АРХИМЕД
АРХИМЕД (Archimedes б.з.б. 287-212)- Ежелгі Грекияның ұлы ғалымы, математигі, механигі. Ол Сицилия аралындағы Сиракуз қаласында туып, сонда өмір сүрген. Архимед астроном Фидийдің баласы деген жорамал бар. Архимед сол замандағы ірі мәдениет орталығы – Мысырды аралап, Александриялық ғалымдардан, солардың ішінде Конон мен Эратосфеннен білім алаған. Оның математика еңбектері өз заманынан озық болған, бұл еңбектері дифференциалдық және интегралдық есептеу ашылғанда (17ғ.) ғана дұрыс бағаланған. Архиметтің көптеген математика енбектерінің ішінен сызықтардың ұзындықтарын, әр түрлі фигуралар мен денелердің көлемін және беттердің ауданын есептеу ерекше орын алды. Архимет рычаг заңын, суда өлшеу арқылы қорытпаның құрамын анықтау тәсілін тапқан, өз атымен аталған гидростатика заңын ашқан (қ. Архимед заңы), жер суаратын механизмдерді, жүк көтеретін рычаг жүйелері мен блоктарды, тас ататын және қамал бұзатын соғыс қондырғыларын, т.б. ойлап шығарған. Рычагтың математика заңын тапқанда, Архимеи "Тіреу нүктесін берсеңдер, Жерді де төңкеріп тастаймын" деп айтқан екен. Архимет шығармаларының көпшілігі сақталыаған, ал оның "Эра-тосфенге жолдаған" хаты 1906 ж. ғана табылған. 9 — 11 ғ-да Аррхиметтің еңбектері араб тіліне, ал 13 ғ-да олар араб тілінен ла-тын тіліне аударылып, Батыс Еуропа елдеріне тарала бастаған. 1823 ж. Архиметтің "Шар мен цилиндр" және "Дөңгелекті өлшеу және леммалар'' атты екі кітабы орыс тіліне аударылған.
АРХИМЕТ АКСИОМАСЫ - алғашқыда кесінділер үшін тұжырымдалған акснома: егер А мен В кез келген бір шама-ның әр түрлі екі мәні (А < В) болса, онда Ап >В теңсіздігін қанағаттандыратын бүтін п саны әрқашанда табылатындығын тұжырымдайды. Архимет аксиомасы Архимедтің "'Шар жәке ци-линдр" деген шығармасында толық баяндалған. Архимет аксиомасы Архимедтен бұрын грек оқымыстысы Евдокс Книдский (шамамен б.з.б. 408 — 355) қолданғандықтан, оны кейде Евдокс аксиомасы деп те атайды. Ауданның көлемі, кесінді, т.б. өлшенетін шамалар да Архимет аксиомасын қанағаттандырады. Арифметика мен геометриядағы тізбектей бөлу процессі Архимет аксиомасына негізделген (қ. Евклид алгоритмі). Дегенмен 19 ғ-да Архимет аксиомасының архимедтік емес шамадар үшін орындалмайтыны дәлелденді.
АРХИМЕД ЗАҢЫ - аэротатика мен гидроапатиканың сұйққка (газға) батырылған денеге, көлемі сол дененің көлеміндей сұйыктың салмағына тең әрі онан әрқашан да жоғары қарай бағыт-талған кері итеруші күш әсер ететіндігін анықтайтын негізгі заңы. Дененің ығыстырып шығарған сұйықтығының ауырлық центріне (орталығына) түсетін итеруші күшті архиметтік не гидростатикалық көтеруші күш деп атайды. Егер дененің салмағы архимедтік күштен кем болса, онда дене сұйық бетіне қалқып шығады, ал дененің салмағы архимедтік күштен артық болса, онда дене сұйыққа батып кетеді. Дененің салмағы архи-медтік күшке тең болса, дене сұйық ішінде жүзіп жүреді. Архимет звңын б.з.б. 3 ғ-да Архимед ашқкан. Ол заң денелердің сұйықта не газда жүзуінің теориялық негізі болып саналады. АРХИМЕД СПИРАЛІ -жазық трансценденттік қисық; 0 полюсінің маңайында бір қалыпты бұрыштық жылдамдықпен
(W) айналатан түзудің бойымен тұрақты жылдамдықпен (v) қозғалатын М нүктесінің троекториясы (суретті қ.). Полярлық координаттағы теңдеуі: р = а < , мұндағы а =v|w. Архимет спиралі бірі >0, екіншісі <0 мәндеріне сәйкес екі тармақтан тұрады. Бірінен кейін бірі тізбектеліп келетін көрші екі тармақтың ара қашықтығы тұрақты шама: ОА1 = А1 А2 = 2 . Архимет спиралі алгебралық спиральға жатады. Оны Архимед (б.з.б. 3 ғ.) зерттеген.
Жәутіков Орынбек Ахметбекұлы (01.05.1911, Қарағанды облысы Ақторгай ауданында, Қызыларай ауылында – 15.05.1989, Алматы) – ғалым, физика – математика ғылымының докторы.
(1961), профессоры. (1961), Қазақстан Ғылым Академиясының академигі. (1962), Қазақстанның еңбек сіңірген ғылым және техника қайраткері. (1974) ҚазПИ-ді (қазіргі Алматы мемлекеттік университетін) бітірген (1934). 1934 - 51 ж. КазПИ-де ассистент, аға оқытушы, доцент, декан, директордың ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары, кафедра меңгерушісі, 1945 — 65 ж. Қазақстан ҒА-ның Математика және механика секторында аға ғылыми қызметкер, сектор менгерушісі. 1965 — 69 ж. Казақстан ҒА-ның Матем. және механика институтында директордың орынбасары, лабароториялық меңгерушісі, 1969 — 89 ж. Қазақстан ҒА Президиумының мүшесі, Физика-математика ғылымдары бөлімшесінің академия-хатшысы, 1985 — 89 ж. Қазақстан ҒА Математематика және Механеика институтында лабораториялық меңгерушісі болды. Негізгі ғылымы ғылыми еңбектері қозғалыстың орнықтылық теориясына, математика - физика тендеулеріне, дифференциалдық теңдеулердің шексіз жүйелеріне, теория-лық және қолданбалы механикаға, математика тарихы мен оның методологиясына арналған. Ж — респ. физика-математика мектебін ұйымдастырушылардын бірі (1968). Бұл мектеп қазір Ж-тің есімімен аталады. Ол республикамызда математик ғалымдарды дайындауда және математиканы насихаттауда көп еңбек сіңіріп, отандық математиктер мектебін қалыптастырды. Қазақстан Мемлекетінің сыйлық лауреаты (1976). Октябрь Революциясы орденімен, 2 рет "Құрмет Белгісі" орденімен және медалдармен марапатталған.
Шығыс : Матенатикалық анализ курсы. Алматы., 1958; Математика-ның даму тарихы, Алматы., 1967; Бесконечные системы дифференциаль-ных уравнений, А.-Алматы., 1974 (со-оавт.); Теория бесконечных систем дифференциальных уранне-ний, А.-А., 1978 (соавт.).
Архимед
Архимед-ерте заман данышпан ғалымы
Сұйықтар мен газдардың механикасын зерттейтін физиканың бөлімдері
Архимед денелері
Математика ғылымының тарихы
Сұйықтың денеге түсіретін тең әсерлі қысым күші
Ғылымның нақты отаны
қатты бөлшектердiң олардың диаметрлерiне, пiшiнiне және бөлшектер мен сұйықтың физикалық қасиеттерiне байланысты тұну жылдамдығын тәжiрибе жүзiнде анықтау
Жаратылыстану дамуының ерекшеліктері
Сабақтан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру
Архимед күші