Аударманың тарихы қалыптасуы және дамуы

Аударма саласында мүлдем жүйе болған жоқ. Әлемдік классика үзіліп-жұлынып қанат аударылған. Әйтеуір орыстың ғана классикалық әдебиеті біршама қамтылыпты. Қалған аударманың баршасы кеңес әдебиетінің туындылары болды. Осыны ескеріп, әлемдік көркем әдебиеттің ең үздік үлгілерін жүйелі түрде ана тілімізге аудару қажеттігі туды. Оған қоса, әлемдік ғылыми ой-сананың мемелекеттік тілдегі толыққанды қорын жасау керек болды. Осының бәрі мемлекет, ұлт болып қалыптасуымыз үшін қажет жағдай. Әлемдік білім мен мәдениеттің озық жетістіктерін бойымызға сіңіре отырып, қазақстандықтардың өркениет көшінен кейін қалмауын қамдау – ең негізгі мақсат болды бағдарлама қабылдар кезде, – деп еске алды Елбасы. Болашақта мектеп бағдарламаларындағы, жоғары оқу орындарындағы оқулықтарды да осы «Мәдени мұра» бағдарламасы негізінде қайта қарап, толықтыру мәселесі де күн тәртібіне шығарылып отыр. Ел Президенті айтқан кешегі күнгі жағдайды еске алсақ, «Мәдени мұраның» мемлекетіміздің рухани және ағартушылық қызмет саласында, еліміздің ұлттық мәдени мұраларын сақтау мен тиімді пайдалануды қамтамасыз етудегі пайдасы – ұшан-теңіз болғандай. Алайда, Президент айтпақшы, «Жасалып жатқан істің бәрі тамаша деп өзімізді мақтай беру міндет емес». Тілге тиек болған проблемалар да бар. Осы орайда Елбасы жаңғырту-жөндеу жұмыстарының сапасына мұқият болған жөн екенін қадай айтты. «Қыруар қаржы жұмсағанда, жылға жетпей сылағы түсіп, кірпіші құлап, жәдігер мұраларымыз қотыр тайға ұқсап қалып жүрмесін. Осы жағына абай болыңдар», – деген алаңдаушылығын білдірді Нұрсұлтан Әбішұлы. Ол: – Құлан жортпас құла дүздегі сол ескерткіштерімізді қалай пайдаланбақ ойдасыздар? Кімге көрсетпексіздер? Бұл да мықтап ойланатын мәселе, – дей келе, оларды шетелдік туристерге көрсету жағын көбірек ойластыруға, мәдени ескерткіштерді туризмді дамыту ісінде кеңінен пайдаланудың маңыздылығына назар аударды. Яғни жәдігер ескерткіштерді жөндеумен қатар, қазірден бастап оларды ел игілігіне айналдыру жағын – туристік инфрақұрылым жасауды қолға алу қажеттігін ескертті.
Еліміздің мәдени-рухани әлемін дамытуда орасан үлес қосқан, ұлттық мәні зор «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын «Тіпті ЮНЕСКО деңгейінде де дүние жүзінде сирек кездесетін жоба, көптеген басқа елдерге де үлгі болатын әрекет» деп бағалаған Президент Қазақстанның мәдениетін зерттеу мен дамыту тарапындағы істер жалғасатынынына уәде берді. «Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыру мемлекеттілікке сын болатындай аса жауапты шаруа еді. Біз бұл шаруаны абыроймен атқара алдық, келер ұрпақ ұдайы жалғастыруға тиіс ұлы істі бастап бердік», – деп кеңесті қорытындылаған Н.Назарбаев жиналған Қоғамдық кеңес мүшелерінің бағдарлама аясында атқарылған істерге сіңірген еңбектері үшін ризашылығын жеткізді.
Қазақ тілімен қатар елтану, қазақ әдебиеті, қазақ этнографиясы мен мәдениетінен де дәрістер жүргіземін. Әдебиет тарихынан мажарша да дәріс оқи бастадым. Халқымыздың сан ғасырлық бай әдебиетін, ауыз әдебиетінің бай қазыналарын мажар жұртына таныстырудамын. Студенттерім „Айыр қалпақ киісіп, ақырып жауға тиісіп, батыр болар ма екенсің” деген жолдарды оқып, бесіктен мұндай тәрбие көргесін сіздің халық қайдан батыр болмасын,” – деп таңғалысады. „Малым – жанымның садағасы, Жаным – арымның садағасы” дейтін қазақтың өмір философиясы да оларды бей-жай қалдырмайды. Шешендік өнер студенттерімді өте қызықтырады. Салт-дәстүрдегі ерекшелігіміз қаншама. Мұндайда қазақтар туралы жазған мажар ғалым-зиялыларының пікірлерін қолданған ұтымды болады. Мәселен, 1838 жылы Шамуель Брашшаи деген мажар ғалымы қазақтардың поэзия және музыкаға құмарлығы туралы ойын „Қырғыз-қазақтар” деген еңбегінде: “Қазақтар дайындықсыз, суырып салып айтқанды, бір-бірімен екі-үштен немесе төрттен жарысып айтысқанды ұнатады. Қазақтардың қиял әлеміне берілгендігі сонша, оларда шын дүние мен қиял дүниесінің арасындағы шекара жойылып кеткен”, – деп білдірген. Брашшаидан 50 жыл кейін Армин Вамбери „Ғасырлар, тіпті мыңжылдықтар бұрын болған дүниежүзілік төңкерістердің қазақтар өміріне еткен әсері шамалы. Салт-дәстүрлері, ғұрыптары өзгеріссіз, тұран xалықтарына тән табиғи қалпында қалған. Олардың арасындағы музыка және поэзияға құштарлықпен қатар, асылтектілік мақтаныш қайран қалдырады. Егер екі қазақ кездесе қалса, бірден сұрайтындары: “Жеті атаң кім еді?”. Бұл сұраққа сегіз жасар бала да нақты жауап қата алады, жауап бере алмаса, көргенсіз, жетесіз саналады. Қазақтың еске сақтау қабілетінің кереметтерін Xиуада да мақтайды. Қазақтікіне тең келетін туындыларды Орта Азия көшпенділері түгіл, күллі Азия xалықтарынан таппаймыз. Тек саны емес, сапасы жөнінен қазақ xалық поэзиясы оқшау тұр”, – дейді. Осылай дәрістерде мажар ғалымдарына жүгіне отырып, қазақ мәдениетінің кереметтері туралы сөз қозғаймын.
Қазақ әдебиеті туралы алғашқы пікірлер XІX ғасырда жоғарыда еске алған ғалымдардан басталады. Негізінен алғанда, қазақ классиктерінің бірталай шығармалары мажар тіліне аударылды. Алайда тоқмейілситіндей шамада емес. Қазақ ақын-жазушыларының шығармалары, өкінішке қарай, орыс тілі арқылы аударылып келді. Мәселен, Махамбеттің „Ереуіл атқа ер салмай” толғауының орысшадан Дьёрдь Радо аударған нұсқасы мен қазақшадан Лайош Көрмөнди аударған нұсқасы бар. Соңғысы Махамбет толғауының ырғақ-өлшемін, ұйқасын, бәрінен бұрын, қайсар рухын сақтай отырып аударылған. Көрмөнди біраз жыл бұрын ғана марқұм боп кетті. Махамбет, Абайдан бастап Жарасқанға дейінгі қазақ ақындарын аударды. Ондай аудармашылар саусақпен санарлық. Буда Ференц – қазақтың мақал-мәтелдерін, ертегілерін қазақшалаған ақын. Ал мажар ақындары қазақ тіліне, өкінішке қарай, тек орыс тілі арқылы аударылып келді. Үшінші тіл арқылы келген аударманың сапасы көбінесе сәтті бола бермейді. Қазір де әдеби байланыстар бәсең де болса, бар. Мажар ақын-жазушылары өздерін кезінде Қазақстан Жазушылар одағын басқарып тұрған Олжас Сүлейменовтің Будапешттен Қазақстанға арнайы ұшақпен алдырғанын әлі күнге дейін аңыз қылып айтып отырады.
Мен жоғарыда Еуропада бізге мажарлардан жақын халық жоқ деп айтып өттім. Олардың мәдениетінде ғұн, авар, қыпшақ мәдениетінің іздері сайрап жатыр. Тілінде 500-ден астам түркі түбірі бар болса, оның ішінде қазаққа түсінікті қыпшақ сөздері де жетерлік. Тегі қыпшақ Мандоки Қоныр Иштван сол сөздерді тауып, қыпшақшаға реконструкциялады. Мәселен, алма, балта, сақал, арпа, арқан, боза, сүттіген, ұнтақ, ағыс, ұршық, қобыз, құман, тезек, қақпан, іркіт, ірімшік, таңба, тұтқа, қанжыға, шолақ, шанақ, соқа, кебенек, өзен, кіндік, нөкер және. т.б. Ал жер атаулары қаншама Сатмаз, Тазлар, Өттөмөш, Торта, Баяндүр, Қатынша, Қосер, Қарсақ, Шеңгеле. Мақал-мәтелдері қазақтікінен аумайды : “Қызыма айтамын, келінім, сен ұқ!”, “Аттың төрт аяғы бар, сонда да сүрінеді”, “Болатты июден сындыру қиын”, “Аузы күйген ұйыған сүтті де үрлеп ішер”. “Сақал сыйлау” тіркесі қазақ тілінде үлкенді сыйлауды білдірсе, мажар xалқында да “ақ сақалын сыйла” деген тіркес бар. Жалпы, мажарлар Еуропада оқымысты халық саналады. Ұлты мажар 13 Нобель сыйлығының иегері бар. Олар жеріміздің астында алтынымыз, мұнайымыз, қазба байлығымыз жоқ, бірақ біздің ең үлкен қазынамыз ақыл-ойымыз, тіліміз, тарихымыз, рухани байлығымыз дегенді жиі айтады. Оған негіз де бар. Мажар топырағына келген соң, олардың тілін, әдебиетін, мәдениетін үйренуге ден қойдым. Мажарлар „Қанша тіл білсең, сонша адамсың”, – дейді. Қазақтың „Жеті түрлі ілім іл, жеті жұрттың тілін біл” дегені сияқты.
ҚазТАГ аудармашыларының басқа аудармашылардан артықшылығы – олардың барлығы ілеспе аударма жасай алатын. Әйтпесе, қаншама біліктілігі жоғары маман болса да, ілеспе аударманы атқара алмаса, ҚазТАГ-та қызмет ету оңай емес еді. Себебі, телетайп таспасынан түсіп жатқан мәтінді сол сәтінде аударып, тиісті жеріне шұғыл жіберу керек. «Аудармашылықтың қиындығын басынан өткізген адам жақсы біледі» деп еске алады Б. Аманғалиев. Аудармашылыққа қабылданатын адамның білім-өресінің жоғарылығы, біліктілігі мен жауапкершілігі, ұқыптылығы, тіпті оның табандылығы да есепке алынатын. Айталық, ол кезде Жоғарғы Кеңестің сессиясы, шамамен, 2-3 күнге созылады. Оның қазақшаға аударылуға тиісті материалдары бір аптаға жетіп-артылады. Қарапайым журналист бір күнде газеттің 1-2 бетіне жететін мақала жазбайтыны анық. Ал ҚазТАГ-тың аудармашылары газеттің 1-2, ал кейде одақтық, республикалық партия съездері болған кезде 3-4 бетке дейін жететін материалдарын аударып, оны күнбе-күнгі газетке жіберіп отыратын. Сондай уақыттарда газеттің өз мақалаларына орын қалмайтын. Аудармашыдан кейін оны редакторлар өңдеп болған соң, қорытынды редакциялаудан өткізіп, телетайп арқылы газеттерге жөнелтіледі. Таңертеңнен түсіп жатқан жауапты материалдар кідіріссіз, қолма-қол аударылады деген күннің өзінде аудару, редакциялау, жөнелту жұмыстары түнгі сағат 3-4-ке дейін созылады. Бисұлтан ағаның сөзіне қарағанда, «бұл ҚазТАГ-тың аударма қызметінің үйреншікті, қалыптағы жұмыс барысы болатын».
Мұндағы жұмыспен қатар, республиканың құзырлы орындары және елдегі әртүрлі мекемелер ресми жиындарда тәржіма жасауға ҚазТАГ-тың аудармашыларына ғана сенім артып, шақыртатын. Сондай мақсатпен Бисұлтан аға КСРО Жоғарғы Кеңесі сессияларында стенографиялық ілеспе аударма жасау үшін бірнеше рет Мәскеуде де болған. Әсіресе, 1969 жылы Мәскеудегі Кремльдің Съездер сарайында ІІІ-Бүкілодақтық колхозшылар съезінде тікелей ілеспе аударма жасағаны ерекше есінде қалыпты.
Ел ішіндегі, одақтағы және шет елдерде болып жатқан оқиғалардан хабардар етіп отыратын ҚазТАГ-тың қызметі ел мәдениеті мен ғылым-біліміне тиісті дәрежеде ықпалын тигізіп отырды, дейді аударма ардагері. 1970-80 жылдары ҚазТАГ-тың одақ көлемінде ТАСС пен РАТАУ-дан (Украина ақпарат агенттігі) кейінгі алдыңғы орындарды алып жүргені, тек қана орталыққа республика хабарларын шұғыл, әрі сапалы жеткізудегі ғана емес, оның аударма қызметінің де үлесі мол болғандығының мойындалғандығы еді. Себебі, аударма арқылы қазақстандық оқырмандар одақ пен одақтас республикалардың тыныс-тіршілігін біліп отырды. Ал одақтас республикалардың өзара бір-бірін біліп отыруы орталық үшін тиімді де еді.
Одақтас республикалар арасында хабар таратуда үздік танылған ҚазТАГ-тың тәжірибесімен танысуға Армениядан, Өзбекстан мен Қырғызстаннан және басқа да республикалардан өкілдер арнайы келіп жататын. ҚазТАГ жұмысының осылайша биіктен көрінуіне әр жылдарғы директорлар Кеңес Үсебаев, Қасым Шәріпов, Кәкімжан Қазыбаев, Жұмағали Ысмағұлов, Амангелді Ахметәлімов секілді басшылардың еңбегі зор болды.
«Рас, бүгінгі ҚазАқпаратта аударма ақпараттар да бар. Бірақ, бұл аударма ол кездің қатаң тәртіпке бағындырылған тәржімалық шарттарына байланып қалмаған. Екіншіден, бұрынғы кезде аударма тек орыс тілінен жасалса, қазіргі таңда қазақ тілінен орыс тіліне аударылып жатқан хабарларды да тұшынып оқитындығына» разылық білдіреді ардагер. Ол кіснің пікірінше, қазақшадан орысшаға аударылған жаңалықтардың екі бірдей артықшылығы бар, біріншісі, мұнда қазақ мәдениеті мен қазақ өнері және жалпы бұрын-соңды мән берілмей келген ұлттық тақырыптардың орыстілді оқырмандар назарына тартылуы қуаныш. Екіншіден, қазақшадан орыс тіліне аудармашылар өте сәтті де, сауатты аудара бастады. Көзін аудармамен ашқан мамандарға алғашқы сөйлемнен бастап хабарда айтылатын мәселелердің тынысы ашылып сала бергендей болады.

Ұқсас жұмыстар

Аударма теориясы қалыптасуы мен дамуы.

Қазақстандағы аударма өнерінің даму кезеңдері

Қазақ әдебиетінде аударманың қалыптасуы

Тілдік бірліктің лексикалық мағынасы

Ілеспе аударманың қолданылуы

Аударма

Көркем əдебиет саласындағы аударма мəселесі

Аударма теориясы

Лингвистикалық аударма теориясы

Кәсіби терминдерді қазақшалау

Аурудың тұрақтылығы және даму себебі