдалану үшін үш мемлекет тең жауапкершілік алулары тиіс.
Трансшекаралық өзендер мәселесі 1998 жылы Қытайдың Шыңжаң өңірінде Ертіс-Қарамай арнасьш шүғыл салуынан басталған болатын. Осы тұста Қытай жағы өзінің су жетпей жатқан аудандарына Ертіс пен Іле өзендерінен жылына450 млн, ал болашақта оны 1,5 млрд кубометр суга жеткізетіндіктерін мәлімдеді, Қазакстакдык мамандардың бағалауынша, егер Қытай өзінің осы жоспарын толық жүзеге асыратын болса, Қазақстанның солтүстік-шығыс, орталық облыстарындағы ауыл шаруашылығы мен өнеркәсібіне үлкен зардап келеді. Сонымен қатар, Балқаш және Зайсан көлдері Арал теңізі сияқты экологиялық апатқа үшырайды. Осы экономикалық мәселелер саяси мүдделерге келіп тірелді. 1999-2001 жылдар аралығында кеңесуші мамандар деңгейінде 5 дүркін келіссөздер өтті. Олардың қорытындысы бойынша, 23 шекаралық өзендер тізімі анықталып, техникалық сипаттағы және ҚР мен ҚХР үкіметтері арасындағы өзендерді бірігіп пайдалану мен трансшекаралық өзендерді қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы келісімнің жобасы келісілді [114]. Соған қарамастан, трансшекаралық өзендер суын пайдалану туралы мәселені шешу күні бүгінге дейін созылуда. Бүған Қытайдың трансшекаралық өзендер мен суларды пайдалану жөніндегі Халықаралық конвенцияға қосылудан бас тартып, оның шешілуін халықаралық қүқық шеңберінен шығарып отырғандығы септігін тигізіп отыр. Мәселенің жылдам шешілмеуі Қытайдың батысын сумен қамтамасыз ету проблемасынан емес, мәселені шешуде басқа астардың жатқандығы байқалса керек. Сонымен қатар, Қытай трансшекаралық өзендер мәселесінде Қазақстанды өзіне тәуелді етіп үстауға үмтылатындығын байқауға болады.
Тәуелсіздік біздің территориялық түтастығымызды біржолата бекітуге мүмкіндік бергенімен де қымбат. Осы жылдар ішінде Президенттің бастауымен Қазақстанның көрші елдермен, әсіресе ұлы Қытаймен аймақта орын алып отырған күрделі геосаяси жағдайда мемлекеттік шекараны толықтай айқындап алғаны біздің ерекше табысымыз болып табылады.