Атақтының атының ескерткiшi

Әрине, қасына барып, көзбен көрiп қайтқан бiз жоқ. Шамасы, сiз де солай... Не дегенмен, Америка, Нью-Йорк дегенде, шымқай бiр аспанға шапшыған манхеттен үйлерден бұрын, көз алдыңызға шам ұстаған, қолын көкке созған, әйелдiң мәрмәр ескерткiшi елестерi хақ. Лаңкестiк пен жарылыстан бiр көзi ашылмай-ақ қойған Орта Азияға мүсiркей қарап тұрған «бейбiтшiлiк статуясы». Болмаса, таудың ұшар басындағы құшағын айқара ашқан күйi, мелшие қалған әулие ананың ақ мүсiнi Бразилияның Рио-Де Женейросын еске түсiредi. Қылыш таянып, батысқа қабақ астынан түксие көз тастаған кеңес жауынгерiнiң алып бейнесi де Киев (Украина) жұртшылығының батырлық пен ерлiкке тағзым етер тұғырлы орыны. Бұл мысалдар не үшiн қажет болды? Ә дегеннен, әңгiменi әлемге әйгiлi әлгiндей әпсаналардан бастауымыздың себебi не? Қара тастан қашалған «құрметтiң» неше атасы өзiмiзде де жетiп жатыр емес пе дейтiн шығарсыз? Түсiндiре түсейiк. Мысал үшiн деп мұхиттың арғы жағына кеңiрдек созуымыздың мәнiсi мынау едi...
Бiзде о бастан ескерткiшке деген екi түрлi көзқарас бар. Алғашқысы, ескерткiш орнату — жалтақтау мен жалпақтаудан ада, кiммен болсын тек семсердiң жүзiмен серттесудi мұрат еткен батыр бабаларымыз бен бүгiнгi анау-мынау ақылыңа бас ұрмайтын «асау» ұрпақтың кешегi әке-шешесiн асыл сөздiң құдыретiмен тәрбиелеген қаламгерлерге көрсетiлетiн құрмет. Екiншiсi, тағы да сол, кiтап оқуға онша құлқы жоқ бүгiнгiнiң жастарын «тас» арқылы тәрбиелеу. Осы жерде, өмiрi табалдырығынан ары аттап көрмеген бөтен жұрт туралы сiз бен бiздiң естiп, бiлiп жүруiмiзге түрткi болатын, аталмыш дүниенiң (ана функцияларға қарағанда анағұрлым маңыздырақ болуы керек) тағы бiр танымдық қасиетi туралы сөз етпекпiз. Яғни, қазекемнiң мүсiн орнатуым — өткенге құрмет көрсетуiм деп жүрiп аңдамай қалған, оның символикалық ерекшелiгi хақында.
Жол қаражатын Шымбұлақ пен Бурабайдың аралығына есептеп қана келген шетелдiктер үшiн «Сарыағаштың» суынан да шипалы бiрдеңемiз болу керек болса, ол - қазақтың рухани мәдениетiн бейнелейтiн символикалық ескерткiштер деп ойлаймыз. Осы орайда, Нью-Йорк пен «Бейбiтшiлiк статуясының» егiз-шалыс айтылатыны секiлдi, неге Қызылорданы ауызға алғанда қылқобызын күңiрентiп, дарияның жағасында отырған Қорқыт бабамыздың ескерткiшi еске түспеске?

Неге Астана туралы әңгiме «Бәйтерек кешенiнен» емес, Кенесарының жартастай мүсiнiнен басталмасқа? Әрине, қос саусақты танауға тығып, қоқиып отырған бiз жоқ. Мәселен, Атырау қаласындағы Исатай мен Махамбеттiң мүсiнiн көрнекi құралға пайдаланып, суретке түсу үшiн, жолдың екi жағын ала тасқа қашалып жазылған аталы, баталы ғибраттарды оқып өтуiңiзге тура келедi. Мұның қос батырға еш қатысы жоқ та болуы мүмкiн. Бiрақ, таңдайыңыздан «аштықта жеген құйқаның дәмi көпке дейiн кете қоймасы» ақиқат.
«...Қайсы бiр ақындарының ескерткiшiн биiк жарқабақтың уысынан сусып кетiп жатқан өзеннiң жағасына орнатыпты» дейдi баяғыда, қаламгерлер қауымы болып Өзбекстанды аралап қайтқан сапарлары жайлы әңгiмесiнде, бiр ағамыз. «Еңiске қарай елпiлдете жөнелетiн тар соқпақтың сары шаңын борпылдата сырғып, етекке жеткендегi ...әлгi ақынның ныспысы есiмде қалмапты-ей» дейдi сосын. Мейлi, ұмытса ұмытып-ақ қалған шығар. Маңыздысы бұл емес. Маңыздысы — сондағы ағамыздың қара сорпасы шығып, ескерткiштiң көлеңкесiне дейiн, әлгi ұмыт болған шайыр туралы «бұл өзi кiм болды екен?», «артындағы жұрты жатқа соғар қандай хәмсалары бар?» сынды сауалдармен бас қатырып барғаны.

Жалпы ескерткiштi құрметтеп қана қоймай, бабаларын насихаттау, сол арқылы өздерiн де танытып қалу мақсатында, оны тарих кiтабынан бетер пайдаға асыруда, ала шапанды ағайындардан үйренерiмiз көп. Мәселен, Әндiжан қаласындағы биiк бiр төбенiң басына өзбектер Бабырдың алып ескерткiшiн орнатып қойған көрiнедi. Оған жеткенше кез келген адамның ұлы тарихшы туралы бар бiлгенiн басқаларға айтып, жанындағылардан оның қай ғасырда өмiр сүргенi, қандай еңбектерi арқылы адамзат тарихынан алар орны туралы толық мәлiмет алып баруына болады.

Бабаларының парызын өтеуде көршiмiздiң пысықтығы мен ақылдылығы бiр бұл ғана емес. Көшелерiн күн қақтаған Ташкендегi үлкен бiр саябақтың дәл ортасында атақты Әмiр-Темiрдiң мыс мүсiнi орнатылыпты. Аптаптан бас сауғалап, аталмыш саябақтың көлеңкесiне қашып кiрiп, ескерткiштi айнала қойылған ағаш орындықтарға алқа-қотан құйрық басқан адамдардың есiн, қанқұйлы қатыгездiгiмен тарихта аты қалған қолбасшының «елесi» кезiп кетерi хақ. Ал, бiзде қалай? Бiзде парызды орындаудан бұрын тапсырманың iске асырылатыны өтiрiк емес. Ескерткiш орнату керек пе, орната салады. Жолдың бойына, вокзалдың қасына дегендей, әйтеуiр, айналасына қарауға мұрша жоқ, адамдар асығып-үсiгiп өте шығатын жерлерге.
Кезiнде Алматы жастарының арасында «Абай» ескерткiшiнiң жанында кездесейiк» деген үрдiстi уағда болағанын айтады, үлкендер. «Бiр-бiрiмiзге деген сезiмiмiздi ұлы ақынға қарап тұрып, тебiрене жеткiзушi едiк» дейдi, тағы да. Ал, қазiр ақын ескерткiшiнiң түбiнде елжiрей тiл атыспақ түгiлi, айқайлап сөйлессең де әзер естiледi. Сосын, ары-берi ағылған шетелдiк автокөлiктердiң астына түсе жаздап, алақтап тұрған (қолтығында үш тал гүлi бар) жiгiттi көрсеңiз, ерiксiз күлер едiңiз.
Алматыда Амангелдi батырдың ескерткiшi ашылғанда Мұхтар Әуезов «Атқа жақсы ескерткiш берiпсiңдер» деген екен. Иә, кәдiмгi жанынан қарасаң жарғақ тон, жалбағай тымақ киiп, оң қолын баяғы әдетiнше алға созып, ат үстiнде отырған Ленинге көбiрек ұқсайтын Амангелдi батырдың ескерткiшi туралы... Есiмi жалғыз жоғары оқу орнымен шектелiп қалғаны болмаса, әлем «екiншi ұстазымыз» деп мойындаған Әбу Насыр әл-Фараби бабамыздың, осы уақытқа дейiн, болмыс-бiтiмiн ашатын жiбi түзу бiр ескерткiшке жарымағаны, өз алдына бөлек әңгiме. Бiздiң сәулетшiлер батырға мүсiн орнату дегендi - еркектiк мүшесiн ер баланың басындай қылып (оның алдыңғы бiр аяғын көтерiп тұруы о бастан «шартты рефлекс») бiрiнен-бiрi аумайтын аттың ескерткiшiн беру деп ұғатын болу керек. Әйтеуiр, адамнан көрi жылқының образын ашуға бейiм тұрады.
Ескерткiш туралы екiдай әңгiменi бұдан әрмен созбақтай бермей, тастан да тәп-тәуiр насихат құралын жасауға болатынын айтқымыз келедi. Бiз қазiр өз құйрығын өзiмiз жұтқан жылан секiлдi, жаһанданудың «талқанына» қақалып жүрген елмiз. Бiздiң болашағымыз саналатын бүгiнгi ұрпақ үшiн, жылы көрпенiң астында тарих кiтабын парақтаудан көрi, суық та болса, компьютер клубында қона салу анағұрлым тиiмдi. Сол себептi де, дем алып отырып та дерек ала отыратын бабалар ескерткiшiн көрнеу жерге, адамдар уақыты жоқ болса да амалсыздан аялдайтын тұстарға орнату — рухани түлеуге ат салысар үлкен олжа болар едi деген үмiт те жоқ емес.

Ұқсас жұмыстар

Қазақ елінің ән-әуез, музыка өнеріне байланысты философиялық көзқарастары

Ақан серінің шығармаларына тоқталу

Түркі халықтырының жазба ескерткіштері

Жазудың алғашқы түрлері

Көне түрік жазба ескерткіштеріндегі қытай жазбалары және оның зерттелуі

Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі көне Түркі ескерткіштері

Қостанай облысында Жангелдин ауданының тарихи-мәдени ескерткіштері

Қостанай облысында Жангелдин ауданының тарихи-мәдени ескерткіштері туралы

Оңтүстік Қазақстанның киелі жерлері мен әулие адамдары

ӘЛЕМ ТАРИХЫНДАҒЫ АВАР ҚАҒАНАТЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

АҚША - НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ҚҰРАЛДАРЫ