Бақсы сарыны
ТҰРМЫС - САЛТ ЖЫРЛАРЫ
3.1 Тұрмыс-салт жырларының үй іші, шаруашылық, еңбек процестеріндегі түрлі салт-ырым,әдет - ғұрып, наным-сенімдермен байланысы
Тұрмыс-салт жырлары - көне заманда туып, ел арасында кең тараған, халықтың өзіне тән тұрмыс-тіршілігін, түрлі әдет-ғұрыптарын, наным-сенімдерін, дүниетанымын бейнелеген мәдени қазынамыз. Табиғат аясында көшіп-қонып жүрген, бар тіршілік, ғұмыры табиғатпен үзілмес байланыста болған халқымыздың ақыл-ойының сәбилік шағы, дамуы, дүниетаным негіздерінің қалыптасуы осы тұрмыс-салт жырларынан көрініп отырады.
3.2 Тұрмыс-салт жырларының жиналып, зерттелу тарихы
Қазақ халқының тұрмыс-салт жырлары ХVІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдың алғашқы жартысынан бастап жиналып, зерттелуде. Н.П.Рычков, П.С. Паллас, А.И. Левшиннің еңбектерінде салтқа қатысты өлеңдер этнографиялық сипатта зерттелді. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы зерттеушілер Ш. Уәлиханов, В.В. Радлов, Г. Потанин, А. Васильев, Я. Лютшь, Н. Гордеков, М. Готовицкий, Р. Пфеннинг, А. Алекторов т.б. еңбектерінде тұрмыс-салт жырлары жайлы құнды пікірлер мол.
А. Байтұрсынов Әдебиет танытқыш (1926) еңбегінде ауыз әдебиетін сауықтама және сарындама деп екі топқа бөліп, сарындамаға салт сарынындағы өлеңдерді жатқызады. М.Әуезов Әдебиет тарихында (1927) қазақ өлеңдерінің қалыптасу тарихы мен халықтық сипатына тоқтала келіп, төмендегідей классификация ұсынады: 1.Ел салтындағы қайғы-шер өлеңдері (жоқтау, естірту, қоштасу, көңіл айту); 2. Дінмен байланысты өлеңдер (наурыз, бақсы сарыны, жарапазан); 3. Қыз ұзату үстіндегі салт өлеңдері (жар-жар, танысу, қоштасу). Ғұрып фольклорына қатысты ең соңғы күрделі еңбектер - Б.Уахатовтың Халық өлеңдері (1974), Б.Абылқасымовтың Телқоңыр атты еңбегі.
3.3 Еңбек-кәсіппен байланысты туған өлең- жырлардың жанрлық түрлері
Күн көріс, кәсіппен байланысты туған өлеңдердің ішінде ең көнесі – аңшылық жайындағы өлеңдер. Аңшылық туралы өлеңдерде жанды-жансыз дүниеге, оның өзгеше сипаттарына таңданып, табынудан туған ұғым-нанымдар мол. Адамзат дамуының алғашқы дәуірінде адам баласы аң аулап, күн көру үшін аңның терісін жамылып, өзін ит-құсқа, аңға байқатпай жүрген. Құстарды қасиет тұтып, киелі санаған ғұрып қазақ халқында да кездеседі. Аққу құсты, сары ала қазды киелі деп санап, оны атуға тыйым салған. Сол сияқты бөріге сыйыну, маралды, бұғыны киелі санау да ата-бабаларымыздың аңшылық кәсіптегі қағидаларынан ғана емес, наным-сенімдерінен де хабар береді. Жүгірген аң, ұшқан құстың да обалы бар деп білген. Сенде жазық жоқ, менде азық жоқ деп барып атқан. Жас нәрестенің бесігіне қасқыр, жолбарыс, бүркіт сияқты аң-құстардың тұяғын, құлағын, тісін іліп қоятын әрекетінен оларды кие тұтқанын байқауға болады.
Төрт түлік жырлары - халық күн көрісінің негізі болған малдың пайдасы мен қажеттігін жырлаумен бірге, сол үй хайуандарының пірлері бар деп сеніп, соған сыйынудан туған. Қазақ өзі баққан малының қадір-қасиетімен бірге оның сыр-сипатын да жақсы білген. Төрт түлік малды құт санаған. Олардың Шопан ата, Жылқышы ата (Қамбар ата), Ойсылқара, Зеңгі баба деген пірлеріне табынған. Төрт түлік мал жайындағы жырлар тілек-бата түрінде айтылады.
Шаруаның бір түлік пірі – Шопан.
Келтірмей қу, пір ата, қойға топан.
Қойды аңдыған пәленің бәрін құртып,
Бықпырт тиіп, үні өшсін қасқыр апан
3.4 Наным-сенімге байланысты өлеңдер
Наным - сенімге байланысты туған салт жырларының бірі - бәдік (1, 2) Бәдік-қазақтан басқа өзбек, қарақалпақ, тәжік халықтарында бар. Бәдік – қазақ халқының көне танымы бойынша індет, науқастың атауы. Ә.Диваевтің пікірінше: 1. Бәдік тазқотыр, сыздауық, безгек сияқты адам ауруларына қарсы; 2. тентек, айналма, делебе сияқты мал ауруларына қарсы; 3. улы жәндіктердің уын қайтару үшін де қолданылған;
Науқас адамды не мал індетін көшіру арқылы бойын жайлаған аурудан арылтуға болады деп есептеген. Бәдік жыры көшіру салтына байланысты туған. Қазақ бәдіктерінде көшіру объектісі жанды нәрсе ретінде бейнеленеді:
Бәдік кетіп барады таудан асып...
Бәдік кетіп барады сусамырға...
Бәдік кетіп барады кең жазыққа т. б.
Әу баста бәдік сөзі жалпы қаскөй күш ұғымын білдіргенімен бірте-бірте албасты, марту сияқты белгілі бір ауруларды дарытушы, қоздырушы күш ретінде танылған. Көне магиялық сенім бойынша қаскөй күштерді қорқытып, үркітудегі шудың ғұрыптық әсері мол саналған. Шайтанның көшпесіне қоямыз ба, жабылып жан-жағынан шулай берсек, - дейтін жолдар осыны аңғартады.
Алғашында тотемистік танымға байланысты туған бәдік кейін жастардың әзіл-қалжың айту, көңіл көтеру құралына айналған. Қыз-бозбала бәдікті қуамыз деп, қыр басына жиналып түні бойы өлең-ән айтқан.
Қыздар:
Бәдік кетіп барады таудан асып,
Таудан асқан бұлтпенен араласып,
Енді екеуміз бәдікті тауып алып,
Шын құмардан шығайық сабаласып.
Жігіттер:
Жемір бәдік, дегенде жемір бәдік.
Қу қыздардың шекесін кемір бәдік.
Семіз қыздың ішіне кіріп кетіп,
Бүйрек майын же-дағы семір, бәдік.
Қыздар:
Бәдік кетіп барады мекесіне,
Ешкі арғын білдірмес текесіне.
Онан көшер жайыңды мен айтайын,
Бар да жабыс жігіттің шекесіне (1, 57б.).
Арбау – магиялық наным-сенімге қатысты пайда болған жанр. Ш.Уәлиханов: Қазақтар арбау деп негізінен заговорды айтады, арбаушы адамды әртүрлі сиқырлы күштерден, сырқаттан т.б. арбау арқылы құтқару қабілеті бар кісі. Арбаушылар улы жәндіктерді, зиянкестерді әртүрлі шөп атауларымен үрейлендіреді,- деп жазады (4, 65б.). Күн жайлату, бұлт шақыру, жаңбыр шақыру, жел шақыру арбауға жатады. Сондай-ақ арпбау арқылы жылан, қарақұрт, бүйенің уыты қайтарылған.
Кер, кер жылан, кер жылан,
Кереге басты мәр жылан.
Сары жылан,
Ата жылан,
Қу жылан, су жылан.
Көл жылан, көлбер жылан.
Ұзын-ұзын, ұзын жылан,
Лек-лек келді, шық жылан (1, 57б.).
Халқымыз күні бүгінге дейін құрғақшылық жылдары тасаттық беріп, құрбандыққа мал шалатыны белгілі. Осы ғұрып қырғыз, өзбек, түркімен, татар халықтарында бар. Тасаттық – жауын шақыру ғұрпының ұжымдасып орындалатын түрі. Ол жай тасын қолдану арқылы орындалады:
Мен тасымды торлайын,
Торсыққа салып қорғайын,
Тәңірі өзің берсең зорлайын.
Бақсы сарыны. Сарын терминін алғаш Ш. Уәлиханов қолданған. Бақсы сарыны бақсы ойынының үстінде орындалады, сондықтан ол бақсы ойынының ажырамас бір бөлігі деп есептеледі. Бақсы ойыны дәстүрлі ғұрыптар жиынтығынан тұратын сеанс болса, оны өткеруші – бақсы.
Ә.Қоңыратбаевтың айтуынша, бақсылар сарынында магия, шаман, ислам ұғымдары араласып жатады (1, 58б.)
Бақсы сарындары да өзге жанрлар тәрізді поэтикалық заңдылықтарға бағындырылады, солардың негізінде өмір сүреді. Бақсының сарыны өзге діндердегі дұғаның, мінәжаттың міндетін атқарады. Алайда дұға алдын-ала жазылып қойған кітаптардан үзінді түрінде оқылса, бақсы сарыны импровизацияға негізделген. (Материалдар Б.Абылқасымовтың "Телқоңыр" атты еңбегінен алынды).
3.5 Отбасы салтына байланысты өлеңдер
Отбасы салтына байланысты өлеңдер қазақтың бала бағу, өсіру, қыз ұзату, келін түсіру, жаназалау т.б. салтына байланысты туған. Отбасы салтына байланысты өлеңдердің атқаратын қызметі, жанрлық түрлері сан алуан. Оларды үш топқа бөліп қарастырамыз:
а) сәбилерге арналған салт өлеңдері: шілдехана жыры, бесік жыры, уату өлеңдері, бесікке бөлеу, тұсау кесу, майлап-сылау жырлары;
ә) үйлену жырлары: тойбастар, жар-жар, сыңсу, тақиямен қоштасу, жұбату, көрісу, неке қияр, беташар;
б) жаназалау өлеңдері: арыздасу, естірту, көңіл айту, жоқтау;
3.5.1 Сәбилерге арналған салт өлеңдері
Шілдехана жыры. Отбасында баланың өмірге келуі үлкен қуаныш. Бала – адам өмірінің, ұлт тарихының жалғасуы. Қазақ халқы өмірге келген әрбір жаңа адамды әнмен, жырмен қарсы алған. Әйел аман – есен босанған күні кешке ауыл жастары шілдеханаға жиналып, таң атқанша жас нәресте мен анасын ардақтап ән салып, күй тартады. Осы тойда ән салушылар балаға ұзақ ғұмыр тілеп, оны тезірек ер жетуіне тілектестігін білдіреді:
Жан қалтама салғаным өрік болсын,
Балаңыздың ғұмыры берік болсын.
Ағалары алдында аман болып,
Едел-жедел артынан серік болсын.
Екі ауылдың арасы мидай дала,
Осы үйде туыпты бір жас бала.
Мұнда айтпаған өлеңді қайда айтамыз,
Туысқанның үйінде шілдехана (5, 11б.)
Бесік жыры (1, 2, 3, 4, 5 варианттар) – сәби жүрегіне рухани нәр беретін алғашқы жыр. Анасы бесіктегі сәбиін тербете отырып, өзінің арман-тілегін әсем әнмен айшықтайды. Баланы алғаш бесікке салуға ерекше мән берілген. Бесікке салу рәсімі бесікті аластаудан басталды:
Алас, алас, баладан алас,
Иесі келді, пәлесі көш!
Алас, алас, бәледен алас,
Көзі жаманның көзінен алас!
Тілі жаманның тілінен алас!
Қырық қабырғасынан алас,
Отыз омыртқасынан алас! (5, 12б.)– деген сөздерді айта отырып, адыраспан, арша сияқты қасиетті шөптермен аластайды. Нәрестені бөлеп, жабуын жапқан соң, бесікті аластап, баланы бөлеген әйел бесікке бөлеу өлеңін айтқан:
Мойнымдағы тұмарым,
Тарқамайтын құмарым,
Тағдыр берген алсын деп,
Ақ бесікке салсын деп.
Мойнымдағы маржаным,
Қорадағы мал-жаным,
Бесігіңе жата ғой,
Тәтті ұйқыға бата ғой!
Балам жатсын бесікке,
Пәлесі қалсын есікте.
Бала ұйқысы қанып, оянған соң, бесіктен шешіп аларда анасы:
Анасы шешіп алсын,
Ұйқысы бесікте қалсын.
Балам бесіктен шықсын,
Пәлесі есіктен шықсын, (5, 17б.) - деген тілектер айтқан.
Жас нәресте тез ширап, жетілуі үшін кіндігі түсіп, қырқынан шыққанша тұзды сумен шомылдырып, денесін маймен сылап, аяқ-қолын созғылайды. Сол кезде:
Тәу, тәу, тәу,
Сыламақ менен,
Қатып қалмақ сенен.
Менің қолым емес,
Бибі Фатима, Бибі Зухра қолы,
Май ана, Қамбар ата қолы!
Тастай қыл,
Темірдей қыл,
Сүттей ақ қыл,
Дерт үйге кірмесін,
Балаға тимесін! (5, 18б.)
Уату өлеңдері. Баланы ұйықтату үшін бесік жыры айтылса, ұйқыдан оянып, бесіктен шешіп аларда, нәрестені қолға алып, алдыға алғанда уату өлеңдері орындалады. Уату өлеңдеріне балалар фольклорын қарастырған кезде кеңірек тоқталамыз. Сонымен қорытындылай келе айтарымыз: халқымыз нәресте жөргекте жатқан күнінен бастап оны болашақ өмірге дайындап, дені сау, тәні сұлу, еңбекке жарамды азамат болып өсуіне аса мән берген.
Сәби тәй-тәйлап жүре бастағанда ата-анасы балам тез жүріп кетсін деп тұсаукесер тойын жасайды. Халықтық түсінік бойынша, тұсауы кесілмеген бала сүріншек болады. Баланың тұсауын ауылдағы пысық - ширақ адамға кескізеді. Тұсау кесуге қойдың көтен ішегін немесе жіңішке ала жіпті пайдаланады. Тұсауды ала жіптен жасайтыны бала өскенде ешкімнің ала жібін аттамайтын адал адам болсын дегеннің ишарасы екен. Тұсауы кесілген соң сәбиді екі адам ортаға алып тез-тез жүргізеді. Сол кезде Тұсау кесер өлеңі айтылады:
Қаз, қаз балам, қаз балам,
Қадам бассаң, мәз болам,
Күрмеуіңді шешейік,
Тұсауыңды кесейік.
Қаз, қаз балам, қаз балам,
Тақымыңды жаз, балам,
Қадамыңа қарайық,
Басқаныңды санайық (5, 20).
3.6 Маусымдық салт жырлары
Қазақ халқында маусымдық салт жырлары көп емес. Атынан көрініп тұрғандай, бұл жырлар тобы халықтың белгілі бір маусымдық мерекелерді атап өтуіне байланысты қалыптасқан. Олардың ішіндегі ең танымалы - жарапазан және ұлыс жырлары.
3.6.1 Жарапазан
Жарапазан – қазақ ауыз әдебиетінде кең тараған өлең түрі. Ораза ұсталатын рамазан айында орындалады. Жарапазанды ересектер де, балалар да айтатын болған. Ораза басталып, ауыз бекіткен мұсылман қауым кешке ауыз ашып, тамақ ішіп жайланған мезгілде жарапазаншылар ауыл-ауылды аралап, өлең айтқан. Жарапазан ораза ұсталған отыз күн бойы ұдайы айтылмай, тек ораза басталған алғашқы үш күн айтылған. Жарапазанда иман сақтау, адамгершілік мәселесі сөз болады және оразаның қабыл болуына тілек тіленеді. Ол халық поэзиясы дәстүрінде жасалған. Жарапазанның арнаулы баталары да болған. Ораза айында жарапазан айтушылар түйеден бастап сый алған. Жарапазан бірде жыр, бірде қара өлең өлшемімен келеді.
Үйің, үйің, үй екен,
Үйдің көркі ши екен,
Саба көркі бие екен,
Ақ ордадай көрінген
Қайсыбір байдың үйі екен?
Ассалаумағалейкум, ақтан келдік,
Күн шығып, айы туған жақтан келдік.
Біз айтсақ жарапазан - әдет-ғұрып,
Пайғамбар жолын қуып атқа міндік.
Бай Мұхамбет үмбетіне жарапазан,
Оразаң қабыл болсын ұстаған жан... (8, 124б.)
Жарапазан батасы
Міне бата, ақ ниет,
Бола берсін берекет,
Қиын дейді қиямет,
Жақын дейді ақырет.
Құлшылық қыл Аллаға,
Қыл көпірден таймай өт!
Кірсін дәулет,
Шықсын бейнет,
Алла атымен ниет ет.
Жоқ-жітікке рақым ет,
Тәңір сені қолдасын,
Уайым-қайғы болмасын.
Қабыл болсын, оразаң,
Әулетіңді оңдасын!
Әумин! (8, 125б.)
Қазақтың ғұрып фольклорын саралау мәселелері
Наным-сенім өлеңдерінің түрлері
Қорқыт ата күйлері және ерекшелігі
Қорқыт- қылқобыз өнерінің негізін қалаушы
Тілдік бірліктердің сақталуы
Бақсы типінің қалыптасуы, оның функциясы
Бақсы сөзінің этимологиясы
Шаманизм
Ішек қылған, қобызым
Балаларды тәрбиелеу және халық медицинасы
Абылай ханның немересі, Кенесарының туған інісі
Істегенім бақсылық, айтқандарым жақсылық