Республика ауыл шаруашылығының артта қалуы
IV-Бөлім. Қазақстан Кеңестер Одағы құрамында
Жиырма екінші тарау. Қазақстанның индустриялық дамуы және оның қайшылықтары мен қиындықтары.
1. Халық шаруашылығын қалпына келтіру барысында республика өнеркәсіп салаларының дамуы.
2. Қазақстанның индустриялық дамуындағы қайшылықтар мен қиындықтар.
Халық, шаруашылығын қалпына келтіру барысында республика өнеркәсіп салаларының дамуы.
Жаңа экономикалық саясатты icкe асыру барысында Қазақстанда өнеркәсіпті қалпына келтіріп, өркендету ici өpic алды. Мұнай, тұз өндіру ici жолға қойылып, жеңіл және тамақ өнеркәсіптері қалпына келтірілді. Петропавл-Көкшетау темір жолы іске қосылды. Жетісуда тeмip жол салу тездетілді. Орынбор - Ташкент және Ciбip темір жолдарында жүк айналымы өсті.
1923 жылы Екібастұзда - 500, Риддер мен Ақмолада - 300, Жетіқарада - 600 жұмысшы істеді. Сол жылғы санақ мәліметтеріне қарағанда, губерниялық және уездік қалаларда (Жетісу мен Сырдария облыстарын қосқанда) өндірісте 25 мың жұмысшы еңбек еткен. Қазақстан еңбекшілері республиканың өнеркәсіп орындарын қалпына келтіруде бірқатар табыстарға жетті. 1925 жылы Орал - Ембі ауданының кәсіпшіліктерінде 195 мың тонна мұнай шығарылды, бұл 1920 жылмен салыстырғанда 80 мың тоннаға артық. Доссор кәсіпшілігінде 1920 жылғы 10 мұнай скважинасының орнына 70 скважина жұмыс icтеді. Риддер рудниктер мен Алтай, кен руда ауданының басқа да кейбір кәсіпорындары қалпына келтірілді. Оларды мұнан әрі ұлғайту үшін 1925 жылы одақтық бюджеттен 4 млн. сом бөлінді. Алтын шығаратын өнеркәсіп соғысқа дейінгі дәpeжeciнe жақындады.
Былғары, теpi илеу, тоқыма, ұн - жарма, май айыру, тұз,полиграфия, металл өндеу өнеркәсіптерін қалпына келтіру ілгеріледі. Республикада майдагерлік ұсақ өнеркәсіп, тepi тон тігу, пима жасау, жүн түту, қарапайым ауыл шаруашылық құралдары мен үй тұрмысына қажетті заттар жасау, ұста дүкендері мен ұстаханалар көбейді. 1925 жылы Қазақстанда 39 мың жұмысшысы бар 4 мыңнан аса осындай кәсіпорындар мен ұстаханалар істеді.
1925 жылдың аяғына қарай Қазақстанда өнеркәсіп өнімін өндірудің жалпы көлемі 1920 жылмен салыстырғанда 5 - 6 есе өсіп, соғыстан бұрынғы көлемінің шамамен үштен eкісіне жетті. 1921 жылы мұнда icтеген 17 пайыздың орнына өнеркәсіп орындарының 60 пайызынан астамы icкe қосылды. 1923-1925 жылдар ішінде одақ қарауындағы кәсiпopындардың жұмысшылар саны 8 пайызға, ал өлке өнеркәсібі бойынша 56 пайызға өсті.
Қазақстанда 1925 жылға дейін созылған өнеркәсіпті қалпына келтіру негізінен аяқталды. Бұл жылдары Риддерді, Қарсақпайды, басқа да көптеген өнеркәсіп орындарын қалпына келтіру құлаш жайды. Қарағанды көмір алқабы, Ембі мұнай кәciпшiлiгi, Шымкент қорғасын және Балқаш мыс қорыту зауыттары, Лениногор полиметал комбинаты, т.б. кәсіпорындардың құрылысы басталды.
Бұл кезде мыс өндіру 2223 тоннаға, көмip қазу 58,5 мың мұнай шығару 269,1 мың тоннаға жетті. Электр станцияларының қуаты екі есеге артты. Көптеген жеңіл және тамақ өнеркәсіптері қайтадан құрылды. Мемлекет меншігіне көшкен 175 жеңіл және тамақ өнеркәсіп орындарының 114 - і өңдеу зауыттары еді. Семей қаласында тepi өндеу және шұға фабрикасының құрылысы басталды. Іледе ағаш кесіп өңдеу, Орал мен Семейде кірпіш зауыттары icкe қосылды.
Қазақстанның индустриялық дамуындағы қайшылықтар мен қиындықтар.
Қазақстанда халық шаруашылығын қалпына келтіру аяқталғаннан кейін елді индустрияландыру бағыты іске аса бастады. Индустрияландыру өндіріс құрал - жабдықтарын жасайтын, халық тұтынатын тауарларды шығаратын зауыт, фабрикаларды салумен тығыз байланысты болды. Mұндай кәсіпорындар бұрынғы КСРО - ның шығыс аудандарында, оның iшiнде Қазақстанда көптеп бой көтерді. Олардың салынуы артта қалған шет аймақтарды өндірiсi, өнеркәсібі дамыған орталық аудандармен теңестіру ұранымен жүргізілді. Мұндай оң ниетті мақсаттың қойылуына сол шет аймақтарда, оның ішінде Қазақстанда бай шикізат қорының болуы да өз әcepiн тигізді, өлкеде темірдің, көмірдің, мұнайдың, түсті металдың мол қоры бар болатын. Осы қорды игеру мүдделері бұл жерлерде көптеген жаңа өндіріс орындары мен құрылыстарын салуға себеп болды.
Индустрияландыру Қазақстан еңбекшілерінің өмірлік мүдделеріне қайшы келген жоқ. Оның дамуы, біріншіден, ұлттық жұмысшы табының қалыптасуына, екіншіден, жұмысшылардың өндірістік - техникалық дәрежесін көтеруге, үшіншіден, Қазақстанның өнеркәсіптік деңгейін биіктетуге, сол арқылы көлік шаруашылығын, ауыл шаруашылығын және басқа да салаларды жаңа техникалық негізде қайта құруға, сөйтіп халықтың материалдық жағдайын көтеруге мүмкіндік беруге тиіс еді.
Қазақстанның индустриялық дамуына бағыт ұстауына байланысты бұл мәселеде ұлы державалық шовинистік және жергілікті ұлтшылдық психология мен пиғылдардың да бой көрсеткенін айта кету керек. Республикада өнеркәсіпті өркендету саясаты іске аспайды, өйткені "артта қалған көшпелі халық" индустрияның дамуына шыдай алмайды деген шовинистік көзқарастар және дамудың феодалдық сатысынан социализмге өту мүмкін емес, көшпелі қазақ халқының өз ұлттық ерекшелігі бар, ал индустрияландыру осы"ұлттық ерекшелікті" бұзады деген пайымдаулар да айтылды. Өлкеде өз алдына томаға – тұйық, шаруашылық құру "теориясын" ұсынушылар да кездесті.
Ф.И Голощекин республикада индустрияландыру идеясын қолдай отырып, Қазақстанда ауыр өнеркәсіп салаларының орнына, ауыл шаруашылығымен байланысты ұсақ және орта кәсіпорындарды дамыту жоспарын ұсынды. Голощекиндік индустрияландырудың мәнін тез арада түсінген қазақтың алдыңғы қатарлы интеллигенция өкілдері оған үзілді - кесілді қарсы шықты. Олар республика болашағына аса маңызы бар бұл мәселеде өлкелік партия комитетінің мақсатын қайта қарауды талап етті. Бұлардың арасынан, әcipece, Смағұл Сәдуақасов Голощекин идеясына қарсы шығып, республикада шикізат байлықтарын қайта өңдеп шығаратын кәсіпорындар салу талаптарын қойды. Алайда Қазақстан жетекші кадрларының ақылға қонатын, дұрыс қойған саясатын Голощекин жергілікті ұлтшылдықтың белгісі деп бағалады, оларды енді қуғынға сала бастады.
Қазақстанда өндіріс күштерін өрге бастыруды, табиғат балықтарын игеруді тездетуде Tүpкістан - Cібip тeмip жолының маңызы зор болды. 1927 жылдан басталған бұл құрылысқа мемлекет тарапынан 200 млн. сом қаржы жұмсалып, тез аяқталу үшін істелген шаралардың нәтижесінде ол мерзімінен 17 ай бұрын 1930 жылы 25 сәуірде іске қосылды. Оның құрылысын жүргізуге бұл тұста РКСФР Халкомы төрағасының орынбасары Т. Рысқұлов, темір жол инженері М. Тынышбаев, т. б. елеулі үлес қосты. Сол жылдарда республикада түсті металл өндіру қарқыны едәуір күшейді. Риддер полиметалл, Қарсақпай мыс қорыту комбинаттары іске қосылып, жаңа техникамен жарақтанды. Кезінде дүние жүзіндегі өзі тектес өнеркәсіп орындарының ipici болған Балқаш мыс қорыту зауыты, қуаттылығы жағынан елімізде бipінші орынға шыққан Шымкент қорғасын зауыты жұмыс істей бастады. Жезқазған мыс қорыту, Текелі полиметалл комбинаттары, Өскемен мырыш зауыты салына бастады. Сөйтіп, соғысқа дейінгі бесжылдықтарда түсті металл кәсіпорындарының негізгі өндіріс қоры 27 есе артып, республика ipi өнеркәсібі негізгі өндірісінің қорының 40 пайызын құрады. Республика көмip өнеркәсібінің, әcipece, Қарағанды көмір алқабының зор маңызы болды. Республика мұнай өнеркәсібі алғашқы үш бес жылдықта бүкіл елдегі мұнай өнімінің бестен бipiн беріп, Одақта үшiншi орынға шықты. Сөйтіп түсті металл, мұнай, көмір өнеркәсіп салалары Қазақстан ауыр өнеркәсібінің арнаулы бағытқа бейімделгендігін көрсетті. Сонымен қатар химия, энергетика, металл өндеу сияқты өнеркәсіп салалары да өркендей түсті.
Республикада - кен - химия өнеркәсібінің тұңғышы Ақтөбе химия комбинаты салынды. Ол кезінде ел шығысындағы жоғарғы сапалы тыңайтқыш өндіретін бірден - бір, ал Одақ бойынша екінші кәсіпорын болды. Шымкент химия - фармацевтік зауыты, Арал сульфат комбинаты icкe қосылып, Теміртау синтетикалық каучук зауыты, Қаратау химия комбинаты салына бастады. Көптеген электр стансалары жұмыс icтеп, соғыс алдында Ертіс өзенінің бойында Өскемен су электр стансасының және Қарағанды жылу электр стансасының құрылысы жүрді.
Жеңіл және тамақ өнеркәсібінің көптеген кәcіпopындары бой көтерді. Олардың ішінде қуаты жағынан елде үшінші орын алатын Семей ет, Гурьев балық консерві, Алматы жеміс консерві комбинаттары, Жамбыл, Mepке, Талдықорған қант зауыттары сияқты кәсіпорындар іске қосылды.
Ауыp индустрия кәсіпорындарының ескілерін қалпына келтіру, жаңаларын салу және техникалық жағынан қайта құру, осыған сай қуатты энергетикалық база жасауды талап етті. Осыған байланысты Қарағанды ОЭС- i, Ульба СЭС- i, Балқаш мыс балқыту комбинатының, Шымкент қорғасын зауытының, Ақтөбе химкомбинатының, Ащысай полиметалл комбинатының жылу электр стансалары салынды. Электр қуатын өндіру республикада 1913 жылмен салыстырғанда 486 есеге өсті.
Соғысқа дейін республикада мыңдаған шақырым жаңа жол салынды. 600-ден астам өнеркәсіп орындары іске қосылды. Негізгі өндіріс қорының 96,4 пайызы, барлық жұмысшы табының 77,5 пайызы осы ipi өнеркәсіп орындарында жұмыс icтедi. Бүкіл өнеркәсіптің жалпы өнімі 1913 жылмен салыстырғанда сегіз еседей артса, ipi өнеркәсіптің жалпы өнімі 19,5 есе өсті.
Индустрияландыру барысында Қазақстан индустриялды – аграрлы елге айналды. Өнеркәсіп өнімінің халық шаруашылығындағы үлес салмағы 60 пайыздан асты. Қазақстан өнеркәсібін өркендетуге 1928-1940 жылдары 4,6 миллиард сом күрделі қаржы жұмсалды.
1940 жылы Қазақстанда өндірісте істейтін жұмысшы табының жалпы саны 350 мыңга жетті. Оның жартысына жуығы қазақ жұмысшылары eдi. Республикада көптеген инженер - техник кадрлары даярланып, олардың саны 11 мыңнан асты.
Индустрияландыру барысында өндірісте екпінділер, еңбек озаттары, шаруашылық есеп бригадалары, стахановшылар қозғалысы өpic алды. Индустрияландыру бұрын артта қалған Қазақстан сияқты ұлт аймақтарының тез дамуына, сөз жоқ игі әсерін тигізді.
Қазақстанның индустриялық дамуының жоғарғы қарқында жүргізілуі Ресейдің, Украинаның және Кеңес Одағының басқа өнеркәсібі дамыған республикаларының жан - жақты көмегінің арқасында ғана мүмкін болды. Бұл көмек барынша кеңінен және сан алуан түрде жүргізілді.
Алайда, Қазақстанда индустрияландыруды жургізу, ешбір кемшіліксіз, қайшылықсыз өттi деген қорытынды жасауға болмайды. Ондай өрескел кемшіліктер индустрия-ландыруды жүргізудің тәсілдеріне тән еді. Негізінде елді экономикалық артта қалушылықтан шығару сияқты игі мақсатпен басталған бұл жұмыс әміршіл -әкімшіл, бұлтартпайтын әдістермен жүргізілді. Асығып - аптығудың нәтиже -сінде жаңа өндіріс орындарын салу, өнім өндіру жөнінде үстемеленген тапсырмалар беріліп, оларды бұлжытпай орындау талап етілді. Көптеген жаңа құрылыстар жазықсыз қудаланған адамдардың енбегімен көтеріліп, олардың қатары үнемі толықтырылып отырды.
Республикада машина жасауды айтпағанда, мұнайды, газды, түcтi металдарды өңдейтін, әcipece машина жасаудың жетекші салалары - станок, прибор, автомобиль, трактор және ауылшаруашылық машиналарын жасайтын кәсіпорындар болмады. Жеңіл өнеркәсіптің бірсыпыра жетекші салаларының нашар дамуы немесе болмауының салдарынан тұтыну заттарының көпшілігі киім, аяқ киім, металл т.б. республикадан тыс жерден тасып әкелінді. Сөйтіп, Қазақстан өнеркәсібінің отарлық дәуірден - ақ нeгiзi қаланған және одан кейінгі жылдары, оның ішінде соғыстан кейінгі кезеңде де жалғастырылған, бip жақты дамытылуы осы күнге дейін өзінің зардабын тигізіп кeлeдi.
Индустрияландырудың барлық ауыртпалығын шаруалар көтерді. Олар салық төлеу, заемға жазылу, қолда бар қаржыларын, қымбат заттарын индустрияландыру қорына өткізу арқылы өнеркәсіптің дамуына белсене ат салысты. Шаруалар астық, мал шаруашылық өнімдерінің басым көпшілігін мемлекетке өткізу арқылы индустрияландыру ісін барынша қолдады. Бұл мәселеде наразылық білдірушілер шықса, олар ұсталып, айдалып, аластатылып отырды. Мұндай қуғындалғандардың басым көпшілігі ауқатты шаруалар еді. 1927-1928 жылы ауқатты кулак шаруашылықтары шаруалар қожалықтарына есептелген ауыл шаруашылығы салығының бүкіл сомасының 33 пайызын, ал мал өcipeтін аудан бойынша есептелген салықтың бүкіл сомасының 25 пайызын төледі. Келесі 1928-1929 жылы салық төлеу өткен жылмен салыстырғанда 98,8 пайызға (Егемені Қазақстан, 1992 ж. 22 желтоқсан) артты. Күштеудің мұндай әдістepi ауқатты шаруалардың наразылығын туғызды.
Дегенмен индустрияландырудың елді экономикалық артта қалушылықтан шығаратынына халық сенді. Сондықтан да халық еселенген күш - жігермен еңбек етті. Өндірістегі, еңбектегі белсенділік бұрын - соңды болып көрмеген дәрежеде дамып, индустрияландыру iciнің табыстарын тасытты деуге болады. Нәтижесінде Қазақстанның отызыншы жылдардағы индустриялық дамуы бірсыпыра ipi табыстарға қол жеткізді. Олардың қатарына ең алдымен оның аграрлы елден индустриялы - аграрлы елге айналуын, қалалардың өсуін және республика халқының құрамында қала халқы үлесінің көбеюін айтқан жөн. Сондай - ақ, жұмысшы табының әсіресе, оның ұлттық кадрларының қалыптасуын, инженер - техникалық интеллигенцияның жасақтала бастауын, халықтың құрамындағы басқа әлеуметтік демократиялық өзгерістерді жатқызуға болады.
Қазақстанның шаруашылығында өнеркәсіп басым салаға айналды, оның өнімінің үлесі отызыншы жылдар ортасында үстем бола бастады. 1939 жылы 59,9 пайызға жетті, ал ауыл шаруашылығының өнімі 41,1 пайызын қамтыды. Қуатты өнеркәсіптік потенциал жасалып, ол ойдағыдай дамыды. Қалалардың урбанизациялау және ірілену процесі жүpдi. Қала халқының жартысына жуығы (47,5 пайыз) елу мыңнан астам адам тұратын қалаларға шоғырланды. Егер 1926 ж. республикада мұндай қала тек Семей ғана болса, 1939 жылы қалалардың саны жетіге жетіп, ал Алматыда, Қарағандыда, Семейде - әр қайсысында жүз мыңнан астам адам тұрды. Қазақстан қалаларының халқы, әcipece, басқа жақтардан көшіп келушілердің есебінен өciп, 1926-1939 жж. оның саны 1,8 млн. адамға көбейді.
Республикада индустрияландыруды жүзеге асырудың барысында елде жұмысшы табы қалыптасты. Ол өз құрамына материалдық өндіріс саласының ең алдымен өнеркәсіптің, құрылыстың, транспорт пен байланыстың, ауыл шаруашылық өндірісінің совхоздар, МТС - тар және т.б., сондай ақ халыққа қызмет көрсету салаларының әртүрлі топтарын қамтыды. 1933 жылы жұмысшы табы халық шаруашылығында жұмыс істейтіндердің құрамында 23 пайызға жетті, ал 1926 жылы ол 10,7 пайыз болатын, сөйтіп жұмысшы табы колхозшы шаруалармен қосқанда қоғамның ірі табына айналды. Жаңа таптың өзегі өнеркәсіп жұмысшылары 111,5 мың адамнан асты.
Қазақстанның индустриялық даму барысында қалыптасқан жұмысшы табының жаңа қоғам құрудағы шешуші рөлі жалпы алғанда оның сол жылдардың мейілінше қиын да күрделі жағдайындағы ерен еңбегінен көрінді. Республика жұмысшы табының қоғамдык саяси және еңбек белсенділігі елдің индустриялық дамуын, өтпелі дәуірдің баска да әлеуметтік - экономикалық қайта өзгерістерін ойдағыдай қамтамасыз етуде шешуші рөл атқарды.
Алайда, индустрияландыру Қазақстанда әміршіл- әкімшіл жүйенің барынша қалыптасуы, орталықтануы, жазалау аппараттарының күш алуы жағдайында жүргізіледі. Оны жүргізу күштеу мен зорлық, әкімдік, асыра сілтеу әдістерінің белең алуы жағдайында іске асты.
Индустрияландыруды жүргізу үшін қаражат жинаудың негізгі қоры ауыл - село адамдарының, шаруалардың адал еңбегінің жемісі мен дәулеті арқасында қалыптасты. Оларға шамадан тыс ауыр салмақ салынды, индустрияландыру облигациясы шығарылып, оны шаруалар арасында тарату зорлық пен күштеу негізінде жүргізілді. Индустрияландыру қорына халық алтын, күміс, асыл тастан жасалған бұйымдарын, қымбат мүліктерін беруге мәжбүр болды.
IV-Бөлім. Қазақстан Кеңестер Одағы құрамында
Жиырма үшінші тарау. Қазақстандағы ұжымдастыру және оның зардаптары.
1. 20-шы жылдардағы республика ауыл шаруашылығындағы жағдай.
2. Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру және оның зардаптары. 1932-1933 жылдардағы аштық.
20-шы жылдардағы республика ауыл шаруашылығындағы жағдай.
1921 - 1922 жылдарда патша өкіметінің жер мәселесіндегі отарлау саясатының зардапты мұраларын жойған Қазақстан мен Түркістандағы аграрлық реформалардың жергілікті ұлт еңбекшілері, сондай - ақ қоныс аударған еңбекші шаруалар үшін елеулі маңызы болды. Ол көшпелі және жартылай көшпелі ауылдардағы кедейлердің салықтан босатылып, жеңілдіктер алуына жол ашты. Сонымен бipre оларда ұжымдандыpy алғашқы қарапайым түрлері: сауда-саттық жасау, жабдықтау, несиені пайдалану, кейде мәдени ағарту жұмыстарының басын біріктіретін қарапайым кооперативтендіруді дамытуға жол салды.
Мемлекеттік кооперативтік сауда жүйесін құрумен бipгe қазақ даласында сауда құрылысының жаңа мазмұнымен байытылған ecкi түрлері: жәрмеңкелер, сауда керуендері пайда болды. Miнe, осының нәтижесінде 1923 жылы баяуырақ болса да, ауыл шаруашылығы өндіргіш күштерінің өрлеуі басталды. Ауыл шаруашылығын машиналар және құралдармен, тұқымдық астықпен жабдықтау жақсарды. Мал саны да өсті. Ауыл шаруашылығын қалпына келтіруде кооперацияның рөлі артты.
1924 жылы сәуірде РКФСР үкіметі Қазақ АКСР- iнің көшпелі және отырықшылыққа көшкен халықтарын жерге орналастыру туралы жарлық шығарды. Жерге орналастыруға байланысты барлық шығынды мемлекет өз мойнына алды. Отырықшыланған шаруашылықтарға салық жөнінен жеңілдіктер берілді. Ауыл кедейлері мен шаруаларына қаржылай көмек беру ұйымдастырылып, оның көлемі 1,5 млн. сомға өсті.
Осы жылдың қазан айында ұжымдастырылған шаруашылықтардың жалпы саны 794-ке жетіп, оның 96-сы коммуна, 456-сы ауылшаруашылық артелі, 242-i жай серіктестіктep болды. Ал 20-жылдар аяғында Қазақстанда 1250 мыңдай жеке шаруа қожалықтары колхоздары ұйымдасты. Мемлекет техника және қаражат беріп, еңбекші шаруаларға жеңілдіктер жасап, колхоздарға көмек көрсетуге пейіл қылды. Бірақ көп жерлерде бұл шаралар тиісті нәтиже берген жоқ. Бұл кезде республикада совхоздар мен МТС-тар құрыла бастады. Бұлар шаруалардың ұжымдандыру мәлесін шешуге көмектесуге тиіс еді.
Аграрлық саясатты іске асыру барысында ірі байлардың, "жартылай феодалдардың" ең әуелі малын, сосын еңбек құралын, одан кейін олардың тұратын үйлерін тартып алып, жер аударып жіберу бағыты алынды. 1927 ж. желтоқсанында Республика өкіметінің жоғарғы буындарында ірі-ірі байлар шаруашылығын тәркіге салу жөніндегі заң жобасын әзірлеу үшін комиссия құрылды. Комиссияның төрағасы болып Е. Ерназаров тағайындалды. Оның құрамына О. Исаев, II, Нұрмақов, Ғ. Тоқжанов, О. Жандосов т. б. кірді. 1928 ж. тамызында Орталық Атқару Комитеті мен Республика Халық Комиссарлары Кеңесінің мәжілісінде тәркілеу жөніндегі Заң жобасы қабылданып, жарлық қаулы түріндегі қүжатқа айналды. Республика округтерінде тәркілеуді өткізу жөніндегі өкілдер тағайындалды. Ауыл-ауылға тікелей мыңнан астам өкіл жіберілді, демеу комиссияларында 4700 адам жұмыс істеді.
Қаулыға сәйкес Қазақстан бойынша көшпелі аудандарда 400-ден аса малы бар ірі қараға шаққанда шаруашылықты, жартылай көшпелі аудандарда 300 және отрықшы аудандарда 150 шарушылықты тәркіге салу белгіленді. Бұл науқанды 1928 жылдың 1 қарашасында аяқтау жоспарланды. Науқанның қорытындысы бойынша іс жүзінде 696 шаруашылық тәркіге салынды, олардың 619-ы тұрған округінен тыс жерлерге айдалды. Тәркіленгендерден ірі қараға шаққанда 145 мыңдай мал және ауыл шаруашылық саймандары тартып алынды.
Қазақ байларын тәркілеу барысында заңға қайшы көптеген бұрмалаушылықтар орын алды. Кейбір жерлерде 300-400 қаралы қойы бар, орта қолды дәулетті шаруалар шаруашылықтары орынсыз тәркіге ұшырады. Ал қайсыбір жерлерде туысқан жанұяларының малдары қосылып жазылып, оларда тәркіге жатты.
20-шы жылдардың аяғында көшпелі және жартылай көшпелі қазақтарды отырықшыландыруға бағытталған шарлар іске асырылды. Мұның өзі бастапқыда кейбір жеңілдіктер беру (құрал-сайман, күш-көлік, қарыз қаржы беру, екі жылға астық, ет тапсырудан құтқару) арқылы бірте - бірте жүргізілетін болып белгіленгенмен, шынтуайтқа күштеп отырықшыландыру әдісі белең алды. Көптеген жерлерде көшпелі шаруашылықтар бір жерге иіріліп, киіз үйлерден көшесі бар қалашықтар құрылды. 10 –15 күннен кейін ондағы адамдар жан-жаққа ешкімді тыңдамай қашуға, көшуге мәжбүр болды. 1930-31 жылдарда осындай зорлап отырықшыландыру зобаланына үшыраған мал шаруашылығымен айналысатын 25 ауданнан 35 мыңнан астам шаруашылықтар республикадан тыс жерлерге көшіп кетті. Маңғыстау ауданы (Батыс Қазақстан) халқының 50 пайызы Қарақалпаққа, Түркіменияға, Ресейге көшіп кетіп оралмады. Ондағы малдың саны 65 пайызға азайды. Тек Батыс Қазақстан облысы бойынша - 82,2, республика бойынша - 51,8 пайызға қысқарды. Жалпы Қазақстан бойынша 1931 жылдың тамыз айына дейін 281 мыңнан астам шаруа қожалықтары республикадан тыс жерлерге көшіп кетті. Ал бұл көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылықтар жаңа эконо-микалық саясатты іске асыру барысында өздерінің малдарының санын көбейтіп, қалаларға ет, жүн, т.б. шығарып сатып, жағдайларын біраз түзеп алған болатын.
Сонымен 20-жылдардың аяғына қарай қазақ даласындағы ірі өзгерістерге: халық шаруашылығын қалпына келтіруге, өнеркәсіп орындарын салып, кәсіпорындардың, жолдың кең жүйесін дамытуға себепші болған жаңа экономикалық саясаттың әрекетін тежеп, әміршіл - әкімшіл басқару әдісіне көшуге біржола бетбұрыс жасалды. НЭП жылдарында орташаланып қалған ауқатты шаруалар, қаладағы жағдайын біраз түзеп алған қолөнершілер мен қызметкерлер енді жат таптың өкілі есебінде қудалауға алына бастады. Саясаттағы солақайлық етек ала берді. Халықты ызғарымен ықтырып, тұманмен тұншықтырып, отына күйдіріп Сталин бастаған әміршіл - әкімшіл басқару жүйесінің қызыл шоқтай тарғылданған күні туып келе жатты.
Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру және оның зардаптары. 1932-1933 жылдардағы аштық.
20-шы жылдардың басында қабылданған жаңа экономикалық саясат бойынша шаруаларды ұжымдастыру, халықтың материалдық әл-ауқаты мен мәдени дәрежесін көтеру сияқты күрделі мәселелер шешіледі деп есептелінді. Шаруалар кооперациясы мемлекеттік қысым күшімен емес, экономикалық тиімділік шарттарын сөзсіз орындау арқылы жүзеге асатын шаралар ретінде қаралды. Жаңа экономикалық саясаттың алғашқы жылдардағы тәжірибесі оның мүмкін екенін дәйектеп берді.
Алайда, 20-шы жылдардың екінші жартысында жаңа экономикалық саясат негізінде қалыптасқан шынайы бағыт түбірінен өзгерді. Басты міндет - ең зәру көкейкесті мақсат индустрияландыруды қызу қарқынмен жүргізу деп жар салынды. Индустрияландыру қам -қарекетін қамтамасыз ететін қорды жинауды шаруалар қауымын тікелей және жанамалап экспроприяциялау есебінен жүргізу көзделді Атап айтканда, бұл мақсат мемлекеттендірілген колхоз жүйесін жасау, яғни шаруаларды ұжымдастыруды жаппай өткізу арқылы іске асырылды. Сөйтіп, 20-шы жылдардың аяқ шенінде бүкіл елдегі сияқты Қазақстанда да колхоздастыру науқаны басталды. Бұл шараның іске асырылуына шаруалардың тілегі мен ықыласы себеп болған жоқ, ол жоғарыдан берілген әмір, нұсқаулар негізінде жүргізілді. Қазақстанда колхоздастыруды 1932 жылдың көктеміне қарай аяқтау белгіленді. Шаруаларды күштеп ұжымдастырудың арқасында республикада колхоздар саны қауырт өсіп 1927 жылы 1072 болса, 1928 жылы - 2354, ал 1929 жылы - 4876 -ға жетті. Бұлар колхоздастыру саясатын жүргізудегі жоғары көрсеткіштерге қол жеткізу үшін құрылған жасанды шаруашылықтар еді. Оларды құру барысында небір сұмдық зорлыққа, күштеуге жол берілді. Ол тұста қабылданған бірнеше қаулы-қарарлардың заңдылығын тексеру барысында Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесінің Төралқа комиссиясының 1992 жылғы желтоқсанындағы қорытындылары жарияланды. Онда келтірілген деректер мен мағлұматтар колхоздастырудың қандай әдістермен жүргізілгені жөнінді толық түсінік береді.
Колхоздастырудың 1929 жылдың орта шенінен басталғаны белгілі. Оның құлаш жаюы Сталиннің сол жылғы 7 қарашадағы "Правда" газетінде "Ұлы бетбұрыс" деп аталатын мақаласының шығуымен тұспа-тұс келді. Мұның алдында кулактарға шабуыл жөніндегі нұсқаулар негізінде Казақстанда байлардың шаруашылықтарын тәркілеу аяқ-талған болатын. Енді жаңа экономикалық саясат негізінде жүргізілген шаруаларды кооперациялау ісі мемлекет бағыттап отырған күшпен ұжымдастыру шарасына орын берді. Ал, бұл шара шаруа қауымының игілігін ойлаудан тумады, тек индустрияландыру процесін қамтамасыз ету мақсатын қана көздеді. Сөйтіп, 20-30 жж. жаңа экономикалық саясатын дамыту бағыты тұйықталып тасталды. Ондаған жылдар бойына экономика мен қоғамдық саяси өмірде тек "күштеу" шарасының рухы үстемдік етті.
Бұл жағдай ауыл шаруашылығына қасіретті зардабын тигізді. Селодағы саясаттың ең басты шарты - әміршіл - әкімшіл террорға сүйенген экономикалық емес жарлықтар, шаруалар қауымын кооперациялау идеясын жаманатты қылып қоймай, оның пайдалы жақтарын да құртып жіберді. "Ұлы бетбұрыс" селолық құрылымдарды қатігез қатал-дықпен аяусыз қиратып, қоғамның болашақта туатын проблемаларын біртіндеп әзірлей бастады.
Колхоздастыру барысында жүргізілген ауыл шаруашылығы өнімдері оның ішінде астықты күштеп дайындау шаруалардың күн көрісіне, көңіл-күйіне мейілінше кері әсер еткен, оларды кеңес өкіметін жек көруге итермелеген екінші бір үлкен шара болды. Ауылдарда мал саны өсіріліп көрсетіліп, алынатын еттің, жүннің көлемі белгілі есептен асып түсті. Салғыртты орындау үшін шаруалар қыс ішінде қой қырқуға мәжбүр болды. Мұның өзі қойлардың жаппай қырқылуына соқтырды. Егіспен айналыспайтын шаруашылықтардан талап етілді. Салғыртты орындамаған қожалықтар сотқа тартылды. 1928-1929 жылдары осындай айыпқа ұшыраған ауыл - село адамдары сотталды. Мұның өзі ауыл адамдарын қорқыту үшін де істелінді.
Колхоздастыру осындай ауыр жағдайда басталды да, оны басқару әкімшілік, зорлық, күштеу әдістерімен жүргізілді. Егер 1928 жылы Қазақстанда колхозға барлық шаруашы-лықтардың пайызы ғана кірсе, 1931 жылдың күзінде шаруаларды 70 тен 100 пайызға дейін колхоздастырған аудандардың саны 78-ге жетті. Бұл тұста өлкеде 122 аудан болатын. Шаруаларды ұжымдастыру кезінде ауыл-селоларды бай - кулактарды тап ретінде жою шаралары іске асырылды Жергілікті орындарға жеткізілген нұсқау бойынша жойылуға тиісті бай-кулак шаңырақтары барлық шаруашылықтың жалпы санының 3-5 пайызынан аспауы керек деп ескертілді Бірақ, осыған қарамастан әміршіл-әкімшіл жүйенің асыра сілтеу әрекетімен тәркіге салынғандар саны кез келген жерде ең жоғарғы көрсеткішке жеткізілді. Нәтижесінде 1930-1931 жж. республикадан тыс жерге бай-кулак деп "жер аударылып" жіберілген шаруалар саны 6765 адамға жетті Ондаған мың шаруалар тұрған округтерінен республика ішінде басқа жерлерге көшірілді.
Ұжымдастыру мен отырықшыландыруды жүргізу үшін Қазақстан өлкелік партия комитеті жергілікті белсенділермен бірге кәсіпорындардан сегіз мың жұмысшыны тартты. Мұның үстіне республикаға Мәскеуден, Иваново - Вознесенскіден, Харьковтан, Ленинградтан партияның шақыруымен 1204 жиырма бесмыңыншы келді. Бірақ бұлардың өздері қазақ жерінде отырықшыланудың мәні мен механизмін жете түсінбеді. Көптеген әкімшілер үшін бұл шартараптан жүздеген шаруашылықты бір жерге жинау болды. Мұндай топтаудың салдарынан шаруалар мал өрісінен, су мен шөп іздеп, жайылым ауыстырып отыру мүмкіндігінен айырылды.
Әміршіл-әкімшіл жүйенің нұсқауымен Қазақстанның барлық аймақтарында ұжымдастыру егіншілік шаруашылықтарында да қандай қарқынмен жүргізілсе, мал өсіретін шаруашылықтарда да ол сондай қарқынмен жүргізілсін деп талап етілді. Ойластырылмай алынған шешімнің зиянды қайтарымы өзін көп күттірген жоқ.
Қолдағы малды қоғамдастыру нәтижесінде колхоз фермалары құрылды. Кейбір жерлерде алып коммуналар ұйымдастырылып, олар өте көп шарушылықты біріктірді. Соның нәтижесінде фермаларға жиналған қисапсыз күтімнің кемдігінен, шөптің, жайылымның жетпеуінен қырылды. Колхозға кірмеген жеке шаруашылықтарда мал ұстауға ықылас болған жоқ. Сөйтіп, 1928-32 жылдар аралығында республикада ірі қара 6 млн. 509 мыңнан 965 мыңға, қой 18 млн. 566 мыңнан 1 млн. 386 мыңға, жылқы 3 млн. 516 мыңнан 316 мыңға, түйе 1 млн. 42 мыңнан 63 мыңға азайып кетті. Қазақстанның осы жылдары одақ бойынша тауарлы астық өндіруден үлес салмағы 9 пайыздан 3 пайызға кеміді. Халықтың тұрмысы нашарлап, қайыршылануы күшейеді. Мұның өзі шаруалар бұқарасының наразылығын туғызбай қойған жоқ. 1929 - 1931 жылдарда шаруалардың көтерілісі болып, оған 80 мыңдай адам қатысты. Созақ, Шемонаиха, Бұқтырма, Ырғыз, Қазалы, Қармақшы, Самар, Абыралы, Биен -Ақсу, Шыңғыстау, Бөрібаев, Қастек, Балқаш, Шұбартау, Маңғыстау т.б. жерлердегі шаруалар көтерілісі аяусыз басылып, оған қатысқандардан 5551 адам сотталды, олардың 883 – і атылды. Жалпы алғанда күштеп ұжымдастыру кезінде Қазақстанда 100 мыңнан астам адам жазаланды.
Көшпелі қазақ мал шаруашылықтарын күштеп отрықшыландыру және ұжымдастыру Қазақстан экономикасын құлдыратып төмен түсіріп жіберді. Республика экономикасының құлдырап төмендеуі 1932-1933 жылдардағы қуаңшылықпен тұтас келді. Осындай елді арылмас сорға душар еткен қолдан жасалған қастандық пен табиғаттың рақымсыздығынан осы екі жылда республикада аштықтан өте көп адам қырылып, қазақ елі орны толмас қайғы мен қазаға ұшырады: 2 млн. 200 мың адамынан, яғни қазақ ұлтының 49 пайызынан айрылды. Республикада тұратын басқа халықтар да сан жағынан кеміді.
Қазақстанға Ф. И. Голощекиннің өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы болып келуі қазақ халқына адам айтқысыз бақытсыздық әкелді. Голощекин әміршіл - әкімшіл басқару жүйесіне арқа сүйеп, небір сұмдық амал – айла, зымияндық әдіс қолдану арқылы қазақ зиялыларын бір - біріне айдап салды, "халық жауы" деп жала жауып, мыңдаған қазақ азаматтарының қанын төкті. Голощекиннің тікелей басшылығымен 1929 жылы - 31, 1930 жылы – 82, 1931 жылы - 80 жалған "контрреволюциялық ұйымдар" ашылып, бұл ұйымдардың мүшесі болды деген жаламен он мыңға тарта қазақтың бетке шығар азаматтары қамауға алынды.
Сөйтіп, тарихшы ғалымдардың соңғы жылдардағы зерттеулері көрсеткендей, қазақ халқы аса ауыр шығынға ұшырады. Ашаршылықтан және онымен байланысты туған эпидемиялардың салдарынан, сондай-ақ өлім-жітімнің көп болуы, басқа республикаларға, Қытайға, Иранға, Монғолияға т.б. елдерге ауа көшуі нәтижесінде Қазақстан бірнеше миллиондаған адамдарынан айырылды.
Қазақстанда жіберілген орны толмас қателіктер мен бұрмалаушылықтарды Мәскеудегі орталық аппарат жергілікті басқару органдары айыпты деп, барлық бәлені соларға жапты. 1933 жылдың басында Ф. И. Голощекин орнынан алынып, Өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы болып Л. И. Мирзоян сайланды. Осы жылдың көктемінен бастап енді жіберілген қателіктерді және республикада қалыптасқан ауыр жағдайды түзету басталды. Әсіресе, күштеп ұжымдастыру мен қазақ көшпелі шаруашылықтарын еріксіз отырықшыландыру мәселелеріне айырықша назар аударылды. Іске асырылған шаралардың нәтижесінде тек 1934 жылы мал саны 16,4 пайызға өсті. Бірақ, мұндай алғашқы қол жеткен табыстар орасан бүліншілікке ұшыраған республика өмірінің қоғамдық және экономикалық негіздерін қалпына келтіре алмады. Ұлы Отан соғысына дейін Қазақстаннан тыс ауа көшкен жүз мыңдаған қазақтар қайтып оралмады, өлкеде қырылған малдың орны толмады. 1941 жылдың басында олардың барлық саны 16 млн. басқа ғана жетті. Ал қазақ этносының бұрынғы санын қалпына келтіру тек Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдары болған күшті демографиялық өсудің арқасында, яғни 40 жылдан кейін ғана іске асты.
IV-Бөлім. Қазақстан Кеңестер Одағы құрамында
Жиырма төртінші тарау. 20-30 жылдардағы Қазақстан мәдениеті
1. Тоталитарлық жүйенің творчестволық шығармашылыққа қатал идеялық қысымы.
2. Жаппай сауатсыздықты жою және халыққа білім беру ісінің дамуы. Республика жоғары мектебінің қалыптасуы.
3. Ғылымның және ғылыми орталықтардың құрылуы. Әдебиет пен өнер саласындағы жетістіктер.
Тоталитарлық жүйенің творчестволық шығармашылыққа қатал идеялық қысымы
20 – шы жылдардың екінші жартысынан бастап И. В. Сиалиннің басқаруымен қалыптасқан тоталитарлық жүйе Қазақстанның мәдениетінің дамуына үлкен кеселін тигізді. Оның үстемдік етуі нәтижесінде Қазақстандағы мәдениет салалары Коммунистік партияның саясатына сәйкес жұмыс болды. Әсіресе бұл халыққа білім беру саласында ерекше көрініс тапты. Атап айтқанда, бұл кезде шығарылған оқулықтар, партия, комсомол және пионер ұйымдары, жас ұрпақтың санасы мен мінез - құлқына сталинизмнің догмаларын тықпалады. Мектептің қызметі де бұрмаланды.
Бұл кезде халыққа білім беру ісінде, соның ішінде оқу орындарында партиялық әмір күшейді. Оқу-тәрбие процестерін идеологияландырудың үстіне жалпы көрсеткішті қудалау, процестерін формальды жүргізу өрістеді.
Тоталитарлық жүйенің күшеюі халыққа жоғары білім беру саласында да өз әсерін тигізді. Қазақстанның жоғары оқу орындары мен техникумдары халық шаруашылығының кадр жөніндегі қажетін қанағаттандыра алмады. Студенттер мен профессор - оқытушылар құрамында жергілікті халықтың өкілдерінің саны баяу өсті. 1936 ж. Қазақтың мемлекеттік университетіндегі 42 оқытушының 8 ғана қазақ болды. 1940 жылы Алматы малдәрігерлік-зоотехникалық институты студенттерінің арасында қазақтардың үлес саны 12- ақ пайызын қамтыған.
Партиялық - мемлекеттік құрылымның идеологияландырылған саясаты профессионалдық оқу орындарындағы істің жағдайына бәрінен де көп зиян келтірді. Ғалымдарды, жоғары оқу орындары қызметкерлерін қудалау мен жазалау шаралары.
20-шы жылдарда басталып, Сталин өлгенге дейін жүргізілді. Осының нәтижесінде 30- шы жылдардың орта кезінде А.Байтұрсынов, С. Асфендияров, X. Досмұхамедов, Т. Жүргенов, О. Жандосов және басқа аса көрнекті ғалым, педагогтардың өмірі қиылып кетті.
Жоғары оқу орындарының өмірі партиялық және таптық принциптер негізінде құрылды. Сондықтан университеттердің, институттардың және техникумдардың шет елдердің өздері сияқты оқу орындарымен байланысы жоқтың қасында болды. Көптеген оқу бағдарламаларының, көмекші құралдар мен оқулықтардың мазмұны еркін творчестволық ойлауды қалыптастырмады. Олардың мәні мен мазмұны ғылымның, техника мен технологияның жаңа жетістіктерін зерттеп білуге бағытталмады. Кадрлар және студенттер құрамын толықтыруда пара алушылыққа, жершілдікке және әлеуметтік әділетсіздіктің басқа түрлеріне жол берілді.
Тоталитарлық жүйенің үстемдік ету жылдарында Қазақстанның көркем өнер мәдениеті әлденше рет өрлеу мен құлдырау кезеңін басынан кешірді. Егер Қазан төңкерісінің жеңісі тұсында қазақ халқының әдебиеті мен сазгерлік мәдениетінің жеткілікті бай даму тарихы болса, бейнелеу, театр және кино өнері жаңадан құрылу шағында немесе мүлде жоқ еді. Көркемөнер интеллигенциясының шығармашылық туындылары қазақ қоғамының таптық және идеялық - саяси жіктеуін айқын бейнеледі. Оның таптық принциптері жалпы- адамзаттық қазыналардан бағалы саналды. Қазақстанның Орталық Азия елдерімен, Қытаймен байланысы ұзақ уақытқа тыйылды. Сондай-ақ, 1925 ж. Өлкелік партия ұйымының басшылығына Ф. И. Голощекин келгеннен кейін ескі кадр мамандарға, творчество адамдарына ілтипатпен қарау, олармен іскерлік қарым - қатынас жасау салты бұзыла бастады. 1926 жылы БКбП Қазақстан өлкелік комитетінің III пленумында Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, С. Мендешев, Ж. Аймауытов, С. Қожанов және басқалар орынсыз сынға алынды. Кешікпей бұл сын интеллигенцияға қарсы ашықтан -ашық қудалауға және айыптауға ұласты.
20-шы жылдар соңынан бастап "жоғарыдан" берілген бұйрық бойынша еліміздің көптеген республикаларында оларды мекендейтін халықтарды тарихи зердесінен айыру үшін кең көлемдегі қатігездік шаралары жүзеге асырылғанын айту керек. Түрік тілдес шығыс халықтары мен Еділ бойынша мекендейтін басқа да халықтардың (башқұрт, татар) сан ғасырлар бойы араб графикасының негізінде қалыптасқан алфавитті пайдаланып келгені белгілі. 1928 жылы араб әрпі латын әрпімен, ал 1940 жылы кириллицамен (орыс әрпімен) күштеп алмастырылды. Мұның кесірінен бір ұрпақтың өмірі барысында қазақ, өзбек, түрікмен, башқұрт, татар, қырғыздардың басым көпшілігі араб жазуымен жарық көрген ата-баба мұрасын, рухани байлығын игеріп, пайдалануға қабілетсіз болып шықты. Ал мұның өзі көптеген халық - тарихи зердесін көмескілеп, олардың белгілі тобының мәңгүрт болуына әкеп соқты. Оның бер жағында, елдегі қазақтар Қытай Халық Республикасы, Ауғанстан, Иран сияқты елдердегі сауаттарын араб жазуымен ашып, кітаптарды осы графикамен шығарып келген шетелдік бауырлас қазақтармен хат жазысып, хабарласу мүмкіндігінен айырылды.
1920 - 1930 жылдарда араб әрпімен шыққан басылымды пайдаланғандар “пантүркист”, “панисламист”, тіпті, “халық” деп жарияланып, қудалауға ұшырайтын болды. Кітапхана қорларынан әкімшілдік - төрешілдік жүйенің теориясы мен практикасына мазмұн мен қайшы басылымдар, ең алдымен олардың ішіндегі араб әрпімен басылғандары аластатылды. Сонымен бірге дінге қарсы күрес сорақылықпен жүргізілді. Шіркеулер мен мешіттердің мемлекет қарамағына зорлықпен алынуы, оларды қора - жайға, қоймаға, осалқы жайға айналдырылуы, дінге сенушілердің ар - ожданын аяққа басу, азаматтық сан ғасырлық мәдени және рухани өмірінің құрамдас бөлігі болып келген дінді жұртқа құбыжық етіп көрсету халықтың орынды наразылығын туғызды.
Жаппай сауатсыздықты жою және халыққа білім беру ісінің дамуы.
Республика жоғары мектебінің қалыптасуы Қазан төңкерісінен кейін тоталитарлық жүйенің үстемдігіне, оның қайшылықтарына қарамастан Қазақстанның мәдени дамуында кейбір ілгерілеушіліктің, болғанын айту керек. Оны біз мәдени төңкеріс деп атап келдік. Бұл төңкеріс қилы- қилы жағдайлардың барысында болды. 1921 жылғы маусымда болған Қазақстан партия ұйымының бірінші конференциясы Республикадан шыққан сауатты қызметкерлердің көбін мүмкіндігінше саяси - ағарту жұмысына жіберілсін, өйткені "қазақ тілін білетін адамдар болмаса, бұл жұмыс бәрібір істелмей тұра береді" деп атап көрсетті. Сөйтіп жергілікті ұлттардың өкілдерінен, жергілікті халықтың тілін, психологиясын білетін адамдардан мәдени-ағарту қызметкерлерін, басшы кадрларды даярлау ісіне маңыз берілді. Мемелекеттік және партиялық аппараттарды жергіліктендіру мәселесі қолға алынды. Мұның өзі ғасырлар бойы отарлық езгі мен кіріптарлықта болып келген, ұлттық мемлекеттілігінен айырылған қазақ еліне, оның аяқ асты болған ұлттық мүддесін қорғайтын, яғни жоғын жоқтап, қиюы қашқан шаруашылығы мен қамқоршысы жоқ мәдениетіне сүйеніш, қорған бола алатын, мүлдем жаңа сападағы мемлекет құру үшін, әрине, маңызды еді.
Бірақ аппаратты жергіліктендіру мәселесі түбегейлі шешілген жоқ. Басқада көптеген бастамалар сияқты ұран күйінде қалып қойды. Сол 30-жылдардың қарсаңында Қазақ Орталық Атқару Комитетінің 21 мүшесінің 12- і қазақ, ОАК пленумының 151 мүшесінің 81- і қазақ, 32 уездік атқару комитеттері төрағаларының 19- ы қазақ болып, қазақтар уездер мен губерниялардың техникалық аппаратында 20 пайызын, өлкелік мекемелердің 13 пайызын құраса, олардың арасында шала сауаттылары аз болмаған. Сонымен бірге осы пайызға ат айдаушы, күзетші, хат тасушы сияқты қызметкерлер де кірген.
Мәдени - ағарту жұмысының ошақтары - кітапханалардан, мұражайлардан, театрлардан, жұмысшы клубтардан, халық университеттерінен, көшпелі және жартылай көшпелі аудандардағы қызыл отаулар мен қызыл керуендерден тұрды. 1922 жылдың көктемінде республикада 77 облыстық және 90 аудандық клуб, 33 аудандық халық үйі, 221 оқу үйі жұмыс істеді.
Мәдени ошақтар жалпы жұртшылыққа қызмет етумен бірге қазақ әйелдерінің еңбек және тұрмыс жағдайын жақсартуға, олардың арасында ағарту жұмыстарын жүргізуге, сауаттарын ашуға назар аударды. Бұқараның көркемдік шығармашылығын өрістетіп, көркемөнерпаздықты дамытуға ат салысты.
Еңбекшілерді саяси және мәдени жағынан ағарту ісінде кітапханалардың маңызы зор болды. Қазан төңкерісіне дейін Қазақстанда жалпы қоры 98 мың кітабы бар 139 кітапхана болса, 1925 жылы олардың саны 300-ге жетті. 1929 жылы республикада 494 оқу үйі, 74 қызыл отау, 11 театр, 9 мұражай болды. Ауылдық жерде 1747 кітапхана жұмыс істеді. Бірақ бұл кітапханалар мен оқу үйлері жөнді ғимараты жоқ, қарабайыр жағдайда өмір сүрді. Олардың жұмысын жүргізуші адамдардың сауаттары да, кәсіптік дәрежесі де төмен еді. Тіпті қалалардың өздерінде мәдени ошақтарда істейтін адамдардың білім деңгейі көбінесе төмен болатын. Бірақ білімге, мәдениетке деген халықтың құштарлығы, ынта-ықыласы мәдениет ошақтарының қарапайым формада болса да көбейе түсуіне жол ашты.
Республикада мерзімді баспасөз және кітап шығару ісі дамып келе жатты. "Степная правда" қазіргі "Казахстанская правда" және "Еңбекші қазақ" газеттері, "Қазақстан" жорналы шыға бастады. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында газеттер мен жорналдар көбінесе мемлекеттік, кәсіподақтық, кооперативтік қордың есебінен жаздырылып алынды және мәдени-ағарту мекемелер желісіне, кеңестік және кооперативтік ұйымдарға келіп тұрды. Газеттер жұрт көп жиналатын жерлерге ілінді, оларды дауыстап оқып беру ісі ұйымдастырылды. Қазақстанның белгілі көптеген мәдениет қайраткерлері өздерінің шығармашылық жолын осы газеттерде жалғастырды.
1925 жылы республикада не бары 31 газет, оның ішінде қазақ тілінде 13 газет шықты. Кейін олардың қатары өсе берді. 1930 жылы Қазақстанның 27 ауданында өз газеттері шыға бастады. 1931 жылы республиканың "Еңбекші қазақ" газетінің 900 қоғамдық тілшісі істеді. 1926 жылы не бары 41 газет шықса, бірінші бесжылдық жылдарында 120 газет оның ішінде қазақ тілінде 62 газет шығып тұрды. Олардың қатары жыл санап толығып, екінші бесжылдықта жалпы саны 280-ге жетті.
Республикада кітап бастыру ісі едәуір дамыды. Шығарылатын кітаптардың таралым данасы өсті. 1925 жылы 443 мың дана таралыммен 96 кітап шықса, 1930 жылдары үш миллион даналық 200-ден аса кітап шығарылды. Олардың арасында Кеңес өкіметінің саясатын насихаттауға байланысты басылымдар көп болғанын айтқан жөн.
Сауатсыздықпен күресте орасан зор жұмыс жүргізілді. 1919 жылы 26 желтоқсанда В. И. Ленин РКФСР халқы арасында сауатсыздықты жою туралы Халық Комиссарлар Кеңесінің заңына қол қойды. Бұл құжат бойынша 8 жастан 50 жасқа дейінгі оқи, жаза білмейтін барлық еңбекші халық ана тілінде немесе қалауы бойынша орыс тілінде сауатын ашуға міндетті болды. Кеңес үкіметінің осы заңы негізінде Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитеті 1921 жылғы тамызда 16 жастан 50 жасқа дейінгі сауаты бар көзі ашық адамдарды сауатсыздықты жою жөніндегі жұмысқа тарту туралы қаулы алды.
1920-1921 жылдары Қазақстанда сауат ашумен айналысатын 2412 оқу орны жұмыс істеп, оларда 72232 адам оқыды. Дегенмен сауатты адамдардың аздығы, қазақ тілінде оқу құралдарының жеткіліксіздігі, жергілікті бюджеттің кірістерінің халық шаруашылығы мен мәдениетті дамытудың қажеттерін өтей алмауы бұл жұмысты кең өрістетуге мүмкіндік бермеді.
1920 - 1926 жылдарда республикада 245 мыңнан аса адам сауатын ашты. 1930 жылғы ақпанның 11-де Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитеті сауатсыздықты міндетті түрде жою туралы заң қабылдады. 1930 жылғы 1-ші сәуірде республикада сауатсыздықты жоятын 1285 оқу орны жұмыс істеп, оларда 350 мың адам оқыды. Олардың 248 мыңдайы қазақтар болды. Қазақ АКСР Халық Комиссарлар Кеңесі Әліппе және басқа да оқу құралдарын шығаруға және тұрақты сауат ашу мектептерін ұстауға 1,6 миллион сом қаржы бөлді. Мұның өзі онша көп қаржы болмаса да, сауатсыздықпен күресте біраз септігін тигізді.
Қазақстандағы қалыптасып келе жатқан жұмысшы табы негізінен кешегі шаруалар болғандықтан, олардың арасында да сауатсыздар көп еді. Соған қарамастан республикада сауатсыздықты жою біршама қарқынды жүргізілді. 1926 жылы Қазақстандағы сауаттанғандардың пайызы 25,2 болса, 1939 жылы 83,6 пайызға жетті. Республикада шала сауаттылар мен сауатсыздарға және олардың мұғалімдеріне арналған "Төте оқу" атты газет шығарылып тұрды. Оларға арнап газеттер арнаулы беттер беріп отырды.
Жалпы білім беретін мектепсіз мәдениеттің дамуы мүмкін емес екені аян. Осыған орай 1921 жылғы желтоқсанда республиканың Халық Комиссарлар Кеңесі мәдени мұқтаждықты жою үшін халықтың өзіне - өзі салық салуы туралы шешім қабылдады. Бұл шешім бойынша жергілікті өкімет орындарына мектеп ұстау үшін қаржы жинауға, отын міндеткерлігін белгілеуге рұқсат берілді. Халық шаруашылығын қалпына келтірудегі табыстардың нәтижесінде мектептердің жағдайы бірте - бірте жақсара түсті, мәдениет мекемелеріне халықтың жәрдемі көбейді. Бірқатар жерлерде мұғалімнің жалақысы жергілікті болыстардың қаражаты есебінен, ал жарықты пайдалану, оқулықтар алу, мектепті жөндеу ауыл шаруашылық және тұтыну қоғамдарының қаржысы есебінен жүзеге асырылды.
192324 оқу жылында бастауыш және жеті жылдық мектептер 15 пайызға өсті. 192425 оқу жылында Қазақстанда 2351 бірінші басқыш мектеп (бастауыш мектеп), оның ішінде 747 қазақ мектебі, 25 мектеп - коммуна және 68 жеті жылдық мектеп пен екінші басқыш мектеп жұмыс істеді.
1926 жылы мамыр айында "ҚАКСР - індегі бірыңғай еңбек мектебінің жарғысы" қабылданды. Бұл тұста ресми деректер бойынша Қазақстанда 1600 мектеп болды деген мағлұмат бар. Бірақ ол мектептердің жайы туралы 1927 жылғы "Еңбекші қазақ" газетінің 14 шілдедегі санында 1600 - ге жуық қазақ мектептері бар, бірақ олардың ішінде ғимараты бар мектептердің саны қырыққа әзер жетеді...- деп жазылды. Сол жылы қараша айында болған өлкелік төртінші партия конференциясында жасалған баяндамада: "Қағазда ауылдағы мектептердің саны көп, ал шындығында ауылда ешқандай да мектеп жоқ. Егер де ауыл мектептерінің үйі болса, онда бұл үйлерде орындық жоқ, егер орындық болса, онда оқулықтар жоқ..."- деп көрсетілді. Орасан көп цифр есептерге қарамастан ауылдағы мектептердің жайы 60 - шы жылдардың орта шеніне дейін оңалып кете алмағанын айта кетуіміз керек. Тағы бір айта кететін жай, орыс поселкелері мен ауылдардағы мектептердің материалдық және басқа жағдайларында үлкен айырмашылық болды. Мұстафа Шоқай "Түркістанның қилы тағдыры" деген кітабында Алматы, "Жалын", 1992 былай деп жазады: "Қазақтар Сырдария губерниясындағы барлық халықтардың 79 процентін құрайды, ол барлық еуропалықтарды орыстарды, украиндарды, белорустарды, немістерді және басқаларын қоса есептегенде бар болғаны 9,5 процент. Соған қарамастан Сырдария губерниясының мектептерінде оқитын қазақ баласы бар болғаны 6 - ақ процент, орыс балалары - 53,6 процент... Басқаша айтқанда, кеңес үкіметі қазақтардың ақшасына орыс келімсектерінің баласын оқытады 96-97-беттер. Мұндай жағдай Сырдария губерниясынан басқа жерлерде де орын алды.
Ауылдық мектептерде оқу мерзімі қысқарақ болды, қазақ балаларының орыс тілін үйрену үшін жеті жылдық мектептерге сегізінші жыл қосылды. Бірінші басқыш мектепте балалар 4 жыл оқыды. Жеті жылдық мектепте екі түрлі болды: оның төрт жылдығы бірінші басқышқа сай келді, ал екіншісі толық емес орта білім берді. Екінші басқыш мектеп (тоғыз жылдық мектеп) үш түрлі оқытудан тұрды, біріншісі мен екіншісі жеті жылдық мектепке сай келді, ал үшіншісі толық орта білім берді. Бірінші басқыш мектептерге теңесетін жасы асқандар мектептерінде 14-17 жастағы балалар 1-2 жыл, әрі кетсе 3 жыл ішінде бастауыш білім алды. Әдетте бұлар мемлекет қарауындағы мектеп - интернаттар еді.
Көшпелі және жартылай көшпелі аудандар үшін интернаты бар мектептер, мектеп-коммуналар құрылып, олардың бүкіл тұрмысын ұстаздардың, тәрбиешілердің бақылауымен оқушылардың өздері басқарды. Кластағы сабақтарға қоса балалар жаттығу шеберханаларында ағаш шебері, етікшілік өнерін үйренетін, т.б. немесе қосалқы шаруашылықта жұмыс істеді, бос уақыттарында табиғатты тамашалап, спортпен айналысты, көркемөнерпаздар үйірмелеріне қатысты. Әдетте, мектеп - коммуналар сол маңайдағы басқа мектептер үшін оқу әдістемелік орталыққа айналды.
Республикада қазақ тіліндегі алғашқы оқулықтар Қазан қаласында бастырылды. Орыс тіліндегі оқулықтар Мәскеуден алдырылды. Қазақ тілінің тұңғыш әліппесін жасап, соңынан із салған жаңашыл ағартушы - ғалым Ахмет Байтұрсынов елде оқу - ағарту ісін дамытуға үлкен еңбек сіңірді. Ол жазған мектеп оқулықтары 1927-1928 жылдарға дейін пайдаланылып келді. Қазақ оқушыларының ересек буыны сауатын Байтұрсыновтың "Әліп-биімен" ашып, ана тілін Байтұрсыновтың "Тіл құралы" арқылы оқып үйренді.
1933 жылдан бастап бастауыш мектеп 4 кластық, орталау мектеп 7 кластық және орта мектеп 10 кластық болып қайта құрылды. Қоғамдық саяси пәндерді оқытуға және оқушыларға жаңаша идеялық тәрбие беруге ерекше мән берілді. Екінші бесжылдық жылдарында республикада мұғалімдер саны екі еседен астам көбейіп, 14 мыңнан 31 мыңға жетті. Педагогтардың 10 пайызының жоғары, 25 пайызының орта және 65 пайызының толық орта емес білімі болды.
1925 жылы республикада 14 педагогикалық техникум және бірнеше халық ағарту институты жұмыс істеді. Орынборда орыс тілінде оқытатын ПИНО (практикалық халық ағарту институты), Семейде, Алматыда, Ташкентте аралас оқытатын институттар болды. 1925 жылы Орынбордағы қазақ халық ағарту институты Қызылордаға көшірілді. Сол жылы халық ағарту институттарында 700-дей студент, оның ішінде 550-ден астам қазақ жастары оқыды.
192324 оқу жылдарында Орынборда, Семейде, Оралда, Алматыда агрономдық және мал дәрігерлік - зоотехникалық техникумдар, орманшылық мектептері ашылып, жұмыс істей бастады.
30 - шы жылдары сауатсыздықты жою, жалпы білім беретін мектептерді көбейту ісі ілгері басты. 1939 жылы республикамызда халықтың сауаттылығы 83,6 пайызға жетті. Сауатсыздықты жоюға бөлінген қаржы 1929-1936 жылдар аралығында 40 есе өсті. Мұның өзі 1940 жылы аталып өткен республиканың 20 жылдығы қарсаңында халықтың түгелдей сауаттануын қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Қазақстанда екінші бесжылдық жылдарында жалпы білім беретін мектептердің саны өсті. Халық ағарту қажеттеріне бөлінетін қаржы көбейді. Егер 1929 жылы бір адамға шаққанда 3 сом бөлінсе, 1935 ж. 33 сом, ал 1938 жылы 90 сом қаржы босатылды. Бұл жылдары Республикада мұғалімдер саны екі еседен астам көбейді.
Қазақстанда оқыған зиялылардың жаңа тобы қалыптасты. Арнаулы орта және жоғары білім беру ісі дамыды. Республикада 1927-1928 жылдары бір ғана жоғары оқу орны -Абай атындағы педагогикалық инистиуты болып, онда не бары 75 студент оқыса, 1941 жылы жоғары оқу орындарының саны 20-ға жетіп, оларда 10,5 мың студент оқыды. Жоғары оқу орындарының арасында Алматы зоотехникалық - мал дәрігерлік 1929 ж., Қазақстан ауыл шаруашылық институты 1930 ж., медициналық 1931 ж., тау-кен 1931 ж., С. М. Киров атындағы ҚазМУ 1934 ж., т.б. болды.
Қазақстанда ғылымның және ғылыми орталықтардың құрылуы. Әдебиет пен өнер саласындағы жетістіктер.
Қазақ АКСР-і құрылғаннан кейін ғылым, өнер мәселелерінің бәрін және архивтерді Ағарту халық комиссариатының ғылыми бөлімі немесе секторы басқарды. Ол 1921 жылғы тамыз айында академиялық орталық болып қайта құрылды. Оның бастамасымен 1924 жылы алғашқы археологиялық карталар жасалды, қазақ халқы тарихының жекелеген мәселелері, оның ішінде халық - азаттық қозғалысының тарихы зерттеле бастады. 1926 жылы КСРО ғылым Академиясының Қазақстандағы табиғат ресурстарын зерттеу жөніндегі экспедиция құрылды. 1932 жылғы наурызда Алматыда КСРО ғылым Академиясының тұрақты базасының құрылуы республикадағы ғылымның дамуында маңызды кезең болды.
Бұл тұста ауыл шаруашылық ғылымын өркендету үшін арнаулы ғылыми орындар: егіншілік, ауыл шаруашылығы, экономика, электрлендіру, су шаруашылығы, жеміс-жидек институттары ұйымдастырылды. 30-жылдардың екініпі жартысында Қазақстан ғылымы одан әрі өркендеді. 1940 жылдың қарсаңында Қазақстанда 110 ғылыми-зерттеу мекемесі жұмыс істеді және оларда 1727 ғылыми қызметкер еңбек етті. КСРО ғылым Академиясының Қазақстандық базасы 1938 жылы КСРО ғылым Академиясының Қазақ филиалы болып қайта құрылуы республикада ғылымды жаңа белестерге көтеру үшін мол мүмкіндіктерге жол ашты.
30-шы жылдары Қазақстанның әдебиеті мен өнерінде біраз өзгерістер, елеулі оқиғалар болды. 1934 жылғы 12- 18 маусымда Қазақстан жазушыларының I съезі болып, онда халықтың рухани қазынасынан нәр алған қазақ әдебиетінің М. Жұмабаев, С. Сейфуллин, I. Жансүгіров, Б. Майлим, М. Әуезов, Ж. Аймауытов сияқты саңлақтармен бірге қазақ әдебиетінің қаулап өсіп келе жатқан мол жеткіншектері бар екені көрінді. Келесі жылы халық поэзиясының алыбы Жамбылдың туғанына 90 жыл толуын бүкіл Кеңес елінің халықтары атап өтті. 1936 жылы республика еңбекшілері Сәкен Сейфуллиннін әдеби қызметінің 20 жылдығын мерекеледі. Қазақстанда қазақ жазушыларымен бірге осындағы туысқан халықтардың өкілдері орыс, ұйғыр, татар қаламгерлерінің шығармашылығы да кең өріске шығып келе жатты.
Осындай жетістіктерге қарамастан 1937 жылы сталиндік қанды тырнақтың жазықсыз жандарды қудалау, тұтқындап жер аудару, сотсыз содырлық жасап ату, жою процесі кең өріс алды. С. Сейфуллин, I. Жансүгіров, Б. Майлин, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов сияқты қазақ халқының тұлғалы ұлдары "халық жауы" деген айып тағылып, қасіретті қудалаудың құрбаны болды.
20 - шы жылдары қазақ көркем театрының дамуы басталды. 1926 жылғы 13 қаңтарда Қызылорда қаласында қазақтың тұңғыш драма театры ашылып, М. Әуезовтің " Еңлік - Кебек" пьесасын қойды.
1932 жылы республикада тұңғыш музыка – драма техникумы, ал 1934 жылы бірінші музыкалық театр ашылды. Сол жылы либереттосын М. Әуезов жазған "Айман- Шолпан" музыкалық комедиясының қойылуы қазақ операсының туғанын паш етті. 1937 жылы қазақтың музыкалық театры опера және балет театры болып қайта құрылды. Қазақ драма театры да айтарлықтай табыстарға жетті.
Республикадағы маңызды оқиғалардың бірі кино өнерінің дүниеге келуі еді. 1938 жылы "Аманкелді" фильмі экранға шығып, ұлттық кино өнерінің іргесі қаланды.
1936 жылы май айында Москвада өткен Қазақстан әдебиеті мен өнерінің алғашқы он күндігі қазақ әдебиеті мен өнер жетістіктерінің айғағы болды. Үкімет қазақ халқының әдебиет пен өнер қайраткерлерінің таланты мен шеберлігін жоғары бағалады. Жазушылардың, артистердің, мәдени құрылыс қайраткерлерінің үлкен бір тобы - Ж. Жабаев, С. Сейфуллин, А. Жұбанов, Т. Жүргенов және басқалар үкімет наградаларына ие болды. К. Байсейітова КСРО Халық артисі деген жоғары атақ алды, ал көп адамдарға Қазақ КСР-інің халық артисі және еңбек сіңірген артисі деген атақтар берілді.
Қорытып айтқанда, көптеген қиыншылықтарға, бұрмалаушылықтарға, кемшіліктерге қарамастан Қазақстанда 20-шы және 30 - шы жылдарда мәдени дамуда бірсыпыра ілгерлеушіліктер орын алды. Егер 1937-1938 жыддары сталиндік жезтырнақ аппарат қазақ зиялыларын қудаламағанда бұл табыстың қомақтырақ болуы мүмкін еді. Сондай-ақ республика мәдениетінің одан әрі кеңінен дамып, құлаш жаю процесіне 1941 жылы басталған Ұлы Отан соғысы да кері әсерін тигізді.
IV-Бөлім. Қазақстан Кеңестер Одағы құрамында
Жиырма бесінші тарау. Қазақстан Ұлы Отан соғысы және соғыстан кейінгі жылдарда (1941-1950 жж.)
1. Қазақстандықтардың майданға аттануы және олардың қаһарман ерліктері.
2. Республика экономикасын майдан мүддесіне бағындыру. Халықтың тылдағы ерен ерлегі.
3. Соғыстан кейінгі жылдарда халық шаруашылығы және мәдениеттің дамуы.
Қазақстандықтардың майданға аттануы және олардың қаһарман ерліктері
1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы Кеңес Одағы үшін бұрын - соңды бастан кешкен барлық соғыстардың ішіндегі ең ауыры болды. Соғыс елді біртұтас жауынгерлік лагерьге айналдыруды, бүкіл экономика мен кеңес халқының күш-жігерін майдан мүддесіне, жауды жеңу мақсатына жұмылдруды талап етті. Қазақстан еңбекшілері бұл міндетті толығымен қолдады. Сөйтіп, азаттық соғысына бір кісідей көтерілді. Осы тұста өткен жиындарда олар Отан алдындағы парызын орындауға әзір екендіктерін білдірді. Қызыл Армияның қатарына өз еріктерімен баратындықтары туралы қалалық және аудандық әскери комиссариаттарға мыңдаған арыздар түсіп жатты. Жас жігіттер мен қыздар, аға буын өкілдері қолдарына қару алып, майданға аттануға тілек білдірді.
Соғыстың алғашқы күндерінде-ақ Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қырғызстаннан шақырылған жігіттерден 316-атқыштар дивизиясы жасақталды. Оның командирі болып азамат соғысына қатысушы генерал И. Н. Панфилов тағайындалды. Соғыстың бастапқы үш айыныц ішінде 238, 310, 314, 387 және 391- атқыштар дивизиялары құрылды. 1941 жылдың аяғына дейін мұнда тағы бір дивизия, үш бригада жасақталды. Соғыс кезінде не бары республикада 12 атқыштар, 4 атты әскер дивизиясы, жиырмадан аса атқыштар және атты әскер бригадалары, әуе күштерінің, зеңбірекшілерінің полктері, әр түрлі соғыс саласының ондаған батальондары құрылды. Республика адам күштерімен тек қазақстандық құрамалар мен бөлімшелердің ғана емес, сондай-ақ Қазақстаннан тыс жердегі басқа да құрамалар мен бөлімдерді толықтырып отырды. Қарулы күштер мен еңбек армиясының қатарына барлығы 1,8 млн. қазақстандықтар қатысты. Республика майданға 14,1 мың көне жеңіл автомашина, 1,5 мың трактор, 110,4 мың жылқы және 16,2 мың арба жіберді.
Қазақстан офицер кадрларын және армия мен флот үшін резерв даярлау ісіне лайықты үлес қосты. 1941-1945 жж. әскери оқу орындарына 42 мыңнан астам жас қазақстандықтар жіберілді, республика жерінде тұрған 27 әскери оқу орны 16 мыңдай офицер даярлап шығарды.
Ұлы Отан соғысының даңқты тарихының беттеріне жазылған қазақстандықтардың ерлігі аз болған жоқ. Еліміздің басқа да халықтарының ұл-қыздарымен қатар біздің республиканың жастары да жаумен Балтық теңізінен Қара теңізге дейінгі майдан шептерінде ерлікпен шайқасты. Қазақстандықтар соғыстың алғашқы күндерінен бастап басқыншылармен кескілескен ұрыс жүргізді. Даңқты Брест қамалын қорғаушылардың қатарында мыңдаған қазақстандықтар болды. Олардың арасында Ғ. Жұматов, Ш. Шолтаров, К. Иманқұлов, Е. Качанов, т. б. жаумен жан аямай шайқасып, ерліктің үлгісін көрсетті. Жау тылында қалған көптеген жауынгерлер партизан қозғалысына қатысты.
Әсіресе, Мәскеу түбіндегі шайқаста қазақстандықтардың жауынгерлік даңқы шықты. Республикада жасақталған 316 - атқыштар дивизиясына астанаға апаратын негізгі өзекті жолдардың бірі - Волокаламск тас жолын қорғау тапсырылды. Мұнда майор Бауыржан Момышұлы басқарған 1073 - ұлан атқыштар полкі жау шабуылына дивизияның басқа бөлімдерімен бірге ерлікпен тойтарыс берді Б. Момышұлына 1990 жылы Совет Одағының Батыры атағы берілді. Қысқа мерзім ішінде бұл дивизияның жауынгерлері бір танк және екі жаяу әскер дивизиясын талқандады. 316-дивизияның жоғары қаһармандық қабілетін қамтамасыз етуге оның командирі И. В. Панфилов зор еңбек сіңірді.
Дубосеково разъезі түбінде 28 - панфиловшы жауынгерлер 50 танкісінің шабуылына қарсы тұрды. Саяси жетекші В. Г. Клочковтың жауынгерлерді ерлікке жігерлендіріп: "Ресей жері кең байтақ, бірақ шегінер жер жоқ, артымызда - Мәскеу!"- деген сөздері бүкіл майданға тарап кетті. 28 жауынгер - орыстар, қазақтар, украиндар, қырғыздар - 4 сағат бойы өршелене жасалған жау танктерінің тынымсыз шабуылына ерлікпен тойтарыс берді. Олар қасық қаны қалғанша шайқасты. Бәрі дерлік қаза тапты, бірақ жауды өткізбеді. Сондай-ақ Мәскеуді қорғау тарихына панфиловшылар дивизиясы бөлімдерінің саяси жетекшілері П. В. Вихров, М. Ғабдуллин, автоматшылар Т. Тоқтаров, Р. Амангелдиев мәңгі өшпес із қалдырды.
316 - дивизия жауынгерлерінің ерлігі мен қаһармандығы жоғары бағаланды. 1941 жылы 17 қарашада оған 8-ші ұлан дивизиясы атағы берілді. Мәскеу түбіндегі ұлы шайқасқа панфиловшылардан басқа Қазақстанда жасақталған басқа да әскери құрамалар қатысты.
Гитлершіл басқыншылардың Мәскеу түбінде талқандалуы жау әскерлерінің рухын түсірді. Гитлердің қауырт соғыс жоспары біржолата күйреп, неміс - фашист армиясының жеңілмейтіндігі жөніндегі аңыз адыра қалды.
Ұлы Отан соғысы барысында Сталинград шайқасы бетбұрыс кезең болды. Бұл сұрапыл шайқасқа қатысқан құрамалардың арасында Қазақстанда жасақталған 38-атқыштар дивизиясы бар еді. Ол әр кезде 62 - армия қолбасшысы В. И. Чуйков, 57-армия қолбасшысы Ф. И. Толбухин, сондай-ақ Сталинград үшін болған шайқастың негізгі ауыртпалығын көтерген 64-армияның қолбасшысы М. С. Шумилов құрамында соғысты.
Қазақстандық жауынгерлер тек Сталинград түбінде ғана емес, сонымен қатар Курск иінінде, Днепр, Ленинград үшін шайқастарда жан қиярлықпен соғысты. Ленинград қоршауындағы әскери бөлімдерде қызмет еткен жауынгерлердің арасында Д. Шыныбековтың, алысқа ататын зеңбірекке бекітілген аэростат командирі С. Жылқышиевтің есімдері мақтанышпен аталып жүрді. 1942 жылғы шайқастардың бірінде Батыс Қазақстан облысындағы Жаңақала ауданының түлегі Арыстан Ахметов өз есімін өшпес даңққа бөледі. Ол 19 жауынгермен әскери маңызы бар бір төбені жаудан қорғап, соңғы адамы қалғанша соғысты. Жаралы болып ес-түссіз жау қолына түскен одан жау солдаттары әскери мағлұмат алмақ болып азапқа салды. Тістерін сындырып, құлағын кесті. Осындай азапта жау офицерінің бетіне түкіріп, қайсарлық пен қаһармандык үлгісін көрсеткен А. Ахметовты қанішерлер үстіне жанармай құйып өртеп жіберді. Батыр жігіт жау алдында сес бермей, өмірден өтті. Елге оның ерлігі туралы хабар майдангер жазушы Павел Кузнецовтыц очерктері арқылы жетті.
Қуатты жарылғыш минамен жау танкісінің астына түскен Қарсыбай Сыпатаев, капитан Н. Гастеллоның ерлігін қайталаған ұшқыш Нүркен Әбдіров, жаудың пулеметтен оқ шашып тұрган дзотының аузын өз кеудесімен жапқан Ленинград қорғаушысы Сұлтан Баймағамбетов қазақ жауынгерлерін ерлікке рухтандырды.
Қазақстандық жауынгерлер Украинаны, Белоруссияны, Балтық бойын, Молдавияны азат етуге қатысты. Мыңдаған қазақ жігіттері Кеңес әскерінің құрамында Шығыс Еуропа халықтарын Гитлердің тепкісінен азат етуге ат салысты. Қазақстандық жауынгерлер Берлинді алуға қатысты. Лейтенант Рақымжан Қошқарбаев қатардағы жауынгер Григорий Булатовпен бірге Рейхстаг қабырғасына қызыл жалау тікті.
Қазақстандықтар партизандық қозғалысқа белсене қатысты. Толық емес мәліметтерге қарағанда, Украинаның партизандық құрамалары мен отрядтарында - 1500, Ленинград облысында 220-дан астам қазақ жігіттері соғысқан. Белоруссияның әр түрлі аудандарында әрекет еткен партизандық бригадалар мен отрядтарда 1500-ден аса қазақстандықтар болған. Партизан қозғалысына қатысқан даңқты қазақ жігіттері Г. Ахмедьяров, Ғ. Омаров, В. Шаруда, Қ. Қайсенов, Ә. Шәріпов, Ә. Жанкелдин, Ж.Саин, т. б. есімдері бүгінде зор құрметке ие болып отыр.
Ұлы Отан соғысы майдандарында көрсеткен ерліктері үшін қазақстандықтар Кеңес Одағының орден, медальдарымен наградталды. 500-ге жуық қазақстандыққа Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Олардың 99-ы қазақ. Солардың қатарында Кеңестік Шығыстың қос қарлығашы, қаһарман қыздары - Әлия Молдағұлова мен Мәншүк Мәмбетова бар. Кеңес Одағының Батыры атағы ұшқыштар Т.Бигелдинов, Л. И. Беда, И. Ф. Павлов, С. Д. Дуганскийге екі реттен берілді. 110 қазақстандықтар Даңқ орденінің үш дәрежесіне ие болды. Қазақстандықтар соғыстың Қиыр Шығыстағы соңғы ошағын жоюға да белсене қатысты. Соғыс Қазақстан үшін қымбатқа түсті. Ұлы Отан соғысында 603 мыңдай Қазақстан азаматтары ерлікпен қаза тапты.
Республика экономикасын майдан мүддесіне бағындыру. Халықтың тылдағы ерен ерлігі
Ұлы Отан соғысы майдандарында Кеңес Қарулы Күштерінің жеңіске жетуіне елде қалған еңбекшілер жанқиярлық еңбегімен үлкен үлес қосты. Соғыстың алғашқы айларынан бастап, Қазақстандағы экономиканы соғыс мүддесіне бейімдеп қайта құру, материалдық және адам ресурстарын қайта бөлу шаралары жүргізілді.
Майдан шебінен көшіп келген кәсіпорындарды орналастыруға республикада 2300 мың шаршы метр өндіріс аудандары босатылды. Кәсіпорындармен бірге келген адамдарды Қазақстан еңбекшілері жақын бауырындай қабылдап, қамқорлық көрсетіп, тұрғын үймен, басқа да қажет нәрселермен қамтамасыз етті.
Республика өнеркәсібінде 1940 жылы 158 мың адам жұмыс істесе, 1945 жылы 255 мың жұмысшыға дейін жетті. Олар соғыс жылдарындағы қысылтаяң кездің қиындықтарын жеңе отырып, еңбекте жаппай ерлік көрсетті. Қазақстанды майданның сенімді тірегіне, елдің ең негізгі әскери өнеркәсіп ошағына айналдырды. Мұның өзі жалпы одақтық экономиканың, өндірістің бар саласында да, сол сияқты жаңадан құрылған саласында да, оның үлесін арттыруды талап етті. Оған Батыс аудандардан көшіріліп келген 220-дан астам кәсіпорындарды қатарға қосудың үлкен маңызы болды. Қазақстанда 1943 жылы қорғаныстық маңызы бар ондаған кәсіпорындар іске қосылды, бұрыннан істеп түрған кәсіпорындар өнім өндіруді арттырды. Мәселен, сол жылы республикадағы қара металлургия өндірісінің тұңғышы Ақтөбе ферросплав зауыты іске қосылып, өнім шығара бастады. Ақтөбе химия комбинаты бор, фосфор кышқылдарын, сода шығаруды жолға койды. Шымкент дәрі-дәрмек жасау зауыты шөптен дәрі жасауды игерді. Теміртауда Қарағанды металлургия комбинатын салу қолға алынды. Машина жасау зауыттары Алматыда, Шымкентте, Қарағандыда іске қосылды. Жаңа рудниктер мен байыту фабрикалары салынып, мыс, қалайы, күміс, алтын шығару артты. Балқаш, Қарсақпай мыс қорыту зауыттары күшейді. Түсті металл шығару өсті. Тамақ өнеркәсібінің: Шымкентте жеміс-жидек консерві комбинаты, Алматы, Қарағандыда кондитер фабрикалары, Петропавлда темекі фабрикасы пайдануға берілді.
1941 жылы темір жолда әскери жағдай енгізіліп, әскер тәртібіне көшу темір жол арқылы жүк, шикізат тасуды жақсартты. Ескі жолдарда поездардың өтуі жиіледі. Ақмола- Қарталы жол бөлігі іске қосылды. Темір жолдағы жұмыстың көбін әйелдер атқарды. Олар теміржолшылардьщ 35 пайызын қамтыды.
1944 жылы Текелідегі қорғасын - мыс комбинатының бірінші кезегі, Өскемен мыс зауыты іске қосылды. Республикада қара металлургия, мұнай өндеу өнеркәсібі қалыптасты. Ертісте халықтық құрылыс Өскемен ГЭС-і салынып бітті.
Бұл жылдарда Қарағанды көміршілері Сібір, Орал, Поволжье өнеркәсіп аудандарын жоғары сапалы кокстелген көмірмен жабдықтап тұрды. Жер астында жұмыс істеген лавалардың саны 1941-1945 жылдары 63-тен 158-ге дейін өсті. 19 жаңа шахта мен 3 көмір разрезі іске қосылды. Шын мәнінде тағы бір жер асты Қарағандысы пайда болды. Соғыс жылдары Қарағанды көмір алқабында 34 млн. тонна көмір шығарылды, бұл соғысқа дейінгі бассейнде шығарылған көмірден 3 млн. тонна артық деген сөз. Мұнай кәсіпшілігінің қуаты артты. Қошқар, Комсомольск, Жолдыбай мұнайшылығы іске қосылды. Соғыстың соңғы үш жылында Қазақстан 2472,2 мың тонна сапалы мұнай өндірді. 1941 жылғы қаңтардан 1945 жылға қаңтарға дейінгі аралықта Қазақстанның электр энергиясын өндірудегі Одақ бойынша үлес салмағы 1,31-ден 2,67 пайызға дейін өсті. Соғыс кезінде барлығы 460 зауыт, фабрика, кеніш, шахта және басқа өндірістер салынды. Өнеркәсіптің өсу қарқыны артуы нәтижесінде оның республикадағы халық шаруашылығындағы үлес салмағы 60 пайыздан 1945 жылы 66 пайызға дейін өсті. Темір жолдың ұзындығы 1940 жылғы 6581 шақырымнан 8400 шақырымға дейін жетті. Руда мен мұнай өнімдерін тасымалдау 4 есе, көмір мен қара металды тасымалдау екі есе артты. Қазақстан өнеркәсібінің соғыс жылдарындағы Жеңіске қосқан үлесі Кеңес халқының ауыр күндердегі сүйеніш, тірегі болғандығын қазақ халқы орынды мақтан етеді.
Қазақстанның колхозшы шаруалары соғыстың жеңіспен аяқталуына қомақты үлес қосты. Село еңбеккерлеріне көмекке қала тұрғындары келді. Республиканың колхозсовхоздарында жыл сайын 300 мыңға жуық қала халқы еңбек етті. Жау басып алған аудандардан көшіп келген шаруалар еңбекте ерліктің үлгісін көрсетті. Солардың бірі - Батыс Қазақстан облысының Теректі МТС-інде істеген Украинаның атақты тракторшысы Паша Ангелинаның бригадасы. Оның берекелі бастамасы мен тәжірибесі жергілікті механизаторлар тарапынан қызу қолдау тапты. Украинаның даңқты қызылшасысы М. С. Демченко Жамбыл облысы Талас өңірінде қант қызылшасын өңдеу әдістерін өндіріске енгізуде шынайы шеберлік танытты.
Қазақстан еңбекшілері тары өсірудің шебері - Шығанақ Берсиевті, атақты күрішшілер - Ыбырай Жақаев пен Ким Ман Сам сияқты үздік шыққан жаңашылдар мен астықтан мол өнім алудың майталмандары Мұнира Сатыбалдинаны, Анна Дацкованы, Нүрке Алпысбаеваларды және т.б. орынды мақтан етті.
Мал шарушылығы өнімдерін өндіру мен қоғамдық мал басының өсу жоспарлары ойдағыдай орындалып отырды. Қоғамдық мал басы Республикада соғыс жылдарында 3 млн. басқа жуық өсті. Қазақстанның колхоздары мен совхоздары бұл тұста соғыстан бұрынғы бес жылмен салыстырғанда астықты - 30,8 млн. пұт, етті - 15,8 млн. пұт, картоп пен жемісті - 14,4 млн. пұт, сүтті - 3194 мың центнер, жүнді - 17,7 мың центнер артық берді. 1944 жылы Бүкілодақтық еңбек жарысында мал шаруашылығын өркендетудегі орасан зор табыстары үшін Батыс Қазақстан облысының Жаңақала, Гурьев облысының Қызылқоға аудандары КСРО Қорғаныс комитетінің ауыспалы Қызыл Туын жеңіп алды. Жалпы соғыс кезінде Қазақстанның ауыл-село еңбеккерлері өздерінің патриоттық және еңбек парыздарын айтарлықтай өтеді. 1941-1945 жж. олар майдан мен елге 5829 мың тонна астық, 734 мың тонна ет және басқа да азық-түлік, өнеркәсіп үшін шикізат берді.
Жауды жеңуге республиканың оқыған зиялылары да өздерінің үлкен үлесін қосты. Олардың қатары еліміздің батыс аудандарынан уақытша көшіп келіп паналаған ғалым, жазушы, әртіс, ұстаз, дәрігерлермен т. б. толықтырылды.
Еліміздің шығыс аудандары мен Қазақстанның халық шаруашылығының түбегейлі мәселелерін зерттеп, соның негізінде жасалынған ұсыныстарды іске асыруға академик В. Л. Комаров бастаған КСРО ғылым Академиясының Қазақ бөлімшесі Президумының төрағасы, көрнекті ғалым Қ. И. Сәтбаев басқарған республиканың жүзден аса ғалымдары қатысты. Олар қазба байлықтың көптеген жаңа орындарын ашты, олардың майдан мүддесі үшін тез игерілуіне үлес қосты.
Ғалымдар, жоғары оқу орындарының ұстаздары, мектеп мұғалімдері және тағы басқалары халық арасындағы идеялық - тәрбие беру саласында үлкен жұмыс жүргізді. Денсаулық сақтау қызметкерлері қажырлылықпен еңбек етті. Соның арқасында емханаларда емделуде болған жаралы жауынгерлердің жетпіс пайыздан астамы қайтадан қатарға қосылды. Соғыс кезінде 118 техникумнан 92- сі сақталды, онда оқитын оқушылар саны тек 389 адамға ғана қысқарды. 1941 ж. дейінгі 20 жоғары оқу орнына жаңадан төртеуі қосылды. Оларда оқитын студенттердің саны 10,4 мыңнан 15 мыңға дейін өсті.
Осындай қиын - қыстау күндерде қазақ совет әдебиетін дамытуға үлкен көңіл бөлінді. Соғыс кезінде А. Толстой айтқандай, Кеңес поэзиясының алыбы Жамбылдың өлеңдері Отан қорғауға шақырған қаһарлы дабыл іспеттес болды. Оның "Ленинградтық өрендерім" атты өлеңінің өнегелік те, тәрбиелік те мәні зор еді. Майдангер ақын Қ. Аманжолов 'Жеңістің, дауыл мен оттың жыршысымын" деп орынды айтты. Н. Тихонов айтқандай, оның "Абдолла" поэмасы қазақ поэзиясының інжу- маржанына айналды. Партизан шоғырының комиссары Ж. С. Саинның шығармаларын есімі естен кетпейтін Назым Хикмет "Кеңес Одағының барлық халықтарының мызғымас достығының белгісі" деп атады. М. Әуезовтің соғыс кезінде "Абай" эпопеясының бірінші кітабын жазуы қазақ әдебиетінің әлемдік аренаға шығуына жол салды. Қазақ әдебиетімен бірге қазақ өнері де дамыды. Соғыстың алғашқы үш жылы ішінде Қазақстан өнер шеберлері өздері қамқорлыққа алған ұжымдарда 20 мың спектакль мен концерттер көрсетті, олардың ішінде мыңнан астам концерт майдан шебінде берілді.
Республика еңбекшілері өздерінің жеке жинағынан майдан қорына 4,7 млрд. сом ақша берді. Сонымен қатар олар майдангерлерге 2 млн. - нан аса жылы киім, 1600 вагон сыйлық жөнелтті. Республика еңбекшілерінің өздерінің жеке қаражаттарына "Қазақстан комсомолы", Түрксибші", "Қарағанды шахтері", "Қазақстан мұнайшысы", "Қазақстан металлургі", "Қазақстан пионері" атты авиаэскадриялар жасақталды. Ол үшін 480 млн. сом қаржы жиналды.
Республика еңбекшілері Ленинградты (қазіргі Санкт-Петербург) қорғаушыларға 400 вагон сыйлық жөнелтіп, жаудан тазартылған аудандардан көмегін аяған жоқ. Орел облысын қамқорлыққа алып, оларға 200 вагоннан аса жабдық, ауыл шаруашылығы машиналарын, азық-түлік, тұрмыстық заттар және 100 мың бас мал жөнелтті. Осындай көмек Украина мен Белоруссияға, Солтүстік Кавказға және Ленинград, Курск, Калинин облыстарына көрсетілді.
Мұның барлығы майдан мен тылдың бірлігін, халықтар достығын нығайтуға үлкен әсерін тигізді. Қазақстан еңбеккерлерінің майданға көмегі қызыл әскерлердің жағдайын жақсартып, олардың жауынгерлік рухын көтерді, Қызыл Армия бөлімдерінің жауды талқандау үшін мүмкін болған нәрсенің бәрін істеуге жігерлендірді. Сөйтіп, Қазақстан соғыстың алғашқы күнінен бастап-ақ Кеңестер Одағы арсеналдарының біріне айналды, оның экономикалық тіректерінің бірі болды.
Соғыстан кейінгі жылдардағы Қазақстанда халық шаруашылығы мен мәдениеттің даму.
ҚҰлы Отан соғысы жеңіспен аяқталғаннан кейін Қазақстан еңбекшілері бейбіт құрылысқа қайта оралды. Экономиканы бейбітшілік жағдайға бейімдеп қайта құру еңбекшілердің қоғамдық - саяси белсенділігі жағдайында жүргізілді. 1945 жылы қазан айында Алматыда Республиканың 25 жылдығына арналған Қазақстан Жоғары Кеңесінің мерекелік сессиясы болып, оған туысқан республикалардың, Мәскеу мен Ленинградтың делегациялары, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының озаттары, ғылым мен мәдениет қайраткерлері қатысты. Осы мерекеге орай 5304 адам ордендермен және медальдармен наградталды.
1946 жылы 18 наурызда қабылданған төртінші бес-жылдыққа арналған жоспар бойынша соғыстан бүлінген аудандарды қалпына келтіру, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының соғыстан бұрынғы дәрежесіне жетіп, одан едәуір асып түсу міндеті белгіленді. Сонымен бірге онда Қазақстан экономикасын өрге бастауға үлкен мән берілді.
Республикада ауыр индустрияны жедел дамыту, сондай-ақ, жеңіл және тоқыма өнеркәсібін одан әрі өркендету көзделді. Тұрғын үй құрылысын және қалалар мен жұмысшылардың тұрақты аудандарында мәдени- тұрмыстық орындар жүйесін кеңейтуге ерекше көңіл бөлінді. Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын өркендету негізінде республика еңбекшілерінің материалдық және мәдени тұрмыс дәрежесін одан әрі көтеру көзделді. Қазақстанға бөлінген күрделі қаржы көлемі одақ бойынша үшінші орынға шықты. Мұнда күрделі қаржы кәсіпорындарды қалпына келтіруден гөрі бұрынғыларын кеңейтіп, жаңа кәсіпорындар салуға бағытталды. Төртінші бесжылдықта бүкіл елде өнеркәсіп өнімі 1940 жылмен салыстырғанда 40 пайызға өсетін болып белгіленсе, Қазақстанда ол 2,2 есеге арту көзделді. Бесжылдық қорытындысында Қазақстан өнеркәсібінің жалпы өнімі 1940 жылмен салыстырғанда 2,3 есе, оның ішінде көмір шығару 2,5, мұнай 1,5, газ -1,9, электр қуатын өндіру 4,1 есе артты.
Соғыстан кейінгі кезеңде ауыл шаруашылығы артелінің жарғысын бұзушыларға қарсы күрес күшейді. 1946-1947 жылдары колхоздарға қарыздар болып келген мекемелер мен ұйымдардан 214 млн. сом ақша, 540 мың гектар жер қайтарылды. Осы жылдарда ұсақ колхоздарды ірілендіру шаралары іске асырылып, республикада соғысқа дейінгі 6400 колхоздан 1950 жылғы қаңтарда 3670 колхоз қалды, олардың жалпы саны 2 есеге жуық қысқарды.
Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық базасы нығайтылды. Төртінші бесжылдықтың аяғына қарай Қазақстан шаруашылықтарында 50 683 трактор, 16 мыңнан астам комбайн, ондаған мың автомашина, шөп шабатын және басқа машиналар істеді. Бұлардың басым көшпілігі ескі, моральдық жағынан да тозып, ескірген техника болатын. Ауыл - селода механизаторлар қатары өсіп, МТС қызметкерлерінің жыл сайынғы орташа саны 10 мың адамға көбейді.
1948 жылы республикада ауылдар мен селоларды жаппай электірендіру жорығы басталды. Сөйтіп, төртінші бесжылдық тұсында 752 колхоз, 317 МТС, 164 совхоз және 193 селолық аудан орталықтары электрленді. Селолық электр станцияларының қуаты 1945 жылмен салыстырғанда 2,8 есе өсті.
Республикада төртінші бесжылдықта егіс көлемі бір миллион гектардан аса ұлғайды. Ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығы артты. 1950 жылы астықтың жалпы түсімі 47 654 центнерге жетіп, соғыстан бұрынғы дәрежесінен 89 пайыз асып түсті. Ірі қара малдың, қой мен жылқының жаңа тұқымдары өсіп жетілді. Атап айтқанда, қазактың ақ бас сиыры, алатау сиыры, қазақтың биязы жүнді қойы, арқар - меринос қойы, Қостанай жылқысы будандастырылып, жаңа тұқым алынды. Малдың жалпы саны өсті: ірі қара-27, қой мен ешкі - 70, жылқы - 71 пайыз көбейіп, шошқа - 2,7 есе артты. Дегенмен ауыл шарушылығын өркендетуде елеулі қиыншылықтар мен кемшіліктер болғанын да айтуымыз керек. Бұл кезде республиканың мал шаруашылығы мейілінше ауыр жағдайда еді. 1951 жылы бар болғаны 4,5 миллион ірі қара (1928 ж. 6,5 млн. болған), 1,5 млн. жылқы (3,5 млн.), 127 мың түйе (1 млн.) болды. Тек қой саны бойынша, олардың тез өсетіндігі есебінен, 1928 жылдың дәрежесіне жақындады. 1928 жылы 18566 мың қой болса, 1951 жылы қой мен ешкінің саны 18036 мың басқа жетті.
1946 жылы қуаңшылық болып, астық шықпай, халық азық - түлік тапшылығының зардабын шекті. Колхоз, совхоз, МТС - тардағы техника ескірген, еңбек өнімділігі төмен еді. Ауыл шаруашылығының әртүрлі жарғысын бұзушылық етек алды. Колхоздардың меншігі талан-таражға түсті. Колхозшыларға еңбек күнге өнім бөлінбеді. Олардың еңбекке ынталылығы төмен болды. Осыған байланысты әкімшіл - әміршіл жүйе қатал саясат жүргізіп, село тұрғындарын мәжбүрлікте ұстады. Олардың саяси құқықтары аяқ асты етіліп, туған жерлерінен кетуіне тыйым салынды. Еңбек ақы төлеуде теңгермешілік орын алды. Колхоздарда, совхоздарда өндірілген астықтың тұқымдық қордан басқасы мемлекетке дайындық қорына алынды. Колхозшылардың, совхоз жұмысшыларының жеке шаруашылықтарынан ет, сүт, жүн дайындау жүргізілді. Ауыл - селодағы мұндай ауыр жағдайды өзгерту мәселесіне 50 - жылдардың орта шеніне дейін көңіл бөлінген жоқ. Сайып келгенде, өнеркәсіпті қалпына келтіру, оны жаңа деңгейге көтеру ауыл -селоны қанау есебінен іске асты.
Халық шаруашылығын қалпына келтіру жылдарында республика жазушылары шығармаларының басым көпшілігі ұлы Отан соғысы тақырыбына арналды. Ғ. Мүсіреповтың "Қазақ солдаты", Ә. Нүрпейісовтың "Курляндиясы" сияқты соғыс тақырыбына жазылған еңбектерде қазақстандық жауынгерлердің жоғарғы адамгершілік қасиеті, жеңіс жолындағы күресте көрсеткен ерлігі баяндалды. Еңбек тақырыбына жазылған С. Мұқановтың "Сырдария", Ғ. Мұстафиннің "Миллионер", Слановтың "Кең өріс" сияқты туындаларында жұмысшылардың, колхозшы шаруалардың өмірі көрсетілді.
Осы жылдарда М. Әуезовтің "Абай жолы", С. Мұқановтың "Шоқан Уәлиханов" сияқты көптеген тарихи шығармалар жарық көрді. "Абай" қойылымы үшін Қазақ Академиялық драма театрының ұжымы КСРО мемлекеттік сыйлығын алды.
Музыка мәдениеті өрлеу жолына шықты. М. Төлебаевтің "Біржан-Сара", А. Жұбанов пен Л. Хамидидің "Абай", Е.Брусиловскийдің "Дудар-ай", Қ. Қожамияровтың ұйғыр тіліндегі "Назугум" опералары сол жылдарда дүниеге келді. "Біржан - Сара" операсына КСРО мемелекеттік сыйлығы берілді.
1946 жылы республикада Ғылым академиясы құрылып, оның президенттігіне көрнекті ғалым, академик Қ. И. Сәтбаев сайланды. Осы жылдарда Ақтөбе, Гурьев, Қарағанды, Қостанай, Петропавл, Шымкент екі жылдық мұғалімдер институттары жоғары білім беретін педагогикалық институттар болып қайта құрылды.
Жалпыға бірдей жетіжылдық білім беру туралы Заң одан әрі жүзеге асырылды. 1952 жылдың аяғында Қазақстанда жалпыға білім беретін 9 мыңдай мектеп, 125 техникум мен арнаулы оқу орны жұмыс істеді, бұларда 1,5 млн. адам оқыды. Алайда, мектептердің материалдық жағдайы онша болған жоқ. Олардың көпшілігінің ғимараты болмады. Сондықтан оларға ғимарат салу, мектептердің ескірген, тозған үйлерін жөндеуге халықтың, село мен қала еңбекшілерінің тарапынан үлкен көмек көрсетілді. Сонымен бірге олар клуб, кітапханаларға да жәрдемдесті. Кітап қорларын толықтыру үшін кітап, радиоқабылдағыш, т.б. мәдени құралдарды жинап берді.
Алайда, бұл кезде Қазақстанның мәдениеті, әдебиеті, ғылымның одан әрі дамуына XX ғ. 50 - ші жылдардың басында өзінің шырқауына жеткен тоталитарлық социализм идеологиясы кері әсерін тигізді. Әсіресе БКбП Орталық Комитетінің "Звезда" және "Ленинград" жорналдары туралы 1946 ж. 14 тамыз қаулысы басқаша ойлайтын адамдарды қудалаудың жаңа науқанын ашып берді. Қазақстан партия комитеттері де өз жұмысын осы қаулының ағымына құрды. Республика Компартиясы Орталық Комитетінің 1947 ж. наурызда өткен пленумы төменгі партия ұйымдарынан Қазақстан тарихын жазудағы, әдебиет пен өнердегі саяси қателер мен ұлтшылдық бұрмалауға қарсы большевиктік сынды кеңінен өрістетіп, БКбП Орталық Комитетінің идеологиялық мәселелер жөніндегі қаулыларын сөзсіз орындауды талап етті.
Бұл кезде Орталықта "Ленинградтық іс", "Дәрігерлердің ісі" қолдан жасалып жатқан кезде Қазақстанда "Бекмахановтың ісі" ұйымдастырылды. Ол іс бойынша Е. Бек-махановтың 1947 жылы шыққан "XIX ғасырдың 20-40 жж. Қазақстан" деген монографиясында буржуазияшыл - ұлтшыл концепциялар дамытылған және оның саяси-идеалық зияны бар деп табылды. 1950 ж. "Правда" газеті "Қазақстан тарихының мәселелерін маркстік-лениндік тұрғыдан жазу үшін" деген мақаласында оның кітабын айыптады. Осыдан кейін тарих ғылымдарының докторы Е. Бекмаханов Ғылым академисынан шығарылды, ал 1952 ж. 4 желтоқсанда Қазақ ССР Жоғары сотының алқасы оны 25 жылға соттады. Тек Сталин өлгеннен кейін ғана Е. Бекмахановты айыптау жөніндегі іс қайта қаралып, қылмыс құрамы жоқ болғандықтан жабылып, 1954 жылы түрмеден босап шықты.
40 жылдардың аяғы - 50-жылдардың басында "Бекмахановтың ісі" жалғыз болмады. Республиканың көрнекті қоғамтану ғалымдары А. Жұбанов, X. Жұмалиев, Б. Сүлейменов, Е. Смаилов және т. б. нақақтан тағылған саяси айыптармен жазаланды. Ә. Әбішев, Қ. Аманжолов, Қ. Бекқожин, С. Бегалин және басқа белгілі ғалымдар мен жазу-шылар саяси және буржуазиялық-ұлтшылдық қателіктер жіберді деп дәлелсіз айыпталды.
Сөйтіп, соғыстан кейінгі жылдарда Қазақстанда пісіп-жетіліп келе жатқан қоғамдағы жаңа өзгерістер әміршіл-әкімшіл жүйенің қудалауымен тұншықтырылып тасталды.
IV-Бөлім. Қазақстан Кеңестер Одағы құрамында
Жиырма алтыншы тарау. ХХ ғ. 50-ші жылдардағы Қазақстанның саяси-әлеуметтік жағдайы және экономикасы мен мәдениеті.
1. Республиканың қоғамдық-саяси өмірі. Өнеркәсіп саласындағы жетістіктер.
2. Қазақстан ауыл шаруашылығының артта қалуы. Тың игеру.
3. Мәдени дамудағы өзгерістер.
Республиканың қоғамдық - саяси өмірі. Өнеркәсіптің даму барысы
1953 жылғы 5 наурызда Коммунистік партия мен Кеңес Одағының басында 30 жылдан астам отырған И. В. Сталин қайтыс болды. Сталин өлгеннен кейін елде демократиялық қайта қүру процесі қарқынды жүре бастады. Демократиялық өзгерістердің ықпалымен Кеңес өкіметі шамадан тыс орталықтандыруды босаң-сытуға және одақтас республикалардың шаруашылық, саяси-мәдени құрылыс саласындағы құқықтарын кеңейтуге бағытталған кейбір шараларды жүзеге асыруға мәжбүр болды. Бұл кезде Қазақстанның бюджет құқықтары кеңейтіліп, оның көлемі едәуір өсті. Атап айтқанда, 1951-1955 жж. өнеркәсіпке жұмсалған қаржының жалпы көлемі 1941-1950 жж. салыстырғанда 2,3 есе артты. Ал 1956 жылдан бастап табыстың кейбір түрлері бойынша республикалық бюджеттерге қаржы бұрыңғыдан да көбірек бөліне бастады. Қазақстан бюджетінің шығыс көлемі -1953-1960 жылдарда 7 еседен аса ұлғайды: 434, 9 млн. сомнан 3 млрд. 53 млн. сомға дейін жетті.
1954-1956 жылдарда одақтық министрліктерден республика қарамағына 144 ірі кәсіпорны, ал 1959 ж. түсті металлургияның барлық 29 кәсіпорындары берілді. Мұның нәтижесінде одақтық-республикалық өнеркәсіптегі өндіріс көлемі 2 еседен артық ұлғайды. Түсті металлургия, қара металлургия мен химия өнеркәсібі кәсіпорындарын салу, байланыс, қала және село құрылысы, геология және жер қойнауындағы қорларды қорғау министрліктері басқада одақтық министрліктер, одақтық-республикалық болып қайта құрылды. Су шаруашылығы министрлігі қалпына келтірілді. Республикадағы министрліктердің құқықтары бұрынғыға қарағанда едәуір өсті. Оларды құру кезінде Қазақстан үкіметі шаруашылықтың ерекшеліктерін, жұмыс көлемін және өркендеу келешегін ескеретін болды. Сонымен бірге одақтас республикалар жалпы одақтық сипаттағы мәселелерді шешуге бұрынғыдан гөрі белсене қатыса бастады. Одақтас республикалардың экономикалық және мәдени өркендеуіне байланысты ұсыныстарын талқылау үшін КСРО Жоғарғы Кеңесінің ұлттар Кеңесі әр республиканың өкілдігі болатын Экономикалық комиссия құрды.
Жергілікті Кеңестердің шаруашылық және мәдени құрылыс істерінде, оның ішінде халыққа білім беру, сауда, коммуналдық - тұрмыстық қызмет көрсету саласындағы құқықтары кеңейтілді. Кеңестерге жергілікті өнеркәсіп өндірісін жоспарлау және олардың өнімін бөлу, тұрғын үй салуды ұйымдастыру, қаржы - бюджет мәселелерін шешуде үлкен міндеттер жүктелді.
Одақтас республикалар құқықтарының кеңеюіне байланысты Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің заң шығару қызметінің белсенділігі артты, оның республикадағы шаруашылық және әлеуметтік - мәдени құрылысқа іс жүзінде басшылық етудегі рөлі әжептәуір өсті. Сессияда қаралатын мәселелердің шеңбері кеңейді.
Жоғарғы Кеңестің тұрақты комиссияларының белсенділігі артты. Олардың саны 3-тен 8-ге дейін жетті. Өнеркәсіп және транспорт, ауыл шаруашылығы, денсаулық сақтау және әлеуметтік қамсыздандыру, сауда және қоғамдық тамақтандыру, халыққа білім беру және мәдениет жөніндегі тұрақты комиссиялар құрылды. Олардың құрамына енгізілген депутаттардың саны 35-тен 167-ге дейін өсті. Мұндай өзгерістер мемлекет басына Н. С. Хрущевтің келуімен байланысты еді. 1953 жылы Сталин қайтыс болғаннан кейін билікке ие болған ол партия органдары мен ұйымдарының шаруашылық жұмысқа, басқару ісіне араласуына тоқтау салып, олардың қоғамдық істердегі рөлін біраз әлсіретті.
Одақтас республикалардың құқықтарын кеңейту, кеңестердің шаруашылық-ұйымдастыру рөлі мен жауапкершілігін арттыру олардың елдегі әлеуметтік- экономикалық ахуалды жақсартуға қосатын үлесін біраз өсірді. Бұл кезде халық шаруашылығының басты саласы өнеркәсіпті дамытуға ерекше назар аударылды. Соның нәтижесінде бесінші бесжылдық 1951- 1955 жж. ішінде 200-ге жуық жаңа кәсіпорын салынып, пайдалануға берілді. Сомасы 3218 млн. сом болатын негізгі қорлар іске қосылды, мұның өзі бұдан бұрынғы бесжылдықтағыдан 2,5 есе көп еді. Бұл жылдары республикада Өскемен қорғасын зауыты мен оттегі станциясы, Зыряновск қорғасын комбинатының байыту фабрикасы, Балқаш шаңсорғыш фабрикасы пайдалануға берілді. Зыряновск қорғасын комбинатында қорғасын - мырыш концентратын, ал Балқаш мыс қорыту зауытында тазартылған мыс өндіру жолға қойылды. Жезқазғанда 5 қуатты шахта және байыту фабрикасы іске қосылды. Шымкент қорғасын зауыты өндіріс процесі тоқтатылмастан түбегейлі түрде қайта құрылды. Республика түсті металлургиясының бесжылдық ішіндегі жалпы өнімі 2,1 есе өсті. Еліміздегі ең ірі өнеркәсіп объектілердің бірі - Қарағанды металлургия зауытының (Қазақстан магниткасы) құрылысы басталды. Ферросплав өндіру артып, олардың әрбір түрін шығару ұлғайды.
Ал алтыншы бесжылдық кезінде республикада ірі пайдалы кен орындарының игерілуіне байланысты бесжылдық жоспарды ауыр өнеркәсіптің, әсіресе, электр қуаты мен отынды көп қажет ететін салалары үшін кәсіпорындар жүйесін жасау, қара және түсті металлургияның жаңа кәсіпорындарын, электр станцияларын салу, өнеркәсіптің басқа салаларын одан әрі өркендету міндеті қойылды. Бұл міндеттерді іске асыру барысында республиканың көптеген өндіріс орталық-тарында ірі индустриялық кәсіпорындар салынды. Павлодарда алюминий, ферросплав және комбайн зауыттарын, прокат жабдықтары машина жасау зауытын, Жамбылда химия зауытын, Семей мен Шымкентте жаңа цемент зауыттарын салу қолға алынды. Қарағанды металлургия зауытында 2 домна пеші мен табақ қаңылтыр станын әзірлеу және пайдалану жоспарланды. Міне, осындай игі істердің арқасында 1960 ж. Қазақстанда 1950 ж. 17,3 млн. тоннаның орнына 32,3 млн. тонна көмір, 2,6 млрд. квтсағат орнына 10,6 млрд. квтсағат электр қуаты өндірілді. Дегенмен осы кезде электр қуатының желілері мен оны бөлу жүйелерінің құрылысы күрт артта қалды, мұның өзі республиканы электрлендірудің тиімділігін едәуір төмендетті.
50-ші жылдардың екінші жартысында Казақстанда бүкіл еліміздегі сияқты өнеркәсіпте ғылыми-техникалық прогреске бетбұрыс кезең болды. Өндіріс жүйесін электрлендіру, кешенді механикаландыру және автоматтандыру, мол өнімді ең жаңа станоктарды, машиналар мен аппараттарды енгізу, өндіріс технологиясын үнемі жетілдіріп отыру, отын қуатын бейбіт мақсаттарға қолдану негізінде өнеркәсіптің барлық салаларында техниканы жетілдіру қарқынын арттыруға айырықша көңіл бөлінді. Еңбекші бұқараны, әсіресе, жұмысшыларды шаруашылық құрылысын басқару ісіне кеңінен тартуға, өндіріске жаңа техника мен озық технологияны енгізуге бағытталған маңызды шараларды жүзеге асыру басталды.
Соның арқасында 50-ші жылдардың екінші жартысы өндіріс техникасы мен технологиясының одан әрі жедел дамыған кезі болды. Кен рудалары кәсіпорындарына өзі тиеп, өзі алып барып түсіріп беретін, елімізде жасалған жоғары өнімді механикалық жүйелер мен бұрғылау машиналары енгізілді. Мұның өзі руда өндіруді түгелдей дерлік механикаландыруға мүмкіндік берді. Түсті металлургияда енді жеке агрегаттар мен тораптар ғана емес, технологиялық процестер, тұтас цехтар жүйелі автоматтандырылды.
Шымкент пресс-автоматтар зауыты әртүрлі 20-дан астам машина, соның ішінде шындағыш машиналар, қуатты жаныштағыш престер шығаруды игерді. Алматы ауыр машина жасау зауытының сым созу станы, Өскемен конденсатор зауытының вольтті конденсаторларының жаңа сериялары елімізден шалғай жерлерде де белгілі болды. Шахталарға, көмір комбинаттарына көмір және топырақ тиейтін машиналар, электровоздар келіп түсті, кен қазатын комбайндардың саны көбейді, ленталық конвейерлер енгізілді. Қарағанды көмір алқабы көмір өндіруде еңбекті көп қажет ететін жұмыстарды механикаландыру жөнінде елімізде алдыңғы орындардың біріне шықты. Көмір табу, оны қопару, күреу, шығару, жол вагондарына тиеу тәрізді жұмыстар түрінің бәрі механикаландырылды. Бірқатар шахталарда механизмдерді шалғайдан автоматты түрде басқару тәсілі қолданылды.
Өндіріс процестерін автоматты түрде басқару мен бақылау ісі мұнай кәсіпшіліктерінде де қолданыла бастады. Еңбек процестерін энергиямен жабдықтау едәуір ұлғайды. Бір жұмысшыға шаққанда электр қуатын тұтыну 1941 жылға дейінгі деңгеймен салыстырғанда көмір өнеркәсібінде - 3,6 есе, химияда 13,8 есе артты.
Көлік жүйесіне де да көптеген техникалық жаңалықтар енді. Паровоздардың орнына сұйық отынмен жүретін локомотивтар келді. Тұңғыш тепловоздар 1957 жылы Қарағанды темір жолының Ерейментау депосында пайда болды, ал келесі жылы тепловоздар республиканың 3,5 мың км астам темір жолын қамтып, олар барлық жүк айналымының 40,5 пайызын тасыды.
Алтыншы бесжылдықта Қазақстан жұмысшыларының жаңашылдық пен өнертапқыштыққа деген ынта-ықыласы артты. 1957 жылы онымен 22,7 мың, 1958 жылы - 30 мың, ал 1960 жылы - 50 мыңға жуық адам шұғылданды. 1960 жылы түскен жаңашыл ұсыныстардың саны 74 мыңнан асты. Олардың 50,8 мыңы өндіріске енгізіліп, 38,8 млн. сом қаржы үнемделді. Сол жылы қоғамдық конструкторлық бюролар ҚКБ курсында мыңдаған адамдар оқыды, олардың құрамына инженер-техник қызметкерлер, өндіріс жаңашылдары кірді. Республикалық өнеркәсіп орындарында мұндай оқудың саны 200-ге жетті.
1957 жылы Кеңес елі бойынша, соның ішінде Қазақстанда да, бірқатар шаруашылық-ұйымдастыру шаралары іске асырылды. Өнеркәсіп пен құрылысты басқару экономикалық әкімшілік аудандары негізінде территориялық принцип бойынша ұйымдастырылды. Олардың әрқайсысында халық шаруашылығы кеңестері құрылды. Өнеркәсіптік министрліктері таратылып, олардың кәсіпорындары халық шаруашылығы кеңестерінің қарамағына берілді. Бұл кеңестер республика Министрлер кеңесіне бағынды. Өнеркәсіп пен құрылысты басқарудың ұйымдастырылуын одан әрі жетілдіру туралы Республика Жоғарғы Кеңесі қабылдаған 1957 ж заңға сәйкес республика территориясында 9 экономикалық-әкімшілік ауданы ұйымдастырылып, одақтық-республикалық және республикалық шаруашылық министрліктер таратылды. Халық шаруашылығы кеңестерінің қарамағына өнеркәсіп пен құрылыстың әр түрлі салаларының 2 мыңнан астам кәсіпорны берілді.
Алайда, өмірдің өзі көрсеткендей, өнеркәсіптің басқарылуын территориялық принцип бойынша ұйымдастыру ісі жетілмеген болып шықты. Өнеркәсіптің жеке салаларына өндірістік-техникалық басшылық ету экономикалық аудандарға бөлшектелді, ал халық шарушылығы кеңестерінде кәсіпорындарды басқару арнайы мамандандырылған көп салалы басқармалар арқылы жүзеге асырылды. Бұл Кеңестер ғылыми-техникалық прогрестің жеделдетілуіне байланысты кеңейген жұмыс көлемін игере алмады, жаңа техниканы пайдалануға жеткілікті бақылау орнатуға қабілетсіз болды.
Республика ауыл шаруашылығының артта қалуы. Тың және тыңайған жерлерді игеру.
50-ші жылдардың басында бүкіл ел бойынша ауыл шаруашылық өнімдерін дайындаудың дәрежесі біршама төмендеді. Ауыл шаруашылық өнімдерін дайындау бағасының арзан болуы өнімді көп өндіруге ынталандырмады, колхоздардың шығынын әрдайым өтей бермеді. Ауыл шаруашылық өндірісінің артта қалуының бір себебі партия органдарының басшылығындағы елеулі кемшіліктердің салдары еді. Ауыл шаруашылығын дамытудың мүмкіндіктері жете пайдаланылмады. Дәнді дақылдардың шығымдылығы төмендеп кетті.Тіпті ауа райы қолайлы болған жылдардың өзінде республика небәрі 100-150 млн. пұт (шамамен 1,6-2,4 млн тонна) ғана тауарлы астық өндірді. Ал республикада, әсіресе, оның солтүстік және солтүстік- батыс облыстарында пайдаланылмай келген, егіске жарамды ұлан- ғайыр құнарлы жерлер бос жатты.
Қазақстан ауыл шаруашылығының мұндай жағдайы осы аса маңызды сала бойынша бүкіл елдегі істің жағдайын бейнеледі. Бұл жөнінде КОКП Орталық Комитетінің 1953 жылғы қыркүйекте өткен пленумында барынша айқын айтылды. Ірі -ірі әлеуметтік- экономикалық шаралар белгіленді. Бұлардың ішіндегі ең маңыздылары - ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің егіншілік пен мал шаруашылығы өнімдерін өндіруді арттыруға материалдық ынталылығы принципін қалпына келтіру, колхоздарды, МТС-тер мен совхоздарды ауыл шаруашылығының білікті мамандарымен, механизатормен нығайту, барлық ауыл шаруашылық процестерін механикаландыру дәрежесін көтеру, ауыл шаруашылығына жұмсалатын күрделі қаржыны көбейту, ауыл шаруашылық өндірісін жоспарлауда колхоздар мен совхоздардың құқықтары мен ынта-ықыласын арттыру. Ауыл шаруашылық өнімдерін дайындау және оны сатып алу бағалары қайта қаралып, едәуір көтерілді. Осы тұста көптеген қала тұрғындары, әсіресе, бұрынғы ауыл шаруашылық қызметкерлері, әр түрлі себептермен өнеркәсіпке, транспортқа, құрылысқа жұмысқа ауысқан мамандар мен механизаторлар селоға оралуға тілек білдірді. 1953 жылдың аяғында өнеркәсіп пен халық шаруашылығының басқа да салаларынан 2536 механизатор-тракторшылар мен комбайншылар, 4905 маман- агрономдар, инженерлер, зоотехниктер, мал дәрігерлері және басқалар республиканың МТС-тері мен МЖС-теріне жұмысқа ауысты. Сонымен бірге РСФСР- ден Қазақстанға бірнеше жүздеген инженерлер мен техниктер келді. Өнеркәсіп орындарының ұжымдары ауыл шаруашылық техникасын шығаруды ұлғайтты. 1953 жылдың аяғында республиканың 1096 кәсіпорыны мен мекемесі 928 колхозды, 185 МТС пен МЖС-ті қамқорлыққа алды.
1954 жылы КОКП Орталық Комитеті ақпан - наурыз Пленумында елімізде азық-түлік мәселесін шешу үшін шығыс аудандарда тың және тыңайған жерлерді игеру мәселесі қойылды. Оны игеруге Қазақстан кеңінен қатыстырылды. Мұнда қысқа мерізімде тың жерлерді игеру есебінен егіс көлемі 35 млн. гектарға дейін жеткізіліп, солтүстік аудандарда жүздеген жаңа поселкелер, совхоз орталықтары салынды.Тың өңіріне жүздеген мың қоныстанушылар келіп, оларды қарсы алу, орналастыруға байланысты республика партия және кеңес органдарының күрделі де ауыр міндеттерді шешуіне тура келді.
Қазақстанға Ресей мен Украина, Белоруссиядан және басқа да одақтас республикалардан тыңды жаппай игерудің бірінші кезеңінде 1954-1956 жж. 640 мың адам келді, бұлардың ішінде 391,5 мың ауыл шаруашылық механизаторлары, 50 мың құрылысшы, 3 мың денсаулық сақтау қызметкерлері, 1,5 мыңдай мұғалім, 1 мыңнан астам сауда қызметкерлері және басқалар бар еді. Бұлардан басқа республикалардан механизация училищелерін бітіріп келген 66,7 мың адам және Қазақстанның училищелерінен келген 19,8 мың адамға республика совхоздарында жұмыс істеуге жолдама берілді. Республиканың жаңа совхоздарына жоғары және орта білімі бар 2088 адам директор, бас агроном, бухгалтер, инженер-техник, құрылысшы сияқты жұмыстарға жіберілді.
50-ші жылдардың аяғына қарай Қазақстанның ауыл шаруашылығының материалдық - техникалық базасы едәуір нығайды. Совхоздар мен колхоздар 169 мың трактор, 98 мың комбайн, 73 мың жүк машинасын және басқа да көптеген ауыл шаруашылық техникасын алды.
1954-1960 жылдары республикада тың игеру есебінен астық өндірудің жалпы көлемі 106 млн. тоннаға жетті, осы жылдар ішінде астықтың жылдық орташа өнімі - 1949-1953 жылдардың көрсеткішімен салыстырғанда шамамен 3,8 еседей артты. Қазақстан бұл жылдардың ішінде мемлекетке 63,4 млн. тонна астық тапсырды.
Тың игеру Қазақстанды тауарлы астық өндіруде Одақ бойынша алдыңғы қатарға шығарды. Соның нәтижесінде республика әрбір тұрғынға шаққанда екі мың кило астық өндіретін дәрежеге жетті. Азық-түлік мәселесін түбегейлі шешу үшін әр адамға шаққанда бір мың кило астық өндіру жеткілікті деп есептеледі. Тың игеру барысында Қазақстанда көптеген жаңа қалалар бой көтерді. Өнеркәсіп орындары көптеп салынды. Жаңа темір жол, тас жол желілері тартылды. Тың игеру республиканың экономикалық күш - қуатын бұрын - соңды болып көрмеген дәрежеге ілгерілетті.
Тың және тыңайған жерлерді игерудің сонымен бірге үлкен азаптары мен көлеңкелі жақтары да болды. Атап айтқанда, басқа республикалардан келгендердің саны шамадан тыс көбейіп кетті. Жергілікті жерлерде ұлттық мектептер жабылып, қазақ балалары ірілендірген мектеп- интернаттарда оқытыла бастады. Олардың басым көпшілігінде оқу орыс тілінде жүргізілді. Мұның өзі, бір жағынан, қазақ жастарының өз ұлтының тілінен, салт-дәстүрі мен мәдениетінен қол үзіп мәңгірттенуіне жол ашса, екінші жағынан жергілікті халықты орыстандыру саясаты қолпашталып, ашық жүргізіле бастады. Жер-су аттары орыс тіліне көшірілді. Мұндай орыстану процесінен халықты республиканың тәуелсіздігі ғана құтқарды. Бірақ бұл процесс соның өзінде де қазақ халқының, оның зиялыларының елеулі бөлігін өз ұлтының тілін білмейтін шала қазақ күйінде калдырды.
Тың эпопеясы экологиялық мәселеде өзінің теріс жағын көрсетті. Бұрын болып көрмеген көлемде жерді жыртып тастау салдарынан 1957-1958 жж. Павлодар облысының жеңіл топырақты жерлерінде шаң бораны тұра бастады, ал 60-жылдардың басында жер қыртысын ұшырып кету тек жеңіл топырақты аймақты ғана емес, ауыр топырақты жерлерді де қамтыды. 1960 жылға дейін Солтүстік Қазақстанда 9 млн. гектардан астам жер жел эрозиясына ұшырады, бұл сол кездегі Франция сияқты елдің бүкіл ауыл шаруашылық жер көлеміне тең еді. Рас, мұнан кейін егіншіліктің топырақ қорғау жүйесі жерді қайырмасыз түренмен жырту тәсілі жасалды. Алайда, эколог мамандар атап көрсеткендей, қазіргі заманғы шаралардың барлық түрі де, қоршаған ортаны қажетті экологиялық қорғауды қамтамасыз ете алмады. Ол тек экологиялық зардаптарды жеңілдетеді. Бұл қазіргі экологиялық мәселеде, әрине, жеткіліксіз.
Тың игеру мал шаруашылығына үлкен зиян келтірді. Мал жайылымы, шабындық жерлер азайып малдың саны кеміді, әсіресе, түйе, жылқы орны толмайтын шығынға ұшырады. Тың игеру барысында ауыл - село тұрғындарының қосалқы шаруашылығына, үй іргесінде көкөніс егуге тыйым салынып, елде азық-түлік мәселесін шиеленістірді.
Тың игеру қарабайыр экстенсивті әдіспен жүргізілді. Мұның өзі әр гектарға шаққанда өнімді аз алуға соқтырды. Бұл жерлерде өндірілген астықтың бағасы өте қымбатқа түсті. Оны жинауға бүкіл елдің комбайншылары, әскери бөлімдер, қала тұрғындары, оқу орындарының студенттері қатыстырылды.
50-ші жылдардың басында колхоздарды күштеп ірілендіру нәтижесінде олардың саны республикада екі есе қысқарды, оның есесіне колхоз өндірісінің шоғырлануы күшейді. Осы жылдарда біраз колхоздар, олардың ішінде Қазақстанның колхоздары да ірі, экономикалық жағынан жақсы жарақтанған шаруашылықтарға айналды. Қазақстан колхоздарының ақшалай табысы өсіп, бөлінбейтін қорлары көбейді. Еңбек күннің құны екі еседен астам өсіп және ақшалай орташа бағасы 1958 жылы 10 сом 54 тиынға жетті. Сол жылы республика колхоздарында 63 мыңнан астам жоғары және орта білімді мамандар жұмыс істеді. Бұларда 18 мыңнан астам диқан мен малшы, 17,2 мың жүргізуші, 13,2 мың ауыл шаруашылығы механизаторлары еңбек етті. Олардың арасынан зор қабілетті ұйымдастырушылар шықты. Социалистік Еңбек Ерлері Алматы облысындағы "Алматы" колхозының бастығы Л. С. Манько, "Мичурин" атындағы колхоздың бастығы Қ. Әбдіғұлов, Батыс Қазақстан облысындағы "Бірлік" колхозының бастығы М. Мейірманов, Шығыс Қазақстан облысындағы Калинин атындағы колхоздың бастығы Н. И. Лозовой, Талдықорған облысындағы "Жаңа талап" колхозының бастығы, екі мәрте Социалистік Еңбек Ері Н. Алдабергенов, т. б. солардың қатарына жатқызуға болады.
50-ші жылдардың екінші жартысында МТС-тар қайта құрылып, олардың қарамағында болып келген ауыл шаруашылық техникасы колхоздарға сатылды, бұл процесс 1959 жылы наурызда, яғни бір жылдың ішінде аяқталды. Бұрынғы МТС - тер орнына республикада 213 машина жөндеу станциясы МЖС мен оның бөлімшесі құрылды. МТС-тердің техникасының бір бөлігі совхоздар мен ауыл шаруашылығын механикаландыру училищелеріне берілді, енді бір бөлігі колхоздарға сатылды.
МТС-тарды тарату колхоздар экономикасын нашарлатты. Оларды МТС - тардан ескі техникаларды жоғары бағамен сатып алуға мәжбүр етті. Бұл, әсіресе, әлсіз колхоздарды үлкен қиындықтарға душар етті. Сонымен қатар техниканың жөнделуін, колхоздар мен совхоздарға жаңа техниканың запас бөлшектердің сатылуын және материалдық-техникалық жабдықтау мен колхоздарға өндірістік қызмет көрсететін басқа да түрлерін қамтамасыз етуде өте бір ыңғайсыз жағдайлар қалыптасты. МТС-тардың орнына машина-жөндеу станциялары құрылып, кейін олар "Казсель-хозтехника" өндірістік-техникалық және жабдықтау бірлестіктерімен алмастырылды. Мұндай қайта құрулар ауыл шаруашылығының дамуына кері әсерін тигізбей қойған жоқ. Оның материалдық - техникалық жағдайы құлдырай түсті.
Қазақстанның мәдени дамуындағы өзгерістер
Сталин қайтыс болғаннан кейін 50 - ші жылдардың орта шенінен бастап жеке адамға табынушылықтың зардаптарын жойып, социалистік заңдылықтарды қалпына келтіруге бағытталған бірсыпыра шаралар іске асырылды. 1956 жылы ақпан айында өткен партияның XX съезі Сталиннің жеке басына табынушылықты айыптап, оның зардаптарын жою, партия тұрмысының нормаларын қалпына келтіру, ішкі партиялық демократияны өрістету бағытында жүргізіліп жатқан жұмыстарды құптады. "Жылымық жылдары" деген атпен тарихқа енген 50 - ші жылдардың екінші жартысынан былайғы кезеңде көптеген игі іс атқарылды. Басшылықтың ұжымдық принципі енгізіліп, әкімшіл-әміршіл басқару жүйесі босаңси бастады. Қағазбастылықпен, жиналыс, мәжіліс өткізумен әуестенушілікпен күрес күшейді. Ұлт мәселесіндегі бұрмалаушылықтар түзетіле бастады. Ұлттық республикалардың құқығы кеңейтілді. Қоғамдағы Кеңес ұйымдарының рөлі өсті. Кеңес қоғамының тарихын шыншылдық тұрғысынан баяндау, оның жүріп өткен жолына сын көзбен қарау мүмкіндігі туды.
50-ші жылдардың екінші жартысынан бастап бүкіл елімізде, соның ішінде Қазақстанда іске асырылған экономикалық, әлеуметтік және идеологиялық шаралар нәтижесінде дамудың көптеген көкжиектері ашыла бастады. Бірақ ол мүмкіндіктер толығынан пайдаланылмай қалды. Оған кінәлі Н. С. Хрущев бастаған басшылықтың қызметіндегі субьективтік әдістер еді. Экономиканы басқару ісі ойдан шығарылған әрекеттердің ырқына түсіп кетті. Сол кездегі басшылықтың волюнтаристік идеялары мен әрекеттері қоғамның берекесін кетіре бастады. Өркөкіректік, жалған уәделер мен негізсіз болжамдар сөз бен істің арасын алшақтата түсті.
Жергілікті партия ұйымдары мен кеңестердің құқықтарын шектеудің салдарынан, сондай-ақ олардың құрылымы жүйесін негізсіз жиі өзгертудің кесірінен кеңестердің рөлі төмендетілді. Олардың қызметінде, әсіресе, жылтырақтық, көзбояушылық, даурықпалық сияқты ұнамсыз жайлар бой көтерді. Территориялық- өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық басқармаларын, ауыл шаруашылығы жөнінде партия комитеттерін құру негізсіз болып шықты. Әр алуан түрлі штаттан тыс көптеген партия комиссияларын құрумен әуестену кең өріс алып, мұның өзі қызметкерлер мен еңбек адамдарын өндірістегі тікелей жұмысынан қол үзіп, бекер әуре-сарсаңға түсуге ұрындырды. Республика партия коми-теттерінде қоғамдық негізде жұмыс істейтін бірнеше комиссиялар құрылды. Бірақ олар өз жұмысында ешқандай оңды нәтижелер көрсете алмады. Көпшілігі басқа ұйымдардың штаттағы бөлімдерінің жұмысын қайталады.
50-ші жылдардың басында партия идеологиялық жұмыс жөнінде бірқатар қаулылар қабылдап, тарих, әдебиет пен өнер мәселелері бойынша пікірталастар өткізді. Осыған орай біраз адамдар баспасөз бетінде өз пікірін ортаға салып, партия бағытын қолдауға талаптанды. Бұның барысында ғылым, әдебиет, өнер қайраткерлеріне әділетсіз, орынсыз сындар айтылып, сыңаржақ баға беру фактілері орын алды. Мұның өзі мәдениеттің дамуына кері әсерін тигізді. Шығармашылық ұйымдарда іскерлік әңгіменің орнына жекелеген ғалымдарға, жазушыларға, театр, кино және музыка қызметкерлеріне жеккөрінішті атақ-айдарлар тағыла бастады. Мұндай жағдайлар Қазақстанда да орын алды. Мәселен, 1950 жылы 26 желтоқсанда "Правда" газетінде жарияланған "Қазақстан тарихының мәселелері маркстік - лениндік тұрғыдан баяндалсын" деген мақаланы талқылауға байланысты бүкіл Одаққа, тіпті дүние жүзіне танымал тұлғалы қайраткерлер М. О. Әуезов пен Қ. И. Сәтбаев, сондай-ақ, республиканың басқа да көрнекті жазушылары мен ғалымдары орынсыз жазғырылып, датталды.
Сол жылдардағы рухани мәдениеттегі субъективизм мен тұрпайы социализм элементтері бірқатар қиындықтарға әкелді. Мәселен, әдебиет пен өнердің өмірді көпе-көріне боямалайтын тартыссыз шығармалары одан әрі туындады. Кино өнерінде картиналарды аз жасау керек, бірақ олар бірден "асыл қазыналар" қатарына кіруі керек, әрбір фильмде қазіргі заманның аса маңызды күрделі мәселелері, барлық жақтары міндетті түрде көрсетілуі керек деген нұсқау бойынша жұмыс жүргізілді. Әрине, мұндай көзқарас кезінде "асыл қазынаның"сырт көзге қомақты, бірақ іс жүзінде өмір шындығынан, көркемдік шеберліктен аулақ, ат үсті жасалған шығармалар көбейді. Мұндай сипат әдебиетшілердің айтуынша, белгілі дәрежеде "Жамбыл" фильміне тән болды. Кеңес әдебиеті мен өнеріне "тартыссыздық теориясы" елеулі зиянын тигізді. Оның рухымен жазылған шығармалар сахнада ұзақ өмір сүре алған жоқ.
Бұл кезде мәдени-ағарту мекемелері әлі де жетіспейтін еді, олардың көпшілігі нашар жабдықталған және білікті мамандармен қамтамасыз етілмеген болатын. Күрделі құрылысқа және мәдени-ағарту мекемелерін жөндеуге қаржы жеткілікті мөлшерде бөлінбеді.
Қазақстанда тың жерлерді игеріп, индустрия алыптары бой көтеріп, халықтың саны едәуір көбейген 50-ші жылдары халыққа білім беру ісі біраз жанданды. Тың игерілген аудандарда көптеген жаңа мектептер ашылды, комсомол жолдамасымен бұл аудандарға мектептерде жұмыс істеу үшін шеттен мұғалім кадрлар келді. 50- ші жылдарда екі жылдық мұғалімдер иниституттары жойылып, оның есебінен педагогикалық жоғарғы оқу орындары көбейді. 1953 жылы тамызда мұғалімдердің соғыстан кейінгі бірінші республикалық съезі өтіп, онда мектептердің политехникалық білім беруге көшу және мұғалімдердің міндеттері туралы мәселелерге зор көңіл бөлінді. 1955-1956 оқу жылында республикадағы мектептердің саны 9240 - қа жетіп, олардың 3022- сі жеті жылдық және 1117- сі орта мектеп болды. Орта мектепті бітірушілер саны қауырт көбейді. Осы жылдардың ішінде бұл жүйе арқылы ауыл шаруашылығының 432,4 мың механизаторы және басқа да мамандары даярланды.
Дегенмен бұл жылдары жоғарыда атап өткеніміздей, Қазақстанда, әсіресе, солтүстік облыстарда қазақ мектептері азайып кетті. Оның басты себебі демографиялық өзгерістермен байланысты еді. Қазақтар балаларын орыс мектебіне көптеп бере бастады. Осының салдарынан 700 қазақ мектебі жабылып қалды. Сондай-ақ, республиканың бірқатар аудандарында барлығы бірдей жеті жылдық мектеппен қамтылмады, мектептердегі оқу бірнеше кезекте жүргізілді. Қазақ орта мектептерін нығайтуға, олардың санын көбейтуге және қазақ жастарының он жылдық, орта мектеп көлемінде толық білім алуы үшін қажетті жағдайлар жасауға жете көңіл бөлінбеді.
1951 жылдан 1955 жылға дейін республикада 8 жаңа жоғары және 22 арнаулы оқу орны ашылды. Қарағандыда екі жоғарғы оқу орны - медицина және тау - кен институттары, Семейде малдәрігерлік-зоотехникалық және медицина институттары жұмыс істей бастады. Жаңа жоғары оқу орындарының Ақтөбе медицина 1957 ж, Целиноград ауыл шаруашылық 1958 ж, Өскемен құрылыс-жол 1958 ж институтарының ашылуымен бірге бұрыннан бар жоғары оқу орындары кеңейіп, оларда жаңа факультеттер пайда болды. 1956 жылдан бастап Шымкент технология иниституты құрылыс материалдары кәсіпорындарының жабдықтарын монтаждау және пайдалану жөніндегі инженер-механиктерді даярлай бастады. Қазақ ауыл шаруашылығы институтында электрлендіру және гидромелиорация мамандықтары бойынша жаңа ииженерлік факультеттер мен бөлімдер ашылды.
Қорытып айтқанда, 50-ші жылдар Қазақстан үшін Одақтық баланстағы рөлі өскен, индустриялық қуаты артқан мәдениеті біраз дамыған, сөйтіп экономикасы өрлеу жолына кезең болды.
IV-Бөлім. Қазақстан Кеңестер Одағы құрамында
Жиырма жетінші тарау. Қазақстанның ХХ ғ. 60-шы жылдарындағы экономикалық және әлеуметтік жағдайы.
1. Республикада жүргізілген экономикалық реформалар және оның нәтижелері.
2. Елдің қоғамдық-саяси жағдай. Әлеуметтік және мәдени дамудағы ахуал.
Республикада жүргізілген экономикалық реформалар және оның нәтижелері
60-шы жылдардың бірінші жартысындағы қоғамдык өзгерістердің саясаттың ерекше белгісі, оның қайшылығы мен жеке адамға табынуды жою процесінің нақты жетістіктері, сондай-ақ экономикалық дамудың белгілі бір табыстары еді. Сонымен қатар, бұл кездегі қияли, утопиялық жоспарлар, ішкі партиялық қоғамдық өмірді демократияландыруға қадамдар жасау және Н.С.Хрущевтің өзінің жеке басына табынудың құрт күшеюі сияқты қайшылықтар көрініс берді.
Партияның XXII съезінде (1961 ж.) КОКП-ның жаңа Бағдарламасы туралы айта келіп, Хрущев: "бұл коммунизмнің материалдық-техникалық базасын салу бағдарламасы, бұрынғылардан оның өзгешелігі - ол 20 жылға есептелген шынайы бағдарлама" - деп мәлімдеді. Бұл кезеңнің соңында коммунизмнің базасы жасалып бітеді, сөйтіп "кеңес адамдарының қазіргі ұрпағы коммунизм тұсында өмір сүретін болады". Осынау сөздер ондаған миллион кеңес адамдарын шабыттандырып, оларды жам қиярлықпен еңбек етуге шақырды. Хрущев бүгінгі қиындықтар уақытша, 20 жылдан кейін кеңес адамдарын тек жақсы өмір ғана емес, коммунизмнің басталуы күтіп тұр деп дәмелендірді.
60-шы жылдардың басында өнеркәсіп пен құрылысты экономикалық аудандардың халық шаруашылығы кеңестері арқылы басқару жүйесінің кемшіліктері бірден-бірге айқындала түсті. Өнеркәсіпті басқаруда халық шаруашылығы кеңестерінде толып жатқан жаңа бөлімдердің құрылуы өнеркәсіп салаларының бөлшектенуіне әкелді. Өндірісті басқарудың, жоспарлау мен экономикалық ынталандырудың түрлері мен әдістері елдің өндіргіш куштерінің жаңа, неғүрлым жоғары дәрежесіне сай келмеді, олардың дамуын тежеді.
Ауыл шаруашылығы өндірісін ойдағыдай дамытудың орасан зор мүмкіндіктері дұрыс пайдаланылмады. Республикада қоғамдық және жеке мүдделерді ұштастыру, колхоз, совхоз еңбеккерлерінің егіншілік пен мал шаруашылығы өнімдерін арттыруға деген материалдық ынталылығы принципінің бұзылуына жол берілді. Жоспарлауда, ауыл шаруашылық дақылдарын орналастыруда елеулі кемшіліктер орын алды. Таза жер көлемімің азайтылуы тың жердегі егіншілікті жүргізу жүйесіне зиянын тигізді, егіс алқап-тарының қалыптасқан құрылымы бұзылды. Осының салдарынан Қазақстанда астық өндіру төмендеп кетті.
Хрущев Қазақстанды сынақ алаңы ретінде пайдаланып, көптеген тың тәжірбиелерді, оның ішінде келешегі жоққа тән тәжірбиелерді, республикада сынақтан өткізіп байқап көрді. Гидропоникалық әдіспен өсімдік өсіру, жұгері егу, т.б. осы сияқты тәжірибелер Қазақстан шарушылықтарында байқаудан өтті. Оның айтуымен республиканың оңтүстіктегі аудандары көршілес республикаларға берілді, өлкелер құрылды. Көптеген қалалардың аттары өзгертілді. Сөйтіп, Ақмола - Целиноград атанды. Оңтүстік Қазақстан облысы -Шымкент облысы, ал Батыс Қазақстан облысы - Орал облысы болып өзгертілді. Оған Қазақстанда қарсы келетін адам болған жок. Қазақ зиялыларының жағымпаз, жарамсақтарын шешуші буындарға орналастырып, олар арқылы қазақ халқын мәңгүрттендіріп орыстың патшаларының отарландыру саясатын санасыздықпен (саналы түрде деуге болмайды, өйткені ол көп мәселеде интернационалдық ұлттық теңдікті, достықты жақтады) жандандырылған ол қазақтардан бірыңғай коммунистік ұлт шығаруды армандады. Хрущевтің жолсыздықтары мен жөнсіз қылықтарын ашып айтпаса да, халық оған наразы болды. Сөйтіп, елдің экономикасын жаңа сатыға көтеру, халық шаруашылығын басқару, өндірісті жоспарлау мен ынталандыру жүйесін түбегейлі жақсарту қажеттігі пісіп-жетіліп келе жатты, экономикалық мәселелерді шешуге субъективизмді, волюн-таризмді жою қажеттігі барған сайын айқындала түсті. Қалыптасқан жағдайды түзеу және жол берілген кателіктерді жою жөнінде кезек күттірмейтін шұғыл шаралар алған КОКП Орталық комитетінің Қазан 1964 ж Пленумы өтті. Пленум Н.С.Хрущевті КОКП Орталық Комитетінің Бірінші хатшысы және КСРО Министрлер Кеңесінің төрағасы міндеттерінен босатты. Оның орнына КОКП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы етіп Л. И. Брежневті сайлады, ал Кеңес үкіметінің басшысы етіп КСРО Жоғарғы Кеңесі А. Н. Косыгинді тағайындады. Осының артынша партия кеңес және басқа қоғам үйымдарын 1962 жылы жүзеге асырылған өндірстік принцип бойынша бөлу ойластырылмаған іс деп бағаланып, олардың территориялық-өндірістік принцип бойынша құрылуын қалпына келтіру ісі қолға алынды. Сонымен бірге жоспарлау мен экономикалық ынталандыру әдістеріндегі қате де түзетіле бастады. Осы жылдарда іске асырылған шаруашылық реформалар дәйекті жүргізілмегеннін өзінде де елдін экономикасын көтеруге ықпал жасады.
1964-1965 жылдары Қазақстанда халық шаруашылығы Кеңесі және экономикалық аудандардың халық шаруашылығы кеңестері таратылып, салалық одактық- республикалық министрліктер мен кәсіпорындар бірлестіктері құрылды.
Қарастырылып отырған кезеңде Орталық партия Комитеті 1965 ж. наурыз Пленумы шешімдері негізінде ауыл шаруашылығының пайдасына ұлттық табысты қайта бөлу, селоның әлеуметтік мәселелерін дұрыс шешу, ауыл шаруашылық өніміне сатып алу бағаларын арттыру жөнінде шаралар алына бастады. Бұл реформанын маңызды элементі ауыл шаруашылығын басқарудың әкімшілік әдістерінен демократиялық әдістерге көшудің кажеттігін, сондай-ақ шаруашылық есепті кеңінен негіздеу еді. Жеке, қосалқы шаруашылықты жоюға байланысты өткен жылдардағы асыра сілтеушілік айыпталды. Бұл шаралар ауыл шаруашылығы өндірісін едәуір жандандырды, халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді жақсартуға игі әсерін тигізді.
КОКП Орталық Комитетінін 1965 ж. қыркүйек айында өткен Пленумының шешімдері бойынша өнеркәсіп салаларында жоспарлауды жетілдіру, сондай-ақ, жаңа техниканы енгізу, материалдық ынталандыру бағдарламасын іске асыруға айырықша көңіл бөлінді. Жаңа техниканы енгізу үшін әрбір кәсіпорында жоспар жасалды. Ірі кәсіпорындары мен құрылыстарда техникалық прогреске жәрдемдесу жөніндегі арнаулы комиссиялар құрылды. Олар өндірістік ироцестерді механикаландыру мен автоматтандыру жоспарларының іске асуына ықпалын тигізді. Соның нәтижесінде көптеген кәсіпорындар, оның ішінде Қарағандының 2-ГРЭС-і мен Бүхтарма ГЭС-і техникалык-экономикалық керсеткіштері жоғары станцияларға айналды. Екібастүз көмір разрезі өнімділігі жоғары механизмдермен жарақталған көмір өндіретін еркендеген кәсіпорын қатарына қосылды.
Сегізінші бесжылдықты жоспарлау мен экономикалық ынталандырудың жаңа тәртібі бойынша Қазақстанда ондаған өнеркәсіп орындары, соның ішінде Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты, Шымкент цемент заводы, Алматынын Жетісу аяқ киім фабрикасы, Семей шүға комбинаты және басқалары жұмыс істей бастады. 1966 жылы бұл кәсіпорындар өнім өткізу жоспарларын асыра орындап, жоспардан тыс кеп пайда тапты, өндірістің тиімділігін күрт арттырды. 1966-1967 жылдарда жаңа жүйе бойынша жұмыс істеуге республикада, негізінен, неғұрлым ірі және пайдасы көп кәсіпорындар кешірілді. 1967 жылдың аяғына таман 193 кәсіпорын, яғни республика ірі-ірі кәсіпорындарымың жалпы санының 10 пайызы жаңа жүйе бойынша жұмыс істеді, мұнда барлық қызметкерлердің төрттен бір белігі істеп, олар жалпы өнеркәсіп өнімінің үштен біріне жуығын ендірді. 1968-1969 жылдарда 13 министрлік пен ведомстволар өз кәсіпорындарын шаруашылықты жүргізудің жаңа жүйесіне көшіруді аяқтады. Жаңа жүйе бойынша жұмыс үйымдастыру өнеркәсіпте ғана емес, құрылыс пен транспортқа да енгізілді. Бұған қоса реформа коммуналдық шаруашылық кәсіпорындарын, "Казсельхозтехника" бірлестігінің шаруашылықтарын, Байланыс министрлігіндегі басқармалардың жартысына жуығын, Шығыс Қазақстан геология басқармасын, 323 совхозды, Республиканың сауда министрлігі мен Қазақ республикалық тұтынушылар одағының сауда жасайтын үйымдарын қамтыды. Шаруашылықты жүргізудің жаңа жүйесіне көшкен кәсіпорындар өткізілетін өнімнің бестен төрт бөлігінен астамын өндірді. 1970 жылы көмір өнеркәсібінде олар өнімнің 98 пайызын және Қазақстан көмір өнеркәсібінің барлық кәсіпорындарының түсірген пайдасының 17 пайызын берді. Түсті металлургия кәсіпорындары мұның алдындағы бесжылдықпен салыстырғанда өздерінін қызмет көрсеткіштерін едәуір жақсартты. Өнеркәсіп өндірісінің көлемі 60 пайыздан асты, пайда 100 пайыз, еңбек өнімділігі 45 пайыз артты.
Бесжылдықтың аяғында республикада жоспарлау мен материалдық ынталандырудың жаңа жүйесі бойынша 1467 кәсіпорын жұмыс істеді. Олардың үлесіне өткізілген өнімнің 90 процентіне жуығы және пайданың 95 процентінен астамы тиді. Жаңаша жұмыс істеген кәсіпорындар материалдық ынталандыру қорына қаржы аударуды арттырып, осы арқылы әрбір қызметкердің өз кәсіпорнының сапалық көрсеткіштерін жақсартуға деген мүдделілігін күшейтті. Шаруашылық реформасы өнеркәсіптің, құрылыс пен көліктің тез қарқынмен дамуына жағдай жасап, бесжыл-дықтың тапсырмаларын орындауда елеулі рөл атқарды.
Сөйтіп, сегізінші бесжылдық Қазақстанның өндіргіш күштерінің қауырт дамыған кезеңі болды. Республиканың халық шаруашылығына мұның алдындағы бесжылдықтағы 17,9 млрд. сомның орнына бес жыл ішінде 23,8 млрд. сом жұмсалды. Ұлттық табыс 41 пайыз, өнеркәсіп өндірісінің келемі 55 пайыз артты. Тұтас есептегенде бес жыл ішінде осының алдындағы он жыл ішінде өндірілген мөлшерде өнім алынды. 1970 жылыҚазақстан 18,2 млн. тонна теміррудасын, 1,8 млн. тонна шойын, 2,2 млн. тонна болат, 2,5 млн. тонна қара металдар прокатын, 61,5 млн. тонна көмір, 13,1 млн. тонна мүнай, 2093 млн. текше метр газ, 34,5 миллиард киловат-сағат электр қуатын өндірді. Еліміздің халық шаруашылығында көмір, темір рудасын өндіруде, болат пен қара металдар прокатын қорытуда Қазақстанның үлес салмағы артты. Қазақстан қорғасын, мыс пен титанның жалпы одақтық өндірісінің едәуір бөлігін берді. Республиканың мұнай өндіретін және химия өнеркәсібі жалпы одақтық маңызға ие болды. Өндіріс құралдары мен тұтыну бүйымдарын өндірудің арасындағы қатынастар едәуір жақ-сарды.
Өнеркәсіптің салалық қүрылымында және территориялық орналастырылуында сапалық өзгерістер байқалды. Жаңа өнеркәсіп аудандары одан әрі нығайып дамыды, пайдалы қазбалардың жаңа кен орындары игеріліп, шаруашылық айналымға тартылды, өндірістік қорлар жоспарлы түрде ұлғайтылып, жаңартылып отырды.
Бесжыллықтың аяғына таман 445 ірі кәсіпорын мен цех катарға қосылып, жүздеген зауытар мен фабрикалар қайта құрылды және техникалық жағынан қайта жарақтандырылды. Техникалық прогресс ең алдымен өнеркәсіптің энергетика, түсті және қара металлургия, мұнай өндеу, химия өнеркәсібі, кұрылыс материалдары өнеркәсібі секілді салаларында ілгері басты.
Бұл арада айта кететін бір жайт осы ірі жетістіктер жұмысшылардың үлкен шабыты мен жанқиярлык жасампаз ынта-ықыласын жете пайдалану есебінен іске асырылды. Алайда, өнеркәсіп орындарын салуға, оларды іске қосуға одақтың түкпір-түкпірінен келген маман жұмысшыларға, комсомол шақыруына үн қосып, жаңа жерлерге аттанған жастарға жергілікті жерде тұрмыстық жағдай туғызылмады, олар азық-түлікнен жете қамтамасыз етілген жоқ. 1959 жылы Теміртауда Қарағанды металлургия комбинатын салуға жер-жерден келген жастардын котеріліс жасауы осы жағдайга байланысты еді. Көтеріліс басылды, кәсіпорындарда жұмысшылардың жағдайын жақсарту үшін шаралар алынды. Бірақ бүл оқиға әміршіл-әкімшіл жүйенің іріп-шіріп келе жатқан бір көрінісі еді.
Қазақстанда астық және мал шаруашылығы бағытындағы совхоздардың саны сегізінші бесжылдықта 1521-ден 1625-ке дейін көбейді. Бұған қоса республикада 1970 жылдың аяғында ғылыми-зерттеу институттары жанында 88 тәжірибелік, эксперименттік, оқу және басқа совхоздар, сондай-ақ мал семіртетін 104 совхоз бар-тын. Олардың шаруашылық есепке көшуі етек алды.
1967-1970 жылдар ішінде Қазақстанның 586 совхозы толық шаруашылық есепке кешті. Бұл жағдай совхоздардың рентабельдік деңгейін едәуір көтерді. Республиканың совхоздарында ауыл шаруашылық өнімдерің әсіресе, астық өндіру кірісі мол әрі рентабельді салаға айналды. Сегізінші бесжылдық кезінде республика совхоздарының құрделі қаржысы 4,2 миллиард сомға жуық өсті. Совхоздардың негізгі қорларының күны 1965 жылғы 5,6 миллиард сомның орнына 1970 жылы 8,3 миллиард сомға жетті. Бесжылдық жылдарында республика совхоздарында бір миллион ірі қара малға, 635 мың шошқаға, 8,5 миллион койға арналған және 700 мыңға жуық қүс есіретін қоралар салынды, басқа да өндірістік және тұрғын үй-тұрмыстық объектілер салу кеңінен өрістеді. Бірақ, өнеркәсіпте, әсіресе, ауыл шаруашылығында басталған реформа аяқталмай қалды. Оның басты себебі қолданылған шаралар тиімділігі айтарлықтай болмады. Соның салдарынан бұл саладан жоспарлашандай қайтарым, күткендегідей есім алынбады.
Елдегі қоғамдық-саяси жағдай. Әлеуметтік және мәдени дамудағы ахуал
60-шы жылдары КОКП Орталық Комитеті мен Кеңес үкіметі одақтас республикалардың құқын кеңейтуге бағытталған шараларды жоққа шығара бастады. Экономика саласында жалпы бағытты белгілеу, кадрларды тағайындау мен ауыстыру және басқа көптеген мәселелер шағын топтың қолында болды, республикалар бұлардан шет қала берді. Коғамның құрылымы бұрынғыша жоғарыдан төменге қарай деген принцип бойынша кұралған еді. Ол бойынша адамдарға тек жоғарыда қабылданған шешімдерді орындаудан басқа амал қалмады. Іс жүзінде бүкіл укімет билігі партиялық аппараттар қолында болды. Коммунистік партия, оның жергілікті органдары Кеңестер жұмысына қатаң бақылау жасады, шаруашылық, ғылыми, әскери, оқу, қоғамдық мекемелер мен үйымдардың жұмысын дербес бағыттап отырды.
1962 жылы басқа жерлердегі сияқты Қазақстанда да облыстық партия комитеттері өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық болып, екіге белінді. Облыстық партия комитеттерінің ізінше кеңес, комсомол және кәсіподак үйымдары бөліне бастады. Жариялылықтың, сынның болмауы, КОКП Бағдарламасы және хрущевтік реформа жайында айтылған сын-ескертпелер үшін коммунистерді, жеке азаматтарды қудалау елдің еңсесін түсірді. Еліміз әміршіл-әкімшіл жүйе жағдайында, оның партия, мемлекет басшысының толық билігімен өмір сүріп жатты. Хрущевтің айтуымеп, республика басшылығының аударыс-төңкерісі жиіледі. Қои жыл Қазақстан партия үйымының басшысы болып келген Ж.Шаяхметов орнынан алынып, оның орнына келгендер колғалша ауыстырылды. Шаяхметовтың орнына келген П. К. Пономаренко XI.1954 ж. - VII. 1955 ж, оны ауыстыргаи Л. И. Брежнев VII. 1955 ж. - III. 1956 ж, одан кейін И. Д. Яковлев III. 1956 ж. - XII. 1957 ж, ол түсірілгеннен кейім келгсн Н. И.Беляев XII. 1957 ж.XII. 1960 ж, оны ауыстыріан Д. А. ҚонаевXII. 1960 ж. - XII. 1962 ж, одан кейін Хрущевтін ұнатуымен болған И. Ю. Юсупов XII. 1962 ж-ХІІ. 1964 ж республикада партия басшылығының қалыпты жұмыс істеуіне ықпал жасай алмады. Өйткені, олар бұл жұмысқа келмей жатып кетуге әзірленіп отырды. Юсуповтан кейін Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болған Д. А. Қонаев 1986 жылдың аяғына дейін істеп, республиканың экономикасы мен мәденистін ерксидетуге елеулі үлес қосты, оның тұсында Қазақстанның Одақ бойынша алдынғы қатарға көтерілуі іске асты. Әрине, оның тұсында да жершілдік, орыстар айтатын "кумовство", жең үшынан жалғасу, кадрларды тамыр-таныстықпен орпаластыру, партия үйымда-рындағы еркөкіректік, өрескелдіктер бой көрсетпей қалған жоқ.
Бұл кезде экономикалық реформаларға жасалған сәтсіз талпыныстар, өндіріс күштерінің тиімсіз орналастырылуы, халық шаруашылығын басқару жүйесінін ат үсті және жиі-жиі езгертілуі республиканың экономикалық дамуына кері зардаптарын тигізді.
Жеті жылдықтың алғашқы үш 1959-1962 жылында қарқынға айтарлықтай үстеме беруге мүмкіңдік туғызған Халық Шаруашылық Кеңестері енді өзінін кейбір жағымсыз жақтарында көрсете бастады. Мысалы, экономикалық аудандарға енгізілген өлкелер мен облыстардың партия басшылығы өз аумақтарын дербес аудандарға бөлуді қолға алды. Халық шаруашылығы кенестері аппаратының саны тұтас алғанда ел бойынша тез өсіп, әкімшілік шығындар артты.
60-шы жылдары Қазақстандағы халықтың әлеуметтік құрылымында едәуір айтарлықтай өзі өрістер жүзеге асырылды. Бүкілодақтық халық санатының мәліметтері бойынша 1970 жылы 15 қаңтарда республикада 13 миллионнан астам болған, олардың қалаларда 51 пайызы, селолық жерде 49 пайызы түрды. 1956 жыл мен салыстырғанда қала халқының үлес салмағы 4 пайызға артты. Қала халқы негізінен селолық жерлерден қалаға көшіп келу, қала тұрғындарының табиғи өсуі, ішнара селолық мекендердің қала болып қайта құрылуы есебінен көбейді. Орыстар халықтың - 42,2 пайызын, қазақтар - 32,6 пайызың украиндар - 7,2 пайызын қамтыды. Басқа республикалардан халықтардың көптеп келуімен байланысты республикада қазақ халқының саны едәуір азайып кетті. Ол республиканың демографиялық әлеуметтік жағдайына және ұлттық тілдің жойыла бастауына әсерін тигізді.
Бұл кезде Қазақстан жұмысшыларының қатары сан және сапа жағынан өсті. 1970 ж. 3,4 миллионнан астам жұмысшы болды, бұл 1940 жылдан 5 есе көп еді. Жұмысшы тобының үйтқысы өнеркәсіп жұмысшылары екені мәлім. 1970 ж. ол оның бүкіл құрамының төрттен бірінен астамын қамтыды. 1960-1970 жж. өнеркәсіп жұмысшылары 530 мыңнан 877 мыңға дейін, немесе 39,6 пайызға өсті. Ауыр индустрияның басым еркендеуінің нәтижесінде өнеркәсіп жұмысшыларының қатарында машина жасау, металл өндеу, құрылыс материалдары, отын өнеркәсібінің еңбеккерлері жетекші орын алды. Сол сияқты жеңіл өнеркәсіп жұмысшылары олардың үлкен тобын құрады. Әсіресе, жұмысшылардың саны Қарағандыда, Алматыда, Оңтүстік және Шығыс Қазақстанда көп болды. Өнеркәсіпке әйелдерді тарту едәуір көбейді, олардың үлес саны 1957 ж. 37,5 пайыз болса, 1973 ж. 44,4 пайызға дейін көтерілді. Әйелдердің еңбегі дәстүрлі жеңіл және тамақ өнеркәсібі салаларында кеңінен қолданылды. Қазақстан жұмысшы табының ұлттық құрамы да өзгерді, бірақ өнеркәсіпке қазақ халқының өкілдері өте нашар тартылды. Осының салдарынан 1957-1973 жж. жұмысшылардың арасында қазақтардың үлес саны өсудің орнына 17,4 пайыздан 11,7 пайызға дейін азайып кетті. Ұлттық кадрлардың біршама ірі тобы мұнай өндіруде 36,7%, баспаханада 27,8%, тамақ өнеркәсібінде 20,3%, ағаш дайындауда 28,8% жұмыс істеді. Жұмысшы қазақтардың үлес саны энергетикалық машина жасауда 1973 ж-2,2%, прибор жасауда 4,7% электротехника өнеркәсібінде 6,6%, тоқыма 13,6%, тігін өнеркәсібінде 15,7% төмендеді. Қазақ жұмысшыларының аз болуының басты себебі: жоғарғы басшы органдар жерілікті халықтан маман кадрлар дайындауға қамқорлық жасамады, олар жұмысшы күшін сырттан әкелуді артық көрді.
Әңгіме етіп отырған жылдары Қазақстанның экологиялық жағдайы төмендей түсті. Республиканың барлық өнеркәсіпті қалаларында, әсіресе, Өскеменде, Шымкентте, Жамбылда, Алматыда ауыр экологиялық жағдай қалыптасты. Қазақстан жеріне ядролық қаруларды сынаудың аса ауыр зардабы тиді. 1948 ж. КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысы бойынша үш облыстың. Семеи, Павлодар жонс Қарағанды облыстарының түйіскен жеріне орналасқан ядролық полигон салынды. Оның қоршаған табиғатқа, адамдардың денсаулығына әсері өте қауіпті болды, бұл аудандардың тұрғындары радиациялық сәуледен үлкен зардап шекті. Бірақ осыған қарамастан КСРО Денсаулық сақтау министрлігі бұл өңірде дәрігерлік тексеру жұргізуге тыйым салды, ал әскери дәрігерлер алған мәліметтер қатаң қүпияда сақталып, ядролық полигонның қызметі келтірген зиянның бәрін жасырып отырды. Радиацияға ұшыраған адамдардың денсаулық жағдайын ішінара зерттеу тек 1962 жылдан ғана басталды. Адамдардың жағдайына мұндай көзқарас полигонға жақын тұратын халықтың арасында түрлі аурулар өрши бастауына алып келді. Сәуле ауруының көріністері Семей облысы Абай ауданының, Қарағанды облысы Егіндібұлақ тұрғындары арасында жиі байқалды. Полигонның халық денсаулығына тигізіп жатқан әсеріне абыржыған жеке дабылдар ескерусіз қалды. 1969-1970 жж. Маңғыстау облысының жерінде халықтан жасырын жер астында үш рет ядролық жарылыс жасалды. Мұның бәрі сайып келгенде халыктың денсаулығына үлкен зиянын тигізді.
Елдің партиялық-мемлекеттік басшылығы 60-шы жылдары халықтың ақшалай табысын арттыру бағытын ұстады. Мұның өзі халықтың тұрмыс жағдайының 40-50 жылдармен салыстырғанда артуына белгілі дәрежеде он рел атқарды.
Тек, сегізінші бесжылдық жылдарында Қазақстанның ұлттық табысы 63 пайыз, жан басына шақханда 48 пайыз, айлық орташа жалақы 25 пайызға артты. Қалада да, селода да қызметкерлердің төмен және орташа ақы төленетін категорияларының жалақысын арттыру жүзеге асырылды. Жалақы минимумы айына 60 сомға дейін, ал қызмет-керлердің кейбір категориялары бойынша 70 сомға дейін көтерілді. Колхозшылардың табыстары көбейді. Бес күндік жұмыс аптасының енгізілуінің зор әлеуметтік маңызы болды. Ол жұмысшылар мен қызметшілердің еңбек жағдайларын жеңілдетті, олардың мамандығы мен білім дәрежесін одан әрі арттыру үшін көп мүмкіндіктер жасады, еңбекті неғүрлым тиімді үйымдастыруға жәрдемдесті. Бірақ 60-шы жылдардың басында мәдениеттің дамуында қарама-қайшы айқындамалар пайда болды. Мәдени ортаға жалпы көзқарас бұрынғысынша оны әкімішіл-әміршіл идеологияға қызмет еткізуге ұмтылуымен ерекшеленді.
Тарих ғылымындағы кейбір еркіндік рухани өмірде маңызды рөл аткарды. Біртіндеп БКбП тарихының қысқаша курсының жаттандылығынан аулақтау, кеңес мемлекетінің тарихындағы Сталиннің рөлін қайта қарауға ұмтылушылық байқалды. Сонымен қатар, асыра сілтеулер де болмай қалған жоқ. Ұлы Отан соғысының тарихы Хрущевтің ыңғайына қарай жазылды. Оның Украинадағы қызметі асыра көрсетіліп, 30-шы жылдардағы қуғын-сүргін үшін оның да жауапкершілігі болуы мүмкін екеніне көзжұмбайлық жасалды.
Қазақстан партия, кеңес үйымдарының жұмысында да елеулі кемшіліктер орын ала бастады. Өркөкіректік, қарапайым халықты менсінбеушілік, партия үйымдары басшыларының коммунистердің құқықтарын аяқ асты етуі, орынды сынға құлақ аспауы, кадр мәселесінде жершілдік пен ағайын-туысқандық принципінің етек алуы - осының бәрі қоғамда қалыптасқан басқару жүйесінің тетіктерін сол кезде-ақ босата бастады. Сөйтіп, ол бүкіл Одақтағыдай Қазақстанда да тоқырау және тежеу құблыстарының пайда болуына әкелді. Бұл жағдай шаруашылық және әлеуметтік басқару механизмін жетілдіру жөніндегі түбегейлі шешімдерді іске асыруды табанды түрде талап етті.
IV-Бөлім. Қазақстан Кеңестер Одағы құрамында
Жиырма сегізінші тарау. Қазақстан “тоқырау” кезеңінде (1971-1985 жж.).
1. “Тоқырау” жылдарындағы республиканың өнеркәсібі.
2. Ауыл шаруашылық дамуындағы қайшылықтар мен қиындықтар.
3. Қазақстанның қоғамдық-саяси және мәдени дамуындағы жағдай.
"Тоқырау" жылдарындағы республиканың өнеркәсібі.
"Тоқырау" кезеңі дейтін 1971-1985 жылдар аралығында Қазақстан экономикасы бұрынғысынша техникалық прогреске қабілетсіз, қарабайыр әдіспен алға басты. Бұл жылдары өнеркәсіпті өркендетуге 40,8 млрд. сом немесе халық шаруашылығына бөлінген барлық қаржының 32 пайызы жұмсалды. Негізгі өндірістік қорлар 3,1 есе артып, оның ішінде химия және мұнай-химиясында 6,5 есе, машина жасауда 4 есе, отын өнеркәсібінде 3,8 есе өсті. 15 жыл ішінде өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемі екі есе, ал машина жасау, химия өнеркәсібі сияқты салаларда үш еседен астам артты. Энергетикада электр қуатын өндіру одан әрі шоғырланып орталықтандырылды. 1975 жылы республиканың барлық кәсіпорындары дерлік бір орталықтан энергиямен жабдықталды. Шевченко қаласында шапшаң нейтронға негізделген, дүние жүзіндегі аса ірі атом реакторы жұмыс істеді. Минерал тыңайтқыштар шығару тоғызыншы бесжылдықта 1,8 есе, сары фосфор өндіру 2,5 есе көбейді. Машина жасау және металл өңдеу саласындағы өсудің жылдық орташа қарқыны 12 пайызға жетті.
Бұл көрсеткіштер оныншы және он бірінші бесжылдықтарда да кеміген жоқ. 1980 жылға дейін 250-ге жуық кәсіпорын, ірі өндірістер мен цехтар қатарға қосылды, өндірістің жаңа салалары пайда болды. Дегенмен осы жылдарда КСРО бірыңғай халық шаруашылығы жүйесіне әбден кірігіп кеткен Қазақстан экономикасы қалыпты да қарқынды дами алған жоқ. Республика өнеркәсібінің жартысына жуығы одақтық министрліктің қарамағында болды. Одақтық ведомстволар республикадан шикізат ресурстарын сорып алып, аса зор пайда тапты. Бірақ, олар Қазақстан бюджетіне инфрақұрылымды дамытуға қаржыны жұмсамады деп айтуға болады. Олар өз қарауындағы кәсіпорындар арқылы жылына 15 млрд. сом жалпы табыс алып отырса да, республикалық бюджетке бар болғаны 31 млн. сом немесе 1 пайыздан аз қаржы аударды. Міне, осындай және тағы да басқа себептермен байланысты өнеркәсіп өнімінің кейбір түрлерін өндіру жөніндегі жекешеленген экономикалық көрсеткіштер бойынша жоспарлық тапсырмалар орындалмады. Өндірісті жоспарлауда кемшіліктер орын алды, жаңа өндірістік қуаттар кешігіп іске қосылды. Жоспарлық, технолгиялық және еңбек тәртібін бұзушыларға жол берілді, ғылым мен техниканың жетістіктері өндіріске жеткілікті дәрежеде тез енгізілмеді. Осының әсерінен, республика өндіріс орындары мемлекетке 1981 жылы 760 млн. сом, 1982 жылы - 1,0 млрд., 1983 жылы - 1,3 млрд, 1984 жылы - 1,65 млрд. сомға жоспарлы өнімді берген жоқ. Сонымен бірге өндіріс тиімділігі мен өнім сапасын арттыруда, ғылыми-техникалық дамуда, қазіргі заманғы техника мен технологияны игеруде еліміздің капиталистік мемлекеттерден кейін қалуы күшейе түсті.
Бұл жылдарда жалпы өнім көрсеткішін қуалай өсіру ауыр өнеркәсіпте негізгі мақсатқа айналды. Күрделі құрылыста да солай болды, мұнда жұмысты атқарудың ұзақ мерізімге созылуы салдарынан ұлттық байлықтың едәуір бөлігі істен шығып қалып жатты. Қымбатқа түсетін, жоғары ғылыми-техникалық көрсеткіштерге жетуді қамтамасыз етпейтін объектілер салынды. Бірақ, осыған қармастан республиканың басшылығы партияның кезекті съездерінде елдегі ірі өнеркәсіп орнының, шахтаның, мұнай кәсіпшілігінің, комбинаттардың, зауыттардың қатарға қосылғаны туралы зор жігерленген рухта есеп беріп отырды. Еңбекті, материал мен ақшаны көп жұмсаған қызметкер немесе кәсіпорынның көрсеткіші жоғары бағаланды. Республика ілгерілеу қарқы-нынан айырыла бастады, шаруашылықтың және мәдениеттің барлық саласында іркіліс көбейіп, қиыншылықтар үсті-үстіне жинақталып, шиеленісе түсті, шешілмеген проблемалар көбейді. IX бесжылдықта жоспарды күрт төмендетіп отырса да өнеркәсіп көлемі 12,6 пайызға орындалмады. Оныншы бесжылдық - 25 пайызға, он бірінші - 3,6 пайызға орындалған жоқ. Соның салдарынан IX, X, XI бесжылдықтардың ішінде ұлттық табыстың өсу қарқыны баяулап, 80-ші жылдардың бас кезінде экономикалық тоқырауға жақындатқан деңгейге дейін құлдырады. Мысалы, республика ұлттық табысын 60-70 пайызға өсіру міндеті қойылса да, ол іс жүзінде 36 пайызға ғана орындалды. Республиканың көптеген шарушылық қызметкерлері ұлттық байлықты молайту қамын ойламай, қайта белгілі бір салаға материал мен еңбекті, жұмыс уақытын көбірек жұмсап, оны қымбатырақ бағаға өткізуге әуестенді. Осының салдарынан өнімнің "жалпы саны" болды, бірақ тауарлар жетіспеді. Қазақстан дамыған басқа елдерге қарағанда өнімнің бір өлшеміне шикізатты, энергияны, басқа да ресрустарды едәуір көп жұмсады. Мәселен, АҚПІ пен Жапонияны алсақ, өнімнің бір өлшеміне бізге қарағанда шикізат пен энергияны 30-40 пайыз кем пайдаланды. Қазақстанның бай табиғи және еңбек ресурстары басшы кадрларды дандайсытып жіберді. Елдің экономикасының ондаған жылдар бойы экстенсивті жолмен дамығаны көбінесе дәл осы себептен еді.
Өндірісті сан жағынан басымырақ өсіру идеяларында тәрбиеленген республика басшылығы бұл қарқынды тоқтатуға тырысты, бірақ көбінесе үсті-үстіне жаңа шығындар жұмсау әдісімен әрекет жасады, отын, энергетика салаларын ұлғайтты, өндіріске табиғи ресурстарды жеделдете тартты. Мысалы, Маңғыстауда өндіретін мұнайдың және онымен қосылып шығатын газдың тек қана 8-10 пайызы пайдаланылды.
Аса ірі кәсіпорындар салу арқылы шикізат салаларын дамытуға бағыт ұстау ғылыми прогресс арқылы өркендейтін өндірісті тежеді, өндеу, қайталап өндеу, жаңа тауарлар шығару салалары баяу дамыды.
Өндірістің теңестірілмеуі, нұсқау арқылы басқарылуы жағдайында жылдық, тоқсандық және айлық тапсырмаларды өзгертіп отыру үйреншікті іске айналды. 1981-1985 жылдары Қазақстанда әртүрлі министрліктер мен ведомстволардың жоспарлары 300-ден астам рет өзгертілген. Күрделі құры-лыста "сақалды" объектілер берік орын алды, жоспарлы құрылыстардың орнына жоспардан тыс көптеген құрылыстар салынды, бітпеген объектілерді пайдалануға беру, қосып жазу, құрылыс материалдарын талан-таражға салу көбейді. 70-жылдарда құрылыста бригадалық-мердігерлікті дамыту қозғалысы басталды. Оның негізінде жұмысшылардың өндірісте ресурстарды пайдалануда тәртіп орнату, еңбекақы төлеуде теңгермешілікті жою, неғұрлым көбірек дербестік алу жолындағы ұмтылысы жатқан еді. Бригадалық мердігерлікті сөз жүзінде бәрі қолдады және насихаттады, ал іс жүзінде мердігерлік әдіс көптеген нұсқаулар арқылы жоққа шығарылды.
Бұл кезде Қазақстанда экономиканы дамытуда интенсивті жолға көшу және ғылыми-техникалық прогресті өрістетуге бағыт алынды. Қызықты идеялар мен ұсыныстар аз болған жоқ, жаңашылдар мен өнертапқыштардың саны көбейді, тек 1981-1985 жж. жаңашыл ұсыныстар берген авторлардың саны 818,8 мың адамға жетті. Алайда, олар өндіріске ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін енгізу практикасында аз ықпал жасады. Көптеген кәсіпорындарда өндірістің бүкіл процесі емес, тек жеке учаскелері ғана автоматтандырылды, немесе комплексті механикаландырылды. 80- ші жылдардың орта кезінде өнеркәсіптегі жұмысшылардың үштен бірі, құрылыста жартысынан астамы ауыр қол еңбегін атқарды, олардың творчестволық белсенділігі төмен болды. Кәсіпорындарда социалистік жарысты ұйымдастыру формальды сипат алды. Ресми мәлімет бойынша бұл жылдары жарысқа жұмысшылардың 90 пайызы қатысқанымен, мұның өндірістің өсу қарқынына, еңбек өнімділігіне, өнімнің сапасын жақсартуға, өндірісті жетілдіруге ыкпалы болған жоқ. Өндірісте немқұрайлылық, салақтық, ынта-жігерсіздік тағы басқа да келеңсіз көріністер үйреншікті әдетке айналды.
Қазақстан ауыл шаруашылығының дамуындағы қайшылықтар мен қиындықтар.
Тоқырау кезеңін қамтыған үш бесжылдық аралығында ауыл шаруашылығын 1965 жылдан басталған реформалау әрі жалғастырылды. Аграрлық салаға қаржыны көптеп бөлу, селоның әлеуметтік проблемаларын шешу, шаруашылық есепті енгізу, ауыл шаруашылық өнімдерінің сатып алу бағасын арттыру шаралары белгіленді. Осы бағытта тек 1971-1978 жж. ауыл шаруашылық саласына 58,2 млрд. сом бөлінді. Мұның нәтижесінде 1985 ж. дейін негізгі егін шаруашылығы жұмыстары - жер жырту, тұқым себу, дәнді дақылдарды жинау, мал шаруашылығы саласындағы жұмыстар 75-90 пайызға техникаландырылды. Алайда, ауыл шаруашылығы проблемаларын тек күрделі қаржыны көбейту арқылы шешу жолы тиісті нәтиже бермеді. Аграрлық секторда аса маңызды орын алатын жердің құнарлылығын арттыру, электрлендіру, ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтайтын және өңдейтін кәсіпорындар жеткілікті дәрежеде салынбады. Сондай-ақ село еңбеккерлерінің әлеуметтік-экономикалық проблемалары шешілмей қалды, сөйтіп бұл салада күткен бетбұрыс болмады, нәтижесінде ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру тұрақсыз болды. Егістіктің шығымдылығы азайды, мал шаруашылық өнімдерін өндіру бірқалыпты жүрмеді.
Бұл кезде ауыл шаруашылығы секторының құрамында едәуір ұйымдық өзгерістер енгізіліп, колхоздардың есебінен совхоздардың саны көбейді. 1960 жылы республикада 879 совхоз бен 1355 колхоз болса, 1985 жылы колхоздар есебінен совхоздар саны 2140-қа өсіп, республикада 388 колхоз қалды. Сөйтіп, меншіктің кооперативтік-колхоздық түрінің үлес салмағы едәуір төмендеді, бірақ осыған қарамастан колхоздық меншіктің одан әрі жетілуін көруге болады. 1971-1985 жылдары совхоздардың өнімі көбеймей бір орында қалса, колхоздарда ол орта есеппен 200 мың сомға дейін өсті.
Мал шаруашылығының жем-шөп базасы нығайтылды, жем-шөптік дақылдар егілетін алқаптар ұлғайтылды. Дегенмен мұның барлығы тек экстенсивтік шаруашылық негізінде іске асырылды. Атап айтқанда, жемшөптік дақылдар егілетін алқаптар сегізінші бесжылдықтағы 6678,4 мың гектардың орнына IX бесжылдықта 8824,6 мың гектарға дейін жеткізілді. 1985 жылы жоспарланған 50 млн. қойдың орнына тек қана 35 млн. қой болды. Оған шопанның ауыр еңбегіне немқұрайды қарау, малды күтіп бағудағы қазақтың еңбек дәстүрін елемеу, халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан, сыннан өткен технологиясының жоғалып кетуі үлкен әсерін тигізді.
Бір айтып кететін жай, бұл жылдары мал шаруашылығын өнеркәсіптік негізге көшіру басталды. Сондай-ақ ет және сүт өндіретін кешендер мен мал семіртетін алаңдар салынды, малды өсіріп, семіртетін мамандандырылған шаруашылық бірлестіктері, құнажындар өсіретін фермалар құрылды. Жалпы қуаты 23 мың ірі қара малды жедел өсіріп, семіртетін төрт кешен: Алматы облысы бойынша 10 мың басқа арналған "Жетіген", Шығыс Қазақстан облысында 5 мың басқа есептелген "Ждановский", Орал облысында 5 мың басқа арналған "Правда" газеті атындағы, Ақмола облысында 3 мың басқа арналған "Шалқар" кешендері жұмыс істеді. Шошқа өсіріп бордақылайтын "Волынский" Қарағанды облысыкешені қатарға қосылды. 1976 жылдың басына қарай 575 мың бас ірі қара мал, 418 мың шошқа, 1,7 миллионнан астам қой өнеркәсіптік негізде күтіп бағылды.
Бірақ осы жылдарда мал шаруашылығын дамытуда келеңсіз жағдай қалыптаса бастады. Олай дейтініміз, туберкулез және бруцеллезбен ауырған мал кейбір облыстарда 95 процентке жеткен. 1965-1985 жылдары 4,2 млн. сиыр, 55 млн. бас қой мен ешкі, 5,1 млн. шошқа өлген, ал әрбір 100 саулықтан не бары 10 бұзау, 30-дан аса қозы, 69 торай алынған. Азық - түліктік астық өндіру жөнінен одақта алдыңғы орындардың біріне шыққан республика жыл сайын жемге арнап басқа жерлерден миллиондаған тонна астық сатып алып отырды. Мұнда ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу, сақтау, халыққа сату ісі бетімен жіберілді. Көліктің, элеваторлардың, қоймалар мен ыдыстың жетіспеушілігінен, жолдың нашарлығынан жыл сайын жиналып алынған өнімнің 20 пайыздан 40 пайызға дейінгісі ысырап болды. Село тұрғындарының еңбегі бағаланбай, олар қалаларға, басқа жақтарға көшіп кетуге мәжбүр болды. Қаңырап қалған кішігірім ауылдар қатары жүздеп саналды.
Аграрлық сектор саласында енгізілген жаңа сатып алу бағасы көбінше өнімнің өзіндік құнын ақтамады, қайта зиянмен жұмыс істейтін шаруашылықтардың саны артты. Егер 1970 ж. ондай шаруашылықтардың үлес саны совхоздардың 26 пайызын, колхоздардың 4 пайызын қамтыса, 1985 ж. совхоздардың 53 пайызы, колхоздардың 49 пайызы зиянмен жұмыс істеді. Село еңбекшілеріне еңбекақы төлеуде теңгермешілік күшейді, адамдар көбінесе ақшаны жұмыстың нәтижесі үшін емес, жұмысқа шыққаны үшін алды. Еңбекте ақы төлеу оның өнімділігінің өсуінен басып озды.
Республиканың жергілікті жерлеріндегі ауыл шаруашылығы өндірісін ұтымды ұйымдастыру, оның тиімділігін арттыру бағытындағы кейбір ізденістер басшы органдар тарапынан қолдау таппады. 80-ші жылдардың басында жүргізілген сансыз көп қайта құрулар, эксперименттердің, бағаның, интеграция мен мамандандырудың жаңа түрлерін және т.б. енгізу ауыл шаруашылығының берекесін кетірді. Одан болдырған ауыл шаруашылығы қатаң әкімшілік бақылауға алынып, аяғында келіп дағдарысқа көшті. Істің жағдайын жаңа шешімдер қабылдау жолымен өзгертуге тырысу елеулі нәтиже бермеді.
Республиканың қоғамдық - саяси және мәдени дамуындағы жағдай.
XX ғ. 70 және 80 жж. бірінші жартысында Қазақстанда халықтың әлеуметтік жағдайын көтеруде бірсыпыра істер атқарылды, республика жұмысшылар мен қызметшілерінің орташа айлық табысы едәуір өсті. Колхозшылардың кепілді еңбек ақысы көбейді, халықтың төмен айлық алатындары орташа айлық алатындар дәрежесіне көтерілді. Осы жылдары халықты қоғамдық тұтыну қоры есебінен қамтамасыз ету біраз жақсарды. Оның едәуір бөлігі жәрдем, зейнетақы және стипендия төлеуге, тегін білім алуға, денсаулық сақтауға, мәдени және тұрмыстық қызмет көрсетуге жұмсалды. 1971 ж. колхозшылар үшін де жұмысшылар мен қызметкерлерге белгіленгендей зейнетақы белгілеу тәртібі енгізілді. 1972-1974 жж. соғыс және еңбек мүгедектеріне айлық орташа зейнетақы 33 пайызға көбейтілді, ал 1975 ж. Отан соғысының мүгедектеріне қосымша жеңілдіктер енгізілді.
Алайда, бұл шаралардың халықтың тұрмыс дәрежесін көтеруге ықпалы аз тиді. Өйткені мемлекеттің және кәсіпорындардың бағаны көтеруі, тауарлар сапасының нашарлауы, тапшылықтың өсуі, ақы төлеудегі теңгермешілік т.б. халықтың тұрмыс жағдайының төмендеуіне әкеп соқтырды. Оған ақшаның құнсыздануы әсер етті, тек 1970-1986 жж. құнсыздану 20 пайызға өсті. Әлеуметтік саладағы ең өткір мәселенің бірі - тұрғын үй мәселесі. Осы жылдары бұл мәселе бірсыпыра шешуін тапты: ондаған миллион адам жаңа пәтер алып, өздерінің тұрғын үй жағдайын жақсартты. Дегенмен халық санының өсуімен байланысты тұрғын үймен қамтамасыз ету мәселесі аяғына дейін шешілмеді, оған үй салуға бөлінген қаржының азаюы себеп болды, тұрғын үй құрылысының жоспары орындалмады. Тек, он бірінші бесжылдықта ғана республикада 1,2 млн. шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілмеді, мектеп, аурухана, балалар бақшасын салу жоспары орындалмады.
Сөйтіп, тоқырау кезіндегі келеңсіз процестер әлеуметтік саланы мықтап шарпыды. Әлеуметтік - мәдени саланы дамытуға қаржы бөлудің "қалдықтық принциптері" қалыптасты, яғни ол салаға таза өндірістік мақсаттардан артылған қаржы ғана бөлінді. Әлеуметтік мәселелер жөнінде "кереңдік" пайда болды, ал өндірістің техникамен жабдықталуы, кадрлардын біліктілігі, ең бастысы - жұмыс сапасы артта қала бастады.
Қалыптасқан басқару жүйесінің демократиялық негіздерінің тар шеңберлігі де жаңа жағдайда мейлінше келеңсіз көрініс берді. Онда еңбекшілердің өзін-өзі басқаруының өрісі тарылды. Қоғамдық меншік өзінің шынайы иесі -еңбекшілерден бірте-бірте оқшаулана түсті. Оны ведомстволық пен жершілдік, әр жаққа тартқылаған жайлар аз болған жоқ, нақты қожайыннан айырылып, "иесіз", тегін жатқан дүниедей көрінді. Шаруалардың бүкіл халықтық игіліктен сырт қалуы, қоғамдық мүдденің еңбеккерлердің жеке мүддесімен ұштастырылмауы барған сайын көбірек байқалды. Шаруашылықты жүргізудің өткен кездегі қалыптасқан жүйесі дамыту факторынан, оның ілгерілеуін тежейтін тұсауға айналды.
Осы жылдарда индустриялық дамудың, кәсіпорындардың көптеп салынуының нәтижесінде қоршаған ортаға орны толмас зиян келтірілді. Сырдария және Әмудария өзендерінің суларын мақта егісіне көптеп бөлуден Арал теңізі тартылып, оның суы азайды. Бұрынғы жағасынан 60-120 шақырымға дейін төмендеген, құрғап қалған жерлерінен құм, шаң, тұз көтеріліп, бұл өңірдегі халыққа өлім ұрығын септі. Ересек халық пен бала өлімі көбейді. Осындай жағдай Семей өңірінде де орын алды.
Семей және басқа полигондарда барлығы 500-ден аса ядролық қарулар жарылды. Бұл жарылыстардың халықтың денсаулығына және қоршаған ортаға тигізген зияны мен зардабы туралы ондаған жылдар бойы айтылмады. Ғалым-дардың мәліметі бойынша полигонда сынақ жасалған жылдары кемінде 500 мың Семей өңірі тұрғындары ионды радиацияның тұрақты сәулесіне ұшырады, әсіресе онкологиялық сипаттағы аурулар көп шықты. 1975-1985 жж. бұл аурулардан өлгендер тек Семей облысының өзінде ғана 7 есе өсті, бала туу азайғаны, жынданып ауру және өзін-өзі өлтіру көбейгені байқалды. Семей полигонынан басқа әр жылдарда Республика территориясында 27 жерде қуаты әртүрлі 38 ядролық жарылыс жасалды. Бұндай жарылыстар, әсіресе, Атырау облысында көбірек болды, мұнда жаппай қырып-жоятын қарудың 17-сі сыналған. Сегіз ядролық заряд Орал өңіріндегі полигондарда, қалғандары Ақтөбе, Ақмола, Оңтүстік Қазақстан облыстарында жарылған. Бактериологиялық қарулар сынау полигоны Арал теңізіндегі Барсакелмес аралында жүргізілді.
Осы жылдарда мәдениет саласының материалдық - техникалық негізін нығайтуда біраз жұмыстар істелді. Республикада мәдени объектілердің құрылысы жаңа типтік жоба бойынша, мектеп пен мәдени мекемелерінің алдына өмірдің өзі қойған жаңа талаптар ескеріле отырып жүргізілді.
Тоғызыншы және оныншы бесжылдық кезінде жаңа баспалар құрылды. Бұлар: "Қайнар", Қазақ Совет Энциклопедиясы, жастарға арналған "Жалын", "Өнер" баспалары. Республикада жылма-жыл қазақ, орыс, ұйғыр, неміс, корей тілдерінде 30 миллиондай дана таралыммен 2 мыңға жуық кітап шығып тұрды. 70-80 жж. бес томдық "Қазақ ССР тарихы", он томдық "Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі", он бір томдық монографиялық жұмыс - "Қазақстанның металлогениясы", тоғыз томдық "Қазақстанның өсімдіктері" және диалектикалық логика жөнінде бірсыпыра іргелі монографиялар жарық көрді. Бір жолғы тиражы 5 миллион данамен 415 газет, ондаған жорнал шығарылды.
Селолық жерлерде 6 мыңнан астам клубтар мен мәдениет сарайлары қызмет көрсетті. Оларда 12 мыңнан астам көркемөнерпаздар ұжымы істеді. Ондаған халық театрлары, ән-би ансамбльдері, қазақ ұлт аспапты халықтық оркестрлері, халық хорлары құрылды.
Қазақстан селоларында мәдени - бұқаралық жұмыстың мәдениет университеттері мен мектептері, көшпелі өнертану кафедралары, көркемдік шығармашылық бірлестіктер, атеизм автоклубтары және т.б. сол секілді жаңа формалары кеңінен тарады.
Село тұрғындарының тұрмысына телевизия, радио, баспасөз, кино бұрынғыдан да көбірек ене бастады. Ауыл мен деревняның мәдени дәрежесі Қазақстанның село зиялыларының сан және сапа жағынан едәуір өсуімен сипатталды. Орта есеппен бір колхоз бен совхозға 70 - ші жылдардың басында 45 жоғары және арнайы орта білімі бар маманнан келді.
1970 жылға қарсы телевизия республиканың барлық облыстарына дерлік енді. Қазақстанда телевизияның 15 программалық орталығы және осынша студиясы, сондай - ақ телевизия бағдарламасын тарататын және қабылдап алып қайта тарататын жүйелер істеді. 4 республикалық және 19 облыстық бағдарламалар арқылы радио хабарлары қазақ, орыс, ұйғыр, корей тілдерінде жүргізілді.
1976 жылдың аяғында республикада 10282 кино қондырғысы болып, олар бір жылда 290 миллион кино көрерменіне қызмет көрсетті. Халық ағарту ісі де бірсыпыра алға басты. Мәселен, республиканың жалпы білім беретін 10154 мектебінде 1970 жылы 3 миллион 140,8 мың бала оқыса, 1977 жылы 9217 мектепте 3 миллион 266,1 мың бала оқыды. 1970 жылы Қазақстанда 46 жоғары және 190 арнаулы орта оқу орны болып, оларда 416 мыңнан астам студент білім алды. Студенттерді 160 мамандық бойынша әзірледі. Республиканың техникумдарында жастар 182 мамандық бойынша оқытылды. 1986 жылы республикада жоғары оқу орындарының саны 55-ке, ал арнаулы орта оқу орындарының саны 246-ға жетті. Жоғары оқу орындары мен техникумдарда 550 мыңдай студент оқыды. Республика халқының әрбір 10 мың адамына 160 студенттен келді.
XX ғ. 60-80 жж. қазақ әдебиеті I. Есенберлиннің, Ә. Нұршайықовтың, М. Мақатаевтың, Т. Айбергеновтың, О. Сүлейменовтың, М. Шахановтың, Қ. Мырзалиевтің, Ф. Оңғарсынованың, Ә. Кекілбаевтің, О. Бөкеевтің және басқалардың шығармалары арқасында елеулі табыстарға жетті. Сазгерлер Ш. Қалдаяқовтың, Л. Хамидидің, Н. Тілендиевтің, Ә. Еспаевтың, I. Жақановтың әндері Қазақстанның музыкалық мәдениетінің алтын қорына кірді. Ә. Қашаубаев негізін салып кеткен ән өнеріндегі игі дәстүрді Б. Төлегенова, Е. Серкебаев, Ә. Дінішев, Р. Жаманова, Р. Бағланова, Р. Рымбаева т. б. жалғастырып байыта түсті. "Ботагөз", "Аққан жұлдыз", "Менің атым Қожа", "Қыз Жібек", "Атаманның ақыры", "Транссібір экспресі", "Бейбарыс сұлтан" кинофильмдері республика кино өнерінің таңдаулы туындылары деп бағаланды. Бірақ экономикадағы тежеу мен тоқырау құбылыстары қоғам өмірінің мәдени салаларына да салқынын тигізбей қоймады. Республика экономикасының орталық ведомствоға бағыныштылығы, мәдени салалардың мәселелерін жете бағаламау, олардың дамуына қаржыны қалдық принцип бойынша бөлу көпұлтты Қазақстан мәдениетінің кең көлемде дамуына өзінің әсерін тигізді.
Коммунистік партия мен Кеңес үкіметінің әлеуметтік-экономикалық саясаттағы қателері мен кемшіліктері ұлттық қатынасқа да әсерін тигізбей қойған жоқ. Мемлекет басшылығы ұлт мәселесінде ешқандай проблема жоқ, ол мүлтіксіз шешілген деп санады. Сөйтіп, ұлт мәселесін шешудегі табыстарды асыра бағалау орын алды. Ал іс жүзінде ұлт мәселелері жүйесінде қайшылықтар, келеңсіз жағдайлар қордалана түскен еді. Оған 1922 жылы федерациялық мемлелкет болып құрылған КСРО-ның іс жүзінде унитарлық мемлекетке айналып кетуінің үлкен әсері тиді. Одақтас республикалардың құқықтары шектеліп, нақты егемендігі жоқ автономия ретінде дамыды. Ұлттардың өзін-өзі билеуі өмірлік тәжірибеде ұмыт болды.
Бұл жылдары интернационализм түсінігі жаттанды идеологиялық құрсауда болатын. Ұлттық проблеманың бәрін тек интернационалдық тәрбиені жақсарту арқылы ғана шешуге болады деп пайымдалды. Міне, осымен байланысты интернационалдық тәрбие ұлттық саясаттың орнына жүрді, немесе оны бүтіндей алмастырды. XX ғ. 70-80 жж. ұлттық салт-санадан гөрі кеңестік салт-сана көбірек дәріптелді, ұлт республикаларында тұратын халықтар мен ұлттардың дамуында орыс мәденитінің рөлін асыра бағалау процесі жүрді.
Интернационализмді дұрыс түсінбеу Қазақстанда тіл саясатында тек ұлтаралық қатынас тілін ғана қолдап, ал ұлт тілі туралы үндемей қалуға әкеп соқтырды. Республикада кеңінен насихатталған қос тілділік екі тілге бірдей қараған жоқ. Орыс тілін республика қазақтарының 60 пайызы меңгерсе, қазақ тілін орыстардың 1 пайызынан азы ғана меңгерді. Қазақ тілі тек тұрмыстық саламен шектеліп, іс жүргізуде, мемлекеттік, дипломатиялық және әскери өмірде, сол сияқты жоғары мектептерде қолданылмады. Республикада шыққан кітаптардың 95 пайызы орыс тілінде басылды, теледидар хабарларының 70 пайызы эфирге орыс тілінде берілді.
Ұлт саясатындағы бұрмалаулар, саяси ахуалдың қаталдандырылуы, еркін ой-пікір айтуға өкіметтің төзбеушілігі республикада өзінің көлеңкелік жақтарында көрсете бастады Атап айтқанда, 1979 ж. жазда Ақмолада қазақтардың неміс автономиясын құруға қарсы шығуы ұлттық қатынастардағы қоза түскен қарама-қайшылықтың көрінісі еді.
XX ғ 70-80-ші жылдарында партияның жоғары эшелондарында сөз бен істің бірлігіне шақырған үндеулер барған сайын күштірек естіле бастады. Мұның өзі барып тұрған екіжүзділік үндеу еді. Өйткені оны басшы органдарында отырғандардың орындауы міндетті болмады. Талап тек қана республиканың төменгі буындағы коммунистерге бағытталды. Ішкі партиялық жұмыстарды жақсарту мен жетілдіру жөніндегі көптеген қаулылар көзбояушылық сипат алды. Сондықтан Қазақстандағы төменгі партия органдарының қызметі де барған сайын жасандылыққа бой ұрды. Жергілікті партия басшыларынан қатып қалған жаттандылық және дүмшелік пен цифр-лардан, алуан түрлі есеп құрастырудан басқа ешнәрсе талап етілмеді. Партия беделі тез құлдырай түсті. Оның үстіне бұл кезде партиялық - мемлекеттік, әскери, шаруашылық номенклатурасына берілген артықшылықтар ерекше көзге шалынды. Мұндай артықшылықтар әлеуметтік теңсіздіктің арнаулы түрін туғызды. Бюрократия артықшылықтарды бөлуде шендік принципті қатаң сақтады. Олардың көлемі қызмет орнының дәрежесімен белгіленді.
Сонымен, Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев айтқандай, тоқырау өмірдің барлық салаларында: идеологияда да, адамдар арасындағы қарым-қатынаста да орын алды. Брежневтің жеке басына табыну етек алған жағдайда, әсіресе, жетпісінші жылдардың аяғы мен сексенінші жылдардың бас кезінде бұл жағдай барған сайын өрши түсті.
IV-Бөлім. Қазақстан Кеңестер Одағы құрамында
Жиырма тоғызыншы тарау. Қазақстан "Қайта құру" жылдарында Қазақстан 1985-1991 жж.
1. "Қайта құру" кезеңіндегі республиканың қоғамдық-саяси өміріндегі өзгерістер. 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы.
2. Демократиялық қатынастардың белең алуы. Саяси партияларымен қоғамдық бірлестіктердің құрылуы. Отызыншы тарау. "Қайта құру" кезеңіндегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуындағы өзгерістер.
"Қайта құру" кезеңіндегі республиканың қоғамдық - саяси өміріндегі өзгерістер. 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы.
1985 жылғы сәуір айында Кеңестер Одағы Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің пленумы болды. Онда Орталық партия Комитетінің Бас хатшысы М. С. Горбачев баяндама жасап, қоғамды демократиялық бағытта қайта құру жөнінде шешім қабылданды. Бірақ бұл шешім тек сөз жүзінде қалды. Іс жүзінде ол кеңес қоғамын ыдыратуды тездетті. Оны Қазақстанның партия, Кеңес органдары қызметінен байқауға болады.
Қазақстанда Одақтың барлық жерлеріндегі сияқты тоқырау жылдарында басқару ісінде жағымпаздық, парақорлық, рушылдық, жершілдік сияқты көптеген келеңсіз құбылыстар кеңінен орын алды. Бұл жылдары ұлт саясатында, әлеуметтік-экономикалық және кадр мәселелерінде көптеген ауытқушылыққа жол берілді. Жалпы барлық кеңес қоғамы үшін бұл кезде қоғамдық ойдың мәні өзгеріп, сөз бен істің арасында алшақтық, қайшылық кең өріс алды. Кадр мәселелерін шешу партия комитеттерінің тек бірінші басшыларының айтуымен, солардың таңдауымен жүретін болды. Оларды іріктеуде тек туыстық, жерлестік, бастыққа берілгендік жағдайлар маңызды рөл атқарды. Бұл Коммунистік партияның, соның ішінде Қазақстан Компартиясының да барлық деңгейінде көрініс тапты. Көптеген басшы партия қызметкерлері мен партия комитеттері ескіше қызмет етті. Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті құрамында сапалық өзгерістер аз болды. Осыдан келіп, аса маңызды мәселелерді шешуде принципсіздік, тұрақсыздық, қоғамдағы жағымсыз жағдайларды жасыруға, аздаған жақсы істерді ерекше мадақтап, жоғары көтеруге, болып жатқан істердің барлығын тек жақсы жағынан көрсетуге тырысты. Міне, осымен байланысты 1986 жылғы ақпан айында болып өткен Қазақстан Компартиясы XVI съезінде жасаған баяндамасында, ол кезде республика Министрлер Кеңесінің төрағасы болып істеген Н. Ә. Назарбаев және съезде шығып сөйлеген басқа да делегаттар мұндай келеңсіз жағдайларды өткір сынға алды. Олар көптеген күрделі және маңызды мәселелерді партия комитеттерінің уақтылы шешпейтінін, олардың қызметі ауқымынан тыс қалатынын, проблемалық мәселелерді шешуге ескіше қараудың кенінен орын алып отырғанын ешқандай бүкпесіз айтып берді.
Қазақстанның жоғарғы органдарына орталықтан басшы кадрлар жіберу кеңінен орын алды. Оларды қызметке жібергенде жергілікті жердің пікірі, республиканың тарихи жағдайы, оның салт-дәстүрі есепке алынбады. Мұндай жағдай 1986 жылғы 16 желтоқсан күні Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Д. А. Қонаевты орнынан алған кезде айырықша көзге түсті. Пленум мәжілісі небары 18 минутқа созылды. Осы уақыт ішінде Қазақстан Компартиясының бірінші хатшысы Д. А. Қонаев қызметінен алынып, оның орнына Мәскеу жіберген Г. В. Колбин сайланды.
Мұның өзі қайта құру мен демократиядан үлкен үміт күтіп отырған республика халқының, соның ішінде қазақ жастарының наразылығын туғызды. Пленум өткеннен кейін екінші күні Орталық партия Комитеті үйі алдындағы алаңға өздерінің Пленум шешімімен келіспейтіндігін білдіру үшін жұмысшы және студент жастар, оқушылар, т.б. жиналды. Олардың қолдарында ұстаған ұрандарының арасында "Әр халықтың өз ұлттық көсемі болу керек" деген ұран бар еді. Мұндай көсемнің Қазақстанда тұратын орыс халқы өкілдерінен де мүмкін екендігі айтылды. Міне, осындай күрделі жағдайда Г. В. Колбин партия Орталық Комитетінің бюро мәжілісін шақыртып, оған С. М. Мұқашев, Н. Ә. Назарбаев, 3. К. Камалиденов, О. С. Мирошхин, М. С. Меңдібаев, А. П. Рыбников, Л. Е. Даулетова, В. Н. Лобов, т. б. қатынасты. Бірақ олар алаңға шыққан жастардың жүрегіне жол таба алмады.
Алаңда болып жатқан жағдай, республика басшыларының, соның ішінде Г. В. Колбиннің ойында қазақ жастарының арасында елдегі социалистік құрылысқа қарсы астыртын әрекет, ұлтшыл ұйым бар деген пайымдау мен арам пиғылды туғызды. Бірақ ондай ұйымның бар-жоқтығы кейін қанша тексерсе де анықталмады. Алаңда жиналған халық пен милиция және әскерлер арасында қақтығысулар жүрді. Ереуілге қатысушылар таспен, таяқпен қаруланып жазалаушыларға қарсылық көрсетті. Олар жастарды мұздай суға тоғыту үшін алаңға әкелінген бірнеше өрт сөндіргіш машиналарды өртеп жіберді. Қақтығысудың барысында Е. Сыпатаев және С. Савицкий деген азаматтар қаза тапты. Осыған байланысты үкімет органдары алаңға шығушыларға қарсы күш қолдана бастады. Алматыға басқа жерлерден арнайы әскери бөлімдер әкелінді.
1987 жылғы шілдеде КОКП Орталық Комитеті "Қазақ республикалық партия ұйымдарының еңбекшілерге интернационалдық және патриоттық тәрбие беру жұмысы туралы" арнайы қаулы қабылдады. Онда 1986 жылғы желтоқсандағы оқиға Қазақстандағы ұлтшылдықтың көрінісі деп бағаланды. Бірақ кейіннен бұл шешім қате деп табылды. Өйткені қазақ халқы ешуақытта ұлтшыл болып көрген емес еді. Мәселені әрі қарай тексеріп, болған фактілерді Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі жанынан арнайы құрылған Мұхтар Шаханов бастаған комиссия егжей-тегжейлі тексерді. Оның барысында, қазіргі кезеңнің талабымен қарағанда, алғаш рет демократия және жариялылық жағдайындағы халықтың еркіндік үшін көтерген талабы мен ескі партиялық ойлау арасындағы қақтығыстың болғандығы ашып көрсетілді.
Қазақ жастарының 1986 жылғы желтоқсандағы шеруінің түрі ұлттық болғанымен ұлтшылдық емес еді. Ол басқа халықтарға, соның ішінде орыс халқына қарсы бағытталмаған болатын. Шеру саяси сипаттағы бейбіт демон-страция еді, мемелекеттік құрылысты құлатуға шақырған жоқты. Бірақ республиканың және орталықтың партиялық-бюрократиялық құрылымы тарапынан ол экстремистік пиғылдағы ұлтшыл жастар тобының бүлігі деп бағаланды. Жүйе оны "Қазақ ұлтшылдығы" деп айыптауға дейін барды.
Осыған байланысты 1987 жылғы 14 наурызда өткен Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті Пленумынын шешіміне сәйкес партия ұйымдарында тазалау басталды. Атап айтқанда, өздерінің жіберген қателіктерін ашық мойындау, номенклатуралық жетекші қызметкерлерге мінездеме беруді жаңарту, бастауыш партия ұйымдарында жеке коммунистердің, ал жетекші қызметкерлердің өз қызмет орындарында, тұратын жерлерде есептері тыңдалды. Есеп беру барысында, тек 1987 жылы облыстық партия комитеттерінде істейтін жауапты қызметкерлердің 28 пайызы, ал қалалық және аудандық партия комитеттерінің әрбір үшінші қызметкері жұмыстан босатылды. Олардың әрбір оныншысы қызметте жіберілген кемшіліктері үшін деген мінездемемен орнынан алынды. Мұндай тазарту жұмыстары сондай-ақ кеңес, кәсіподақ, комсомол органдарында да кеңінен жүргізілді.
Желтоқсан оқиғасы бойынша тергеу барысында 99 адам сотталды, 264 адам жоғары оқу орындарынан, 758 адам комсомолдан шығарылды. 1164 БЛКЖО мүшесіне, 210 партия мүшесіне әртүрлі жаза берілді, 52 адам КОКП қатарынан шығарылды. Ішкі істер министрлігінен 1200 адам, Денсаулық сақтау және Көлік министрліктерінен 309 адам жұмыстан босатылды, жоғары оқу орындарының 12 ректоры қызметінен алынды.
Жергілікті кадрларды қуғынға салған Г. В. Колбин Орталық партия Комитеті бюро мүшелерінің пікірімен санаспады, олардың талаптарын қабылдамады, мәселелерді көп жағдайда өз еркімен шешті. 1989 жылы наурыз айында Г. В. Колбин Халықтық бақылау комитетінің төрағасы болып тағайындалып Мәскеуге кетті. Оның орнына сол жылғы шілдеде Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болып Н. Ә. Назарбаев сайланды.
Бір ерекше айтып кететін жағдай, қайта құру жағдайында бұқаралық хабарлама органдары елдегі, соның ішінде Қазақстанда болып жатқан жағдайларды, өзгерістерді ешқандай бүкпесіз ашық жариялап отырды. Әсіресе, республикада орын алған әлеуметтік және ұлттық қайшылықтар жөнінде жан-жақты айтылды. Соның арқасында еңбекшілердің азаматтық және ұлттық сана-сезімі едәуір өсті. Халық арасында орын алған жұмыссыздық, балалар өлімі, халықтың мәдени-тұрмыстық, үй-жай жөнінде әлеуметтік зерттеулер жүргізіліп, оның қорытындылары ашық жарияланып отырды. Мұның өзі бұқара халықтың саяси - әлеуметтік белсенділігін күшейтуге көмектесті.
Қайта құру барысында қазақ халкы өзінің тарихы, ұлттық қайта даму, ана тілі, мемелекеттік егемендік алу жөнінде талаптарын қоя бастады, бұл мәселелер жаңа қырынан көрініс тапты.
Қазақстанда демократиялық қатынастардың белең алуы. Саяси партиялармен қоғамдық бірлестіктердің.
Біздің қоғамымызда демократиялық қатынастардың одан әрі тереңдеп өрістеуі кеңестердің қызметінен көріне бастады. "Барлық өкімет Кеңестерге берілсін!"- деген ұран жанданды. Бұл мәселені ілкі кезде кеңестерге партия басшылығын күшейту арқылы шешу үшін күш салынды, бірақ одан ештеме шықпады. Өйткені кейінгі жылдары компартияның қызметінде елеулі кемшіліктер мен тоқыраушылық орын алды. Оның сапа құрамы төмендеп кетті. Партия комитеттерінің кеңестерге және тағы басқа да қоғамдық ұйымдарға басшылығы жеткіліксіз болды.
Алайда, осыған қарамастан, 1987 жылғы шілде айында алғаш рет Қазақстанда жергілікті кеңестерге халык депутаттарын сайлау округтер бойынша көп мандатты негізде іске асырылды. Республиканың 19 ауданында көп мандатты округтік сайлау барысында депутаттыққа кандидат болып 2270 адам ұсынылды. Оның 1701- і депутат болып сайланып, қалғандары резерв ретінде қалдырылды. 185 ауылдық және селолық кеңестерге 6291 депутат сайланды, ал 1928 адам резервке кіргізілді. Жаңа сайлау жүйесі бойынша Шығыс Қазақстан облысы еңбеккерлері арасында КСРО Ғылым Академиясы әлеуметтану инстиутының зерттеуі жүргізілді. Сайлаушылардың басым көпшілігі бұл жаңа тәртіпті мақұлдады. Өйткені көптеген еңбек ұжымдары депутаттыққа кандидат етіп өздерінің қалаулыларын ұсынуға қолдары жетті, ал кандидаттар бұқара халықпен кездесу барысында өздерінің бағдарламаларын анықтауға, онымен енбекшілерді жан-жақты таныстыруға мүмкіндік алды.
1988 жылғы шілде-тамыз айларында өткен Бүкілодақтық XIX партия конференциясында Кеңес қоғамының саяси системасына реформа жүргізу қажеттігі атап көрсетілді. Онда ең басты мәселе - халық депутаттары Кеңестерінің толыққанды өкіметін барлық жерлерде қайтадан қалпына келтіру көзделді. Конферецияның шешімдеріне сәйкес қысқа уақыт ішінде ең жоғарғы мемлекет органдарын қайта құру жоспарланды. Ол 1988 жылғы 1 желтоқсанда қабылданған "КСРО Кониституциясына қосымша өзгерістер енгізу туралы" және "КСРО халық депутаттарын сайлау" жөніндегі заңдарда өзінің шынайы көрінісін тапты.
1987 жылы өткен жергілікті Кеңестерді сайлау тәжірибесі елдегі демократияның жаңа жағдайда дамуына үлкен жол ашты. Атап айтқанда, КСРО халық депутаттарын сайлау мемлекеттік және қоғамдық өмірде жүріп жатқан демократияның толық айғағы болды. Елдегі жүріп жатқан саяси реформаның екінші кезеңі - республикаларды, өлкелерді, облыстарды, қалаларды, аудандары мен округтерді басқарудың жаңа жүйесін құру еді. Ондағы негізгі мақсат - бұқара халық өкілдері органдарының рөлін тек орталықта ғана емес, сондай-ақ жергілікті жерлерде де көтеру еді. Оны тәжірбие жүзінде іске асыру үшін партия комитеттерінің бірінші хатшылары халық депутаттары Кеңесінің төрағаларына ұсынылды. Бірақ мұндай жаңалық өзгеріс барлық жерлерде бірдей міндетті еместігі айтылды, Міне, осының нәтижесінде 1990 жылғы жергілікті кеңестер сайлауының қорытындысы бойынша Қазақстанда 9 қалалық және аудандық Кеңестерге кандидаттар бөлек-бөлек сайланды.
Жаңа тәртіпке сәйкес 1990 жылғы наурызда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне сайлау ұйымшылдықпен өтті. Онда Казақстан партия Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Н. Ә. Назарбаев Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің төрағасы болып сайланды. Осыдан көп кешікпей-ақ Орталықтағы сияқты біздің республикамызда да президенттік қызмет орны енгізілді. Сөйтіп, 1990 жылғы 24 сәуірде Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Н. Ә. Назарбаевты республиканың тұңғыш президенті етіп сайлады. Мұның өзі елімізде және халықаралық аядағы оның беделін көтеруге үлкен әсерін тигізді. Н. Ә. Назарбаевтың президент болып сайлануы, республиканың өз ішіндегі саяси-экономикалық мәселелерді шешуде, жаңа идеялардың өрістеуіне ықпалын тигізді. Оның бастамасымен Қазақстанда елді басқару ісіне көптеген жаңалықтар, халық шаруашылығын басқарудың барлық сатыларында сапалы жаңа өзгерістер енгізілді.
Президенттің Семей полигонында ядролық сынаққа тиым салуы, ұлы Отан соғысына қатысқандар мен оларға теңестірілген азаматтарға әлеуметтік көмек көрсету шаралары туралы жарлықтары Қазақстанда демократиялық қайта құрулар жүргізудің өзіндік бір белесі еді.
Қоғамды демократияландыруда халық депутаттары Кеңесінің заң шығару қызметі маңызды рөл атқарды. Бұл салада он екінші шақырылған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі (1990 ж. сәуір) жетекші орын алды. 1990-1991 жж. қабыл-данған республика заңдарында әрбір адамның мұқият зерттеліп жасалған, құқықтық және әділеттік процедуралар арқылы заң жүзінде бекітілген бостандықтары мен адамгершілік қасиеттерін көрсетуіне қажетті жағдайларды қамтамасыз етуге зор көңіл бөлінді. Қалыптасқан шындық жағдайдың талаптарына сай республика заңдарын жаңарту құқықтық мемлекет құру жолындағы елеулі қадам болды. Заңдар Қазақстанның саяси және экономикалық егемендігін іс жүзінде нығайтуға, демократия жолына бүкіл саналы күштерді топтастыруға бағытталды. Олар азаматтардың құқықтарын едәуір кеңейтіп, республиканы мекендейтін барлық ұлттар өкілдерінің тілегіне жауап беретін еді. Республика парламентінің қазақ тіліне мемелекеттік тіл дәрежесін берген "Қазақ КСР-нің тіл туралы заңын" 1989 ж. қыркүйек қабылдауы үлкен уақиға болды.
Елде іске асып жатқан демократиялық өзгерістер бұқара халық арасында әр түрлі көзқарастардың, түрлі қоғамдық пікірлердің ашық айтылуына және бірқатар саяси партиялар құрылып, олардың кеңінен дамып өрістеуіне жағдай жасалды. Мәселен, 1990 жылы Қазақстан социал-демократиялық партиясы құрылды. Партияның алдына қойған басты мақсаты — республикалық парламент сайлауына қатынасып, оның құрамына өздерінің өкілдерін депутат етіп өткізу еді. Бұл партия қоғамдық өмірге белсене араласып, оның материалдық және рухани дамуына өздерінің лайықты қоспақшы болды. Сондай-ақ, партия қоғамдағы жеке мойындайды және өзінің қызметінде кәсіп-қойлықты қолдап отыруды көздеді.
1990 жылы Қазақстанда "Азат" азаматтық қозғалысы қалыптасты. Оның басты мақсаты - Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін, заң алдында барлық азаматтардың тең құқықтылығын, әлеуметтік әділеттілікті, адамгершілік идеалын қорғау болды. Одан басқа республикада "Алаш", "Желтоқсан", т. б. саяси қозғалыстар пайда болды. Мұның өзі Қазақстанда көп партиялылық жүйенің және тоталитаризмнен демократияға өтпелі кезеңнің бастамасы екенін көрсетті.
1991 жылы тамыз айында Мәскеуде Мемлекеттік төңкеріс жасау әрекеті болды. Оған КОКП Орталық Комитетінің кейбір жетекшілері қатысты. Мұның өзі партияның, оның басшы органдарының беделін түсірді. Ең аяғында келіп, ол партияның халық арасында, сондай-ақ өз мүшелерімен қызмет істеуіне нұқсан келтірді. Бұл жағдай Қазақстан Компартиясының жұмысына теріс әсерін тигізді. Сөйтіп, 1991 жылғы қыркүйек айында өткен республика Компартиясының төтенше съезінде оның қызметі тоқталды деп жарияланды. Осыдан кейін өзін Коммунистік партияның ісін жалғастырушымыз деп санайтын Қазақстан социалистік партиясы 1991 ж. қыркүйек құрылды. Оның құрамында сол кезде 50-60 мың мүшесі болған. 1992 жылы наурызда Қазақстан Социалистік партиясының кезекті съезі өтті. Съезд республикадағы саяси әлеуметтік-экономикалық жағдай және Қазақстан социалистік партиясының таяудағы міндеттері, партияның Бағдарламасы мен Жарғысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу сияқты мәселелерді талқылады.
Сонымен бірге республикада 1991 ж. қазанда Қазақстан халық конгресі партиясы құрылды. Оның жетекшілері болып Олжас Сүлейменов пен Мұхтар Шаханов сайланды. Сондай-ақ, республикада тұратын бірқатар коммунистер бұрынғы Қазақстан Коммунистік партиясының қызметін қайтадан қалпына келтіруге әрекет жасады. Жоғарыда айтылған фактілер мен мысалдар республикада көп партиялы жүйенің қалыптасып келе жатқандығын көрсетті.
Барлық саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстардың алдында тек демократиялық жолмен, Конституция талабына сай қызмет ету мақсаты қойылды. Олар парламенттік партияларға айналу, сайлаушылардың көп дауысына ие болу үшін күрес жүргізді. Бұл саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстар тең құқықтық жағдайда өзара түсінісу, келісу арқылы байланыс жасап отыруға тырысты.
Қайта құру жағдайында Қазақстанның қоғамдық ұйымдарында да сапалық жаңа өзгерістер іске асты. 1991 жылы қазан айында Қазақстан комсомолының кезектен тыс XVIII съезі өтті. Онда Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстарының делегаттары алдағы бірнеше айды өтпелі кезең деп жариялап, осы уақыт ішінде жастардың жаңа қоғамдық ұйымын құру ісін бастауды ұсынды. Бірақ съезд делегаттары бұл ұсынысты қабылдамай, республика комсомолын Қазақстанның жастар одағына ауыстыру жөнінде шешім қабылдады. Оның алдында республика жастарының құқықтары мен мүдделерін қорғау міндеті қойылды. Одан басқа республикада Қазақстанның мемлекеттік жастар Комитеті құрылып іске кірісті.
Осы кезде кәсіподақтың жергілікті, әсіресе, бастауыш ұйымдарының рөлін көтеруге ерекше мән берілді. Олар өздерінің мүшелерінен жиналған қаржыларды ұйым қажетіне жұмсауға толық ерік алды. Қазақстан Орталық кәсіподақ комитеті және облыстық кәсіподақ комитеттері салалы кәсіподақ Кеңестері болып қайтадан құрылды. Әрине, кәсіподақтың басты қызметі еліміздегі экономикалық жағдаймен, оны шама келгенше жақсартумен тікелей байланысты болып табылады. Соңғы жылдардағы кәсіподақ ұйымдарының негізгі қол жеткен табысы - ол әр түрлі саяси және мемлекеттік ұйымдардан тәуелсіздік алу еді. Бұқара халықтың мүддесін қорғауда олар көптеген әлеуметтік- экономикалык мәселелерді мемлекеттік және шаруашылық органдарымен тең дәрежеде келісе отырып шеше алатын жағдайға қолдарын жеткізді. Сондай - ақ, бұл жылдары әйелдер кеңесіне балама ұйымдар әдеттен тыс төменнен пайда болды. Солдат аналарының комитеті, Қазақстан мұсылман әйелдерінің лигасы, Көп балалы аналар, Жанұялар одағы, "Айша", "Ақ отау" және Іскер әйелдер қауымдастығы құрылды. Сөйтіп, республикада 1991 жылы барлығы 120-дан астам дербес қоғамдық негізде бірлестіктер жұмыс істеді.
Бұл жоғарыда көрсетілген фактілердің барлығы XX ғ. 80 - ші жылдардың екінші жартысында қоғамды қайта құру барысында Қазақстан өмірінде қоғамдық- саяси және демократиялық қатынастардың кең өріс ала бастағанын көрсетеді.
IV-Бөлім. Қазақстан Кеңестер Одағы құрамында
Отызыншы тарау. “Қайта құру” кезеңіндегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуындағы өзгерістер.
1. Жаңа жағдайдағы республиканың экономикалық ахуалы.
2. Қазақстанның әлеуметтік және мәдени дамуындағы жағдай.
Жаңа жағдайдағы республиканың экономикалық ахуалы.
Қазақстан экономикасының артта калуы және ондағы кемшіліктер туралы 1986 жылдан бастап ашық айтыла бастады. Осымен байланысты он екінші бесжылдықта 1986-1990 жж. республика экономикасын қайта құру мүмкіндіктері іздестірілді, бұл бағытта болған жаңа идеяларды іске асырудың жолдары қарастырылды. Мұның өзі бесжылдықта ұлттық табыстың өсуінде, әлеуметтік ахуалды жақсартуда, ауыл шаруашылығы өнімдерін, оның ішінде ет, сүт өндіруде кейбір табыстарға қол жеткізді.
Дегенмен қоғамдық өндіріс көлемі қойылып отырған талаптардың деңгейінен көп төмен жатты. Оның негізгі себебі басқарудың әкімшіл-әміршіл жүйесінің икемсіздігіне байланысты еді. Ең бастысы өндірістің тиімділігін арттыруда экономикалық тетіктер жете пайдаланылмады, оның толып жатқан резервтері іске қосылмады.
Өнімнің өсуінің күрт төмендеуінің тағы бір негізгі себебі - ел ішіндегі жағдайдың шиеленісуімен байланысты еді. Бұрынғы, ертеден келе жатқан кемшіліктерге еселенген жаңа қиындықтар қосылды. Олар КСРО - ның тарауына байланысты республикалар арасындағы экономикалық, қатынастардың үзілуі, бір - біріне тауарлар жіберу жөніндегі міндеттемелердің орындалмауы, қаржы - несие мәселесіндегі қиындыктар болатын. Осының салдарынан, ең алдымен, Орта Азия республикалары мен Қазақстанның экономикалық жағдайы нашарлап кетті.
1990 жылдың орта шенінде өнімнің өсу қарқынының, бұрынғы жылдармен салыстырғанда, мықтап құлдырағаны байқалды. Дағдарыс экономиканың барлық салаларын қамтыды. Ол саяси - әлеуметтік жағдайға теріс әсерін тигізе бастады. Көмір алқаптарындағы кеншілердің, металлургтердің тұрмыс дәрежесі мейілінше төмендеді. Осыған орай, олар өздерінің наразылығын ашық білдіре бастады. Кеншілер ұжымдарының еріктілігін, шығарылған көмірдің кейбір бөлігін өздерінін қалауынша сатып, қажетті тауарларға айырбастап алып отыруға мүмкіндік берілуін талап етті.
Экономикалық дағдарыс республикадағы өнеркәсіп өндірісінің көптеген салаларын қамтыды. Оларға қажетті жабдықтар жетіспеді. Әсіресе, халық тұтынатын тауарларды өндіру нашар жағдайда болды. 1991 жылы аграрлық секторда да қиыншылықтар аз болған жоқ. Көктемнің ерте шығуы, жаңбырдың болмауы, мамыр айында салқын түсіп, топырақтың тоңазуы көп жерлерде астықтың шығымын төмендетті. Қажетті материалдардың жеткіліксіздігінен күрделі құрылыстың қарқыны баяулап, жоспарлар орындалмады.
Қазақстанда республика экономикасын нарықтық қарым - қатынас аясына шығару мақсатымен 1991 жылдың ақпан айында Жоғарғы экономикалық кеңес құрылды. Оның құрамына енген белгілі экономист Г. Явлинский, АҚШ-тан келген доктор Бэнг тағы басқа ірі экономист мамандар республика экономикасына нарықтық қатынастарды енгізудің мүмкіндіктерін іске қосу мәселесімен шұғылданды.
Қазақстанда мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншіктің жаңа формалары - акционерлік қоғамдар, жалдық және кооперативтік кәсіпорындар, фермерлік шаруашылықтар, біріккен кәсіпорындар, түрлі қауымдастықтар мен бірлестіктер қалыптаса бастады. 1991 жылдың орта шенінінде республикада 35 бірігіп істейтін кәсіпорындар, 16 сыртқы экономикалық қауымдастықтар, халықаралық коммерциялық банк жұмыс істеді.
Мемелекеттік шаруашылық басқару құрылымы өзгеруіне байланысты пайда болған қиындықтарға, бұрынғы әкімшіл - әміршіл жүйе қалдықтарының тарапынан болған қарсылықтарға қарамастан нарықтық саудаға көшуде біраз іс тындырылды. Республика Президентінің жарлығымен жекешелендіру жөнінде Мемлекеттік комитет құрылды. Ал 1991 жылғы шілде айында өткен Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің IV сессиясы мемлекеттік меншікті жекешелендіру жөнінде арнайы заң қабылдап, 1991-1992 жылдарды қамтитын оның бірінші кезеңінің бағдарламасын бекітті. Бұл бағдарлама бойынша:
- бұрынғы Одаққа қараған кәсіпорындардың барлығы енді республиканың занды меншігіне енетін болды;
- кәсіпшілікті қолдау, бұрынғы мемлекеттік меншікті мүмкін болатын жерлерде таратып, оны жеке меншікке айналдыру қажеттігі атап көрсетілді. Бұл шаралармен байланыстыра отырып, ақша құнын күшейту, оған сатып алынатын тауарларды көбейту міндеттері алға қойылды;
- агроөнеркәсіп кешеніндегі жекешелендірудің мүмкіндігінің ерекшеліктерін ескере отырып, онда жалға беру, сатып алу, бірлестіктерге бөліп беру, кейбір құрал-жабдықтарды ұжымдық меншікке бөлу т. б. іске асыру қажеттігі айтылды.
Бұл шараларды іске асырғанда ең әуелі халықтың қамын ойлап, оның материалдық жағдайын ескеру; үй иеліктерін және мемлекеттік кәсіпорындарды бөлгенде купондық жүйені барынша пайдалану; бұл істе әрбір әлеуметтік топтардың материалдық мүдделерін жан-жақты ескеріп отыру қажеттілігіне назар аударылды.
Сөйтіп, бұл бағдарламаларда қазіргі қоғамдық қатынастарды дамытуға барынша күш жұмсау мақсаты қойылды. Бұл жағдай экономикалық бірлестік жөніндегі шартқа қол қойған басқа да республикаларға тарауға тиісті болды. Ол мемлекеттердің басшыларымен бұл мәселеде ортақ ой - пікір, келісулер, мәмлелесу мен уағадаластықтар жасалды.
Алайда, осындай өзара уағадаластыққа қарамастан ұлттық республикалар арасындағы ертеден қалыптасқан экономикалық қатынастардың ыдырауы орын алды. Мәселен, өзара келісім бола тұра Украина мен Ресей Қазақстанға кокс жіберуді тоқтатты. Соның салдарынан Жамбыл мен Шымкент фосфор өндірісі зардап шекті, олар минералдық тыңайтқыштарды шығаруды қысқартты. Немесе, Тәжікстан біздің республикаға сататын электр қуатын өздеріндегі бір квт-сағат үшін төленетін 10 тиын орнына 30 тиынға дейін көтерді. Ал Түрікменстан газдың құнын 57 есе өсірді. Мұның, өзі, сайып келгенде, республикалар арасындағы экономикалық байланысты күрделендіре түсті. Сондықтан да Қазақстан Президенті мен үкіметі достастық аясындағы мемлекеттермен өзара тиімді және бір - бірін кемсітуге жол бермейтін келісім шарттар жасауға күш салды.
Дегенмен әртүрлі себептерге байланысты бірінші кезекте Кеңес Одағы республикаларының бір-бірімен біте қайнасып, бірігіп-кірігіп кеткен шаруашылық қарым-қатынасының бұзылуына байланысты Қазақстанда экономикалық қиындық күшейді. 1991 жылдың қорытындысында қоғамдық өнім шығару соның алдындағы жылмен салыстырғанда 7,2 пайызға, ұлттық табыс 10 пайызға, еңбек өнімділігі 5,4 пайызға төмендеді. Тұтыну-сауда саласындағы жағдай шиеленісе түсті. Жеке сауда тауар айналымының ерекше қысқаруы "көлеңкелі" экономиканың кеңінен өрістеуіне, халықтың тұрмыс дәрежесінің одан әрі төмендеуіне алып келді. Елде ақшаның құны түсіп кетті. Құны жоқ қағаз ақшаның көлемі 1991 жылы 1990 жылмен салыстырғанда 4,5 есе өсіп, 8,7 миллиард сомға жетті, оның 3 миллиарды 1991 жылдың соңғы екі айында шығарылды. Республиканың мемлекеттік қарызы 7,8 миллиард сомға дейін өсті.
1991 жылы Қазақстандағы барлық кәсіпорындар мен ұжымдардың 11 пайызы шаруашылық жылын шығынмен аяқтады. Халық тұтынатын тауарлар азайды. Тауарларға бағаны негізсіз көтеру нәтижесінде сол жылды табысты аяқтаған кәсіпорындар да аз болған жоқ. Бірақ олардың ақшалай кірісі көбейгенімен, материалдық және еңбек қорлары артпады.
Өнеркәсіп тауарларына бағаның айтарлықтай қымбаттауы аграрлық сектордың жағдайын едәуір қиындатып жіберді. Соның салдарынан, егер 1991 жылы ауыл шаруашылық өнімдерін сатып алу бағасы 1,5-3 есеге дейін өссе, ауыл шаруашылығына қажетті механизм мен машиналарды сатып алу бағасы одан бірнеше есе асып түсті. Оның үстіне ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру біраз төмендеді. Оған 1991 жылғы болған қуаңшылықтың үлкен зардабы тиді. Нәтижесінде жоспарланған астықтың тең жартысы ғана алынды, мал шаруашылығын жеммен қамтамасыз ету 60-65 пайыздан асқан жоқ. Соның салдарынан республикада ет, сүт, жұмыртқа сатып алу деңгейі төмендеді. Бірқатар облыстарда малдың саны азайды. 1991 жылы 1990 жылмен салыстырғанда ауыл шаруашылық өнімі 8 пайызға, еңбек өнімділігі 11 пайызға төмендеді.
Мемлекетке небәрі 3,2 миллион тонна астық сатылып, бұл барлық жиналған астықтың тек 27 пайызын ғана құрады. Сондай-ақ картоп, көкөніс және қант қызылшасын сатып алу едәуір қысқарды. Колхоздар мен совхоздардың қаржы жағдайы нашарлап, экономикалық тиімсіз шаруашылықтардың саны 5 есеге дейін өсті.
Халық шаруашылығына жұмсалатын қаржының барлық көлемі 1990 жылмен салыстырғанда 7 пайызға азайды. Іске қосылуға тиісті 57 халық шаруашылығы объектілерінің тек 30-ы ғана бітіп, оның есесіне аяқталмаған құрылыстар саны 1,4 есеге көбейді. Оған жұмсалмай қалған қаржы 1991 жылдың аяғында 17 миллиард сомға жетті. Транспорт бойынша жүк тасу 1990 жылмен салыстырғанда 66 миллион сомға, ал жолаушыларды тасу - 8 пайызға қысқарды. Шет елдерге бұрынғысынша шикізат, жартылай өңделген мате-риалдарды шығару басым болды. Оның 60 пайызы қара және түсті металлургия өнеркәсіп өнімдерінен тұрды. Есесіне басқа жерлерден республика бұрынғыша машина жасау өнеркәсібіне қажетті жабдықтардың 250-ден астам түрлерін, 13 пайыз көлемінде халық тұтынатын тауарларды, сондай-ақ тамақ өнеркәсібіне керекті материалдар мен шикізатты алдырды.
Қазақстанның әлеуметтік және мәдени дамуындағы қиындықтар.
XX ғ. 70-80 жылдары Қазақстанда ұлттық табыс кісі басына шаққанда Одақтық деңгейден 12 пайыз кейін қалды. Сондай-ақ республикада үй құрылысы, мектеп, балалар бакшасы және басқа да мәдени - әлеуметтік құрылыстар салуда да ілгерілеу болған жоқ. Мәселен, 80-жылдары Одақ бойынша 10 мың адамға жыл сайын 75 пәтер салынса, Қазақстанда тек - 69, Одақта әрбір он мың адамға 404 дәрігерден келсе, мұнда тек 352 дәрігерден келді. 1987 жылы республикада мектеп жасына дейінгі баланы балалар мекемелерімен қамту 53 пайыз ғана болды. Табиғи ортаны қорғау жұмысының жеткіліксіздігінен Өскемен, Шымкент, Алматы, Теміртау, Лениногорск сияқты өнеркәсіп орталықтарында ауаның ластануы өте жоғары деңгейге жетті. Әсіресе, Қызылорда, Ақтөбе, Семей облыстарында экологиялық өте ауыр жағдай қалыптасты. Арал аймағында өңеш, қылтамақ, асқазан, бауыр аурулары едәуір көбейді. Мұнда басқа жерлермен салыстырғанда балалар өлімі екі есе өсті. Осыған орай республикада қоғамдық қозғалыс күшейіп, Арал, Балхаш мәселелері жөнінде қоғамдық Комитет құрылды. "Невада-Семей" ядролық қаруға қарсы күрес күшейіп, Семей полигонының жабылуына қол жетті. Бұл қозғалыстар тек ядролық полигондарды жою үшін ғана емес, сонымен қатар Қазақстанның экологиялық жағдайын жақсарту бағытында, "Халық денсаулығы" деген атпен жүргізілді. Қоғамдық негізде сондай-ақ мәдени-ұлттық орталықтар құру, діни ұйымдар, шығармашылық өнер одақтарын ұйымдастыру жөніндегі қозғалыс кеңінен өрістеді.
Халықтың қалың бұқарасы арасында әлеуметтік жағдайын қорғауды талап ететін топтар көбейді. Олар - жалақысы төмен жұмысшылар мен қызметкерлер, зейнеткерлер, студенттер еді. 1991 жылғы желтоқсанда оларды материалдық жағынан қолдау мақсатында жарық көрген "Қазақстан республикасы халқын әлеуметтік қолдау жөніндегі қосымша шаралар туралы" Президенттің Жарлығына байланысты республика үкіметі бірнеше шешім қабылдады. Зейнетақы, жәрдем ақша, стипендия, т.б. әлеуметтік төлемдердің ең аз мөлшері көбейтілді. Қазақстанда 1991 жылы зейнетақының ең төменгі мөлшері және балаларға мемлекет тарапынан қосымша төлем төлеу екі есе өсті, көтерілген бағаның орнын толтыру үшін қосымша 3 миллиард сом ақша бөлінді. Әрине, бұл қаржы күн санап қымбаттап бара жатқан халықтың тұрмыс қажеттілігін қанағаттандыра алмады.
Қоғамды қайта құру, қоғамдық - саяси ахуалды жандандыру барысында бұрынғы КСРО - ның көптеген аймақтарында ұлттар мен әр түрлі халықтар арасындағы қайшылықтар күшейе түсті, ұлттық тіл мен мәдениетті дамыту мәселелері кеңінен қойыла бастады. Өйткені көптеген ұлттар мен халықтардың өздеріне тән мәдени мұралары мен әдет - ғұрыптары әкімшіл-әміршіл жүйе жағдайында жойылып кетті. Мемлекеттік іс жүргізу тек орыс тілінде жүрді. Ұлттық тіл еленбеді. Ұлт тілінде сабақ жүргізу нашарлап, орыс тілі айырықша дәріптеле бастады. Соның салдарынан қаладағы қазақтардың 40 пайызы өздерінің ана білмейтін мәңгүртке айналды. Мұндай жөнсіздіктерді түзету мақсатында республикадағы 7999 балалар бақшасының жанынан 814 қазақ топтары құрылды. Республикадағы жұмыс істейтін 8654 мектептің 2500-інде оқу қазақ тілінде жүргізілді.
Қазіргі кезеңгі өмір талаптарына сай кейбір пәндерді терең талдап оқытатын мектептердің, гимназия, лицейлердің саны көбейе бастады. Олардың жалпы саны 1400-ге жетті. Жоғары және арнаулы орта білім беретін оқу орындарында жарты миллионға жуық студент білім алды. Бұл жылдары Түркістан мемлекеттік университеті, Шымкент дене шынықтыру, Көкшетау ауыл шаруашылық, Шымкент фармацевт институттары ашылды.
1989 жылы қыркүйекте Қазақ ССР-інде тіл туралы заң қабылданып, республикада қазақ тілін және басқа да ұлт тілдерін дамытудың 2000-жылға дейінгі кезеңге арналған Бағдарламасы бекітілді. Оның негізгі мақсаты ұлттық тілдерді қорғап дамыту. Заң бойынша мемлекеттік тіл болып қазақ тілі, ал орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі болып белгіленді. Бірақ бұл заңның орындалуында көптеген кемшілік орын алды. Өйткені іс жүргізуде, еңбек ұжымдарында әзірге қазақ тілінен гөрі орыс тілі басым еді. Бұл мәселеде жергілікті Кеңестерге елеулі міндеттер жүктелді. Алайда, оны іске асыруда едәуір қиыншылықтар мен қайшылықтар кездесті. Бірқатар жерлерде іс жүргізу, ұлтаралық қатынас қазақ тілінде жүргізілу қажет делінсе, Орал, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан сияқты облыстарда онан бас тартуға дейін барды.
Қоғамды жаңартып, қайтадан құруда ұлттық, демократиялық қозғалыстар күшейіп, олар бұқарлық демократиялық қозғалысқа айналды. Бұрынғыдай өз ұлтына қалай болса солай қарайтын адамдардың қатары азайып, олар өз ұлтының экономикалық және рухани мәдениетінің дамуына жана-шырлық көрсете бастады. Мәселен, 1989 жылы Алматы қаласындағы үш өнеркәсіп орындарында жүргізілген социологиялық зерттеудің нәтижесінде 18 бен 25 жас арасындағы қазақ жастарының 71 пайызы өздерінің ұлтын мақтан тұтатындығын айтқан.
Қазақстанда тұратын адамдардың басым көпшілігі өз елінің болашақ дамуын ұлттық тәуелсіздікпен тікелей байланысты деп қарайды. Осы орайда бір айтатын жәйт республикадан басқа жаққа кетушілердің саны көбейді.
Мәселен, 1986 жылы 75,7 мың адам, 1987 жылы 71,4 мың, 1988 жылы 70 мың адам басқа жаққа қоныс аударған. Олардың саны, әсіресе, ауылдық жерлерде өсті. Ол жерлерден, соның ішінде тың және тыңайған жерлерді игерген облыстардан орыс, украин, неміс, беларусь тағы басқа да ұлт өкілдерінің кетуі күшейді. Мұның өзі республикадағы барлық саяси күштердің ынтымақтасып, жалпы ұлттық мүддені барынша қорғау үшін күресуін талап етеді. Әсіресе, қазіргі мейілінше күрделі ауыр кезеңде, оның маңызы өте зор, өйткені таяу арада саяси-экономикалық және әлеуметтік жағдайдың түзеліп кетуіне ол кезде жұрттың сенімі азайды.
V-бөлім. Қазақстан – тәуелсіздік егемен мемлекет.
Отыз бірінші тарау. Қазақстанның тәуелсіздік жолындағы күресі.
1. Кеңес Одағының ыдырауы және оның себептері.
2. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуы.
Отыз екінші тарау. Егемен Қазақстанның сыртқы саясаты. Демократиялық қатынастардың дамуы.
1. Қазақстанның шет елдермен тең құқықтық қатынастар құру саясаты.
2. Мемлекет қауіпсіздігін сақтау-басты міндет.
3. Тәуелсіз Қазақстанның сыртқы саясатындағы экономикалық байланыс мәселелері.
Отыз үшінші тарау. Тәуелсіз Қазақстанның ішкі саясаты. Демократиялық қатынастардың дамуы.
1. Елдегі демократиялық қатынастардың дамуы. Саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстар.
2. 1995 жылғы Қазақстанның Конституциясы.
3. Республиканың мемлекеттік рәміздері.
Отыз төртінші тарау. Егемен Қазақстанның экономикасы.
1. Нарықтық қатынастарға көшу: қиыншылықтар мен мәселелер.
2. Республика өнеркәсібінің дамуындағы ахуал.
3. Қазақстан ауыл шаруашылығының жағдайы.
Отыз бесінші тарау. Қазақстанның көлік және жол қатынасы.
1. Республика темір жол қатынасы.
2. Қазақстан автомобиль жол қатынасы.
3. Республиканың су және әуе жол қатынасы.
4. Қазақстан құбыр жолдары.
Отыз алтыншы тарау. Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік және мәдениеттің дамуы.
1. Халықтың әлеуметтік жағдайындағы қиындықтар мен мәселелер.
2. Еліміздің мәдени дамуындағы өзгерістер.
V-бөлім. Қазақстан – тәуелсіздік егемен мемлекет.
Отыз бірінші тарау. Қазақстанның тәуелсіздік жолындағы күресі.
1. Кеңес Одағының ыдырауы және оның себептері.
2. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуы.
Кеңес Одағының ыдырауы және оның себептері.
Қазақстанның тәуелсіздік алуы бұрынғы Кеңес қоғамында қалыптасқан ахуал-қоғамдық жүйенің күйреуінің, Кеңестер Одағының ыдырау салдары нөтижесінде іске асты. КСРО-ның құлауының басты себептерінің бірі - ондағы орын алған экономикалық күрделі мәселелер, экономикалық дамуда артта қалушылық. Атап айтқанда, Одақ экономикасының технологиялық жағынан артта қалуы, сондай-ақ оның өндірісі шығарған тауарлардың бүкіл әлемде бәсекеге түсу қабілетінің әлсіздігі еді. Оның үстіне, Ұлы Отан соғысынан кейін Кеңестер Одағы халық шаруашылығын аяғына дейін қалпына келтірмей жатып, өзінен экономикалық потенциалы (мүмкіндіктері) екі есе және одан да артық Америка Қүрама Штаттарымен әскери, әскери-техникалық, стратегиялық бағытта тай-таласқа түскенін айту қажет. Осының нәтижесінде Одақ ішінде жалпы өнім, ұлттык табыс, еңбек өнімділігі артпады, оның көрсеткіштері бойынша КСРО АҚШ- тан жыл өткен сайын артта қалып отырды. Соған қарамастан, жылдар бойы әскери-стратегиялық тепе-тендікті, әсіресе 1949 жылы қүрылған АҚШ бастаған НАТО және КСРО бастаған Варшава шарты 1955 жж. арасындағы әскери-стратегиялық тепе- теңдікті сақтау үшін тыраштанды. Екі жүйенің капиталистік және социалистік теке тіресі кеңінен етек алған, 1950 жылмен 1990 жылдың арасындағы қырық жылда, әскери шығын 20 триллион долларға жеткен. Ал сексенінші жылдардың аяғында соғыс өнеркәсібі мен әскери-өндірістік комплекспен байланысты өндірісте планетаның 60-80 миллион тұрғыны жұмыс жасап, шикізаттың негізгі түрлерінің 5 пайызы соғыс мақсатына жүмсалған. Әрине, мүндай зор шығындар экономиканы да орасан зор зардаптарға ұшыратты.
Бұрынғы кеңестік экономикалық кешеннің қүрылымы тым күйкі тартып, негізінен шикізат өндірушілік пен әскери-өнеркәсіп кешеніне қызмет етуге бағытталды. Кеңестер одағында әскери-өнеркәсіп кешеніне тоғыз министрлік қызмет етті. Олардың кажеттілігі кедергісіз қанағаттандырылып отырды. Бұлар ұлттық жалпы өнімнің едәуір бөлігін шығарды. Ол статистикалық есепте халық шаруашылығы өніміне қосылғанымен, шын мәнінде, халық шаруашылығы мойнына асылған масылдық еді. Осыған қарамастан Кеңестер Одағының әскери техникасы бәсекелес елдердікімен салыстырғанда әлдеқайда артта қалды. Мұндай артта қалушылықтың зардабы таяу Шығыстағы, Ауғанстандағы, Африка елдеріндегі майдан далаларында әлденше рет тойтарыс алып, соққы жегенінен айқын көрінген еді.
КСРО-ның экономикасының артта қалуы 1970 жылдан басталған тоқырау кезеңінде, халық шаруашылығы жоспарларының орындалмауынан өз көрінісін тапты. Экономиканың артта қалуы, әсіресе, ауыл шаруашылығы саласында өріс алды. 1965 жылдан кейін ауыл шаруашылығына 1 триллион сомға жуық қаржы жұмсалды, бірақ бұл ақша тиімсіз пайдаланылды, нәтижесінде соңғы 1990 ж. дейін 25 жылда КСРО-да тек ауыл шаруашылығындағы қордың қайырмасы АҚШ-пен салыстырғанда үш есе төмендеді, бір американдық фермер бес колхозшының өндірген өнімін өндірді, ауыл шаруашылығында 80 проценттен астам адам қол еңбегімен айналысты.
Жалпы бүкіл Одақ бойынша 1970-1985 жылдары тоқырау кезеңінде экономиканың басты көрсеткіштері өспеді, қайта төмендеп кетті. Егер ұлттық табыстың өсу қарқыны сегізінші бесжылдықта - 41 пайыз болса, тоғызыншы бесжылдықта - 28 пайыз, оныншы бесжылдықта - 21 пайыз, он бірінші бесжылдықта -17 пайыз болып артуы сегізінші бесжылдықта - 37 пайыз, тоғызыншы бесжылдықта - 25 пайызға, оныншы бесжылдықта - 17 пайызға азайды. Сөйтіп, жыл өткен сайын төмендеп отырды. Жалпы КСРО-ның өмір сүрген соңғы 18 жыл ішінде 1972-1990 жж. жоспарлар 13 рет орындалмағанды.
КСРО экономикасының артта қалуы Қазақстанға да өз әсерін тигізбей койған жок. Біз соңғы кезге дейін Қазақстан Одақ кұрамындағы ірі индустриялық аграрлы республика болды деп мақтанышпен айтып келдік. Оған негіз бар еді. Кезінде республика жалпы қоғамдык өнім шығаруда РСФСР мен Украинадан соңғы үшінші, өнеркәсіп өнімін өндіруде Белоруссиядан кейінгі төртінші орынға шықты. Қазақстан үлесіне мемлекетке өткізілетін астықтың 20 пайызы, әрбір төртінші тонна қой еті, әрбір бесінші тонна жүн, тапсырылатын қаракөл елтірісінің үштен бір бөлігі тиді.
Бірақ, бұл мүмкіндіктер, ашығын айтсак, соңғы кезге дейін жете пайдаланылмады. Оның әр түрлі себептері бар еді. Біріншіден, республика халық шаруашылығының құрылымы бір жақты дамып, оның аса маңызды салалары кейін қалып қойды. Ауыр өнеркәсіптен энергетика, түсті және қара металлургия, мұнай-газ және химия өнеркәсібі басым дамыды, Оның есесіне жаңадан өңдеп шығару өнеркәсібінің салалары, осіресе, машина жасау және халыққа қажетті тауарларды шығару салалары артта қалды. Мәселен, машина жасау республика жалпы өнеркәсіп өнімінің 17,1 пайызын ғана қамтыды, ал Одақ бойынша бұл көрсеткіш 27,4 пайыз еді. Қазақстанда қазіргі кезеңдегі талапқасай құрал-жабдық жасау, радиотехника, автомобиль, жеңіл және тамақ енеркәсібі үшін қажетті машиналарды жасау салалары жетіспеді.
Екіншіден, республикаға халық тұтынатын тауарлардын 60 пайызға жуығы сырттан әкелінді, ал іште өндірілетін ауыл шаруашылық өнімдерінің соның ішінде астықтың, мақтаның, терінің тең жартысы, жүннің 70 пайызы басқа жерлерде өңделді. Мұндай жағдай тек ауыл шаруашылығында ғана емес, сол секілді өнеркәсіпте де орын алды. Мәселен, Торғай облысында алюминий жасау үшін кажетті шикізат боксит өндіріліп, ол Павлодарға жөнелтіліп, онда енделіп глиноземге айналдырылды, ал глинозем алюминий шығару үшін Сібір кәсіпорындарына жіберілді. Атырау, Маңғыстау облыстарында шығарылған мұнай Орал қаласынан 200 шақырым қашықтықтағы Орынбор облысының жеріне айдалып, онда қайтадан өңделді. Атырау, Батыс Қазақстан облыстарында балықтың аса қымбат түрлері ұсталып, қара уылдырық алынса, оны дайындап өңдеу, консервілеу Астрахань қаласында іске асырылды. Одақтың әмірімен Қазақстан шет елдерге бір миллиард сомға дейін алтын қорына тең бағалы өнімдер шығарып келсе де, одан республика қазынасына бір тиын да түспеді.
Үшіншіден, Республикадан сыртқа тауарлар барынша арзан бағамен шығарылып, ал шеттен тек қымбат, дайын тауарлар әкелінді. Сөйтіп, тек 1988 жылдың өзінде респуб-ликадан сыртка шығарылған тауар 6,7 миллиард сом болса, сырттан алынған тауар - 13,8 миллиард сомға жетті, нәтижесінде аса бай Қазақстан өне бойы басқа республикаларға қарыздар, экономикалық жағынан тәуелді болып келді.
Төртіншіден, Қазақстанның экономикасының дамуы көп жылдар бойы тек қарабайыр жолмен, яғни өнімнің көлемін, жалпы санын арттыру арқылы ғана іске асырылды. Өндірістік күштің өсуі, оны тиімді пайдалану дәрежесінен артта калды. Көптеген кәсіпорындардың, соның ішінде жаңадан салынып, іске қосылғандардың экономикалық күші жете пайдаланылмады.
Бесіншіден, аграрлық секторда дақылдардың түсімі, малдан алынатын өнім әр шаруашылықта әр түрлі дәрежеде-тін. 1987 жылы республикадағы совхоздардың үштен бірі, колхоздардың бестен бірі экономикалық жағынан тиімсіз шарушылықтар болды. Суармалы егістің түсімі де басқа жерлермен салыстырғанда төмен еді.
Жоғарыда айтылған кемшіліктер мен қайшылықтардың салдарынан 70-ші жылдардан бастап 80-ші жылдардың аяғына дейін Қазақстандағы жан басына шакқандағы ұлттық табыстың көлемі Одақпен салыстырғанда 12 пайызға төмендеді. Осыған қарамастан, соңғы кезге дейін Қазақстандағы жағдайды мадақтап, әсірелеп көрсету, даңғазалық орын алды. Оған жылдық есеп бергендегі қосып жазу, өндірілген өнімді және жалпы бағалық көрсеткіштерді негізсіз көбейтіп көрсетудің елеулі әсері тиді.
Кеңестер Одағының құлауының саяси себептері туралы айтқанда, ондағы саяси-идеологиялық бірлік пен біртұтастық сол сексенінші жылдардың соңы мен тоқсаныншы жылдардың басында-ақ кезден ғайып болғанын ерекше атап көрсеткен жөн. Бұл кезде бұрынғы Кеңес Одағы елдерінде бұрын болмаған ұлт толқулары күшейді. Ең қауіптісі - олар таза ұлттық сипат ала бастады. Сумгаиттегі, Таулы Қарабахтағы, Вильнюстегі, Ферғанадағы оқиғалар ұлттық мәселелерді шешудің ешқандай бағыт-бағдары жоқтығын анықтады. Кенестік кезеңде қабылданған мәлімдемелер, тұжырнамалар, бағдарламалар ұлтаралық қатынастар мен оны шешудің жолдарын нақты көрсетіп бере алмады. Ел басында отырған басшылар ұлт мәселесінің байыбына терең түсінбеді, оның теориялық базасы жасалмады. Ақыр соңында ұлтаралық қайшылыктар тартысқа, ал тартыс қантөгіске әкеліп тіреді. Бұған мысал ретінде Қазақстанда болған 1986 жылғы Желтоқсан окиғасын айтуға болады.
Сондықтан бірқатар ұлт республикалары Одақтан бөлініп шығу, өздерінің егеменді мемлекет болуы жөніндегі талаптарын қойды. Міне, осының нәтижесіиде 1988 жылдың қараша - 1989 жылдың мамыр айлары аралығында Балтық жағалауындағы Эстония, Литва, Латвия республикалары өздерінін егемендіғі туралы алғашқы құжаттарын қабылдады. Сөйтіп, олар КСРО кұрамынан шығып, жеке тәуелсіз мемлекетке айналды. Осыдан кейін, көп кешікпей-ақ, яғни 1989-1990 жылдары егемендік туралы Декларацияны КСРО-ның басқа республикалары да қабылдады. Сөйтіп, 74 жыл бойы өмір сүрген республикалар Одағы ыдырады.
Ыдырау қалай болды?
1991 жылғы 8 желтоқсанда Белорусь, РСФСР жоне Украина республикаларының басшылары Минск қаласында Беловеж кездесуі кездесіп, мәлімдеме қабылдады. Онда саяси одақ тұйыкқа тірелді, сондықтан республикалардың Одақтан шығуы объективтік процесс және тәуелсіз жеке мемлекет құру шынайы факті болып отыр деп көрсетілді. Себебі, Орталықтың жүргізіп отырған тоғышар саясаты елді терең экономикалық және саяси дағдарысқа алып келді, бұқара халықтың тұрмыс деңгейі төмендеп кетті, қоғамда әлеуметтік шиеленіс, ұлттар мен халықтар арасындағы қайшылықтар мен қақтығыстар күшейді деп атап өтілді. Мұның өзі бұрынғы Одаққа кірген барлық мемлекеттердің, жаңа достық Одағын - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын ТМД құруға жол ашты. Бұл құрылым бұрынғы Одақ бойынша осы кезге дейін алынған халықаралық міндеттердің орындалуына кепілдеме береді, ядролық карудың таралуына жол бермейді және оған бірынғай бақылау орнатуды қамтамасыз етеді - деп көрсетті.
Алайда, бұл шешім әуелгі кезде баска республикалар тарапынан қарсы көзқарастар туғызды. Өйткені заң бойынша Одақка кірген Казақстан, Орта Азия, Закавказье республикаларының келісімінсіз бұл үш республика егемендік туралы күрделі мәселені жеке дара шешуге тиіс емес еді. Міне, осымен байланысты 1991 жылдың 12 желтоқсанында Ашхабад қаласында Орта Азия республикалары мен Қазақстан басшыларының кездесуі болып өтті. Онда Тәуелсіз Мемлекеттердің Достастығына тек барлық республикалардың тең кұкықтық негізінде құрылушылық жағдайын мойындағанда ғана қосылуға болатындығы айырықша атап көрсетілді.
1991 жылғы 21 желтоқсанда Алматыда 11 республика өкілдері қатынасқан кездесу болды. Олар тең қүқықтық жағдайдағы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы құрылғандығы жөніндегі шартқа қол қойды. Алматыда қабылданған декларацияда Минскідегі айтылған жалпы принциптік мәселелердің барлығы мақұлданды. Жаңадан құрылған Достастық мемлекет басшылары және үкімет басшыларының Кеңесі деген жетекші органдар құрылды. Онда жалпы бағыттағы көкейтесті саяси және әлеуметтік экономикалық мәселелерді шешу көзделінді. Достық Одаққа кірген мемлекет басшылары Біріккен ұлттар ұйымы алдында бұл Тәуелсіз Мемлекеттердің барлығын осы халықаралық ұйымға толыққанды мүше етіп алу туралы шешім қабылдады. Сонымен қатар бұрынғы КСРО-да жасалған ядролық қаруды және оған әскери басшылық жасауды бірігіп іске асырып отыру жөніндегі келісімге қол қойылды. Тәуелсіз Мемле-кеттердің Достастығы осы кезге дейін Кеңестер Одағы қол қойып, халықаралық дәрежедегі жасаған келісімдердің әрдайым орындалуын өз мойындарына алады деп көрсетті.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуы.
Қазақстан соңғы кезге дейін Кеңес Одағын сақтап қалу үшін күресті. Бірақ республиканың бұл ниетіне Одақта болып жатқан әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өзгерістер қарсы тұрды. Сондықтан Қазақстанда өзінің тәуелсіздігін жариялау шараларына кірісті. Атап айтқанда, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі 1990 жылы 25 қазанда республикамыздың мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылдады. Сөйтіп, бар әлемге Қазақстанның егемендігін жариялады. Тәуелсіздік алу Қазақстанда жалпы демократиялық процестердің барысын шапшаңдатты, мұның өзі елдегі болып жатқан окиғалармен тығыз байланысты еді. Осы кезден бастап Қазақстан басқа республикалармен бірге іс жүзінде орталыққа қарсы оппозицияға айналды. Қазақстан-ның бастамасы бойынша Белоруссиямен, Украинамен, Ресеймен және басқа республикалармен бір-бірінің егемендігінің қалыптасқан шекараларды, орнатылып жатқан өзара пайдалы экономикалық байланыстарды мойындау туралы екі жақты келісімдер жасалды.
1990 жылғы желтоқсанда Ресей, Украина, Белоруссия, Қазақстан республикаларының жетекшілері өзара төрт жақты шарт жасау жөніндегі келісімге қол қойды. Бұл келісім бойынша олар өздерінің Одақтық шартқа қарсы қоятын талаптарының бар екендігін ашып айтты. Республикалар бұрынғы федерацияның орнына, енді конфедерация түріндегі одаққа бірігу жөнінде талап қойды. Ол бойынша Орталықтың шешуіне сыртқы саясат, халықаралық мәселелер, сыртқы сауда, мемлекеттік банк және финанс, елдегі қорғаныс мәселелерін шешуді калдырып, қалған мәселелердің барлығын жергілікті жерлерде шешу дұрыс деп есептелінді.
Алайда, бұл талаптар негізінде жаңа Одақтық шартқа қол қояр алдында 1993 жылы 19 тамызда Янаев, Павлов, Крючков, Пуго, Язов, т.б. қатынасқан мемлекеттік төңкерістің болуымен және орталықтың ешқандай ымыраға келмеуімен байланысты одақтас республикалардың жетекшілері бұған дейін жүргізіп келген келіссөз талап-тарынан бас тартты. Украина мен Белоруссия өздерінің тәуелсіздігін жариялады. Ал Қазақстанның атынан Н. Ә. Назарбаев КСРО Жоғары Кеңесінің кезектен тыс сессиясында жаңарған Одақ енді федерация түрінде болуы мүмкіи емес, тек конфедеративтік шарт негізінде болуы керек деп ашық айтты, яғни бұл тек тең құқықты республикалардың достық одағы болуы мүмкін деп көрсетті. Республикалардың бұл ұсынысы 1991 жылғы 19 тамыздан кейінгі оқиғаның артынша тәжірибе жүзінде іске асырыла бастады, бұрынғы бірыңғай одақтың орнына Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы қалыптасты. Олар көптеген саяси, әлеуметтік-экономикалық мәселелерді өздері шешетін болды. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы бойынша әскери, сыртқы және т.б. аса маңызды халықаралық мәселелерді бірігіп шешу міндеті ғана қалды. Тамыз уақиғасынан кейін Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы, оның құрамдас бөлігі Қазақстан Компартиясы (1991 ж. қыркүйек) тарихни аренадан кетті.
1990 жылы 25 казанда республика Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылдағаны жоғарыда айтылды. Егемендік алу Қазақстанда жалпы демократиялық процестердің барысын шапшаңдатты, мұның өзі елдегі болып жатқан уақиғалармен тығыз байланысты еді. Міне, осындай күрделі жағдайда Қазақ Мемлекеттігі шеңберінде Республикадағы жоғары атқарушы және билік жүргізуші өкімет басшысы ретінде Қазак КСР-нің Президентіне жеткілікті өкілеттік беру қажеттілігі пісіп жетілді. Мұндай өкілеттіктер республика парламентінің 1991 жылы 20 карашада қабылдаған "Қазак КСР-да мемлекеттік өкімет билігі мен басқару құрылымын жетілдіру және Қазақ КСР Конституциясына өзгерістер мен қосымшалар енгізу туралы" Заңы бойынша берілді. Заң негізінде Республиканың мемлекеттік басқару органдарында өзгерістер жасалды. Прокуратура, Мемлекеттік қауіпсіздік, Ішкі істер, Әділет, Сот органдары қайта құрылды. Казақстанның мемлекеттік Қорғаныс комитеті жаңадан ұйымдастырылып қызметіне кірісті.
1991 ж. I желтоқсанда Қазақстан тарихында тұңғыш рет республикада жалпы халықтың қатынасуымен Президент сайлауы өткізілді. Дауыс беру қорытындысы бойынша Н. Назарбаев Президент болып сайланды. Осы кезде Президенттің Жарлығымен бұрын Одаққа бағынған кәсіпорындар мен ұйымдарды республика үкіметіпнің қарамағына беру, мемлекеттің сыртқы экономикалық қызметінің дербестігін қамтамасыз ету, елімізде алтын қорын жасау туралы және т. б. зандар шығарылды.
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің жетінші сессиясында парламент депутаттары "Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы" Заң қабылдады. Заңның бірінші бабында Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет деп жарияланды. Ол өзінің жеріне, ұлттық табысына жоғары иелік ету құқы бар, тәуелсіз сыртқы және ішкі саясатын жүргізеді, басқа шет мемтекеттерінен халықаралық құқықтық принциптері негізінде өзара байланыс жасайды деп көрсетілді.
Республикадағы барлық ұлттардың өкілдері жергілікті қазақтармен тең құқықты азаматы деп саналады. Олар республикадағы мемлекеттік өкіметтің қайнар көзі және егемендікті бірден-бір қорғаушы болып табылады. Республика азаматтарының құқықтарына қол сұғушылар заң бойынша қылмысқа тартылуы тиіс делінген.
Заңда Республика Қарулы Күштерін құру жөніндегі құқы, республика азаматтарының әскери міндетін өтеу, оның тәртіптері мен талаптары жөнінде айтылған. Оған сондай-ақ республика қарауындағы азаматтарды қорғау, қоғамдық тәртіпті және мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелері кірген. Заңның 16-шы бабында ішкі және шекаралық әскерлердің істері мен қауіпсіздік органдары Президентке бағынады деп жазылған. Республиканың мемлекеттік тілі – қазақ тілі, ал орыс тілі ұлтаралық байланыс тілі болып белгіленді. Сөйтіп, 1991 жылғы 16 желтоқсан республика тәуелсіз күні ретінде бүкіл әлемге танылды.
Осыдан кейін Қазақстанда тәуелсіз егемен мемлекеттік даму процесі басталды. Еліміздің жаңа конституциясының жобасы дайындалды. Облыстардың, қалалардың және аудандардын басқару органдарына реформалар жүргізілді. Жаңадан әкімдер лауазымы енгізіліп, олардың алдына Президент пен Үкімет шешімдерін орындау, жергілікті жерлерде экономикалық, мәдени-әлеуметтік мәселелерін шешу міндеті қойылды. Әкімдерді тағайындау, оларды кызметінен босатуды Қазақстан Президенті мен жоғарғы әкімшілік органдары жүргізетін болып белгіленді. Ал бюджетті бекіту, оның орындалуын қадағалау, депутаттармен жұмыс жүргізу, тұрақты комиссиялардың қызметіне басшылық ету, әртүрлі қоғамдық ұйымдарымен байланыс жасау Кеңестердің қарауына берілді.
Республикамыз тәуелсіздік алғаннан кейін, егемен мемлекет ретінде халықаралық аренаға шықты. 1992 жылы 3 наурызда Қазақстан Біріккен ұлттар ұйымына кірді, Халықаралық валюта қорының, Халықарлық реконструкция және даму банкісінің, Дүниежүзілік банктің, Халықаралық даму қауымдастығының, Инвестицияға кепілдік беретін көп жақты агенттіктің, Инвестициялық таластарды шешу жөніндегі халықаралық орталықтың Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мүшесі болды және басқа бірсыпыра ұйымдарға кірді.
Өзінің тәуелсіздігін алған Қазакстан Республикасын дүниежүзінің ондаған елі таныды. Біздің елді алғашкылардың бірі болып Түркия, сол сияқты АҚШ, Германия, Франция, Ұлыбритания және т.б. ірі-ірі мемлекеттер мойындады. Қазақстан шет елдерде дипломатиялық және консулдық өкілдіктер ашуға кірісті. Ал Алматыда шетелдік елшілік пен миссия, халықаралық және ұлттык ұйымдардың өкілдіктері жұмыс істей бастады. Республиканың егемендікке қол жеткен алғашқы кезінен бастап мемлекетаралық және үкіметаралық келісім-шарттарға қол қою жүзеге асырылды.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының алдына үлкен келелі міндеттер қойылды. Олар елдің ішкі жағдайында Егемен Қазақстан мемлекетінің тұтастығын нығайтып, нарықтык экономикаға көшу, жоспарларды іске асыру, елдің ішінде көп ұлтты халықтардың бірлігін сақтауда барлық мүмкіндіктерді пайдалану. Қазақстанның сыртқы саясатындағы басты міндеттер - оның бүкіл дүниежүзі елдсрімен байланыстарын одан әрі дамытып, алдыңғы қатарлы өркениетті мемлекеттердің қатарына қосылу, елдің қауіпсіздігін қорғау, әлемде бейбітшілікті сақтай отырып, ядролық соғысты болғызбау. Халықтың ерік-жігері тек осындай аса маңызды міндеттерді іске асыруға бағытталды.
V-бөлім. Қазақстан – тәуелсіздік егемен мемлекет.
Отыз екінші тарау. Егемен Қазақстанның сыртқы саясаты. Демократиялық қатынастардың дамуы.
1. Қазақстанның шет елдермен тең құқықтық қатынастар құру саясаты.
2. Мемлекет қауіпсіздігін сақтау-басты міндет.
3. Тәуелсіз Қазақстанның сыртқы саясатындағы экономикалық байланыс мәселелері.
Қазақстанның шет елдермен тең құқықтық қатынастар құруы
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін, егемен мемлекет ретінде халықаралық байланыс жасауға, өзінін сыртқы саясатына айырықша көңіл бөледі. Бұрын КСРО-ның құрамында болғанда Қазақстанның ондай мүмкіндігі, жеке саясат жүргізу құқы болмаған-ды.
Қазақстан өзінің сырты саясатында, әсіресе, басты үш мәселеге ерекше назар аударады. Біріншіден, басқа елдермен, соның ішінде бұрынғы Одаққа кірген реслубликалармен, Азия, Тынық мұхит, Таяу Шығыс аймағы, Еуропа елдері және Америка Құама Штаттарымен халықаралық байланысты өркендету. Екіншіден, шет елдермен тек дипломатиялық байланыс қана орнатып қоймай, сонымен қатар олармен мәдени - экономикалық байланысты күшейту, сол арқылы алдыңғы қатарлы өркениетті елдердің қатарына қосылу. Үшіншіден, Қазақстанның қауіпсіздігін сақтау, дүниежүзілік соғысты болғызбау, ядролық қаруды қолдануды болдырмау.
Міне, осы бағытта 1991 жылдан бастап тәуелсіз Қазақстан көптеген игі шараларды іске асыруда. Бұл уақыт ішінде Қазақстан Республикасын дүние жүзінің 180 - нен астам мемлекеті таныды. 20О2 жылдың басында Қазақстан 120-дан астам елмен дипломатиялық қатынастар орнатты. Қазақстанды алғашқылардың бірі болып Түркия, АҚШ, Франция және т. б. мемлекеттер мойындалды. Қазірде Қазақстан шет елдерде 40-тан астам дипломатиялық және консулдық өкілдіктер ашты. Ал Алматыда және Астанада 50-ден астам шетелдік елшілік пен миссия, халықаралық және ұлтаралық ұйымдардың ондаған өкілдігі жұмыс істейді.
Қазақстанның сыртқы саясатында ерекше назар аударып отыратын мәселе, ол - өзінің ең жақын және ірі көрші мемлекеттерімен, соның ішінде солтүстікте Ресеймен, ал шығыста Қытай Xалық Республикасымен ойдағыдай қарым - қатынас орнату. Осы саясаттың нәтижесінде Қазақстан Республикасының егемен ел ретіндегі алдағы болашағы да байланысты. Сондықтан қалай дегенде де солтүстігімізді жайлаған ұлы елмен әрқашан жақын болу керек. Өйткені Қазақстан үш ғасырға жуық, уақыт Ресеймен тарихи сабақтас, тағдырлас, көршілес қонып, шекаралас больш қатар өмір сүрді. Осы уақыт ішінде Қазақстан мен Ресейдің шежіресінде талай күнгей де, күңгірт беттері болған. Оларды адамдар ауыздан-ауызға жеткізіп, ұрпақтан-ұрпаққа беріп отырған. Ресеймен, орыстармен қарым - қатынастың қандай болуы, оны қалай құру жөнінде қазақтың ғұламалары, дана билері өз заманында - ақ айқын да анық айтып кеткен. Ал соңғы жетпіс жыл бойы Қазақстан мен Ресей Кеңестер Одағы құрамында өз тәуелсіздігін қойып, өз мүдделерін ұмытып, ортақ шаруа атқарып, ортақ қазанға қызмет етті. Барлық шаруашылық, бар тіршілік осыған бейімделіп, Кеңес өкіметінің талабын орындады. Енді Кеңес Одағы тарағаннан кейін, бұл екі елдің арасында тең құқық негізінде саяси және экономикалық қатынастар орнады.
Осы жағдайларды ескере отырып Қазақстан мен Ресей 1991 ж. КСРО тарап, тәуелсіздікке қол жеткеннен кейін өздерінің сыртқы саясатында халықаралық құқық принцип-тері негізінде бір-бірімен стратегиялық байланыс, достық, тату-тәтті көршілік және өзара тиімді ынтымақтастық қатынастарды дамытуға айрықша көңіл бөліп келеді. Оған Қазақстан мен Ресей арасында 1992 ж. 25 мамырдағы Достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы шартқа қол қоюдың зор тарихи маңызы бар. Ал 1995 ж. 20-шы қаңтардағы Қазақстан мен Ресей ынтымақтастығын кеңейту және тереңдету туралы бірлескен декларацияда екі ел жоғарыдағы қол қойған шарттарды одан әрі бұлжытпай орындап отыратындығы жөнінде мәлімдеді.
Бауырлас халықтардың достығы мен ынтымақтастығын нығайтуда 1996 ж. 27- ші сәуірде Ресей Федерациясының Президенті Б. Ельцин мен Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев Алматыда кездесіп, Қазақстан мен Ресей бірлескен Декларациясына қол қоюының маңызы өте зор болды. Онда Қазақстан мен Ресейде жүргізіліп жатқан демократиялық, қайта құрулар мен саяси-экономикалық реформалардың екі ел халықтарының болашағы үшін үлкен мәні бар екендігі атап көрсетілді. Мемлекеттің басшылары бұдан былайда екі ел арасындағы егемендікті, тәуелсіздікті құрметтеу, аумақтық тұтастық пен бір-бірінің ішкі істеріне араласпау принциптерін сақтау негізінде дами беретінін қуаттады.
Ресей Федерациясымен Қазақстан арасында ынтымақтастықтың одан әрі тереңдеп дамуында 1998 жылы 6-шы шілдеде Мәскеуде қол қойылған XXI ғасырға бағдарланған мәңгілік достық пен ынтымақтастық туралы Декларацияның тарихи маңызы ерекше. Оның негізінде Қазақстан мен Ресей Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі мәселесін шешуді тоқтап қалған жерінен алға қарай жылжытты. Екі мемлекет арасындағы қаржылык өзара келіспеушіліктерді реттеу және Байқоңыр космодромын бірлесіп пайдалану мәселелері шешілді.
2000 жылдын 25 қаңтарында Қазақстан Елбасы Н. Назарбаев пен Ресей Президенті В. Путинмен кездесуі болды. Онда екі жақты қарым - қатынасты одан әрі жетілдіре түсуге жете мән берілді.
Ал 2002 жылы желтоқсан айында Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Мәскеуге ресми сапары барысында Қазақстан мен Ресей арасында қалыптасқан достық байланыстарды барынша тереңдетуге күш салынатыны баса айтылды. Олардың ішінде Байқоңыр ғарыш кешенін одан әрі бірлесіп пайдалану мәселесі тағыда сөз болды. Сондай-ақ, аймақтық және халықаралық көкейкесті проблемалар төңірегінде жан - жақты пікір алмасылды. Екі жақты деңгейдегі ТМД, ЕурАзЭҚ, ұжымдық қауіпсіздік, ШЫҰ шеңберлеріндегі ынтымақтастық қарым - қатынастар аймақтағы елдер қауіпсіздігінің, интеграциялануының басты кепілі болып табылатыны атап көрсетілді.
Қазақстан үшін оңтүстік - шығыстағы үлкен көрші - Қытайсыз әлдебір үлкен саясат жүргізу қиын екенін ерекше атап айту керек. Сондықтан тәуелсіздік тізгіні қолға тигеннен бері Республиканың сыртқы саясатында темірқазыққа айналған бағдарлама - Қытай Халық Республикасымен қарым-қатынастарды айқындау. Міне, осы бағытта Қазақстан бірқатар шараларды іске асырып, Қытаймен достық байланысты орнатуда едәуір табыстарға қол жетті. Алғашқы кездегі басты міндет - жан-жақты экономикалық байланыстарды дамытып, шекарадағы шиеленістерді тоқтату еді. Оның үстіне, Қазақстанның стратегиялық мақсаты - Қытай арқылы дүние жүзіне шығудың және бір жаңа жолын ашу. Өйткені Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алғанға дейін, шет елдермен экономикалық және саяси байланыстарды тек Орталық, яғни Ресей, арқылы жасап келген болатын. Енді Қытаймен қарым - қатынасты қалыпты жағдайға келтірумен байланысты елімізге сыртқы рынокқа шығудың баламалы қосымша жолдарына түсу мүмкіндігі туды.
Атап айтқанда, 1990 ж. Қазақстан мен Қытай темір жол арқылы өзара байланысы іске асты, сөйтіп біздің республика Тынық мұхит жағалауына ең қысқа жолмен шығу мүмкіндігіне ие болды. Қазақстан-Қытай қарым-қатынасының дамуы өте жоғары қарқын ала бастады. Қазақстан Республикасы Президентінің Қытай Халық Республикасына 1992 ж. тамызда барған алғаш сапарынан бастап, барлық байланыс жолдарын ашудын сәті түсті. Сөйтіп, екі елдің арасында сауда-саттық соңғы жылдары ондаған есе өсті. Темір жолдың жүк тасу қабілеті артты. 1997 ж. қыркүйектің 25 күні Алматыда өткен Қазақстан және Қытай делегациялары арасындағы келіссөз барысында Батыс Қазақстан мен Батыс Қытайды жалғастыратын мұнай құбырына шығыстағы көршіміз тарапынан 9,5 миллиард доллар жұмсау жөніндегі шартқа қол қойылды. Мұның өзі саяси-экономикалық байланысты нығайтуға, шекара маңында тыныштық пен бейбіт өмірді сақтауға кепілдік береді. Сондай-ақ, бұл Азия-Тынық мұхит аймағындағы тұрақтылықты, қауіпсіздікті және дамуды қамтамасыз ету ісіне екі елдің бірлесе қосқан маңызды үлесі болып табылады.
1998-1999 жылдары белсенді дипломатиялық әрекеттер арқылы Қытай мен Қазақстан арасында тағыда жаңа маңызды уағадаластықтарға қол жеткізілді. Ең алдымен шекараны нақтылау негізінен аяқталды. Қытаймен арадағы шекараны айқындап белгілеу Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне қосымша кепілдіктер берілгенін білдіреді. Бұл осы қуатты мемлекетпен достық және өзара тиімді ынтымақтастық саясатын жалғастырудың негізі болып табылады.
Жалпы Қазақстанның егемендік алған он жылдан астам уақыт ішінде ҚХР басшыларымен өзара кездесу, келіссөздер жүргізу біздің елдің сыртқы саясат тіршілігінің тұрақты құбылысына айналды. Он жылдық тарихта екі мемлекеттің арасында құқықтық негізді қалайтын жетпістен астам құжат қабылданыпты. Мұның өте зор маңызы бар.
Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қытай мемлекетіне 2002 жылдың желтоқсан айында жасаған сапары екі ел арасындағы ынтымақтастықтың жаңа кезеңін айқындады. Екі мемлекет басшыларының кездесу барысында бес құжатқа қол қойылды. Оның ең маңыздысы әрі назар аударатыны "Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы тату көршілік, достық және ынтымақтастық туралы шарт" — екенін айтуға болады. Бұл шарт екі ел халықтарының мүддесіне толық сай келеді және Азия құрлығында ғана емес, әлемде де бейбітшіліктің, қауіпсіздіктің және тұрақтылықтың сақталуына жанды ықпал ететін болады деп көрсетілді. Сондай-ақ, бұдан басқа да қабылданған құжаттарда екі ел деңгейінде халықаралық лаңкестікпен, сепаратизммен және экстремизммен күресте ынтымақтастық жөнінде, екі мемлекет арасындағы қауіпті әскери әрекетті болдырмау туралы, ауыл шаруашылығы министрліктері арасында шегіртке тектес басқа да зиянкестермен күрес шараларын жүргізу жөніндегі өзара ынтымақтастық туралы құжаттарға қол қойылды.
Қазақстанның сыртқы саясатында АҚШ-пен қарым-қатынасының маңызы өте зор. Бұл қарым- қатынас Америка Құрама Штаттары Қазақстан Республикасын мемлекет ретінде таныған 1991 ж. 25 желтоқсанынан мемлекеттер арасында елші дәрежесіндегі толыққанды дипломатиялық қатынастар орнады. Осылайша, ұлы мемлекеттердің ішінде Қазақстанды алғашқылардың бірі болып таныған АҚШ оның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуына өзінің мүдделі екенін көрсетті. Екі мемлекет арасында қарым-қатынастық байланыстар орнатылған алғашқы күндерден бастап, ол жоғары деңгейлерде үнемі қолдау тауып келеді. 1991 жылдың желтоқсанында Мемлекеттік хатшы Дж. Бейкер Алматыға келіп, Н. Ә. Назарбаев және басқа да ресми адамдармен келіссөздер жүргізді. 1992 жылдың көкек айында Қазақстанға Еуропадағы қауіпсіздік және қарым-қатынастар жөніндегі АҚШ Конгресі комиссиясының делегациясы келді. Сол жылғы мамырда Қазақстан Республикасының Президенті П. Ә. Назарбаев Америка Құрама Штаттарына алғашқы сапармен барды. Осы сапардың барысында: "Сауда қатынастары жөніндегі келісім", "Қаржы салымдарын өзара қорғау жөніндегі шарт", "Қазақстан Республикасы және АҚІП үкіметтері арасындағы өзара түсіністік жөніндегі меморандум', "Қос қабат салық салуды болдырмау жөніндегі конвенция келісімі туралы бірлескен мәлімдемелерге" қол қойылды. Сөйтіп, екі жақты қарым-қатынастардың шарттық-құқылық негіздері қаланды.
Осыдан кейінгі жылдары Қазақстан мен Америка қарым - қатынастары серпінді түрде дамып келеді. Соның нәтижесінде Қазақстан АҚШ-тың өзара демократиялық әріптестік деңгейіне көтерілді. Қазіргі кезде АҚШ Қазақстан экономикасының аса ірі инвесторы болып отыр. Оның толық дәлелі ретінде 1997 жылы қол қойылған экономикалық әріптестік бағдарламасын, сондай-ақ, Қарашығанақ кеніші жөніндегі және Каспий қайранын бөлісу жөніндегі келісімдерді айтуға болады. Вашингтон Қазақстанға Орталық Азиядағы тұрақтылық пен қауіпсіздік тұғыры, өзінің осы аймақтағы басты серіктесі ретінде қарайды.
1999 жылдың желтоқсан айында Қазақстан Президенті Н. Назарбаев АҚШ-қа тағыда бес күндік сапар жасап, Қазақстан мен Америка арасындағы байланысқа жаңа жол ашты. Екі мемлекет арасындағы келісім барысында XXI ғасырдың басындағы басымдық беретін басты бағыттары айқындалды. Олар: жаңа ғасыр табалдырығында екі ел арасындағы серіктестікке жаңа серпін беру; АҚШ мемлекеті Қазақстанның әлеуметін қорғай отырып, оған демократия-лық, экономикалық өркендеу барысында өзінің қолдауын көрсету; Қазақстан мен АҚШ жаңа ғасырда аймақтық, сондай-ақ, ғаламдық негізде тұрақтылықты қамтамасыз ету мақсатында ынтымақтастық, үшін барлық мүмкіндіктерді пайдалануға ұмтылады.
2001 жылғы 11 кыркүйекте Вашингтон мен Нью-Йоркте орын алған қайғылы оқиғалардан кейін Президент Н. Ә. Назарбаев өзінің ресми мәлімдемесінде лаңкестердің (терроршылардың) адамшылыққа жат әрекеттерін айыптап, Қазақстан лаңкестерді ұстауға және жазалауға барынша жәрдем етуге әзір екендігін білдірді. Сонымен қатар Елбасы Қазақстанның әрдайым лаңкестікке қарсы шығатынын және АҚШ-тың қолдау көрсетуіне, егер американдық тараптан тиісті өтініш болған жағдайда, соның ішінде әскери қолдауына, осы залалға қарсы күрес жүргізу жөнінде нақты халықаралық коалиция құруға әзір екенін атап өтті.
"Мызғымас азаттық" операциясының шеңберінде коалиция ұшактарының ұшып өтуі үшін Қазақстан өзінің дәлізін ұсынды. Американдық ұшақтардың төтенше жағдайларда Қазақстанға қонуы туралы Меморандум әзірленді.
Қазірде бұл саладағы екі ел күш-жігерінің жұмылдырылуы — халықаралық лаңкестікке қарса (антитеррористік) коалиция табысының міндетті шарттарының бірі болып табылатыны сөзсіз. Біздің мемлекетіміздің тәуелсіздігіне он жыл толуына орай жіберген құттықтау хатында АҚШ Президенті Дж. Буш Қазақстан Халықаралық қоғамдастық үшін аймақтағы тұрақсыздық пен жанжалдарға қарсы шешуші рөл атқаратынын қуаттады.
Аталған факторлар Қазақстан Республикасы мен АҚШ арасындағы қатынастарды оданда әрі жоғары денгейге көтеруге негіз жасады. Оны 2001 жылдың желтоқсан айында Президент Н. Ә. Назарбаевтың АҚШ-қа ресми сапары барысында екі мемлекет басшылары растап, стратегиялық сипат алатын құжаттарға қол қойып бекітті.
Сапар барысында "Жаңа Қазақстан-Америка қатынастары туралы" Бірлескен мәлімдемеге қол қойылды. Құжат атауының өзі терең ұғымды білдіреді. Мәлімдемеде ғаламдық экономика мен демократиялық мемлекеттер қоғамдастығына енетін XXI ғасырда бейбіт, өсіп - өркендеген және егеменді Қазақстанның жалпы көрінісіне қол жеткізу мақсатында ұзақ мерзімді стратегиялық серіктестікке өзара адалдығы аталып өтілді. Сонымен қатар Қазақстан үшін Түркия, Пәкістан, Үндістан, Иран мемлекеттерімен, сондай-ақ Азияның Жапония, Оңтүстік Корея сияқты және басқа елдерімен ынтымақтастықтың дамуының да мәні өте зор.
Қазақстанға ортақ шекарасымен, қалыптасқан шаруашылық байланыстарымен, экономикаларының өзара бірін-бірі толықтыруымен және өзара тәуелділігімен қоян-қолтық араласа отырған, тарихи және мәдени-этникалық игіліктері ортақ Орта Азиядағы - Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан мемлекеттерімен тығыз қарым-қатынас жасау өте маңызды. Осы бағытта 1994 жылы Орталық Азия экономикалық қауымдастығы құрылды. Оған Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, кейіннен 1998 ж. төртінші мемлекет Тәжікстан қосылды.
Осы елдер арасындағы жасалған Шартқа сәйкес Мемлекетаралық кеңес пен оның негізгі институттары – Премьер - министрлер кеңесі және олардың тұрақты органы — Атқару комитеті құрылды. 1994 жылғы жұмыс шілдеде қаржы қоры оған қатысушы елдердің жарналарынан құралған Орталық Азия ынтымақтастық және даму банкін құру туралы келісімге қол қойылды.
Ортақ экономикалық кеңістік туралы шартқа қол қойылғаннан кейінгі жылдар ішінде көп жақты ынтымақтастықтың маңызды бағыттары, көкейкесті халықаралық күрделі мәселелері және республикалардың, экономикалық интеграциясы бойынша 200-ден астам құжаттарға қол қойылды. Солардың ішіндегі ең маңыздысы - Орталық Азия экономикалық қауымдастығының 2005 жылға дейінгі интеграциялық даму стратегиясының қабылдануы болды.
ОАЭҚ мемлекет басшыларының 2000 жылғы сәуір және маусым айларындағы Ташкент және Душанбе кездесулері олардың иитеграцияға ұмтылсын тағы да растап берді. 2001 жылғы қаңтар айында Орталық Азия экономикалық қауымдастығына мүше елдер басшыларының Алматыда болып өткен кездесуінде Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан республикалары бірігіп Орталық Азияны еркін сауда аймағына айналдыруды көздейтіні туралы әңгіме болды. Оған жалғаса кедендік, төлемдік және валюталық, одақ құру мәселесі де қаралды. Сөйтіп, түпкі мақсат тауар, қызмет көрсету, капитал рыногының ортақтығына қол жеткізу болып отырғаны атап көрсетілді. Ал 2002 жылдың ақпан айынан бастап Орталық Азия экономикалық қауымдастығы жаңа келісілген құжат негізінде "Орталық Азия ынтымақ-тастығы" болып қайта құрылды. Оған қатысушы мемлекет басшыларының кезекті төртінші саммиті 2002 жылы желтоқсан айында Қазақстан Республикасының орталығы — Астанада болып етті. Саммиттің күн тәртібінде қаралған мәселелер: 2002 жылдың 5-6 қазанында Душанбеде өткен кездесуде қол жеткізілген уағдаластықтарды іс жүзіне асыру; аймақтағы қауіпсіздік проблемалары мен экономикалық ынтымақтастық және халықаралық саясаттың көкейкесті мәселелерінде "Орталық Азия ынтымақтастығы" ұйымына мүше елдердің өзара ықпалдастығы.
Саммитті ашқан Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев ОАЫ аясындағы жүргізіліп жатқан жұмыстар барысына егжей-тегжейлі талдау жасай келіп, аймақ мемлекеттерінің ынтымақтастығын тұтастай алғанда оң бағалады. Ол, сондай-ақ, тараптардың түрлі салаларда өзара тығыз әріптестік бағытын ұстанып отырғаны жаңа қатерлерге күш біріктіріп қарсы тұруға мүмкіндік беретінін атап өтті. Ол мемлекет басшылары Халықаралық Аралды құтқару қорының аясында өзара ықпалдастықты дамытудың және оның қызметін жандандыру жөнінде қосымша шаралар қабылдауда маңыздылығын атап көрсетті. Мемлекет басшылары Орталық Азиядғы тұрақтылық пен қауіпсіздік Ауғанстандағы жағдаймен тығыз байланыста екенін тағы да атап өтті. Сондай-ақ, оның аумағында біртұтас кеңістік құрудың маңызы зор екендігі айтылды.
Мемлекет қауіпсіздігін сақтау - басты міндет
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатындағы басты көңіл аударып отырған мәселелердің бірі — елдің шекаралық қауіпсіздігін сақтау. Бізбен солтүстікте бірнеше мың шақырым шекараласатын Ресей мемлекетімен, оңтүстік-шығыста Қытай Халық, Республикасымен шекараны тұрақтандырып бекіту міндеті қойылған. Шекара — мемлекеттік егемендіктің басты белгілерінің бірі. Сондықтан бұл маңызды саяси проблема Ресей мен Қазақстан үкіметтері арасындағы кездесулерде әлденеше рет әңгіме арқауы болды. Осының нәтижесінде екі ел арасында 1992 ж. 15 мамырда ұжымдық қауіпсіздік туралы шартқа және 1999 ж. 28 наурызда Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы Әскери ынтымактастық туралы шартқа қол қойылды. Бұл шарттарды басшылыққа ала отырып, Қазақстан мен Ресей әрі қарай да аймақтық қауіпсіздікті бірлесіп нығайту және қорғаныс саласындағы ынтымақтастықты дамыту, сөйтіп сыртқы саясат саласында өзара бірлесіп әрекет ету жолын жалғастыру көзделген.
Ресей мен Қазақстан арасындағы қауіпсіздік және сыртқы саясат мәселесі екі ел арасындағы 1998 жылы шілдеде қабылданған "Мәңгі достық және одақтастық туралы декларацияда", сондай-ақ, экономикалық ынтымақтастық туралы алдағы 10 жылға (1998-2007 жж.) арналған экономикалық бағдарламада өзінің даму көрінісін тапты. Осы келісімдер негізінде Қазақстан Ресей шекара белдеулерінде милитациялау шаралары жүргізіле бастады.
Сонымен қатар, Қазақстан Ресей жалға альш отырған республика аумағындағы полигондарды қысқарту мүмкіндіктерін қарауды ұсынды. Ал 2000 жылдың қаңтар айында Мәскеуде өткен екі мемлекет басшыларының кездесуінде басты үш бағыт туралы келісім жүргізілді. Біріншісі - екі ел саясатындағы қарым-қатынастың сабақтастығы. Бұған заңдылық келісімдік база жеткілікті. Екі мемлекет қызметін реттейтін 200 құжатқа қол қойылған. Екіншісі — қауіпсіздік мәселесіндегі ынтымақтастық. Үшіншісі — шекараны нақтылау мәселесі.
Қазақстанның көрші мемлекеттермен шекарасының жалпы ұзындығы 20 мыңға жуық шақырымды құрайды. Соның ішінде Қазақстан Республикасының Қырғыз Республикасымен мемлекеттік шекарасы шамамен 1050 шақырым, Ресей Федерациясымен — 14,5 мың шақырым, Түркіменстанмен — 400 шақырым, Өзбекстан Республикасымен — 1660 шақырым. Ресеймен шекараны делимитациялау мәселесі 1999 жылдан басталды. Осы уақыт ішінде 6400 шақырым мемлекеттік шекаралық желісін анықтау аяқталды. Қалған шекараны делимитациялау ісін алдағы жылдары аяқтау көзделіп отыр.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін Қытаймен арадағы шекараны заңдастыруға батыл кірісті. Өзара түсіністік пен мүдделілік бұрын-соңды болмаған табысқа қол жеткізді. 1994 жылдың сәуір айында Қазақстан Президенті Н. Назарбаев пен ҚХР Премьер-министрі Ли Пэн екі ел арасындағы шекара сызығын заңдастырып, белгілеу (делимитация) жөніндегі келісім-шартқа қол қойды. Жалпы ұзындығы 1718 шақырымға созылып жатқан желінің екі шағын учаскесінен (бұрынғы Талдықорған және Семей облыстарындағы) басқасы түгел заң жолымен бекітілді. Келесі кезектегі мәселелерді шешу үшін делимитациялық комиссия құрылды. Комиссия құзырына бағаналар орнату, ұшақтан суретке түсіру сияқты жайларды айқындау енді. Жоғары дәрежелі кездесу кезінде шекара мәселелерін толық реттеуге қатысты келіссөздерді одан әрі жалғастыру жөнінде уағадаластыққа қол қойылды. Бұл бағытта 1996-1998 жж. үш арнайы келісім болды. Соның нәтижесі ретінде 1999 жылдың қараша айында Цзянь-Цзэминь мен Н. Назарбаев шекаралық мәселелердің толық үйлестірілуі туралы арнайы коммюникеге қол қойылды. Сөйтіп, Қытаймен шекараны межелеу негізінен аяқталды. Бұл процесс ҚХР-мен тату көршілік қатынастарды нығайтудың маңызды қадамы болып отыр.
Сонымен қатар, Қазақстан бұл жылдары өзінің жақын көршілері - Қырғызстанмен, Өзбекстанмен және Түрікменстанмен арадағы шекара мәселелерін іс жүзінде қандайда бір талассыз әрі дау-дамайсыз түпкілікті реттеуге қол жеткізді.
Шекара мәселесін Азия елдерінде тұрақты шешуде Шанхай ынтымақтастық ұйымының (ШЫҰ) атқаратын рөлін ерекше атап көрсеткен жөн. 1996 жылғы сәуір айында Шанхайдағы кездесу кезінде Ресей, Қытай, Қазақстан, Тәжікстан, Қырғызстан басшылары шекараларды бұзбау, олардың арасындағы бейтарап аймақтық қашықтықты 100 шақырымға дейін жеткізу келісіміне қол қойды. Шекара ауданындағы әскери саладағы сенім шаралары туралы бұрын-соңды жасалып көрмеген бұл шарттың орасан зор маңызы бар. Өйткені бұл бес ел арасындағы жағрафиялық үлкен кеңістікте тұрақтылықты нығайту үшін берік алғышарттар жасайды, соның ішінде біздің Қазақстанның шекаралық қауіпсіздігі мүдделеріне қызмет етеді. Кейін бұл келісімге Өзбекстан Республикасы қосылды.
"Шанхай келісімі" негізінде алты ел басшыларының жыл сайынғы кездесуі 1997 ж. Мәскеуде, 1998 жылы Алматыда, 1999 жылы Бішкек, 2000 ж. Душанбе, 2001 ж. Алматы қалаларында болып өтті. Онда алты мемлекеттің аймақтық қауіпсіздік пен ынтымақтастықты нығайту мәселелері жан-жақты талқыланып, осының нәтижесінде Декларациялар қабылданды.
2002 жылғы маусым айында Шанхай ынтымақтастық ұйымының кезекті саммиті Санкт-Петербург қаласында болып өтті. Оған алты ел басшылары түгел қатынасты. Оның жұмысында Шанхай ынтымақтастық ұйымының құрылымын орнықтыру іс жүзінде көрініс тапты. ШЫҰ-ның Секретариаты Пекин қаласында, ал Аймақтық терроризмге қарсы құрылымының штабпәтері Бішкек қаласына орналасатын болды. Кездесуге қатысушылар әлемде тез өзгеріп жатқан жағдайды ескере отырып, сыртқы саясаттың өзекті мәселелері жөнінде өз көзқарастарын білдірді. Бұл саяси мәселелерді Біріккен Ұлттар Ұйымы және басқа да халықаралық ұйымдардың үн қосуымен шешілуі мүмкін екендігі атап көрсетілді. Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше елдердің басшылары Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздік, сауда-экономикалық және мәдени қарым-қатынас мәселелерін өз алдына міндет етіп қойды.
Санкт - Петербург көздеуінде үш құжатқа — Шанхай ынтымақтастық ұйымы Хартиясына, аймақтық терроризмге қарсы құрылым жөніндегі Келісімге және Шанхай ын-тымақтастық ұйымына қатысушы мемлекеттер басшыларының Декларациясына қол қойылды.
КСРО тарағанға дейін, оның төрт республикасы жерінде (РСФСР, Украина, Белоруссия, Қазақстан) ядролық қару ошағы болды. КСРО тарағаннан кейін ядролық держава — АҚШ, Ресей, Қытай, Ұлыбритания және Франция болып саналады. Сондай-ақ, ядролық потенциалы бар елдердің қатарына Үндістан, Пәкістан және Израиль мемлекеттері жатады. Әлемде атом энергетикасы бар 44 мемлекет бар. Сондықтан Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1996 ж. қыркүйекте Женевадағы өткен сессиясында 158 елдің өкілдері атом сынақтарын өткізуге тыйым салатын шарт жобасын мақұлдады. Сөйтіп, ядролық жарылысқа тосқауыл қою үшін нақты қадам жасалды. Бұған дейін әлемде 2045 рет жарылыс өткізіліпті. Одан мыңдаған адамдар зардап шекті, құрбан болды, миллиондаған адамдар мүгедек болып қалды. Ядролық жарылысты ең соңғы тоқтатқан мемлекеттер Франция мен Қытай Халық Республикасы, ал Қазақ жерінде Семей полигонындағы сынақтар 1991 жылдан бастап тоқтатылды. Бұл полигонда 1949 ж. бастап 500-ге жуық сынақ өткізілген еді.
Женевадағы конференцияда Президент Н. Назарбаев ядролық қарусыздану мәселелерін жан-жақты көтере келіп, Қазақстанның бұл маңызды мәселеде бақылаушы мәртебесін алғанын атап өтті. Және біздің еліміз қарусыздану проблематикасымен айналысатын Женевадағы, Нью-Йорктегі өкілдіктердің қызметіне белсене қатысатындығын білдірді. Сөйтіп, бұл саладағы басты мақсат - ядролық қаруды таратпау, ядролық сынақтарға үзілді-кесілді тиым салу болып табылады.
Қазақстанның сыртқы саясатындағы басты мақсат - бейбітшілік, соғысты болғызбау. Сондықтан этникалық жанжалдар мен территориялық дау-жанжалдар туыла қалғанда, оны қайткен күнде де саяси жолдармен реттеуге Қазақстан тарапынан күш салынады. 1992 ж. Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 47 сессиясында Президент Н. Назарбаев Азияда өзара ынтымақ пен сенім шараларын орнықтыру туралы мәселе көтерді. Оған сәйкес 1993 ж. көктемде Алматыда осы мәселеге байланысты шақырылған бірінші бас қосуға оннан аса мемлекеттен өкілдер келген болса, сол жылғы тамыз айындағы кездесуге он жеті елден сарапшылар тобы қатысты. Қазақстанның Хельсинки процесіне қосылуы, Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымның жұмысына қатысуы 1992 жыл, қауіпсіздік пен сенім шараларының дамыған инфрақұрылымына кірігуі жас мемлекеттің егемендігін едәуір нығайтута мүмкіндік берді. Ал 1996 ж. 31 кыркүйекте Қазақстан БҰҰ-ға мүше 129 елдің қатарында бүкіл жер бетінде ядролық қаруды таратпау жөніндегі шартқа қол қойды.
Қазақстанның СШҚ-1-Шарты мен ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылуы әлемдік маңызы бар оқиға. Мұның өзі елдің қауіпсіздігінің кепілдіктерін едәуір күшейтті. 1994-1995 жж. ішінде басты ядролық державалар — Ұлыбритания, АҚШ, Ресей, ҚХР мен Франция Қазақстанға қауіпсіздіктің бірлескен және жан-жақты кепілдіктерін берді.
Қазақстан саяси - әскери одақ — НАТО-мен ынтымақтастыққа маңызды орын береді. Халықаралық қауіпсіздікті, соның ішінде Егемен Қазақстанның қауіпсіздігін сақтауға біз осы уақытқа дейін қарсы болып келген НАТО - әскери одағының соншалықты тиімді екені, әсіресе, соңғы кезде байқалыл отыр. Оны бұрынғы Югославия мемлекеті, Кувейт, Ирак және т. б. жерлерде болған оқиғалар айқын көрсетті. Сондықтан НАТО-мен ынтымақтастыққа біздің ел үлкен көңіл бөледі. Бұл ынтымақтастық "Бейбітшілік үшін әріптестік" бағдарламасы аясында дамып, еліміздің қарулы күштері үшін кадрлар дайындауға қызмет етеді. НАТО-ның Шығысқа қарай ықтимал кеңеюіне қатысты Қазақстан осы мәселені шешкен кезде Еуропада қалыптасқан күштердін тепе-теңдігін бұзуға жол бермес үшін барлық мүдделі жақтардың өз алдарына қойған мақсат жоспары ескерілуге тиіс деп санайды. Міне, осы орайда 1997 ж. 15 және 21 қыркүйек арасында Қазақстанның Шымкент аймағында, содан соң Өзбекстанның Шыршық жерінде НАТО әскери бөлімдерінің қатысумен жаттығулар өткізілді. Оған НАТО-ға мүше АҚШ пен Түркия және Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Грузия, Латвия, Ресей әскерлерінің бөлімшелері - барлығы 1400-дей адам қатысты. Бұл жаттығу барлық жаққада барынша тиімді болды. Өйткені бұған дейін әр елде қалыптасқан дағдылы әскери тәсілдер болса, енді олар ортақ игілікке айналды. Әсіресе, мұның тәуелсіздікке қолы жеткен Қазакстан мемлекеті үшін маңызы зор.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі мен шекарасының тұтастығын қорғау үшін өзінің жеке Қарулы Күштерін құрудың үлкен маңызы болды. Оны іске асыру Елбасының 1992 жылғы 7 мамырдағы "Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін құру туралы" жарлығымен басталды. Қарулы Күштерді ұйымдастыруда 1993 жылғы ақпанда қабылданған Қазақстан Республикасының әскери доктринасы ерекше серпін берді. Доктрина халықаралық жағдайдың түбірлі өзгеруін, тәуелсіз демократиялық мемлекеттер құрудың сол жылдардағы ерекшеліктерін ескере отырып, Қазақстандағы әскери құрылысты ұстап тұру мен негізгі бағыттарын айқындап берді.
Қазақстан мемлекетінің қауіпсіздік мәселесін Президент Н. Назарбаев халыққа арналған 1999 жылғы 15 желтоқсандағы Жолдауында ең басты тұғырға қойды. Жолдауда көрсетілгендей, біздің елімізде қауіпсіздікті қамтамасыз ету жаңа ғасырдың стратегиялық ең басты мәселесі болып қала береді. Онда, әсіресе, қазіргі кезеңдегі терроризмге, саяси және экстремизмге, тоқтаусыз тасылып жатқан есірткіге қарсы күресті халықаралық дәрежеде күшейту мәселелері қойылған.
Елбасының талабына сай 2000 ж. 10 ақпанда Қазақстанда 1999-2005 жылдарға арналған жаңа әскери доктрина және ұлттық қауіпсіздік стратегиясы қабылданды. Осы құжаттарға сәйкес армия елдің ішкі жалпы өнімінің бір пайызынан кем емес көлемде қаржыландырылатыны көзделді. Қарулы күштердің ұйымдық - штат құрылымын реформалау аяқталды. Отандық әскери ғылымды дамыту мақсатында тұңғыш рет Қарулы күштердің әскери-ғылыми орталығы ашылды.
Жаңа Әскери доктринада Республика Қарулы Күштерінің дамуын нақты әскери қатерге сәйкестендіру, әскери өнердегі негізгі тенденция мен мемлекеттің экономикалық мүмкіндігін ескеру қажеттілігі үйлесімді байланыс тапқан. Доктрина негізінде Қазақстан жерінде әскери аумақтық құрылымға көшу жүзеге асырылып, елдің барлық аймағын қамтитын Оңтүстік және Шығыс, Батыс және Орталық әскери округтері құрылды. Олардың құрылуы еліміздің қорғаныс қабілетін, оның қауіпсіздігін едәуір арттыра түсті.
Тәуелсіз Қазақстанның сыртқы саясатындағы экономикалық байланыс мәселелері
1992 ж. наурыз айында Қазақстанның Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып қабылдануы республика үшін орасан зор маңызы бар оқиға болды. Осыдан кейін елімізге халықаралық басқа да ұйымдарға мүше болып кіруге жол ашылды. Атап айтқанда, Қазақстан негізгі валюта - қаржы ұйымдарына - Халықаралық Валюта қорына, Дүниежүзілік қайта құру және даму банкіне, Еуропа және Азия даму банкіне мүше болып енді. 1997 ж. басында Қазақстан 60-тан астам халықаралық ұйымдарға мүше болып қабылданды. Мұның өзі Қазақстанның сыртқы экономикалық саясатында игі нәтижелерін беруде. Нәтижесінде соңғы бес-алты жылда Қазақстанның шет елдермен экономикалық байланыстары арта түсті, оған берілетін инвестициялық қаржылардың көлемі артты. Мәселен, 1992-1995 жж. халықаралық қаржы институттарының Қазақстанға бөлген қаржысының мөлшері 2 миллиард АҚШ долларынан асып түсті. Тәуелсіздік алғалы бері 800-ге жуық мемлекетаралық және үкіметаралық келісім - шарттарға қол қойылды. Осы жылдары бірқатар елдер - Германия, Түркия, Австрия, Ұлыбритания т. б. - Қазақстанға экономикалық көмек ретінде несие берді. Сондай-ақ, Жапония, АҚШ секілді және басқада донор елдердің үкіметтері Қазақстанмен қаржылық ынтымақтастықты жылдан-жылға дамытып келеді. Мұның өзі Қазақстандағы нарықтық экономика бойынша жүргізіліп жатқан реформаларға көмектесу мүмкіндігін және республика экономикасына шет ел инвестицияларын көптеп тартуда зор ықпалын тигізуде. Оған шетел бірлескен кәсіпорындары да өз үлесін қосып отыр. Олардың жалпы саны 1996 ж. 746 болса, 2002 ж. 1,5 мыңнан асты.
Қазақстанға тікелей инвестиция берушілердің тізімінің басында АҚШ орналасқан, одаң кейің Ұлыбритания, Италия, Канада, Нидерланды, Германия, ал Азия аймағынан Қытай, Жапония, Индонезия және Оңтүстік Корея мемлекеттері бар.
Қазақстан өзінің экономикалық мәселелерін шешуде Америка Құрама Штаттарымен қарым - қатынасқа ерекше көңіл бөледі. Бұл бағыттағы алғашқы байсалды қадам американдық "Шеврон" компаниясы мен Теңіз мұнай көздерін игеру жөніндегі ірі шартқа қол қойылуы еді. Бұл келісім Америка капиталының Қазақстан экономикасына ірі көлемде тартылуының бастамасы болды. "Теңізшевройл" жобасы бойынша 2010 ж. тәулігіне 700 мың барелден 100 млн тоннадай асатын мұнай өндіруге қол жеткізу көзделген. Бірлескен кәсіпорын жұмысына қатыса отырып, "Шеврон" сонымен бірге Қазақстанның аймақтық инфрақұрылымын жетілдіруге, мәселен, аурухана, мектеп, жол құрылыстарын салуға көмектесіп, әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларға да қатысатын болады. Осы бағытта соңғы жылдары республикада бірнеше ондаған американ компаниялары мен банктерінің өкілдері және бірлескен кәсіпорындар құрылып, жұмыс істеуде.
1997 ж. қыркүйектің 12-ші жұлдызында Президент Н. Назарбаев АҚШ-тың Халыкаралық қатынастар жөніндегі кенесінің төрағасы Питер Питерсон мен осы ұйымның құрметті төрағасы, белгілі қаржыгер Дэвид Рокфеллер бастаған осы кеңестің делегациясын қабылдады. Н. Назарбаев АҚШ делегациясын біздің экономикамыздың ерекшеліктерімен, оны тұрақтандырудағы белгілі бір табыстарымен, Қазақстан рыногын одан әрі ырықтандыру және шетел ипвестицияларын тарту жөніндегі шаралармен таныстырды. Кездесу барысында Қазақстанның 2030 жылға дейінгі әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық жоспа-рының жекелеген қағидалары, Қазақстанның дүниежүзілік сауда ұйымына кіруінің келешегі, еліміздің Иран аумағы арқылы Парсы шығанағына шығып әлемдік рынокқа қосылу мүмкіндігі талқыланды. Бізде қолданылып отырған экономикалық зандардың Еуропалық стандарттарға бейімделе түсу қажеттілігі АҚШ делегациясы тарапынан түсіністік тапты.
Қазіргі кезде АҚШ Қазақстанның ең маңызды экономикалық әріптестерінің бірі болып табылады. Біздің елімізде 350-ден астам Қазақстан-Американ бірлескен косіпорыны жұмыс істейді, сондай-ақ 100 - ден астам американ компанияларының өкілдіктері тіркелген. Олардың Қазақстан Республикасының экономикасына салған инвестициясының көлемі елімізге тартылған шетелдік инвестициялар көлемінің үштен бірін құрайды және Орталық Азия аймағындағы аса ірі көлем болып табылады.
Қазақстан экономикасына инвестицияларды көптеп тартуда 1997 жылғы қыркүйекте Ұлыбритания астанасы Лондонда өткен "Қазақстанның инвестициялық мүмкіндіктер" атты халықаралық конференцияның маңызы зор болды. Онда сол кездегі Қазақстан Республикасы Премьер-министрінің бірінші орынбасары — Инвестициялар жөніндегі мемлекеттік комитеттің төрағасы Ахметжан Есімов, Премьер-министрдің орынбасары, қаржы министрі Александр Павлов, Қазақстан ұлттық банкісінің бастығы Ораз Жандосов т. б. баяндама жасады. Конференция жұмысына өз өкіметі атынан Ұлыбританияның сауда мииистрі Лорд Стэнли Клиитон-Дэвис қатынасып құттықтады. Ол өз сөзінде Қазақстанның нарықтық экономика жолындағы алғашқы қадамдарына жоғары баға бере келіп, біздің елімізде шетелдік инвесторлардың еркін жұмыс істеуіне қажетті құқықтық және іскерлік жағдай жасалғандығына ерекше назар аударды.
Инвестициялардың артуы қазіргі уақытта ең алдымен шетелдік инвестицияларды тікелей тартумен байланысты екенін ашып айту керек. Егер өтпелі кезеңнің алғашқы жылдары Үкімет кепілдемесі арқылы алынған шетелдік банкілердің несиелері басым болса, бүгінгі таңда тікелей инвестициялар көлемі өсіп келеді. 1996 ж. біздің елге тікелей инвестициялар көлемі 1,2 млрд. АҚШ долларын құрады. Халықаралық салыстыру рейтинг агентстволарының бағалауы бойынша Қазақстан қазір Орталық Азия және Шығыс Еуропа елдерінің арасында тікелей инвестициялардың мемлекеттегі әр адам басына шаққандағы көлемі жағынан Мадьярлар елінен кейінгі екінші орынға көтерілген. Осымен байланысты 1997 ж. 28 ақпанында Қазақстан Республикасының "Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы" Заңы қабылданды. Заң талаптарына сәйкес Қазақстан Республикасында инвестициялар жөніндегі мемлекеттік комитет құрылып, ол бұл бағыттағы алға қойылған жұмыстарды іске асыруға кірісті. Осының нәтижесінде Қазақстанға тартылған инвестициялық қаржы көлемі бүгінде 24 млрд. АҚШ долларына жетті.
Қазақстан экономикасының дамуында сыртқы сауданың маңызы ерекше зор. Егемендік алған жылдардан бері Қазақстан дүние жүзінің 180-нен астам елімен сауда қатынасын орнатты. Осының нәтижесінде Қазақстанның сыртқа шығаратын және сырттан бізге алып келетін тауарлардың қаржы түріндегі көлемі жылдан-жылға өсіп келеді. Бір қуанарлық нәрсе, республиканың экспортқа шығаратын тауары импорттан асып отырғандығында болып отыр. Мысалы, 1995 ж. экспорт импорттан 1 млрд. 250 млн. доллар көлемінде асып түскен, немесе 64 пайызға өскен. Сол жылы оның алдындағы 1994 жылмен салыстырғанда агроөнеркәсіп кешені өнімінің экспортын 2,5 есе арттырды. Сөйтіп, ол импорттан алғаш рет 1,7 есе асып түсті. Ал 2001 ж. Қазақстанның сыртқы сауда көлемі 14 млрд. АҚШ долларынан асты.
Қазақстанның сауда айналымының шамамен 62 пайызы ТМД елдерінің үлесіне, 23-24% Еуропа елдерінің (35ел), 13 % Азия аймағы елдерінің үлесіне тиеді. Ескере кететін бір нәрсе - сауда көлемі Батыс Еуропа елдерінде арта түсіп, Шығыс Еуропа (бұрынғы социалистік мемлекеттер) елдерінде едәуір кеміп бара жатқаны байқалады. Батыс Еуропаның қалтасы қалын инвесторлары үшін Қазақстан кәсіпорындарының есігі барған сайын айқара ашылып келеді. Алдағы кезде Еуропа Сыртқы сауда бірлестігіне мүшелікке өтетін болады. Міне, сол кезде Еуропа Одағына кіретін елдермен екі арадағы сауданың бұдан да кең өріс алуына қолайлы жағдайлар туатыны сөзсіз.
Қазақстанның сыртқа шығаратын тауарларыныц басты түрі металл (34 %), мұнай, газ, көмір, минералдық тыңайтқыш (35 %), азық-түлік тағамдары (12 %) қалғандары химия тауарлары (9 %), транспорт құралдары, приборлар және аппараттар (5 %). Оның басым көпшілігін бұрынгы одақтас республикалар сатып алады.
Қазақстан басқа елдерден отын-энергетика ресурстарын (27 %), машиналар, құрал-жабдықтар, байланыс құралдары, приборлар және аппарат құралдары (26 %), химиялық тауарлар (10 %), азық-түлік (11%) алады. Сырттан алынатын тауарлардың 75 %. ТМД елдерінен келеді. Бізбен негізінен сауда істейтін елдер Ресей (57 %), Түрікменстан (7 %), Белоруссия, Германия, Қытай, Түркия (3 %), Украииа, Моңғолия, Финляндия (әрқайсысы 2%-дан). Бұл көрсеткіштердің, әрине, жыл сайын өзгеріп отыратынын айтқан жөн.
Тағы бір көңіл аударатын мәселе - Қазақстанның жағрафиялық жағынан әлемнің негізгі экономикалық аудандары аралығында орналасқандығы. Сондықтан мұның өзі де Азия-Тынық мұхит аралығындағы елдер мен сыртқы экономикалық байланыстар орнатуға тиімді болып, кең мүмкіндіктер ашып отыр. Бұған ерте кездегі Ұлы Жібек жолы жүрген жерлерде енді темір жол қатынасының дамуы үлкен әсерін тигізуде. Бұл жолдың ұзындығы болашақта 13,5 мың шақырымға жеткізілуі тиіс. Қазақстан жерінен өтетін темір жолдың ұзындығы - 1,8 мың шақырым, соның ішінде -Достық-Алашанькоу темір жолы 1991 ж. салынды, ал 1996 ж. май айында Иран мемлекетінің күшімен Теджен-Серахс-Мешхед (ұзындығы 290 шақырым) темір жол торабы іске қосылды. Болашақта жол Ақтоғайдан – Алматы - Шеңгелді, одан әрі Ташкент-Теджент-Серахс-Мешхед-Тегеран-Анкара-Стамбул арқылы өтеді. Бұл жолдың тек Қазақстан үшін ғана емес, сондай-ақ халықаралық маңызы өте зор. Атап айтқанда, бұл темір жол магистралі арқылы егер 1997 жылдың аяғы 1998 жылдың басында Қытайға Батыс Қазақстаннан 100 мың тонна мұнай әкелінген болса, 1999 жылы бұл көрсеткіш бес есеге жуық өсіп, 500 мың тоннаға жеткен. Тек Достық-Алашанькоу стансасы жыл сайын 5 млн. тоннадан астам жүк өткізеді. Ал болашақта оны 12 млн. тоннаға жеткізу көзделіп отыр. Сондай-ақ, екі ел арасындағы автомобиль жолы арқылы жүргізілетін жүк тасымалының үлесі де артып келеді.
Қорытып айтқанда, 1999 жылдан бері тәуелсіздік тұғырына қонған Қазақстан дүние жүзінің көптеген елдерімен терезесі тең деңгейде дипломатиялық және экономикалық қарым-қатынас орнатты. Осы уақыт ішінде елдің сыртқы саясаттағы күш-жігерінің арқасында орасан зор тарихи маңызы бар міндеттер орындалды, ол дүниежүзілік аренадан беделді өз орнын алды. Сондай-ақ, Қазақстан шекарасының өн бойында берік халықаралық - құқықтық негізге сүйенетін қауіпсіздік, тату көршілік және достық белдеуі жасалды.
V-бөлім. Қазақстан – тәуелсіздік егемен мемлекет.
Отыз үшінші тарау. Тәуелсіз Қазақстанның ішкі саясаты. Демократиялық қатынастардың дамуы.
1. Елдегі демократиялық қатынастардың дамуы. Саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстар.
2. 1995 жылғы Қазақстанның Конституциясы.
3. Республиканың мемлекеттік рәміздері.
Елдегі демократиялық қатынастардың дамуы. Саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстар
Қазакстан егемендік алғаннан кейін зайырлы, демократиялық, құқықтық және әлемге ашық мемлекет құруға кірісті. Мұны іске асыруда еліміздің тарихи және отарлауда болған мұрасы, оның саяси мәдениетінің өзіндік ерекшелігі, мемлекет пен қоғамның өзара қарым-қатынасы жан-жақты ескерілді. Елімізде саяси партиялардың және партиялық жүйелердің орнығуына, күшті заң шығарушы органның, тәуелсіз баспасөз және автономиялық жергілікті басқарудың дамуына көп көңіл бөлінді. Қоғамды демократияландыру барысында жаңа саяси институттар - парламент, 1993-ші және 1995 жылдардағы конститутциялар қабылданды, тәуелсіз сот билігі қалыптасты.
Тәуелсіздік алған алғашқы кезден бастап, елде болып жатқан өзгерістерді талдау арқылы Қазақстан басшысы өзінің назарын болашактың бағытын айқындауға аударды. Атап айтқанда, Президент Н. Ә. Назарбаев 1992 жылы жарық көрген "Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы" - деген енбегінде жаңа тарихи жағдайға байланысты еліміздің егеменді мемлекет болуының стратегиялық міндеттерін көрсетіп берді. Онда айтылған кейбір маңызды қағидалар мен тұжырымдар Егемен Казақстанның бірініші Конституциясында өзінің көрінісін тапты.
Бұдан кейін мемлекет алдында бой көтерген жаңа тактикалық мақсаттардың іске асу шаралары белгіленді. Оны Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің 1993 жылы жазған Қазақстанның болашағы - қоғамдық идеялық бірлігінде" - деген еңбегінде ашып берді. Мұнда Президент Тәуелсіз еліміздің одан әрі күшейін нығаюында қоғамдық ынтымақтастық пен жарастықты іске асырудың жолдарын анықтады.
Алайда, осы белгіленген стратегиялық міндеттерді тәжірибе жүзінде іске асыруда көптегеп қиыншылықтар мен кемшіліктер кездесті. Оны орындауда дәрменсіздік көрсеткен С. Терещенко басқарған (1992 ж. бастап) Министрлер Кабинеті 1994 жылы отставкаға кетті. Оның орнына Ә. Қажыгелдин бастаған жас саясаткерлерден тұратын жаңа үкімет келді. Бұл үкімет таяудағы үш жыл ішінде елімізде болып жатқан реформаларды іске асырудың жаңа бағдарламасын белгіледі, осы бағытта бірқатар жұмыстар жүргізді. Бірақ өзінің бағдарламасын аяғына дейін жеткізбей Ә. Қажыгелдиннің үкіметі 1997 жылдың 10 қазан күні отставкаға шықты. Оған себеп, алдымен, жекешелендіру бағдарламасында кеткен үлкен қателіктердің салдары болды, содан соң елімізде әлеуметтік әділетсіздіктің орын алғанын айтуға болады.
Ә. Қажыгелдин Үкіметінің орнына Н. Балғымбаев басқарған төртінші үкімет келіп екі жыл (1997-1999 жж.) қызмет етті. Бұл үкіметте қиын кезенде жүмыс істеді. Елде қордаланып қалған қарыздарды қайтару, сыртқа шығарылатын шикізат өнімдері бағасының құлдырауы, көрші елдердегі экономикалық дағдарыстың Қазақстанға әсері кезінде жұмыс істеуге тура келді.
Үкімет сыртқы факторлардың жағымсыз әсеріне қарамастан, тұтас алғанда макроэкономикалық тұрақтылықты сақтап қалды. Сондай-ак, бұрынғы заемдарды төлеуде, мемлекеттің ішкі және сыртқы міндеттемелерін орындауда Н. Балғымбаев басқарған үкімет бірқатар айтуға тұрарлық қызмет атқарды.
1999 жылы қараша айында Қазақстан үкіметі басына Қ. Тоқаев басқарған бесінші үкімет тағайындалды. Жаңа үкімет Республика Парламентінде өзінің 2000-2002 жылдарға арналған іс-қимыл бағдарламасын ұсынып бекітті. Ондағы шешілуге тиісті басты проблемалар негізінен "Қазақстан-2030" стратегиялық бағдарламадан туындаған-ды.
Бірінші. Еліміздегі қатаң бюджет мәселесін ескере отырып, одан тиісті қорытынды жасау, бюджетті жоспарлауда жетімсіздіктер болып жатса, оны түзету, кірісті жинақтауда резервтер болатын болса, оны іске қосу, яғни қаржы кезін, оны қолданудың әдіс-тәсілдерін жете пайдалану.
Екінші. Экономиканы, қаржы және заңдылық жүйесін реформалауды одан әрі жалғастыру, әлеуметтік саладағы реформаларға баса назар аудару.
Үшінші. Елге инвестицияның қажеттілігін ескеріп, белгілі және салиқалы инвесторларды іздеп табу, олардың мемлекет экономикасына деген ынтасын арттыру.
Төртінші. Сыбайлас жемқорлықпен күресті одан әрі күшейту.
Бесінші. Өндірісті жандандыру, отандық тауар өндірушілерге қолдау көрсетіп, кіші және орта бизнестің мәселелерін шешу.
Алтыншы. 2000-шы жылдың басына дейін зейнетақы қарызынан құтылу.
1999 жылдың қараша айынан 2002 ж. қаңтар айына дейін қызмет істеген Қ. Тоқаевтың үкіметі өзінің алдына қойған іс-қимыл бағдарламасын орындауда бірқатар әлеуметтік-экономикалық бағыттағы үйымдастыру жұмыстарын жүргізді. Олардың бірсыпырасы жүзеге асты, дегенмен кейбір мәселелер аяғына дейін орындалмады.
2002 жылы қантар айында Қазақстан Үкіметі басына И. Тасмағамбетов басқарған алтыншы үкімет келді. Жаңа үкіметтің алдына бірқатар күрделі міндеттер қойылды:
• біріншіден, экономикалық диверсификацияға қол жеткізу арқылы өнеркәсіптік саясатты жүзеге асыру;
• екіншіден, қор рыногын дамыту;
• үшіншіден, аграрлық сектордағы реформаларды одан әрі жалғастыру;
• төртіншіден, биліктің әр деңгейіндегі өкілеттіктің ара жігін айқындау.
И. Тасмағамбетов басқарған үкімет өзінің қызметінде еліміздің экономикасын дамытуға айырықша көңіл бөлуді одан әрі жалғастырды. Осы бағытта 2002 ж. мемлекеттің бюджетін бірнеше рет талқылап, еліміздегі экономикалық және кейбір күрделенген әлеуметтік мәселелерді шешу үшін шара қолдануды қолға алды. Үкімет Ел басының тап-сырмасымен 2003 ж. бюджеттен бөлінетін қаржыны білім беру саласына 33 пайызға, денсаулық саласына — 38, мәдениетті қаржыландыруға — 27 пайызға кебейтті. 2003 жылдын 1 қаңтарынан бастап зейнетақы және жалақы деңгейі 12 пайызға өсірілді. Сондай-ак, азаматтардың бұрынғы КСРО жинақ банкісіндегі "жоғалған" салымдары қайтарылу жөнінде шешім қабылдап, жүзеге асырыла бастады.
Алайда, 2003 жылғы 11 маусым күні И. Тасмағанбетов өз өтінішімен үкімет басынан кетті. Бір жыл бес ай уакыт ішінде жұмыс істеген бұл үкімет тұсында республикада экономикалық реформаларды дамыту барысында бірсыпыра істер атқарылды. Әлеуметтік даму мәселесіне де ерекше назар аударылып, халықтың әл-ауқат деңгейі өсті. Қазакстанның 2030 жылға дейінгі кезеңді қамтитын Стратегиялық бағдарламасына сай 2003-2005 жылдарға арналған елдің индустриялық-инновациялык даму бағдарламалары қабылданды.
2003 жылғы 13 маусым күні Президенттің жарлығымен И. Тасмағамбетовтың орнына жетінші Премьер-министр болып Д. К. Ахметов тағайындалды.
1991 және 2003 жылдар аралығында Егемен Қазақстанның жоғары заң шығарушы органы — Парламентте төрт рет өзгеріске ұшырады. Бірінші рет, 1990 жылы 12-ші шақырылумен сайланған Казақ Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1993 жылдың желтоқсан айында көптеген депутаттардың өз міндеттерінен бас тартуымен байланысты тарады.
Одан кейін 13-ші шақырылумен сайланған Парламенттің өмірі де үзақ болмады. Себебі Қазақстан Рсспубликасының 1993 жылғы желтоқсанда бекіткен сайлау Кодексі негізінде 1994 жылғы наурызда сайланған Парламент 1995 жылғы мамырда заңсыз деп табылды. Бұған сайлау барысында аталған Кодекс баптарының өрескел бүзылуы себеп болды. Міне, осымен байланысты Қазақстан Республикасы Прези-дентінің Конституциялык, Заң күші бар "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" 1995 жылғы 28 қыркүйектеғі пәрмені бойынша сол жылдың желтоксан айында жаңа парламент сайлауы өткізілді. Ал 1997 жылдың қазан айында Парламенттің жоғары палатасына сайланған депутаттардың құрамының жартысы өзгертіліп, оларға жаңа сайлау жүргізілді.
Еліміздегі жоғары басқару жүйелеріндегі өзгерістер жергілікті атқару органдарының да өзгеруіне алып келді. Бұларда егемендік алған кезден бері үш рет өзгеріске ұшырады. Алдымен жергілікті атқарушы органдар — облыстық, қалалық, аудандық атқару комитеттері болып құрылды. Кейіннен барлық атқару комитеттері мен Кеңестерді қосып, оларды бір адам - Кеңес төрағасы басқаратын болды. Ақырында келіп атқару жүйесін -әкімдер, өкілдік органдарды — Мәслихат басқаратын болды.
Соңғы жылдары әкімшілік-басқару аппаратын қысқарту және құрылымдық оңтайдандыру жөнінде батыл шаралар қолданылды. Орталык Үкімет қайта құрылды және сан жағынан ықшамдалды. Жергілікті жерлердегі басқару құрылымдары да едәуір қысқарды. 1997 жылы 50-ден астам министрлік пен ведомстволардың 25-і ғана қалдырылды. 19 әкімшілік облыстың бесеуі, 220 әкімшілік ауданының 30-ға жуығы таратылды, сөйтіп 5 мыңға жуық қызметкер қысқарды.
Еліміздегі дсмократия және ұлт мәселесі жөнінде айтқанда, тағы бір көңіл аударатын мәселе - Қазакстан халықтары Ассамблеясының қоғамымыздың дамуындағы рөлі. Мұндай ұйым ТМД елдерінің ешбірінде осы кезге дейін құрылмаған. Ең бір қиын күндерде ол шын мәніндегі халық өкілетілігінің органына айналды. Қазақстан халықтары Ассамблеясын құру туралы шешім 1992 ж. желтоқсанда өткен Қазақстан халықтары құрылтайында қабылданды. Онда Ассамблея парламенттің немесе аткару билігі органының баламасы бола алмайды - деп көрсетілді. Бірақ ол мүдделестер клубы сияқты қуыршақ ұйым да болуға тиісті емес еді. Ұзақ ізденістердің, ұлттык мәдени орталықтар өкілдерінің, этнологтардың, заңгерлердің, басқа да салалар мамандарыдың пікірлерін зерттей келе, Ассамблеяға мемлекет басшысының жанындағы консультативті-кеңесші орган дәрежесін беру ұйғарылды. Нәтижесінде ол өз қызметінің жемістерін бере бастады. ¥лт саясатына байланысты көптеген ұсыныстар енгізуімен қатар, ол адамдармен күнбе-күн нақты жұмыстар жүргізді, бұл оның беделін өсірді.
1992 және 2003 жылдар аралығында Қазақстан халықтары Ассамблеясының тоғыз сессиясы өтті. Сессияларда біздің елді мекендейтін барлық ұлттар мен ұлыстардыңңң бірлігі мен татулығы, конституциялық заңдарды сақтау, халықтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайлары жәде т.б. көкейтесті маңызды мәселелер талқыланды.
1985 жылдан кейінгі қоғамды қайта құру, жаңарумен байланысты Қазакстанда бұрынғы кездегі жеке Коммунистік партияның үстемдік етуінен бірте-бірте арылыл, әртүрлі көзкарас және көппартиялық жүйеге көшу белең алды. Бұл елде болып жатқан демократиялық процестермен, саяси сипаттағы өзгерістермен тікелей өзектес еді.
Қазақстанда көппартиялық жүйенің және жаңадан саяси партиялардың пайда болуының басты үш себебін атап көрсеткен жөн. Оның бірінші себебі - 1989 жылдан бастап Қазакстан саяси өмірінде болған өзгерістер, соның ішінде әртүрлі көзқарастың, жариялылықтың көрініс ала бастағанына байланысты қоғамда өз орнын ала бастаған саяси еркін ой. Бұл кезде тоталитарлық және коммунистік идеяға қарсы негізде саяси партиялар мен қозғалыстар пайда болды. Олардын басты ұрандары: социал-демократия, үлт бостандығы, мәдениет және экология бағыттарында қайта даму, жаңару, жандану болды.
Екінші себебі - 1991 жылғы Мәскеуде болған тамыз оқиғасымен байланысты. Оның нәтижесінде Кеңестер Одағы тарап, Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялады. Республика жетекшілері жаңа жағдайда, егемендік алумен байланысты уақыт талабына сай батыл қимыл жасады. Белсенді мемлекеттік жаңа құрылыс басталды, саяси партиялардың бағдарламаларына коғамға қажетті, көкейкесті ұрандар мен міндеттер кірді. Партиялардың негізгі міндеттері - үкіметпен байланысы жоқ саяси күштерді ығыстыру, парламент сайлауларында жеңіске жету, уәкілдік қызмет органдарында көпшілік қолдайтын ниеттестік тәртіпті қамтамасыз ету және т. б. Міне, осымен байланысты Қазақстан басшылығы мұндай саяси партиялар арқылы өзінін сүйенетін әлеуметтік базасын құруға ерекше мән берді.
Үшінші себебі - бұл еркіндік синдромы, ол барлық саяси ұйымдар мен күштерге тән. Республика жағдайында ол, әсіресе, реваншистік күштер арасында ерекше байқалады. Оған коммунистер, ұлтшылдар және тағы басқада топтар жатады. Қазақстанда және бұрынғы Кеңес Одағына кірген мемлекеттерде мұндай ультрақұқықтық саяси партиялардың пайда болуы ескі тоталитарлық жүйенің күйреуімен және нарықтық экономиканың, қалыптасуымен байланысты.
Міне, осындай себептердің нәтижесінде 1990 жылдан бастап Қазақстанда ең әуелі социал-демократиялық партия, одан соң демократиялык "Азат" қозғалысы қалыптасты. Олардың құрылуының басты белгілері — құқық органдарында тіркеуден өту, белгілі бір бірлестікке ұжымдық негізде бірігу және саналы ынтымақта болу, жалпы алға қойған мақсаттарының бір болуы, саяси қызметі түрлерінің пікір бірлігі, татулык қарым-қатынас, сайлау алдындағы платформа немесе ұстаған саяси бағытының тұтастығы және т. б.
Көппартиялы жүйе тек біздің Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар өздерінің ұлттық тәуелсіздігін алған, бұрынғы одақтас республикаларда да құрылды. Мәселен, 1995 ж. тек бір ғана Ресейде жүзден астам саяси партиялар тіркелген. Қазақстанда Ресейдегі сияқты жүздеген саяси партиялар құрылатындай ауқымды жағдай жоқ болғанын айтқан жөн. Мысалы, 1994 ж. өткен парламент сайлауына Әділет министрлігінің тіркеуінен өткен тек төрт-ақ партия қатысты. Олар — социалистер, Қазақстан халық конгресі, Демократиялық және Азат партиялары. Сайлау өткеннен кейін көп кешікпей Қазақстанда Коммунистік партия құқық органдарынан тіркеуден өтті.
1999 ж. республикада 14 саяси партиялар мен 30-ға жуық саяси қоғамдық қозғалыстар, бірлестіктер құрылды. Ал 2003 ж. саяси партиялардың саны 19-ға жетті. Жаңадан халық арасында танымал "Отан", "Ақ жол" т.б. партиялар бой көтерді. Саяси партиялардың көпшілігі Республика Президентінің алған бағытын, оның жүргізіп отырған саясатын жақтайтындар болып саналады. Бір айта кететін жайт, осы партиялардың бағдарламаларында айтарлықтай айырмашылық аз, экономикалық, саяси жоне әлеуметтік мәселелерде бірін-бірі қайталайды. Қазақстандағы саяси партиялардың барлығыда (оған Коммунистік партияда кіреді) республикада іске асып жатқан нарықтық экономикаға көшуге ешқандай қарсылығы жоқтығын білдірген. Олардың бағдарламаларында тек оны жүрізудің тәсілі уақытын белгілеуде ғана айырмашылықтар бар. Саяси партиялардың бағдарламаларында прагматизмнен гөрі идеология басымырақ, мұнын өзі Қазақстандағы компартиялық жүйенің және саяси бірлестіктер мен партиялардың әлі де болса кәмелеттігінің жетімсіздігінін дәлелдемесі. Оның нақты көрінісі ретінде саяси партия жетекшілерінің үкімет басқару ісіне араласа алмай отырғандығы, оздерінің қызметінде тек Президент, республика үкіметін қолдайтындығы жөніндегі мәлімдемелері байқатады.
Мұндай жағдай қазіргі кезеңде саяси партиялардың елді басқарудағы нақты мүмкіндіктерін, республика алдында тұрған саяси, экономикалық, әлеуметтік мәселелерді шешудегі қажетті әдістерін анықтауға мүмкіндік бермейді. Елдегі билік жүргізу партиялардан тыс сипатта іске асырылып, үкіметтің саясаты белгілі бір партияның ғылыми тұрғыдан ойластырылған бағдарламасы негізінде іске асып жатыр деп әсте қарауға болмайды. Сондай-ақ, өкімет құрылымдарының өз арасындағы байланыстарға да саяси партиялардың айтарлықтай ыкпалының болмай отырғандығын айту керек.
Саяси партиялардың ұйымдық құрылымдарында да тек алғашкы басқару түрі орын алған. Олардын басым көпшілігі өзінің сыртқы формасы бойынша партия деп саналғанмен, мазмұны жағынан әлі де болса партиядан гөрі ынтымақтастық топтарға көбірек ұксайды. Осының нәтижесінде саяси партиялардын бұкара халық арасындағы беделі төмен, олардың қатарына халык өкілдері аз енеді, әсіресе, бұрынғы Коммунистік партияның мүшелері болған бірнеше жүз мыңдаған адамдар өзге партияларға мүшелікке кірмеген. Бүгінде бүкіл республикаға белгілі болып отырған Отан, Ақжол, Коммунистік партия т. с. с. саяси партиялардың құрамының өзі ауыз толтырып айтатындай дәрежеге жетпей отыр.
Бұған қосып айтатын тағы бір жәйт, осы саяси партиялардың құрамындағылардың басым көпшілігі бұрьнғы Қазақстан Коммунистік партиясында қызмет еткендер. Олардың саяси жетекшілерінің өздері де 1991 жылғы қыркүйекте, яғни Коммунистік партия таратылғанға дейін, оның мүшесі болып, белгілі бір буындарында қызмет істеген адамдар.
Өздерінің бағдарламаларьнда атап көрсеткеніндей, Қазақстан саяси партиялары мен бірлестіктері республика парламент сайлауларына қатысып, онда көпшілік депутаттык, орындарға ие болуға тырысады. Бұл бағытта бірқатар саяси партиялардың қол жеткізген едәуір табыстарын айтпай кетуге болмайды. Мысалы, 1994 жылғы Республика Жоғарғы Кеңесінің сайлауында Қазақстан Халық Бірлігі және Қазақстан халық конгресі партиялары өздерінің көптеген өкілдерін парламентке өткізді. Республиканың бірқатар саяси партиялары мен қоғамдық бірлестіктері 1995 жылгы 9 желтоқсанда өткен парламент сайлауына белсене қатысты.
Сайлау қорытындысы бойынша Қазақстан халық бірлігі партиясы басқа әріптестерінен көп ілгері болып шықты. Парламентке олардың 24 мүшесі, Дсмократиялық партияның - 12, Шаруалар одағының - 7, Жастар одағы мен Инженерлер одағының - 3-тен, Қазақстан Коммунистік партиясының - 2 мүшесі сайланды. Қазақстан Халық конгресі партиясы, Қазақстан Дәуірлеу партиясы мен Қазақстан Халықтық кооперативтік партиясының заң шығарушы органына бір-бірден өкілі кірді.
1995 жылғы желтоқсанда өткен бірінші қос палаталы парламент сайлауынан кейін Қазақстанда қоғамды демократияландыру қадамдары одан әрі жалғасын тапты. Ашық баламалы сайлау, саяси күрес мәдениеті, көппартиялык жүйеге кең жол ашылды. Оның нақтылы дәлелі ретінде елімізде жүргізілген Президент, Парламент Сенаты, Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлауды айтуға болады, 1999 жылғы қаңтардың 10-ында болып өткен Қазақстан Президенті сайлауына балама негізде 4 кандидат тіркелді. Олар: Коммунистік партия өкілі С. Ә. Әбділдин, Сенат депутаты Ә. Ғ. Ғаббасов, Мемлекеттік Кеден комитетінің төрағасы Ғ. Е. Қасымов және Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев.
Қазақстан Президентін сайлауға дауыс беру үшін жасалған тізімге енгізілген 8.419.283 сайлаушының дауыс беруге - 7.328.970-і немесе барлық сайлаушылардың 87,05 пайызы қатысты. Дауыс беру қорытындысында Н, Ә. Назарбаев жеңіске жетіп, қайтадан Қазақстан Республикасы Президенті болып сайланды. Оған дауыс беруге қатысқан барлық сайлаушылардың 79,79 пайызы өз дауыстарын берді.
1999 жылғы 17 қыркүйекте Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаттарын сайлау өтті. Сенатқа 14 облыстан және Астана мен Алматы қалаларынан бір-бірден депутат сайлануға тиіс болды. Оның сыртында Президент жеті сенаторды өзі тағайындайды. Сенаттағы 16 орынға 35 адам таласқа түсті. Сайлау барысында Парламент Сенатына депутаттық кандидаттарға Республика бойынша 4833 тандаушының 4179-ы дауыс беруге қатысты немесе бүл таңдаушылардың жалпы санының 86,5 пайызы болатын. Нәтижесінде Қазақстаи Республикасы Парламентінің Сенатына дауыс беру барысында 16 кандидат депутат болып сайланды.
Қазақстан Конституциясының талабына сай 2002 жылы 8 қазанда Республика парламентінің жоғарғы палатасы Сенаттың босаған орындарына қосымша сайлау жүргізілді. Оның барысында жоғарғы палата құрылымының үштен бірі жаңартылды. Барлық бос орындарға 30-дан астам кандидаттар дауысқа түсті, олардың 16-сы Сенат депутаты болып сайланды.
1999 жылғы 10 қазанда өткен Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаттарын сайлау елімізде бірінші рет тек қана бір мандатты округтерде ғана емес, сондай-ақ партиялық тізімдер бойынша да өтті. Сайлау кезінде Орталық сайлау комиссиясы 10 саяси партияның партиялық тізімін тіркеді. Дауыс беру қорытындысында Қазақстан Республикасының Парламенті Мәжілісіне партиялық тізіммен Отан партиясының төрт өкілі, Қазақстан Аграрлық, Қазақстан Азаматтык және Қазақстан Коммунистік партиясынан екі-екіден өкілдері депутат болып сайланды.
Мұның өзі Парламентте саяси партиялардың депутаттары да ресми әрі жеткілікті түрде болатындығын білдіреді. Бүл Қазақстандағы нақты көппартиялы демократияның қалыптасу кезеңінің жаңа бір қадамын көрсетеді. Мұндай өзгеріске басқа мемлекеттер мен елдер және халықаралық демократиялық ұйымдар өздерінің оң көзқарастарын білдірді.
Бұл жағдай еліміздің дамуына, өркендеуіне, коғамымыздың одан әрі демократиялануына, реформаның тереңдеуіне, экономикамыздың, әл-ауқатымыздың, тұрмыс-тіршілігіміздің жақсаруына игі-ықпал тигізетініне сенімімізді күшейтеді.
Атап айтқанда, еліміздің экономикасы мен мемлекеттік кұрылыстағы жетістіктері қоғамды одан әрі демократияландыру процесін тереңдете түсуге жағдай жасауда. Қазіргі кезде мемлекет бұл саланы одан әрі реформалаудың қалай болатынын қалыптастырды. Демократиялық өзекті мәселелер бойынша саяси партиялардың рөлін күшейту, сайлау заңнамасын жетілдіру, жергілікті жерлерге өзін-өзі басқару, үкіметтік емес үйымдардың және тұтастай алғанда азаматтық қоғам институттарынын рөлін арттыру, баспасөз бостандығын нығайту т.б. институттар өздерінің тиісті мәселелерін шешуге мүмкіндік алды.
Қазақстан Республикасы жанында алдағы уақыттағы демократияландыру мен азаматтық коғамды дамыту жөнінде ұсыныстар әзірлейтін Тұрақты Кеңес 2003 жылдан бастап қызмет істеп жатыр. 2003 жылдың бірінші жартысында біздің елімізде Ұлттық кеңес, Бұқаралық ақпарат құралдары жөніндегі Қоғамдық кеңес құрылды.
1995 жылғы Қазақстанның Конституциясы
Қазақстандағы болып жатқан демократиялық өзгерістер республиканың 1995 жылы қабылданған Ата Заңында өзінің басты көрінісін тапты. Еліміз егемендік алған он бір жыл ішінде екі Конституция қабылданды. Оның біріншісі - 1993 жылдың қаңтарында болған еді. Бұл Ата Заңньң бұрынғы КСРО Конституциясының көшірмесіне айналған Қазақ КСР Конституциясымен салыстырғанда едәуір айырмашылығы мен өзгешелігі бар. Дегенмен бүл бірінші Ата Заңның елеулі жетіспеушілігі мен кемшілігі де болды. Оған басты себеп -бұрын еркіндік билігі қолына тимеген, оның дәмін татпаған, оған тиісті әзірлігі болмаған елде Ата Заңды асыкпай, терең және жан-жақты байыппен қарап қабылдауға белгілі бір уақыт қажет етеді. Осыған қарамастан Конституциялық заң жүйесін қалыптастыруда, ондаған, жүздеген жылдар бойы тәжірибе жинақтаған өркениетті елдердің өткен жолдарын біздің жас мемлекетімізгс аса қысқа уакыт ішінде жүріи өтуге тура келді. Сондықтан егемен елдің бірінші Конституциясын жасауда асығыстыққа жол берілді. Нақтылап айтсақ, бірінші Конституцияны жасау барысында ел ішінде болып жаткан саяси-экономикалық және әлеуметтік т.б. процестерді бірден ой елегінен өткізу, мемлекетіміздің мүмкіндіктері мен жоспарлары ғылыми түрғыдан накты салмактау әлі мүмкін болмады.
Конституция жобасын жасаушылар көп жағдайда "еркіндік" сөзінен туындаған асқақ сезімнен шыға алмады. Оның үстіне бұған біздің қоғамның тарихында осы уақытқа дейін орын алған коммунистік қиялдар мен қағидалар да өзінің едәуір ықпалын тигізді. Осындай себеп-салдарға байланысты жас тәуслсіз мемлекеттің жаңа Конституциясын қабылдау қажеттілігі уақыттың өзі алға тартты. Оны 1995 жылғы наурыз айындағы өте қауырт оқиғалар да жеделдете түсті. Ол оқиға Республика Жоғарғы Кеңесінін бүкіл құқықсыздығын танудан және бұрынғы Конституциялык тұжырымдарының біршама күйкіліктерінің көрініс беруінен айрықша байқалды. Сондықтан бұл шым-шытырық жағдайлар елімізде Конституциялык реформалар проблемасын тез арада шешуді күн тәртібіне қойды. Өйткені жаңа нарықтық кезең жалпы мемлекет көлемінде экономикалык реформалардың одан әрі тежелуін, саяси өзгерістер мәселелеріндегі бөгелуді жоюды талап етті. Мұның өзі батыл әрі принципті саяси және заңды бетбұрыс қажеттігін туғызды. Нәтижесінде Қазақстан азаматтарының тікелей еркін білдіру, бүкіл халықтық дауыс беру арқылы 1995 жылғы 30 тамыздағы рефереңдумда еліміздің жаңа Конституциясы қабылданды. Оған қатысқан адамдардың 90 %-ы біздің мемлекетіміздің жаңа Ата Заңын жақтап дауыс берді.
Жаңа Конституцияға, оның алдыңғысымен салыстырғанда, көптеген өзгеріс, ғылыми қағидалар енгізілді. Егер бұрынғы Ата Заң төрт бөлім, 21-тарау, 131-баптан тұрған болса, кейінгісі көлемі жағынан да едәуір қысқарып, 9 бөлімнен, 98-баптан тұрады. Жаңа Конституцияда еліміздің экономикалык, күш-қуаты мен мүмкіндіктері ғылыми тұрғыдан тиянақталынып, халықтың әлеуметтік топтарына тиісті кепілдікті кұкықтар беретін көкейкесті мәселелерді шешу ескерілді.
Жаңа Ата Заң баптарын талдау барысында байқалатыны, ол - қүқықтық мемлекет құруда бағдаршам іспеттес. Яғни өзімізге үлгі етіп отырған өркениетті елдер қатарына бір табан жақындай түскеніміздің жарқын куәсі сияқты. Конституцияның кіріспесінде: "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады: оның ең қымбат қазынасы -адам және адамның өмірі, құкықтары мен бостандықтары", -делінген.
Мұның өзі Қазақстан халқының Ата Заң арқылы болашақта егемен құқығын жүзеге асыратынына ешқандай күмән келтірмейді. Жаңа Конституцияда тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің халықаралық беделін жоғарылатудағы тарихи маңызы ерекше атап көрсетілген. Онда біздің егеменді мемлекетіміздің әлем коғамдастығы алдындағы мән-мағынасы, рухы мен бүкіл болмысы, оның өркениетті даму кезеңінің ерекшеліктері, әлемдік демократиялық құндылықтары жан-жақты көрініс тапқан.
Ата Заңда сондай-ақ қоғамда қолданылып жүрген жаңа ұғымдар мен атаулардың ғылыми жәие күнделікті айналымға енгізілгенін байқау қиын емес. Соның арқасында жаңа кезендегі нарықтық термин атаулары арнаулы, түбегейлі теориялық және қолданбалы салаға ауысты, қоғам тұрмысының ажырамас бөлігіне айналды. Бұл Конституцияның сөзсіз жаңашылдығы.
Ата Заң бойынша республикамызда демократиялық Президенттік басқаруға жол ашылды. Соған сәйкес Президенттің саяси билігі де қуатты.
Президент Конституциялық негізде Парламентті шақыру немесе тарату және заң шығару бастамашысы құқығына ие. Сонымен бірғе Президент Конституция талабына сәйкес Заң шығарушы, атқарушы және сот биліктсрі арасында өзара өкілеттілікті, олардың ара-қатынасын үйлестіреді. Оны Президенттің 1996 жылдын маусым айында Парламент пен Үкімет арасындағы қарым-қатынаста туған дағдарысты ешқандай дау-дамайсыз Ата Заң баптарының талабына сәйкес ойдағыдай шешуі тәжірибе жүзіңде көрсетіп берді.
Конституцияда Президенттік республика жағдайындағы Парламент құзыры айқын белгіленген. Ол халық қамын ойлап, оның мүддесін корғайтын демократияшыл әрі баршаға түсінікті заңдар шығарып, қабылдайтын орган. Парламент - Сенат және Мәжіліс палаталарынан тұрады. Бұған дейін Парламентте мұндай екі палата деген ұғым болған емес. Ата Заңда екі палаталы парламенттің ерекшеліктері де егжей-тегжейлі көрсетілген Жаңа Конституция бойынша депутаттар саны бұрынғы 177-ден 114 адамға дейін қысқарды. Сондай-ақ, Парламент қызметінің тиімділігін арттырып, оның депутаттық корпусының кәсіби шеберлігін айқындауға бағытталған бірқатар нормалары белгіленген.
Жоғары мемлекеттік органдар жүйесіндегі үкіметтің тиісті орны, сот билігінің, прокуратураның қызметтері де айқындалған. Әсіресе, сот жүйесін жетілдіруге бағытталған жаңа реформа жүргізуге назар аударылған.
Конституцияға сәйкес жалпы және төрелік соттар жүйелері біріктірілді, соттар мен судьялардың әділетті үкім шығаруға құқықтық кепілдіктерін нығайтқан мәртебесі заңды түрде белгіленді. Олардың қызметіне араласуға жол берілмейді, судьялардың ісіне қол сұғуға болмайды. Нақты істері бойынша олар ешкімге есеп бермейді және тек Конституция мен заңға ғана бағынады.
Ата Заңның ерекшелігі - ол билік тармақтарының ешқайсысына, мемлекеттік лауазым иелеріне конституциялық кұқықтарды бұзуға жол бермеуінде. Мейлі, ол елді Президенті немесе қатардағы қызметкер болсын, негізгі конституциялық кұкықтарды, соның ішінде адам құқықтары мен бостандығын аяққа басуға жол бермейді. Бұрынғы Ата Заңда көрсетілген, бірақ жете тиянақталмаған көптеген маңызды мәселелердін түйіні жаңа Конституцияда жаңаша шешілген. Оны ,әсіресе, мемлекеттік, жер, тіл, азаматтық, негізгі құқықтар мен бостандық сипаты туралы, қос палаталы парламент кұрылымы және Президентті айып тағу арқылы қызметтен кетіру мәселесі жөніндегі баптар мен тармақтардан айқын көруге болады.
Қазақстан Конституциясының жаңа бір басты тарихи маңызы ұлт мәселесіне ерекше көңіл бөлуі дер едік. Оның өзіндік себебі де бар. Өйткені еліміздің тәуелсіздік алған алғашқы жылдарында ұлтаралық қатынастарда бірқатар түсінбеушілік орын алды. 1992-1993 жылдары әрбір төртінші қазақстандықты ұлтаралық қатынастардың ушығу қатері қатты мазалаған еді. Бүгінгі танда, кейбір деректерге қарағанда осы мәселелерге байланысты біршама аландаушылық білдірген қазақстандықтардың саны 5-6 %-ға дейін төмендеген. Оған әрине, елімізді мекендеген жүздеген ұлт пен ұлыс өкілдерінің енді ешқандай этникалық ұлтына қарамастан, барлық мүдделерінің қорғалып отырғандығының нәтижесі. Мұның өзі біздің Ата Заңда ерекше атап өтілген.
Сондықтан Қазақстан халықтарының бір тұтастығы, ұлтаралық келісімі, мемлекеттікті одан әрі нығайту, дамыту аясында ерекше маңызды. Түрлі ұлыстардың өкілдері тұрып жатқан ел халқының басын біріктіру, оны күнделікті жүзеге асыру Конституция қағидалары мен баптарында жан-жақты қарастырылған.
Тіл туралы саясат заңды кұбылыс. Өйткені тіл ұлттық мүдделердің нәзік тоғысқан қызу нүктесі. Қазір қазақ және орыс тілдерінде 8300-ден аса және одан басқа он жеті ұлт тілінде оқытатын жүздеген мектеп, І2 тілде шығатын газеттер мен жорналдар, 11 және 6 тілде хабар жүргізетін теле және радио тұрақты қызмет етеді. Тіл саясатыи іске асыруда Қазақстан халықтары Ассамблеясымен бірқатар ұлттық мәдени орталық-тарының белсенді түрде жұмыс жүргізіп отырганын атап көрсеткен жөн.
Дегенмен тіл мәселесі, соның ішінде мемлекеттік тілді қолдану, қазақ халқы арасында айырықша алаңдаушылық туғызуда. Мәртебесі мемлекеттік болып бекітілгенімен қазак тілі осы кезге дейін білім, ғылым, іс жүргізу саласында өзінін лайықты орнын таба алмауы кім-кімді де қынжылтары даусыз. Ал, оның есесіне әлі күнге дейін халық өкілдері жиналған түрлі деңгейдегі бас қосу, ғылыми форумдар, Парламент, Үкімет пен Ассамблея мәжілістері орыс тілінде өтіп келеді. Қазақ тілі бұрынғысынша тек жергілікті халықтың арасында, онда да тек күнделікті тұрмыста ғана азды-көпті қолданудан аспауда. Сондықтан бұл жағдайды ескере отырьп, 1997 жылғы шілдеде қабылданған "Қазақстан Республикасыңдағы тіл туралы Заңның" орындалуына бақылау жасау, оны іске асыруда лауазымды адамдардың, мемлекеттік қызметкерлердің жауапкершілігін күшейту, тіл саясатын жүргізу үшін мемлекет қорынан тиісінше каржы бөлу, бүкіл баспасөз, теле және радио хабарларының тең жартысын қазақ тілінде жүргізу алда түрған аса маңызды міндет.
Жаңа Конституцияда республиканың азаматтығы туралы талас-тартысқа біржолата нүкте қойылған. Онда бұрыңғы КСРО-ның ыдырауы және егемен мемлекеттердің Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру кезіндегі азаматтық мәселе жөніндегі орын алған алуан қиғаштықтар мен қайшылықтар нәтижесінде жинақталған өмірлік тәжірибе де жете ескерілген. Осыған байланысты Қазақстан Конституциясында қос азаматтық болмайтыны заң жүзінде бекітілді. Ата Заңға бүгінгі таңда іс жүзінде орындалмайтын, азаматтарды қызметпен қамтамасыз ету құқығы қысқартылып, оның орнына "Еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар'' - деп көрсетілген. Білім беру, тұрғын үй, денсаулық сақтау саласын мемлекет тарапынан тегін қаржыландыру еткен кеңес қоғамының канжығасында кетті. Енді азаматтарға тек мемлекеттік оку орындарында, орта білім және жоғары оқу орындарында іріктеп сұрыптау арқылы тегін білім алуға кепілдік берілген. Мұның өзі елдің нарықтық экономикалық жолына түсуінің айқын дәлелі іспетті. Ата Заңда азаматтардың құқықтары мен оларға қойылатын талаптар жөнінде де жан-жақты көрсетілген.
Қазақстан жаңа Конституцияны қабылдау арқылы дүниежүзілік қауымдастықтан өзіиің лайықты орпын алды. Ата Зан еліміздің көиіпелі және одан әрі алға даму кезеніндегі манызды тарихи құжат. Сондықтан республика-ныц әрбір азаматы оның мазмұнын жете біліп, талаптары мен қағидаларын мүлтіксіз сақтауға, мемлекеттік нышандарды күрметтеугс міндетті.
Республиканың мемлекеттік рәміздері
1992 жылғы маусым айының 4-ші жұлдызы Қазақстан Республикасы тарихындағы ерекше мәртебелі күн. Бұл күн еліміздің мемлекеттік рәміздері - Туы, Елтаңбасы, Әнұраны -дүниеге келген күн ретінде мәңгі есте калады.
Егеменді Казақстанның жана Елтаңбасының авторлары -белгілі сәулетшілер Жандарбек Мәлібеков пен Шот-Аман Уәлиханов. Олар бәйгеге түскен Елтаңбаның 245 жобасы мен 67 суреттемесін жеңіп шыққан. Елтаңбаның жалпы пішіні толық шеңбер кескінін береді. Шеңбер ішіндегі нышан белгі - Елтаңба идеясының басты жүгін арқалап тұрған, Әрине, шаңырақ- Қазақта шаңырағың шайқалмасын - дейді. Бұл киелі ұғым халқымыздың ең ізгі тілегін білдіреді. Елтаңбадағы ай мүйізді, алтын қанатты ғажайып пырақтар қорғап, қияға көтерген қазақтың қара шаңырағының бейнесіне қарап тұрғанда бірден еске түсер ой да осы. Еліміздің туына айналған ұлы идея - еркіндік идеясы, жұрт-жұрағатымыз аман болсың деген тағы бір ұлы идея - өміршеңдік идеясы туғызған қасиетті белгі, барша халқымыздың бойтұмарына айналған.
Шеңбер ішіндегі киіз үй шынайы шеберлікпен шеңдестірілген түндігі - аспан, күмбезіндегі асыл шырақ - күн бейнесін елестетсе, уықтары - одан тарап жатқан алтын сәулелердей әдемі әсер қалдырады. Қисыны табылып керегелердің көрінісі де берілген. Әр бөлшектегі әсем айшықталған шаңырақ алдымен өз халқымыз, одан қалды, қатар тіршілік кешкен басқа да ұлт өкілдері бар бірлесіп кереге-уықтай кірігіп, күш-жігер жұмсап, аяғынан тік тұрғызуға кіріскен қасиетті отауымызды, тәуелсіз мемлекетімізді меңзегендей болады. Киіз үй - көшпелілер мәдениетінің ғажайып туындысы. Бүкіл әлем оны сәулет өнерінің теңдесі жок үздік үлгісі деп мойындағаны қашан. Ол туралы сонау ықылым замандардан бастап, көне тарих бастауында тұрған әйгілі Геродот, медицинаның атасы Гиппократ тамсана жазған. Киіз үй отбасы тұрағы ретінде ғана пайдаланылмаған. Ол көшпелілер үшін қоғамдық-әлеуметтік мәні бар орын рөлін де атқарған. Аумағы ат шаптырым көп қанатты хан ордалары да болған. Киіз үй -көшпелілер өмірінің ең бір жиынтық образы. Қасиетті қара шаңырақ бейнесі біздің төл мәдениетіміздің, далалык табиғатымыз бен салт-дәстүрлеріміздің өнердегі көрінісі.
Елтаңба композициясын құрап тұрған келесі бір маңызды бөлік - ай мүйізді, алтын қанатты қос пырақ бейнесі. Ол геральдистер тілінде арыстанның жүректілігін, қыранның кырағылығын, өгіздің ғаламат қара күшін, еліктің ғажайып көзге ілінбес шапшаңдығын, қырмызы кызыл түлкінің қалайда болса жауын жер соқтырар айлакерлігін білдіреді. Көшпелілер ұғымында жылқы-түлік біткеннің төресі. Онын жолға беріктігі мен жүрдектігі, еті мен қымызының қоректігі және шипалық қасиеттері жанға дәру болса, ойынды айтпай көзіннен ұғатын қасиеті мен талғампаз кірпияздығы мысалы, жылқы ешкашанда лай суға тұмсығын малмайды мінез-құлқындағы тектілік ретінде жоғары бағаланады. Көне түсініктер бойынша, киелі көк пырағы адамды тәңірлер мекен еткен аспанмен байланыстырады. Ал басқатүліктердің барлығы адамға қызмет етуге жаратылған, бар тіршілікті жер-анамен ғана байланысты деп есептелінеді. Ат болса -адамның қанаты. Жалына қолың тиісімен-ақ жердің тартылыс заңын жеңіп, қиялыңа қанат бітеді. Жақсы ат мінген-жарым патша. Аты жоқ жарлы өзін елдің қоры сезінеді.
Ел серігіне баланып, ел сүйген пырақтың көркемдік бейнесіндегі қанат пен мүйіз бір қарағанда көзге тадсық көрінгенімен, халыктык таным-түсінігімізге жат емес. Мүйізді айбын-айбат, ақжолтайлық белгісі деп қарау ертеден келе жаткан ұғым. "Қошқар мүйіз" өрнегінің халықтың қолданбалы өнерінде кең таралуының астарында елдікті танытар қажырлылық пен қайраттылықтың нышаны жатса керек. Ал арғымақтардың алтын қанаттары сонымен қатар астықтың алтын масақтарын бейнелеу - бұл еңбектін, молшылықтың белгісі іспеттес.
Елтаңбадағы енді бір назар аударатын белгілер маңдайдағы бес бұрышты жұлдыз бен елдің аты. Тәуелсіз мемлекетіміздің құшағы бес құрлыққа бірдей ашық, әлемдік өркениет көшіне өз болмыс - бітімімізді сақтай отырып, ілеспек ниетіміз бар дегенге меңзейтін бес бұрышты жұлдыз бізге бұрыннан таныс. Бес бұрыш формасы Күлтегін ескерткішінде де (731 жыл) қолданылған. Ол аспан денелерін, әсіресе, күн мен айды, одан кейін жұлдыздарды кие тұтатын халқымыздың "бағымыз ашылып жұлдызымыз жарқырай берсін" - деген асыл арманын арқалап түр. Ал елдің аты — Қазақстан - қазақ елі болып өрілуі көркемдік шешім жағынан да, мағыналық жағынан да айтарлықтай ұтып тұр. Елтаңбанын негізгі бояуы алтын түстес. Оған зеңгір көк нұрдың қосылуы мемлекеттік нышанды айырыкша әрлендіріп, бедерлендіре түскен.
1992 жылдың 6 маусымында Абай атындағы опера және балет театрының зәулім ғимаратында Президент Н. Ә. Назарбаев салтанатты түрде ту шашағын сүйіп түрып: "Мазмұнына өрнегі жарасқан тәуелсіздіктің қасиетті туы мәңгі желбіресін, күніміз мәңгі сөнбесін"- деген еді. Еліміздің туы - қасиетті көк байрақ. Оның авторы - суретші Шәкен Ниязбеков. Мемлекеттік тудың негізгі ерекшелігі оның түсі. Зеңгір көк түс адам баласы түйсініп қабылдап, қолданып жүрген бояулардың ең бір реңділері қатарына жатады. Бұл кездейсоқтық емес. Өйткені адамзаттың бойына біткен өнер өзін қоршаған ортаға, табиғатқа еліктеуі нәтижесінде дүниеге келген ғой. Ендеше аспан түстес бояудын айырықша ықыласқа бөленуі әбден заңды. Ол табиғаттың өзі жасайтын ғаламат гүл шоғын - кемпірқосақ болмысындағы қасиетті жеті бояудың бірі.
Зеңгір көк түсті кие тұту дәстүрі халқымыздың көне тарихынан белгілі. Ол әсіресе, Түрік қағанаты құрылған алтыншы ғасырда айқын аңғарылады. Түркі халқының көбінесе көк шатыр тігіп, бектері киімді көк түстен киген. Қағанат жұртының "көк түркілер" атануы "аспан түркілері", "тәңірлік түркілср" дегсн мағынаны білдірген. Соған орай ата-бабалармыз қасиетті бөрілі байрақ та "Көк асаба" атанған. Тағы бір назар аударарлық жай - Мемлекеттік туымыздың шымқай біртүстілігі. Қоспасы, қосары жоқ ол халқымыздың мәдени-этникалық біртектілігін, мемлекеттік тұтастық идеясын білдіреді.
Туымыздағы нұр шұғылалы алтын күн бейнесі, қыран көңіл халқымыздың асыл арманын арқалаған адал бүркіті мен рухани болмысымыздың жарқын бір көрінісі болып табылатын ұлттық, өрнек - сондай айтары мол астарлы айшықтар. Сондай-ақ, Геральдика заңы бойынша, күн бейнесі байлық пен берекенің нышаны болып саналады.
Табиғаттың төл баласына айналған көишелілер үрпағы үшін тудағы канатты қыран - дала бүркітінің де орны белек. Бүркіт бейнесі өкімет билігін паш етіп, көрегендік пен кендікті білдіреді. Далалықтар үшін ол еркіндік белгісі, биік армандарға қол созу, жер бетіндегі тіршілік көші ұмтылған, алыс армандарға қиялап қанат қағу нышаны. Туымыздағы бүркіт бейнесі тәуелсіздік алып, қанатын сомдаған қазақ елінің әлемдік өркениет биігіне талмай ұмтылып, талассыз жетуін тілеген игі ниеттен туғаны анық.
Төл туымызды даралап тұрған тағы бір белгі оның сабына таяу тік тартылған ұлттық өрнекті жолақ. Онда "Қошқар мүйіз" деп аталатын қазақы өрнек қойылған. Өрнек халқымыздың қолданбалы өнерінен жеткен ең ұлы табыстардың бірі. Өрнекте көшпелілердің көркемдік танымы барынша жарқын көрініс тапқан. Бүгінгі күнге дейін келген ою-өрнектер талай ұрпақтың ақыл-ойы мен шеберлігінің бірнеше ондаған ғасырларға созылған үздіксіз ізденісінің жемісі.
Тәуелсіз мемлекетіміздің Әнұраны - асыл қазына. Ол халық жүрегінің лүпілін тұмар қып түйген музыкалық сәлем хат іспеттес. Ел басшылары ресми сапарының беташары болатыны да содан. Казақстанның Әнұраны әуенінің авторлары ұлы композиторлар Мұқан Төлебаев, Евгений Брусиловский, Латиф Хамиди. Олар бірлесіп шығарған әйгілі әуенінен қазақтың дархан мінезімен ер көңілі сезіліп, айдын көл, асқар тауға жан берген шалқар самалынын лебі еседі. Музыка халықтың жан дауысы десек, әсем әуеннен халқымыздың ұлттық мінезі, асыл аңсары тәңірлік тілмен төгіліп жатыр.
Әнұран - әлемдік қауымдастық аясына ұмтылған мемлекетіміздің басқа жұрттармен байланыс жасау кезінде қастерленіп, қасиетті бір ресми белгісі. Осы орайда ел символына айналған музыкалық нышан қазақта жалғыз емес екенін айтқан жөн. Ресми атап түстелмеген, бірақ халыктың рухы салтанат құрған көпшілік аузына бірден түсері саздар бар. Мысалы, 1986 жылы желтоқсан окиғалары кезінде елінің еркіндігі мен ар-намысының жоқтаушысы болған жас ұландардың жан дауысына айналған "Менін Қазактаным" сондай саз. "Елім-ай" да сонысымен қымбат. "Ел айырылған", "Сарыарқа" күйлері де солармен тағдырлас. Бұл да халық көңілінің қалауы. Әрі баршаның бой тұмарына айналар аяулы әуен туғызу басқа жұрттар тәрізді қазақ елінде де бар үрдіс екенін еске салады. Ән мен күй көшпелілердің табиғатпен тілдесу құралы десек те болады. Олардың түсініінде бүкіл табиғат ән салады. Сайын дала да, саумал көл де тәкаппар тау шындары да. Асау толқын мен ақ селеу, самалжел мен сапсыз жұлдыздар да өзінше күй ұқтырады. Айнала толған әуен болса, өз тыныс-тіршілігінді одан қалай бөліп аласың. Сондыктан ұлы Абай "Келгенде дүние есігін ашады өлең, өлеңмен жер қойнына кірер денең"- деп толғаған. Әрине, Әнұран жеке адам тіршілігінен гөрі, бүкіл бір қауымның өмір салтына, мемлекеттік іс-кимылына көбірек қатысты. Ертеде халык ән арқылы ұран шақырып, жиналған ру-ұлыстар мен тайпалар бірлесіп елдің намысын қорғаған. Әнұран тек әуеннен ғана тұрмайтыны белгілі. Оның сөздері де қасиетті. Әнұран сөздерін жазған дүлдүл ақынымыз - Мұзафар Әлімбаев, Қадыр Мырзалиев, Түматай Молдағалиев жоне Жадыра Дәрібаева.
Бойтұмар жырда халқымыздың еркіндікке құштар көңілі, тамыры терең болмысы, еңселі ертеңіне бағышталған арманы жақсы көрініс тапқан. Сол сиякты рухани қазынамызды танытар халықтық қасиеттер, бейбіт пейіліміз бен досқа ашық құшағымыз туралы толғаныс та орынды шыкқан.
Қорытып айтқанда, біздін жаңа Конституциямыз, еліміз;ің рәміздері Қазақстан халқының бірнеше ондаған ғасырлар бойы аңсаған шынайы егемендікке қол жеткендігін паш етеді. Ата Заң принциптеріне сай елімізді мекендейтін барлық халық республикадағы мемлекеттік биліктің жеке қайнар көзі болып табылады.
V-бөлім. Қазақстан – тәуелсіздік егемен мемлекет.
Отыз төртінші тарау. Егемен Қазақстанның экономикасы.
1. Нарықтық қатынастарға көшу: қиыншылықтар мен мәселелер.
2. Республика өнеркәсібінің дамуындағы ахуал.
3. Қазақстан ауыл шаруашылығының жағдайы.
Нарықтық қатынастарға көшу: қиыншылықтар мен күрделі мәселелер
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін нарықтық экономикаға көшуді таңдап алған болатын. Осы бағытта 1992 жылы қаңтарда Қазақстан Ресейдің үлгісімен бағаны ырықтандыруға, мемлекеттік меншікті оның иелігінен алып жекешелендіруге кірісті.
Қазақстанда нарықтық экономикаға көшудің алғашқы кезде үш кезеңі белгіленді. Бірінші кезең- 1991-1992 жылдар, екінші кезең - 1993-1995 жылдар аралығы болып, осы мерізімде жүргізілетін іс бағдараламасы Жоғарғы Кеңестің сессиясында мақұлданып, Президенттің Жарлығымен бекіді. Ал үшінші кезең - 1996-1998 жылдарды қамтуға тиіс болды. Осымен байланысты көптеген жаңа заңдар, реформаны жүзеге асыруға қажет басқа да құжаттар қабылдайды. Нарықтық экономикаға көшу мәселелерімен айналысатын жаңа мемлекеттік басқару органдары құрылды. Олар: Мүлік жөніндегі, Монополияға қарсы саясат жөніндегі комитеттер, Салық инспекциясы, Кеден және т. б. Сондай-ақ нарықтық экономикаға тән инфрақұрылымның да кейбір түрлері: биржалар, коммерциялық банктер, сауда үйлері, жеке меншіктік кәсіпорындар мен шаруашылықтар, жеке меншік пен мемлекет меншігі аралас ірі корпорациялар, акционерлік қоғамдар, холдингтік компаниялар өмірге келді. Сөйтіп, нарықтық экономикаға қарай, меншіктің түрін өзгертуде, аралас экономика құруда біршама жұмыстар атқарылды.
Алайда, нарықтық экономикаға көшуде бірсыпыра қателіктерге жол берілді.
Бірінші. Реформаны бастауда мемлекеттің мақсаты да, мүдделері де, оларға жетер жолы да, әдіс-айласы да толық анықталмады.
Екінші. Барлық елге бірдей сай келетін экономикалық реформаның моделі болмайды. Әр елдің, өзіне тән, оның ұлттық бітіміне, тарихына, дәстүріне, нақтылы саяси, әлеуметтік, экономикалық қалыптасқан жағдайына сәйкес өз моделі, 93 жолы болу керек. Оны әлемдік тәжірибе де көрсеткен. "Жапондық", "Немістік" тағы басқадай әр елдің өз даму жолы болғаны белгілі. Қазақстан көп елде жақсы нәтиже бермеген, Халықаралық Валюталық Қордың ұсынған "есеңгіретіп емдеу" деп аталатын жолына түсіп, Ресейдің соңынан ерді. Ол Ресейден бөлек дербес экономикалық саясат жүргізу қиын деген желеумен жасалды.
Үшінші. Экономикалық реформа бірінен кейін бірі және өзіндік ретімен жасалуы арқылы жүзеге асуға тиіс. Ал Қазақстанға қажетті заң жүйесі жасалып бітпей, жеке меншікке негізделген кәсіпорындардың үлесі өсіп, бәсеке ортасы қалыптаспай тұрып, ең әуелі бағаны ырықтандырудан бастау қате болды, өйткені бағаны ырықтандыру өкімет тарапынан мезгіл-мезгіл оны өсіріп отыру болып шықты.
Төртінші. Қабылданған заңдар көп жағдайда жүзеге аспай қалды, себебі ол заңдардың жүзеге асатын механизмдері жасалмаған-ды. Реформаны жүзеге асыру үшін оған қажет механизмдерді жасау керек еді.
Бесінші. Инфляцияны (құнсыздандыруды) ауыздықтамаса ешбір істе береке болмайтыны белгілі. Бірақ осыған қарамастан мемлекеттегі қаржы, несие, ақша жүйесі ретке келмеді. Ұлттық, банк ақша жүйесін, ақша айналымын, оның ішкі және сыртқы қозғалысын қатаң бақылауға алудың орнына, ақша-несие ресрустарын бей-берекет жұмсап, аса жоғары пайызбен сатып, пайда табумен әуестенді.
Алтыншы. Қылмыс, жемқорлық, заңды бұзушылық көбейгені соншалық, ол қоғамның қатерлі ісік сияқты ең қауіпті ауруына айналды. Оған жаппай тәртіпсіздік, жауапкерсіздік қосылды. Міне, бұлар реформаны жасауда, қоғамды дұрыс дамытуда өздерінің кеселдерін тигізді.
Жетінші. Мемлекет басшылары экономикалық дағдарыс кезінде өмір сүріп, жұмыс істеп көрмегендіктен, оның ой-қырып, бүге-шігесін, одан шығу жолдарын білмеді. Экономикалық дағдарысты дұрыстап бағалай алмады. Елді дағдарыстан бір-ақ жылда шығару саясаты жүргізілді. Бірақ, ол ешқандай нәтиже бермеді.
Сондықтан мемлекеттің алдында дағдарыстан шығудың жолдары қарастырыла бастады. Оның ең бастысы - бағаны ырықтандыруды белгілі бір жүйеге келтіру еді. Нарықтандырудың барысын, оның неден басталғанын, қалай басталғанын халық жете түсінбеді. Қазақстанда ырықтандыру 1992 ж. мұнайдың, мұнайдан шығатын өнімдердің, басқа да энергия көздерінің бағасы әлемдік бағаға дейін жоғарылауы керек деген ұранмен жүргізілді. Осының нәтижесінде әр кәсіпкер, әр кәсіпорын ең жоғары таза пайда алғысы келді. Сөйтіп баға шарықтап өсті, елдің экономикасы бағаның шарықтап өсу кесірінен төмен түсіп кетті, оны көтеру мүмкін болмай қалды.
Бағаны ырықтандырудан кейінгі екінші атқарылған іс - жекешелендіру. Ол жайында көп айтылды, көп жазылды. Мемлекеттік меншікті тезірек жойып, бәрін жеке меншікке айналдырсақ, халық жұмыла жұмыс істей, өндіріс жанданып, ел байып, бәрі де орнына келеді деп ойланды. Тәжірибе жүзінде олай болмай шықты. Жекешелендіру барысында елімізде үш бағыттағы шағын, жаппай және жеке жобамен кәсіпорындар құрылған. Ауылдағы жеке шаруа, басқа құрылымдар, сондай-ақ, қаладағы жеке және қауымдастық түріндегі кәсіпорындар саны есепке алынған. Алайда, осыған қарамастан, ең бастысы - мемлекет меншігіндегі мүлік инфлицияны дұрыс ескерумен сатылды ма, оның қандай бөлігі текке берілді, қандай бөлігі қанша пайдамен немесе қанша зиянмен сатылды? Кейінгі мерізімде төлеуге берілген мүліктің мөлшері қандай? Жекешелендіруден не ұттық: өнімнің көлемі артты ма, баға арзандады ма, пайда көбейді ме? Бұл істегі нәтиже есептелген жоқ, талдау жасалған жоқ.
Нәтижесінде мемлекеттік меншікті жекешелендіру жарияланған екі кезеңінде де 1991-92 жж және 1993-95 жж мүліктің үлкен талан-таражға түсуіне жол берілді. Бұл халық шаруашылығы үшін берекесіздік тудырып, экономиканың күйреген, таяу жылдарда шыға алмайтын терең дағдарысқа ұшырауының басты себебінің біріне айналды. Сондай-ақ, елдің, экспортқа өнім шығаратын кәсіпорындары ескі әдетіне басып, өздерінің тауарларын эшелон-эшелонмен сыртқа жөнелте беруді ғана білді. Соның салдарынан республикадан 250 млрд. сомның өнімі сыртқа, негізінен алғанда Ресей Федерациясы мен ТМД елдеріне, су тегін кеткен болып шықты. Сондықтан бұл жағдай үкіметпен барлық экономикалық институттарды, Статистика мен Қолдау Комитетін қатыстыра отырып, терең талдау жасауды талап етті. Тек осындай талдаудың қортындысына сүйене отырып, үкіметке алдағы уақытта нендей істерді жүргізуді анықтау керек болды.
Осымен байланысты 1994 жылдың қаңтарында экономикалық реформаны жүргізуді жандандыру жөніндегі шаралар туралы Президент қаулы қабылдады. Онда дағдарысқа қарсы шаралар мен экономиканы тұрақтандырудың 1994-1995 жылдарға арналған бағдарламасы әзірленді. Бағдарламада Қазақстандағы жүргізіліп жатқан реформалардың ерекшеліктері, елдің өндіргіш күштері, өндірістік қатынастар, өндірістік аппарат, игерілетін қазба байлық, елдегі 7 миллиондай еңбекке жарамды адам күші ескерілді. Бұдан басқа бағдарламада энергетикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету мәселесі қойылды, өндірістің құлдырауы тоқтатылып, экономиканы тұрақтандыру, инфляцияны ауыздықтау қажет екені айтыл-ды. 1995 жылдың қараша айының 15-ші жұлдызында мемлекеттің өз ақшасы — теңге енгізілді.
1994 ж наурызда Президент Жарлығымен ауыл кәсіпорындарының өтей алмаған 2,2 млрд. сомдық несиесінің мерізімі екі жылға ұзартылды. Бірақ сол жылдың, сәуірінен бастап энергияға, энергия көздеріне баға жоғарлады. Осыдан келіп инфляция тағы өсті, деңгейі 1260 пайызға жетті.
Реформаның барысында Қазақстанда 1994 жылдың күзінен үкімет макроэкономикалық реттеуді меңгере бастады. Бағаның өсуі біраз тежеліп, инфляцияның өсу қарқыны елеулі түрде төмендеді. Сол сияқты ұлттық банктің несиеге алатын пайызы да қауырт азайды. Ақша-қаражат саласында да осындай түзеліс байқалды. Өнеркәсіптің кей салаларында да оңға басушылық орын алды.
Жалпы дағдарыстан шығудың, реформаны жүргізудің пәрменді құралының бірі - экономикалық орталық болу тиіс еді. Алайда, Министрлер кабинетінде реформаны ойластырып, алға бастыратын орталық болмады. Экономика министрлігі ондай орталық бола алмады. Нәтижесінде 1994 - 1995 жылдары дағдарысқа қарсы шаралар мен реформаны тереңдету бағдарламасы негізінен орындалмай қалды. Макроэкономикалық тұрақтандыру және құнсыздануды тоқтатуға қол жетпеді, сыртқы сауда саясатын жасау да көңілдегідей болмай шықты, әлеуметтік саясат та халықтың басым көпшілігінің наразылығы өршіткені болмаса разы етпеді.
Нарықтық реформаға көшудегі жіберілген тағы бір қате - ол үкімет басшыларының елдің экономист ғалымдарына сенбеуі. Оның себебі бізде бұған дейін нарықтық экономика болмады, сондықтан біздің экономистер нарыққа көшудің жолдарын, түрлі тетіктерін білмейді деп есептелді. Осымен байланысты нарықтық экономикаға көшу үшін кеңесші ретінде экономист - ғалымдар АҚШ-тан, Франциядан, Түркиядан, Ресейден т. б. жерлерден шақырылды. Бірақ сол мемлекеттерден шақырылған экономист - кеңесшілер өз елінде, өз топырағында маман болғанмен, олар біздің жағдайды, халықтың менталитетін, психологиялық ерекшеліктерін ескермеді, тіпті білмеді де. Олардың білетіні Батыстың дамыған, қалыптасқан нарықтық экономикасы еді. Оған қоса ТМД елдерінде экономикалық дағдарыс капиталистік қоғамға тән классикалық артық өндіру дағдарысы емес, жетіспеушілік дағдарысы—тын. Екіншіден, ол елдерде баяғы заманнан тауар өндірісі, тауарлық қатынастар толық қалыптасқан. Ал бізде бұлар болған жоқ. Үшіншіден, ТМД елдерінде социалистік экономикадан нарықтық экономикаға көшу тез қарқын алды. Сондықтан шетел экономистерінің кеңесі тиісті нәтижесін бермей, аяқсыз қалды.
Нарықтық қатынастарға көшу барысында бізде орын алған тағы бір үрдіс бар. Ол сонау Столыпин реформасынан, одан бері Қазан төңкерісінен кейінгі индустрияландыру, ұжымдастыру науқандары сияқты қоғам өміріндегі түбегейлі өзгерістерге революциялық сипат беру. Ал біздің халық бұл үрдіске үйренбеген және ол халықтың психологиясына келе бермеді. Әсіресе, ауыл шаруашылығын жекешелендіруде үкімет асығыстық жіберді. Дағдарыс жағдайында бой көтерген жеке фермерлер басқа халықты асырамақ түгіл, олардың көпшілігі өзін-өзі әрең асырап отырды. Нәтижесінде 1993-1995 жылдарға арналған бағдарламаларда инфляцияны төмендету, өндірістің құлдырауын тоқтату және өндірістің ұлғаюы үшін жағдайлар жасау жоспарынан ешнәрсе шықпады. Сондықтан мақсатты нұсқамалар түрінде 15 айға арналған қосымша бағдарлама қабылданды. Оның оң нәтижесі деп инфляцияның баяулауын айтуға болады, бірақ, өндірістің құлдырауын тоқтату мүмкін болмады. 1992 жылы өндірістің құлдырауы біршама тұрақты болған 1990 жылмен салыстырғанда 14,6%, 1993 жылы - 28%, 1994 жылы - 48%, ал 1995 жылы - 45% жетті.
Қазақстан үкіметі осыдан кейін 1996-1998 жылдарға арналған жаңа бағдарлама қабылдады. Онда реформаның ең күрделі деген мәселелерін шешу маңызды орын алды. Алайда, бағдарламада көзделген жекешелендіруді аяқтау, бірыңғай холдингтік, шағын және орта кәсіпкерліктерді қолдау, ауыл шаруашылығында қосымша 30 мыңға жуық шаруа қожалықтары мен фермерлік шаруашылықтарды құру айтарлықтай нәтижелер берген жоқ.
1997 жылдың қазан айында Президент Н. Ә. Назарбаев республика халқына "Қазақстан-2030"-деген атпен жолдау қабылдап, онда еліміздегі дағдарыстан шығудың және жүріп жатқан реформаларды аяқтаудың, сондай-ақ алдыңғы қатарлы мемлекеттердің қатарына қосылудың, немесе "Қазақстан барысын" қалыптастырудың жаңа бағдарламасын ұсынды. Бағдарламада еліміздің саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуына жақын арадағы және стратегиялық ұзақ мерізімдегі даму жолдары мен мүмкіндіктері жан-жақты көрсетілді. Онда елдің ішкі бекем тұстарын және сыртқы саясатындағы мүмкіндіктерді барынша пайдалана отырып, мемлекеттің дамуындағы ұзақ мерзімді жеті басымдықты іске асыру көзделген. Олар: ұлттық қауіпсіздікті сақтау, ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуын нығайту, нарықтық қатынастар негізінде экономикалық өсу, Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқатын көтеру, энергетика ресурстарын жете пайдалану, инфрақұрылым, көлік және байланысты дамыту, демократиялық кәсіби мемлекетті құру.
Тек осы аса маңызды шараларды іске асырғанда ғана Қазақстан халқының, өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы мүмкін екендігіне сенім білдірілді.
"Қазақстан-2030" Бағдарламасының талаптарына орай соңғы жылдары еліміздің егемендігі мен тәуелсіздіғін нығайту, әлемдік стандарттарға сай түзілген заңнамалық - құқықтық базаны жетілдіру жөнінде орасан зор жұмыстар жүргізілді. Атап айтқанда, биліктің, сот және құқық қорғау органдарын қоса алғанда, оның барлық тармақтарының құрылымы мен қызметінің қағидаттары едәуір жетілдірілді. Сондай-ақ, демократия мен азаматтық қоғам институттары даму жолына түсті.
Қазақстан геосаяси кеңістікте әлемдік қоғамдастықтың тең құқылы мүшесі ретінде лайықты орын алды. Қалыптасқан әріпестік саяси және экономикалық қатынастар мемлекетімізді барлық дүние жүзі елдерімен байланыстыруға мүмкіндік берді, Қазақстан жетекші халыкаралық ұйымдарда, соның ішінде, БҰ¥-да белсенді жұмыс жүргізіп, антиядролық қозғалысқа, жаппай қарусыздануға, бітімгершілік және терроризмге қарсы күрес ісіне лайықты қосып келеді.
"Қазақстан-2030" стратегиясында көрсетілгендей, әсіресе, соңғы жылдары республикада тұрақты экономикалық өрлеу, өндіріс ауқымының өсуі байқалып отыр. Тек 2000-2002 жылдары жалпы ішкі өнімнің жиынтық өсімі 35,5 пайызды құрады. Сауатты макроэкономикалық саясат еліміздің халықаралық беделін едәуір көтеруге жағдай жасады. Қазақстан бұл жылдары ТМД елдерінің арасында жан басына шаққанда шетелдік инвсстициялар тарту жөнінен көш бастады. Осының нәтижесінде республика экономикасының барлық дерлік салаларында, әсіресе, ауыл шаруашылығында, сауда мен қызмет көрсету саласында жеке меншік секторы басым бола түсті.
"Қазақстан-2030" бағдарламасын жүзеге асыру барысында тәуелсіз еліміздің басты табыстары мен жетістіктері — мемлекеттің қауіпсіздігін нығайту және экономикалық өрлеу болғанын айтқан жөн. Бұл барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуіне, әл-ауқатының артуына кең өріс ашты. Қазір біздің республикада нарықтық экономика мен демократиялық мемлекеттің іргесі қаланып қана қойған жоқ, сонымен қатар барлық қазақстандықтардың игілігі үшін кәделі, әрі әлеуеті жоғары, әрі ішкі ресурстары мол әлеуметтік - экономикалық дамудың кемел үлгісінің нақты нышандары қалыптасты. Оған дәлел ретінде бүкіл әлемдегі ең күшті мемлекет — АҚШ-тың Қазақстанға нарықтық экономикасы бар ел мәртебесін беру туралы шешімін ерекше атап көрсеткен жөн. Бұл АҚШ басшылығының, американдық іскер топтар мен сарапшыларының қазақстандық реформалардағы жетістіктерін мойындауы болып табылады. Сөйтіп, Қазақстанның ТМД елдері арасында осы мәртебені бірінші болып алуы кездейсоқтық емес. Бұл шешім Қазақстанға қатысты АҚШ және тағы басқада дамыған елдер тарапынан экономикалық шектеулер мен түзетулерді алып тастаудап өзінің көрінісін тапты. Ол болашақта республиканың нарық қатынасына көшкен ел ретінде Дүниежізілік сауда ұйымына кіруінің оңтайлы алға шарты болып табылады.
Республика өнеркәсібінің дамуындағы ахуал
Қазақстан басқа республикаларға қарағанда нарық қатынастарын бұрын бастап кеткені жөнінде жоғарыда айтылды. Бірақ нарықтық экономикаға көшу өнеркәсіптің одан әрі дамуына жол ашпады. Қайта өнеркәсіп салалары, әсіресе, ауыр идустрия, халыққа аса қажет жеңіл өнеркәсіп орындары біртіндеп тоқтай бастады. Кәсіпорындардың көпшілігі бірқатар себептер бойынша: қажетті материалдық ресурстардың жоқтығынан немесе тұрақсыз қаржы жағдайына байланысты өз қуаттарын толық пайдалана алмады. Күрделі құрылыстың қысқаруы экономикаға кері әсерін тигізді. Инвестициялық процестің төмендеу қоғамдық өндірістің тоқырауына соқтырды. Экономиканың тұрақтануына қаржы-ақша жүйесінің терең дағдарысы кесірін тигізді. Мемлекет бюджетінің тапшылығы - бір жағынан, кәсіпорындар мен мекемелер қорының өсуі, халықтың бар ақшасын "шұлық ішінде" немесе банкте жинақтауы - екінші жағынан, инфляцияны одан әрі жоғарылатты. Егер 1991 жылы өнеркәсіпте көтерме бағалар үш есе өскен болса, 1992 жылы 24,7 есе артты. Өнеркәсіп орындарының жартысы 1991 жылғы деңгеймен салыстырғанда өндірістің құлдырауына жол берді. Халық тұтынатын тауарлар өндіретін салаларда алаңдатарлық жағдай қалыптасты. Оны өндіру көлемі өнеркәсіп өндірісінің бүкіл көлемінің бестен бір бөлігін ғана құрады, сөйтіп 1991 жылмен салыстырғанда 21,5%-ке кеміді. Осы уақыт ішінде, әсіресе, Жамбыл, Маңғыстау, Солтүстік Қазақстан және Семей облыстарының кәсіпорындары едәуір құлдырады. Республика бойынша мұнай мен көмір өндіру қысқарды, электр қуатын өндіру мен тұтыну арасындағы алшақтық өсті. Жыл бойында металлургия өнеркәсібіндегі жағдай күрделі қалпында қалды: шойын, болат, прокат құю азайды. Түсті металдар - магний, тазартылған мыс, корғасын, титан, цинк өндірісі қысқарды. Металлургия және химия саласындағы өнеркәсіп жұмыстарының нашарлауымен байланысты құрылыс және ауыл шаруашылығы техникаларын шығару едәуір кеміді. Тракторлар, экскаваторлар және бульдозерлер шығару екі есе, металл кесетін станоктар -үштің біріндей қысқарды. Орман, ағаш өңдеу және целлюлоза - қағаз өнеркәсібінің кәсіпорындары өз жұмыс-тарын айтарлықтай нашарлатты.
Күрделі құрылысты қаржыландыру көлемі 40%-дан астам қысқарды, нәтижесінде 1992 ж. мемлекеттік тапсырыс бойынша іске қосылуға тиісті 32 өндірістік қуаттар мен объектілердің тек екеуі ғана іске қосылды.
Өнеркәсіптің құлдырауы 1993 және 1994 жылдары да тоқтамады. 1993 жылы 1990 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп өнімі 16,1% азайды. Оның ішінде электр қуатын өндіру 13%-ға, мұнай өндіру 9%-ға, көмір өндіру 17%-ға төмендеді. Ал 1994 жылы 1992 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп өнімінің көлемі 39%, халық тұтынатын тауарлар 41% кеміді. Дегенмен 1995 жылы республикада тұтастай алғанда, өнеркәсіп өнімінің төмендегеніне қарамастан, оның жекелеген салаларында 1994 жылмен салыстырғанда: газ өнеркәсібінде - 29,3%, қара металлургия - 17,4, химия және мұнай-химия өнеркәсібінде -3,4, түсті металлургия өнеркәсібінде - 1,9% өсім байқалды. Бірақ инвестициялық мақсаттағы өнімдер және тұтыну тауарларын шығаруға бағытталған салаларда өндірістің едәуір құлдырауына жол берілді. Өнім өндіру жеңіл өнеркәсіпте 59,8%-ға, орман, ағаш өндеу және целлюлоза-қағаз өнер-кәсібінде - 45, тамақ өнеркәсібінде - 20,7%-ға артта қалды. 1995 ж. Республика бойынша түгелдей алғанда кәсіпорындардың 44% (4743-тің 2088-і) 1994 жылғы өндіріс көлемінің деңгейіне жете алмады. Өндіріс көлемін төмендеткен кәсіпорындардың басым көпшілігі Торғай, Талдықорған, Алматы, Атырау, Көкшетау және Қарағанды облыстарының үлесіне тиді. Соның нәтижесінде Қазақстан кәсіпорындары 166,5 млрд. теңгенің өнімдерін кем берді. Бұл республикада шығарылған өнеркәсіп өнімдерінің 26%-ын құрады. Бір ескертіп айтатын жайт 1995 жылы 1994 жылмен салыстырғанда электр қуатын, газ конденсатын, табиғи газ, темір және хром рудасын өндіру ұлғайды. Солай бола тұра жылу энергиясын, мұнай, мырыш өндіру төмендеді.
1996 жылы республикадағы кәсіпорындарды реформалау және жеке жобалар бойынша ірі объектілерді жекешелендіру жөніндегі жұмыс қарқын алды. Жетекші ірі кәсіпорындар өнімдерінің бағасы мен тарифтеріне бақылау жасау, сондай-ақ, оларды шағындау және бәсекелестік орта құру жөнінде салиқалы саясат жүргізілді. Бірақ осыған қарамастан 1996 жылы өндірістің құлдырауы тоқтамады. Өндірістің құлды-рауы энергетика кәсіпорындарында 8,9%, қара металлургияда - 17,8%, машина жасауда - 9,9%, химия және мұнай - химия өнеркәсібінде - 27,2 %, құрылыс материалдары өнеркәсібінде-31,8%, ұн тарту-жарма және құрама жем өнеркәсібінде - 9,5% болды. Дегенмен 1996 жылдың соңына қарай өнеркәсіптің құлдырауы кейбір салаларда тоқтап, аздап өскендігі байқалды. Мәселен, осы жылы 1995 жылмен салыстырғанда мұнай өндіру - 16,1%, түсті металдар өндірісі -2,7% өсті. Инфляция мөлшері де ауыздықтала бастады. 1992 жылғы теңге енгізудің қарсаңында ол 3060% жетсе, 1996 жылы - 28,7% дейін, 2000 жылы - 9,8%, 2001 жылы - 6,4%, ал 2002 жылы - 5,9% төмендеді.
Жалпы құлдырау кезіндегі өнеркәсіптің жеке салаларын алып қарайтын болсақ, олардың шығаратын өнімдерінің қысқаруы төмендегідей болып келеді:
Өнеркәсіп түрлері
1990 ж.
1991ж.
1993 ж.
1995 ж.
1996 ж.
1997 ж.
1998 ж.
1999 ж.
2000 ж.
Электр қуатын өндірумлрд. квт.с
87,4
86,0
76,1
66,6
59,0
52,0
49,1
47,4
51,6
Мұнай млн.т
25,8
26,6
23,0
20,6
22,9
23,4
23,8
26,7
30,6
Көмір млн.т
131,0
130,0
112,0
83,3
76,8
72,6
69,7
58,3
74,8
Шойын млн.т
5,2
5,0
3,5
2,5
2,5
3,0
2,6
3,4
4,0
Болат млм.т
6,7
6,4
4,5
3,0
3,2
3,8
3,1
4,1
4,7
Минералдық тыңайтқыш мли.т
1656
1516
304
197
190,0
151,
24,2
Цемент млн.т
8,3
7,6
4,0
1,8
1,1
0,65
0,62
-
-
Кестеде көрсетілгендей 1998 жылы 1990 жылмен салыстырғанда электр энергиясын өндіру - 28,3 млрд. квт. сағатқа, көмір - 61.3, шойын - 2,6, болат - 3,6, цемент - 7,6 млн. тоннаға, минералдық тыңайтқыш - 1,6 млн. тоннаға қысқарған, тек мұнай шығару сол бұрынғы көлемінде қалған.
Өндірістің құлдырауының басты себебі - Одақ бойынша бұрынғы қалыптасқан шаруашылық қатынастардың үзілуі. Өнеркәсіптің екінші бір кері кетуі - өз жеріміздегі өндіріс кәсіпорындарының бір-бірімен байланысын, кірігуін, тұтасуын дұрыстап ұйымдастырып, дайын өнім өндіруге бағытталған нақтылы істің болмауы. Өнеркәсіптің артта қалуының тағы бір себебі - оның шикізат өндіруге бейімделген сыңаржақтылығында, дайын тауар өндіретін, әсіресе, машина жасау салаларының жоқтығында болды. Одан басқа мемлекет экономиканы басқарудың тізгінін босатып алды, халық тұтынатын тауарларды шығаруды өз бетімен жіберді, өнеркәсіп саласындағы еңбек өнімділігінің көрсеткіші анықталып жарияланбады, еңбекке ақы төлеуде оның нәтижесі, өнімділігі, олардың арасындағы байланыс еске алынбады, бір сөзбен айтқанда, жалақы өз алдына, еңбек өнімділігі өз алдына жүрді. Мұндай жағдай экономикасы жақсы дамыған елдерде, нарықтық экономикада болмайтын құбылыс екені белгілі.
Өнеркәсіп өнімінің күрт төмендеу себептерінің бірі -жаңа технология мен техниканы пайдалану, оны өндіріске енгізу кең өріс алмады. Бұл іс бұрыннан ақсаулы болатын. Оның себебі біздің адамдардың жаңа технологияны игеріп, қолданудағы білімі мен шеберлігінің жеткіліксіздігі еді.
Қазақстан кәсіпорындарындағы негізгі қорлардың XX ғ. 90-шы жылдары тиісті дәрежеде жаңаланып отырмауы, олардың 50%-ға дейін ескіріп кетуіне әкеп соқты. Кәсіпорындарды жөндеуге қыруар қаржы керек болса, республикада жоқ болып шықты. Экономиканы, еңбектін тиімділігін арттыруда еліміздің егемендігін, экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз етуде энергетиканы, мұнай, темір, көмір, түсті металл өндіретін ірі кәсіпорындарды дамытудың маңызы зор екені белгілі. Бірақ осы бағытта тындырылған іс мардымсыз болды. Елдегі өнеркәсіп саласының құлдырап кетуінің тағы бір себебі, әсіресе, мемлекеттік кәсіпорындарда қатаң тәртіптің жоқтығы еді.
Жоғарыдағы айтылған қиындықтар мен кемшіліктерді жою үшін 1999 жылдан бастап Қазакстан үкіметі елдің өнеркәсібін жандандыруда бірсыпыра шараларды іске асыруға күш салды. Жеңіл өнеркәсіпті дамыту бағдарламасы жасалып, химия өнеркәсібі мен машина жасау саласын дамыту бағдарламасы тиянақталды. Соның нәтижесінде 1999 жылы мұнай-газ өндіру, металлургия, химия, полиграфия және тоқыма-тігін өнеркәсіптерінде өнімнің өсуіне қол жеткізілді. Жыл соңында жалпы өнім өндіру 1%-ға, ал өндіріс көлемін арттыру 1,8%-ға өсті. Елдің алтын қоры 2 млрд. долларға жетті. 2000-шы жылы Үкімет Алматы облысындағы Текелі сілті, Степногорск подшипник, Оралдағы "Зенит" зауыттарына, Павлодардағы трактор зауыты мен "Асыл ағаш" жиһаз фабрикасына жеке-жеке бағдарламалар бекітіп, олардың тез арада сауықтыру шараларын белгіледі. Сонымен қатар дәрі-дәрмек және медициналық өнеркәсіпті өрістету көзделді.
Міне, осындай мемлекеттік маңызды шараларды жүзеге асыру барысында (2000-2002 жылдары) республикада тұрақты экономикалық өрлеу, өндіріс ауқымының өсуі байқалды. Едәуір деңгейде бұл өзгерістер өнеркәсіп саласында импортты алмастыру бағдарламасын іске асыруда өзінің тиісті нәтижесін бере бастады. Тек соңғы үш жылда өнеркәсіп өндірісінің өсімі 42,9 пайызды құрады. Қазақстанның өнеркәсіп саласында мұнай-газ өндірісі елеулі орын алып, ол жалпы өнеркәсіп өнімнің 46 пайызын қамтыды.
Қара металлургияда шойын, болат, прокат, ферросплав құю артты. Түсті металлургияда глинозем, мырыш, қорғасын, мыс т.б. өндіру өсті. Бұл жылдары тек газ-мұнай шығару кәсіп салаларын дамытуға 9,5 миллиард доллар шетел инвестициясы тартылды. Нәтижесінде елімізде 2002 жылы 40 млн. тоннаға жуық мұнай мен газ конденсаты өндірілді. Мұның өзі 1997 жылғы деңгейден 1,5 есе артық. Қазірде мұнай-газ секторы мемлекеттік бюджетті қалыптастырудың негізгі көздерінің біріне айналып, республиканың жалпы ішкі өнімдерінің едәуір бөлігін қамтиды.
Батыс Қазақстан аймағында Теңіз бен Қарашығанақ сияқты мұнай-газ кен орындарын игеру жөніндегі ауқымды жобаларды іске асыру жүргізіліп жатыр. Каспий аймағында өнеркәсіптік мұнай өндіруді 2005 жылдан бастап қолға алу жоспарланған. Жамбыл облысы жеріндегі Амангельді газ өндіру орнын игеру жұмысы басталды. Каспий құрлықтық мұнай құбырының бірінші кезегін іске қосу еліміздің экспорт жөніндегі мүмкіндігін арттыра түсті. Мұнайды әлемдік нарыққа жеткізудің баламалы нұсқалары - Атырау-Баку-Жейһан, Қазақстан-Түрікменстан-Иран, Батыс-Қазақстан-Қытай бағыттарының да үлкен болашағы күтіп тұр.
Қазақстанның біріккен энергия жүйесі 2000 жылдан бастап, Ресей мен Орталық Азия елдерінің энергия жүйесімен қапталдас режимде жұмыс істеуге кірісті. Мұнын өзі республикамызға Қазақстанның оңтүстігіндегі энергетика проблемаларын шешуге мүмкіндік берді. Атап айтқанда, оңтүстік аймаққа Екібастұз ГРЭС-терінің артық электр қуаты жеткізіле бастады.
Соңғы жылдары Ақтау теңіз портын, Достық-Алашанькоу шекаралық өткелін және Достық-Ақтоғай теміржол учаскесін қайта жаңалау жұмысы, Семейдегі Ертіс көпірі мен Ақсу-Дегелең теміржол құрылысы аяқталды. Алтынсарин- Хромтау арасындағы теміржол құрылысы басталды. Белгіленген жоспарға сәйкес Алматы-Астана автожолын жаңалау жұмысы 2003 жылы аяқталғалы отыр. Сонымен қатар республиканың барлық автомобиль жолдарын жаңғыртуға да едәуір қаржы бөлінген. Астанада халықаралық әуежай құрылысы қолға алынды. Алматыдағы әуежайды қалпына келтіру жұмысы аяқталып келеді. Жалпы 2002 жылы бұрынғы 2001 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемі 9,5 пайызға артты. Инвестициялық қаржыны және т.б. түрлерін тарту күрделі құрылысты - 7,7 пайызға, жеңіл өнеркәсіп тауар өнімдерін - 8,7 пайызға, көлік пен байланысты -10,3 пайызға көтеруге мүмкіндік берді. Бұл жылдары әуе жол және автомобиль көлік қатынасы едәуір артты. 2002 жылы оның алдындағы жылмен салыстырғаңда автомобиль жол қатынасы 129,6 пайызға өсті.
Қазақстан ауыл шаруашылығының жағдайы
Қазақстан экономикасында, әсіресе, ауыл шаруашылығының үлес салмағы үлкен екені белгілі. Бірақ, осыған қарамастан 1992-1993 жылдардағы елеулі дағдарыс ауыл шаруашылығында басталды. Оның басты себебі - ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп салалары өнімдерінің арасындағы үлкен алшақтық еді. Бұл ауылшаруашылығын қатты күйзеліске әкеп соқтырды. Мәселен, 1993 жылы 1990 жылмен салыстырғанда К-700 маркалы трактордың бағасы 1287 есе, МТЗ-82 маркалы трактордың бағасы 1667 есе, астық жинайтын "Нива" комбайнының бағасы 2050 есе, Дон-1500 комбайнының бағасы - 1236 есе қымбаттады. Ал бұған керісінше осы жылдар ішінде астықтың сатылып алу бағасы бар болғаны 148 есе, мүйізді қараның бағасы - 65 есе, қой -62, сүт - 87, жұп - 66, құс - 127, жұмыртқа - 219, ауыл шаруашылығы барлық өнімдерінің бағасы – 116 есе өсті. Бұл деректерден өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасы арасындағы алшақтықты айқын көруге болады. Ауыл шаруашылығына қажетті өнімдерге бағаның бейберекеттігінен техниканы, тыңайтқыш, өсімдікті қорғайтын химиялық құралдар қолдану қауырт төмендеді.
Ауыл шаруашылығының терең дағдарысқа ұшырауына республикадағы колхоздар мен кеншарларды жаппай және тез арада жекешелендіру науқанының үлкен зардабы тиді. Бұрын 600-ден астам астық өндіретін, 700-дей қой шаруа-шылығымен шұғылданатын кеңшарлар мен колхоздар, 80-дей құс фабрикасы бар еді. Шошқа өсіретін, бордақылайтын өндірістік негізде дамыған бірнеше ірі-ірі кешендер жұмыс істеді. Халық жұмыртқамен, құс етімен толық қамтамасыз етілген еді. Шошқа етімен қамтамасыз етуге жететін мезгіл де алыс емес-ті. Тек қолбайлау болып отырған нәрсе — ол құрама жем өндіру болатын. Республика халқы жекешелендіру барысында өздерінің осы қолда барынан айырылып қалу жағдайын бастан кешірді. Бағадағы былық, бейберекеттік, жекешелендірудегі асығыстық пен науқаншылдық, қаржыландырудағы берекесіздік, басқарудың жоғарыдан төменге дейінгі жүйесін күйрету, материалдық-техникалық қамтамасыз етуді алыпсатарлыққа айналдыру және тағы басқа жағдайлар, тұтас алғанда, ауыл шаруашылығын күйретуге соқтырды. 1993 жылы кеңшарлардың басым көпшілігі жұмыскерлерге 6 айға дейін жалақы бере алмады. Көптеген кеңшарлардың адамдары 1994 жылдың қаңтарына дейін теңгенің жүзінде көрмеді.
Құрама жемнің сапасының төмендігі мен бағасының қымбаттығы құс пен шошқа шаруашылығына үлкен нұқсан келтірді. Ауыл шаруашылық өнімдерін өңдейтін, ұқсататын салаларда жаңа қуаттарды қосу, жаңа технологияны өндіріске енгізу, негізгі қорларды алмастыру сияқты жұмыстардың көлемі азайып кетті. Агроөнеркәсіп кешеніндегі жоғарыдағы айтылған және басқа да кемшіліктерді жоймай, салаға деген көзқарасты түбегейлі өзгертпей бүкіл реформаның жузеге асуына күмән келтірді.
Ауыл шаруашылығының басты саласы — егіншілік. Алайда, нарықтық қатынастарға көшумен байланысты алғашқы үш жыл ішінде көп-көрім қалыптасқан саланың берекесі қалмады. 1992-1994 жж. қатарынан егістік дала жаңбыры болғанына қарамастан егіншіліктің байырғы мәдени дәрежесі төмендеп кетті. Гербицид пен минерал тынайтқыштарды сатып алуға ақша болмай, уақытында жер жыртуға жанар-жағар май жетіспей қалған кездер жиі-жиі орын алды, дәннің сапасы (протоиннің, клейковинаның деңгейі төмендеп) нашарлады. Ал дән сапасы төмендесе, бағасы да төмендейтіні белгілі. Егін егетін жер көлемі екі еседен аса қысқарды. Осының нәтижесінде жиналған астық және одан алынған өнім азайды. Жалпы ауыл шаруашылық өнімі 1992-1998 жылдары аралығында 55 пайызға қысқарған, астық өндіру 30 миллион тоннадан 12 миллион тоннаға азайған. Оны төмендегі деректерден байқауға болады:
Жылдар
Жиналған астық млн.т
Әр гект. алынған өнім цент.
Шитті мақта мың т,
Қант қызыл-шасы мың т.
Картоп мың т.
Баубақша өнімдері мың т.
1992
29,7
13,2
252
1160
2570
985
1993
21,6
9,7
200
843
2300
808
1994
16,4
7,9
208
433
2040
781
1995
9,5
5,0
223
371
1720
780
1996
11,2
6,5
183
341
1657
778
1997
12,3
8,7
198
128
1472
880
1998
6,3
5,6
161,6
225
1263
1079
1999
14,2
13,0
249,4
294
1695
1287
2000
13,0
9,4
287,1
272
1692
1543
Жоғарыдағы кестеде келтірілген деректерден елімізде тек астық өндіру ғана емес, сонымен қатар мақта, қант қызылшасы, картоп және көкөніс өндіруде де 1998 жылға дейін едәуір азайып отырғаны көрініс тапқан. Тек 1999 жылдан басгап республиканың егін шаруашылығы саласында оң нәтижелер көрініс бере бастады. Жоғарыдағы кесте көрсеткеніндей, бұл жылы мол астық жиналды. Бидайдың әр гектарынан 14,5 центнерден өнім алынып, республика бойынша 16 миллион тонна астык өндіруге қол жетті. Астық өндіру кейінгі жылдары да өсіп отырды. Мысалы, 2000 жылы 13,0 миллион тонна, 2001 жылы— 15,9 миллион, ал 2002 жылы 18,2 миллион тонна астық өндірілді. Сонымен қатар Қазақстанда қазіргі кезеңде дәнді дақылдардың егістік алқаптарының деңгейі 12,5 — 13,0 миллион гектарға тұрақталды.
Нарық жағдайында аграрлық сектордың басты бір саласы — мал шаруашылығының халі мәз болмай, едәуір төмендеді. Малдың саны жылдан-жылға азайып отырды. Мал мен құстың кемуі негізінен осы салаға деген көзқарастың нашарлауынан болды. Малға қажетті жем-шөп аз дайындалды. Оны мынадан да көруге болады: егер 1993 жылы әрбір малға шартты есеппен 16,9 центнерден жем-шөп дайындалса, 1994 жылы 13,1 центнерден, ал 1995 жылы - 11,5 центнерден келген. Бұдан басқа шаруашылық кәсіпорындарын жекешелендіру нәтижесінде мал шаруашылығын жүргізу нысандары да көп өзгеріске ұшырады. Жеке шаруаларға бөлініп берілген малдар өнім берудің орнына сатылып кетті, немесе ауыл тұрғындарына керекті тауарларға ауыстырылды. Мал санының азаюының тағы бір себебі — бұрын Қазақстан бүкіл Кеңес Одағына арнап ет дайындаса, енді оны 15 миллион халыққа ғана есептеп өндіретін болды.
Сонымен республикада мемлекеттік санақ мәліметі бойынша мал саны 1990 жылмен салыстырғанда төмендегі кестеде келтірілген нәтижелерде көрсетеді (млн. бас):
Жылдар
Ірі қара
Қой мен ешкі
Жылқы
Шошқа
Құс
1
2
3
4
5
6
1991
9,8
35,7
1,6
3,2
59,9
1992
9,6
34,6
1,7
3,0
59,9
1993
9,6
34,4
1.7
2,6
52,7
1994
9,3
34,2
1,6
2,4
49,8
1995
8,1
25,1
1,5
2,0
32,7
1996
6,9
19,6
1,4
1,6
20,8
1
2
3
4
5
6
1997
5,4
13,7
1,3
1,0
15,4
1998
4,3
10,4
0,9
0,9
16,0
1999
4,0
9,5
1,0
0,9
17,0
2000
4,0
9,6
1,0
0,9
18,0
2001
4,3
9,6
1,0
1,0
19,7
2002
4,4
10,4
1,0
1,1
21,2
Жоғарыдағы кесте деректері көрсеткендей, Қазақстанда 1991 жылмен салыстарғанда 1999 ж. ірі қара 518 мың. басқа, қой мен ешкі 26,2 млн., жылқы - 600 мың, шошқа - 2,3 млн., құс - 42,9 млн. басқа қысқарған.
2000 жылдан басталған ауыл шаруашылығындағы тың серпіліс мал шаруашылығы саласының дамуынан да көрініс тапты. Мәселен, соңғы үш жылда мүйізді қара 8 пайызға, қой басы 9 пайызға, шошқа 40 пайызға, жылқы 1 пайызға, құс өсіру 25 пайызға артты. Қазір республикадағы мал басының 90 пайызынан астамы жеке шаруа қожалықтарының қолында жинақталған.
Мал шаруашылығын одан әрі дамыту және мал басын қайта көбейту үшін негізгі үш бағытта жұмыс істеу көзделіп отыр. Біріншіден, селекциялық — асыл тұқымдандыру жұмыстарының деңгейін көтеру арқылы қолда бар мал басының генетикалық әулетін арттыру, жоғары сапалы тұқыммен барлық аналық малды қолдан ұрықтандыруды жаппай қолға алу. Екіншіден, перспективалық мал тұқым-дарын дамыту үшін жағдай туғызу. Ауыл шаруашылығы саласының ғалымдарымен бірлесе отырып, жоғары сапалы өнім беретін мал тұқымдары анықталып, оларға мемлекеттік қаржы көздерін қарастыру. Үшіншіден, жоғары сапалы өнім беретін мал тұқымдарын табиғи өсіммен арнайыландырылған орта және ірі тауарлы өндіріске қайта бейімдеуге қол жеткізу.
Қазақстан үкіметі соңғы жылдары ауыл шаруашылығы өндірісін ұлғайтуға, егіс көлемін көбейтуге, өнім мөлшерін өсіруге бағытталған шараларды іске асыруда. Ауыл шаруашылығы саласындағы меншік түрлеріне қарамастан үкімет оларға әрдайым қолдау көрсетіп отыр. Оған дәлел ретінде 1996 жылғы бюджеттен 4,3 миллиард теңге, 1997 жылы 5,3 миллиард теңге бөлінгенін айтуға болады. Бұл қаржы қой өсіруге, минералдық тыңайтқышқа, мал тұкымын асқындыруға жұмсалған. 1996 жылы Азия даму банкісі тарапынан Қазақстанға 100 миллион АҚШ доллары мөлшерінде несие бөлінді. Оның 50 миллион доллары 1997 жылы ауыл шаруашылығы салаларына жұмсалды. Тек 1996 жылдың өзінде 630 егін және 100 мақта жинайтын шетелдік комбайндар сатып алынды. Мемлекет тарапынан ауыл шаруашылығына жылдан-жылға жұмсалатын қаржынын көбейіп отырғанын ерекше атап көрсеткен жөн. 1999 жылы оған 9 миллиард теңге бөлінсе, 2000 жылы агроөнеркәсіп саласына 11 миллиардқа жуық теңге жұмсалды.
Ауылда шаруашылық жүргізудің жаңа формалары қалыптасты. 2000 жылы республика көлемінде 96198 ауыл шаруашылығы құрылымы, оның ішінде 91471 шаруа қожалығы, 1781 өндірістік кооператив, 2886 шаруашылық серіктестігі және 60 жеке меншік кәсіпорын жұмыс істеді. Сөйтіп, 1999-2001 жылдар аралығында ауылда тиімді шаруашылық жүргізуге қабілетті меншік иелері қалыптаса бастады. Ауыл шаруашылығында жүргізілген реформалық шаралардың нәтижесінде өндірілген өнімдердің 99 пайызы жеке меншік құрылымдардың үлесіне тиді. 2003 жылдың басында мемлекеттік секторда бар болғаны 3 миллион гектар ауыл шаруашылық жері қалды. Республикадағы шаруашылыққа жарамды деген жердің 30 миллион гектарға жуығы шаруа қожалықтарының, 16 миллион гектары ауыл шаруашылығы кооперативтерінің, 37 миллион гектары шаруашылық серіктестіктері мен акционерлік қоғамдардың қолына көшті. Мемлекет ауыл шаруашылығына салықты азайтты. Салықты тек бір патент түрімен ғана төлеу енгізілді. Ауыл шаруашылығы құрылымдарының бұрынғы қарыздарының барлығы жойылды. Басқа қарыздары 5-6 жылға ары қарай создырылды.
Ауыл шаруашылығы саласындағы реформалар ондағы жалпы өнімнің өсуіне мүмкіндік берді. Мәселен, мұндағы жалпы өніммің өсу қарқыны 1999 жылы 1998 жылмен салыстырғанда 28,9 пайызға артты, 2000 жылы өсім 8,2 пайыз, 2001 жылы 16,9 пайыз, 2002 жылы 6,6 пайыз болды.
Ауыл шаруашылығы саласының қаржылық жағдайы да едәуір жақсарды. Егерде сала бойынша 1999 жылдың қорытындысында 2,6 миллиард теңге табыс түссе, 2000 жылы бұл көрсеткіш 4,8 миллиард теңгеге жетті. Ал 2002 жылдың қорытындысы бойынша табыс 10 миллиард теңгеге өсті.
Ауыл шаруашылығы одан әрі дамытудың жаңа кезеңі Қазақстанда өткен 2002 жылдан бастау алды. Бұл кезең 2005 жылға дейінгі уақытты қамтуга тиіс аграрлық өндірістегі реформаны аяқтау, ауыл шаруашылық жерлеріне жеке меншікті енгізу және ауылдың әлеуметтік бейнесін жаңғырту мәселелерімен сабақтастырыла қарастырылған.
Үкімет 2002 жылдан бастап ауыл шаруашылығына қатысты үлкен жүйелі жұмыстарды жүргізе бастады. Бетбұрысты мәселелерді айқындайтын Жер, Орман және Су кодекстерінің жобалары жасалды. 2002 жылы 5 маусымда мемлекеттік-аграрлық бағдарлама қабылданды. Ол алдағы үш - 2003-2005 жылдарды қамтиды, яғни ауылды қолдау, өркендету жылдары деп аталады. Бұл жылдары көктемгі дала және күзгі жиын-терін жұмыстарын қаржыландыру нақты және тұрақты сипат алды. Мәселен, 2002 жылы ауыл шаруашылығы салаларын қолдау мақсатында мемлекеттік бюджеттен 30 миллиард теңге қаржы бөлінді.
2003 жылдан бастап ауыл шаруашылығын және оған байланысты салаларды бюджеттік қаржыландыру елеулі түрде арта түспек. Осыған орай салаға қатынасты 77 бюджеттік бағдарламаны қаржыландыруға биылғы жылы 40 миллиард теңге қаржы бөлініп отыр. Оның 30 миллиарды аграрлық секторды дамытуға, 10 миллиарды ауылдың әлеуметтік мәселесіне, оның ішінде, денсаулық сақтау, білім беру салаларына, ауылды ауыз сумен қамтамасыз етуге жұмсалады. Ал 2004 жылы ауыл шаруашылығын дамытуға мемлекеттік бюджеттен — 50 миллиард, 2005 жылы — 55 миллиард теңге бөлу жоспарланған.
Қорытып айтқанда, еліміздің ауыл шаруашылығына жан-жақты көмек көрсету арқылы оның деңгейін көтеру, соның ішінде қазіргі кездегі егістік көлемін сақтау, одан алынатын өнімді өсіру, қолда бар малдың санын одан әрі кемітпей, тұрақтандыру ісін жүзеге асыру көзделген. Ол үшін Елбасының ''Қазақстан-2030" Жолдауында атап көрсетілгендей, кеңшарларды жекешелендіру, мал басын тұтастай жекеменшік қолына өткізу шаралары алдағы уакытта ауыл шаруашылығының дамуына жаңа серпін береді деп күтілуде.
V-бөлім. Қазақстан – тәуелсіздік егемен мемлекет.
Отыз бесінші тарау. Қазақстанның көлік және жол қатынасы.
1. Республика темір жол қатынасы.
2. Қазақстан автомобиль жол қатынасы.
3. Республиканың су және әуе жол қатынасы.
4. Қазақстан құбыр жолдары.
Республика темір жол қатынасы
Тәуелсіздік алған Қазақстанның көлік қатынасында темір жолдың маңызы ерекше зор. Өйткені темір жол арқылы республиканың халқы тек біздің елімізде ғана емес, сонымен қатар бүкіл жер бетінің барлық аймақтарына ешқандай қиындықсыз бара алады және қажетті тауарларын жеткізе алады. Қазіргі кезде Қазақстан темір жолынын үлесіне көлік қатынасыньң барлық түрлері бойынша тасылатын жүктің төрттен үш бөлігі қалалар мен ауылдар, басқа да жерлерге жол жүретін адамдардың тен жарьмы тиеді. Темір жолдарды техникалық жағынан қамтамасыз ету және жүк тасу женінде Қазақстан ТМД елдері арасында Ресей мен Украинадан кейінгі үшінші орынды алады. Міне, осымен байланысты темір жол көлігіне талаптар жыл өткен сайын өсіп отыр және оның басты міндеттері Президент Н. Ә. Назарбаевтың "Қазақстан-2030" стратегиялық Бағдарламасында көрініс тапқан. Олар: темір жол қатынасының негізгі бағыттарын қазіргі кезеңнің талабына сай қайта құру, сондай-ак,, Трансазия магистралы бойынша жүк тасуды жетілдіру. Шет елдермен байланыс жасауда аса маңызды Достық-Ақтоғай станциялары арасындағы жол қатынасын одан әрі дамытып, тасылатын жүктін көлемін жылына 10 млн. тоннаға жеткізу. Жүк тасылатын басты аймақтарда қазіргі кезеңін талабына сай жүк сақтайтын терминналдарды ұйымдастыру: барлық көлік және коммуникациялық, орындардың құрылымдарьн қайтадан қарап жетілдіру т. б.
Бұл маңызды мәселелерді шешуде Қазақстан темір жол құрылымын одан әрі жетілдіру ерекше орын алады. Республикада 1977 жылға дейін өз алдына бөлек, бір-біріне бағынбайтын Тың темір жолы, Алматы және Батыс Қазақстан темір жол бөлімдері жұмыс істеді. Бірақ олардың іс жүзіндегі қызметі 1991 жылдан басталған нарықтық экономика талаптарына сай келмеді. Нәтижесінде 1991-1998 жылдар аралығында жолаушылар тасу екі есеге, жүк тасу айналымы 4 есеге азайды.
Сондықтан, темір жол көлігінің жұмысын жақсарту, олардың баскару құрылымдарын жетілдіру және темір жол бөлімдерін ірілендіру мәселелеріне ерекше көңіл бөлінді. 1997 жылғы 31 қаңтарда Үкімет қаулысымен Алматы, Тың және Батыс Қазақстан темір жол бөлімдері біріктіріліп, республикалық мемлекеттік "Қазақстан темір жолы" кәсіпорны құрылды. Ал 2002 жылы бұл мемлекеттік кәсіпорын Үкіметтің қаулысымен "Қазақстан темір жолы ұлттық компаниясы" жабық акционерлік қоғамына айналдырылды.
2002 жылы Қазақстандағы темір жолдың ұзындығы 13,6 мың шақырымға жетті, оның бойындағы темір жол станцияларының саны 720 болды. Олардың арасында жүктерді сорттап бөлуде өзінің қызметімен ерекше бөлінетін Қарағанды-Сортировочная, Астана, Павлодар, Шу, Арыс, Қандағаш станцияларын атап көрсетуге болады. "Қазақ, темір жолы" жабық акционерлік қоғамының басқару құрамына департаменттер, жеке басқармалар және кәсіпорынның жергілікті жерлердегі бөлімдері т.б. кіреді. Бұдан басқа оған халықты қажетті тауарлармен қамтамасыз ететін, денсаулық сақтау, жолды жөндеу, құрылыс, ғылыми-экономикалық жобалау, телефон-телеграф байланысы, станция жанындағы жолдарда жүктер айналымын қамтамасыз ету басқармалары қарайды.
Казақстанның территориясы ұлан-ғайыр үлкен болса да, ол темір жолдың ұзындығы жағынан қазірде көптеген алдыңғы қатарлы дамыған мемлекеттерден әлде қайда артта қалып отыр. Сондықтан тәуелсіздік алған алғашқы жылдардан бастап республика өз жерінде жаңа темір жолдар салу және темір жол станциялары мен желілерді қайтадан жаңартуға ерекше назар аударуда. Осы мақсатта "Қазақстан темір жолы" 1998-2000 жылдар, 2001-2010, 2011-2020 және 2021-2030 жылдарды қамтитын езінің болашакқа бағытталған бағдарламасын жасаған. Онда, әсіресе, халықаралық темір жол желілерін құруға ерекше назар аударылған. Олар Қазақстан территориясында басты екі бағытты қамтиды. Біріншісі — Орталық (Достық-Ақтоғай-Арыс-Шеңгелді, Достық-Ақтоғай-Арыс-Ақтау жолдары). Екіншісі — Солтүстік (Достық-Ақтоғай-Саяк- Мойынты-Астана- Пресногорьков жолдары). Бұдан басқа халықаралық мемлекеттік жүктерді тасуда Республиканың Батыс (Аксарай-Мақат-Бейнеу), Орталық Азия (Шеңгелді-Қандағаш-Озинки) темір жол баыттары қарастырылған.
Халықаралық темір жол қатынасын дамытуда Достық стапциясы ерекше рөл аткарады. Өйткені ол Еуропа және Азия елдерінін арасындағы экономикалық байланыстарды жүзеге асыруда үлкен маңызды орын алады. Бір айтатын жәйт XX ғасырдың 50-ші жылдары салынған Ақтоғай-Достық Темір жолы көп уақытқа дейін пайдаланылмады. Бұл жол тек 1988 жылы КСРО мен КХР арасындағы жаңа келісімге қол қойылғаннан кейін ғана қозғалысқа еніп, жұмыс істей бастады. Мұнда 1995 жылға дейінгі баға бойынша төрт жыл ішінде 6,4 миллиард теңгенін құрылыс жұмыстары жүргізілді. 12,5 шақырым басты және 30 шақырым станция аралық жолдар салынды. Достық станииясына қажетті барлық материалдық-техникалық базалары нығайтылды.
1991 жылы қыркүйекте Достық станциясы арқылы Қазақстан мен Қытай арасында жүк тасу, ал 1992 жылы Маусымда жолаушылар тасу жүзеге асырылды. 1994 жылдан бастап Достық-Алашанькоу станциялары арқылы халықаралық жүк тасу жүргізіле бастады. Бұл жаңа жол бағыты жүк тасуды Еуропадан Азияға дейінгі су жолмен салыстырғанда 50 пайызға қыскартты және Қытайдың оңтүстік жағалауындағы теңіз порттарын қысқа жолмен Қазақстан, Ресей, Украина және Белоруссия сауда-өнеркәсіп орталықтарымен байланыстырды. Нәтижесінде Қазақстан мен Қытай, Өзбекстан және Онтүстік-Корея сауда байланыстары Достық станциясы арқылы едәуір өсті. Тек 2002 жылдың өзінде жүк тасу 1994 жылмен салыстырғанда 10 есеге артып, 6 МЛН. тоннаға жетті. Достық станциясы арқылы Қытайға қара және түсті металдар, мұнай, химиялық заттар мен тынайтқыштар, ескі металл сынықтары, қағаз, мақта т.б. жіберіледі. Ал Қазақстанға Қытай жағынан өнеркәсіп жабдықтары, жеңіл және тамақ өнеркәсіп тауарлары, кокс, құрылыс материалдары т.б. әкелінеді.
Алдағы жылдары бұл екі ел арасындағы экономикалық байланыстарды одан әрі дамыту қарастырылған. Мәселен, 2001 жылы қаңтар айындағы екі ел арасындағы жасалған бойынша жақын арада Достық-Алашанькоу станциялары арқылы жүк өткізу 2-3 есеге арттыру көзделген.
Достық-Алашанькоу темір жолын пайдалану Қытайдың Тынық мұхиттағы Ляньюнган, Циндао, Тяньцзин порттарын Үрімші арқылы Ұлы Жібек жолымен Иранға, Түркияга және Ресей арқылы Еуропаға шығуға жағдай жасады. Қазірде бұл Трансазиялық жол желісінің ұзындығы 10,5 мын шақырым, оның 1,8 мың шақырымы Қазақстаи жері арқылы өтеді. Бұл темір жол магистралы Достық станциясы арқылы Ақтоғай-Алматы-Шеңгелді станцияларын басып өтіп, одан әрі Ташкент-Теджент-Серахс-Мешхед-Тегеран-Анкара арқылы Стамбулға жетеді. Бұл халықаралық темір жол желісін іске қосуда І996 жылы аяқталған ұзындығы 290 шақырым Теджент-Серахс-Мешхед аралығындағы темір жол құрылысын аяқтаудың үлкен маңызы болды. Оның іске қосылуы онтүстік бағытта Тынық мұхит жағалауларымен Жерорта теңізін байланыстыруға, ал Солтүстік бағытта темір жол қатынасын Қазақстанның Достық-Ақтоғай-Арыс-Шеңгелді-Астана-Преснегорьков станциялары арқылы жүзеге асыруға мүмкіндік берді. Бұл темір жол магистралы Еуропа мен Азия құрлығы арасындағы қатынасты бұрынғы Ресейді Транссібір магистралымен салыстырғанда 600 шақырымнан 4 мың шақырымға дейін қысқартты.
"Казақстан-2030" Бағдарламасының талаптарьна сай 1998 жылы мамыр айында алғаш рет егемен Қазақстанның тарихында Павлодар облысының Аксу қаласы мен Шығыс Қазақстан облысындағы Конечная темір жол құрылысы басталды. Жолдың жалпы ұзындығы — 184 шақырым. Жол құрылысы екі жақтан бірдей тез арада жүргізіліп, 2000 жылы 8 желтоқсанда аяқталды. Жолды салуға республиканың әртүрлі аудандарынан 1500 жұмысшы қатынасты, құрылысқа 6,5 миллиард теңге жұмсалады. Бұл жол елдің Солтүстік және Шығыс облыстарының арасьндағы қатынасты 600 шақырымға қысқартты, Павлодар облысының Ақсу және Май аудандары жеріндегі табиғи байлықтарды игеруге мүмкіндік берді. 2001 жылы бұл темір жол магистралымен 7,5 миллион тонна жүк тасылса, 2011 жылы оны II миллион тоннаға жеткізу көзделіп отыр, негізгі тасылатын жүктер: көмір, мұнай өнімдері, құрылыс және ағаш материалдары т. б.Темір жол құрылысы барысында бірнеше көпірлер тұрғызылды, оның ішіндегі ең ірісі Ертіс-Қарағанды каналынын үстінен өтетін ұзындығы 300 метрлік көпір. Темір жол магистралының бойында төрт темір жол - Құркөл, Көктебе, Жұмыскер, Май станциялары салынды.
Егемен Қазақстан жеріндегі скінюі маңызды темір жол құрылысы Қостанай облысындағы Алтынсарин станциясы мен Ақтөбе облысының Хромтау қаласын байланыстыратын темір жол магистралы. Жолдың ұзындығы 387 шақырым, құрылыс жұмысы 2001 жылдың маусым айында басталды. Темір жол Қостанай облысының Қамыс ауданын, Ақтөбе облысының Айтеке би, Хромтау аудандарының жерлерін басып өтеді. Бұл жол Қазақстанның Солтүстік және Орталық аймақтары арасындағы жол қатынасын 1,5 мың шақырымға қысқартады жөнелді Ресейдің Қарталы- Орск темір жолына бағыныштылықтан босатады. Жол құрылысын 2004 жылы аяқтау жоспарланған. Оның іске қосылуы Хромтау-Алтынсарин-Тобыл-Петропавл станциялары арқылы Балтық және Қара теңіз жағалауларына шығуға мүмкіндік береді. Бүл жолмен Қазақстаның Орталық және Солтүстік аудандарынан Батыс облыстарға хром рудалары, астық, ал Ақтау, Новороссийск және Одесса теңіз порттары арқылы Украинага қара металл, ферросилав, сондай-ақ Ақтау арқылы Республиканың Солтүстік облыстарынан Иранға жыл сайын 5,5 миллион тонна астық жеткізу көзделген. Алтынсарин-Хромтау темір жолының аяқталуы Батыс Қазақстан аймағындағы Шағыркөл, Адаев, Бенқалы, Таунұр, Приорск жерлеріндегі үлкен табиғи байлықтарды игеруге серпін береді деп күтілуде.
Қазақстан болашақта Маңғыстаудағы газ-мұнай орталықтарьшың бірі — Ералиев қаласы мен Түрікменстанның Каспий жағалауындағы Түрікменбаши қаласы арасында, Шар станциясы мен Өскемен қаласы, Қызылорда мен Жезқазған, Сексеуіл мен Бейнеу станцияларын жалғастыратып темір жолдар салуды жоспарлап отыр.
Ресбубликаның темір жол қатынасын одан әрі дамытуда оның аса кажетті магистралдық учаскелерін электр жүйесіне қосудың маңызы ерекше зор. Соңғы 10-12 жыл ішінде бұл бапта бірсыпыра оң істер атқарылды. Мәселен, 199Ы994 жылдары Арыс ттеғі Щу станциялары арасындағы 600 шақырымдық жолды электр желісіне қосу жұмысы аяқталды. Ал 1993 жылдап бастап, Щу мен Алматы арасындағы темір жолды электр қуатына қосу басталды. 1996-1999 жылдары қашықтығы 190 шақырым Шу-Отар темір жолын электр қуатына көшіру аяқталды, 2000 жылы ұзындығы 90 шақырым Отар-Ұзынағаш учаскесі іске қосылды, ал 2002 жылдың көктемінде Отар мен Алматы арасындағы темір жол магистралын электр куатымен жұмыс істеуге өтеру біржолата аяқталды. Осының нәтижесінде Қазақстанда электр қуатымен жұмыс істейтін темір жол магистралының ұзындығы 3,7 мың шақырымға жетті, немесе республикадағы барлық темір жолдың 27 пайызын қамтыды. Болашақта Алматы қаласы мен Достық станциясы арасындағы темір жолды электр қуатына ауыстыру жоспарланған.
Қазақстанның темір жолы магистралын тиімді пайдалануда оның материалдық-техникалық базасын нығайту, қазіргі кезеңнің жаңа техникасы және технологиясымен жарақтандырудың маңызы өте зор. Бұл бағытта соңғы жылдары едәуір ілгерілеушілік орын алған. Темір жолды жаңа техникамен жарақтандыру ең әуелі локомотив шаруашылықтарын қазіргі кезеңдегі талаптарға сай жақсартумен сипатталады. Осыған орай, тек 2000 жылы "Қазақстан темір жол" республикалық мемлекеттік кәсіпорны бойынша 18 жөндеу, 28 айналмалы локомотив депосы мен жөндеу кәсіптік кооперативтері, 41 техникалық қызмет ету пункті, 61 керек жарақтармен қамтамасыз ету пункті және 3 тепловоздарды жуып тазартатын пунктер ұйымдастырылды.
1998 жылға дейін жұмыс істеген деполардын орнына жаңа жөндеу зауыттары құрылды. Олар: Шу станциясындағы магистралдық тепловоздарды, Атбасар станциясындағы электровоздарды, Алматыдағы жол техникаларының барлық түрлерін жөндеу зауыттары. 1999 жылдан бастап Қазалыда, 2000 жылдан бастап Құсмұрында поездарды құрастыратын және станциялардагы вагондардың жүрісін реттейтін, тепловоздарды ремонттайтын зауыттар жұмыс істейді. Осының арқасында "Қазақстан темір жолы" мемлекеттік кәсіпорны тепловоздар мен вагондарды басқа елдерге жөндеуге жіберуді тоқтатты. Республикада жұмыс істеп жатқан ремонт жасау орындары 1999 жылы 1,5 миллиард, 2000 жылы — 2,5 миллиард теңге көлеміндегі қаржысы менгерді.
Қазірде Казақстан темір жолының вагон шаруашылығына 1б пайдалану вагон депосы, 12 жөндеу депосы мен 4 вагон жөндеу ұжымы, 90 вагондарды техникалық жағынан кұту, 56 пойыздар қозғалысының қауіпсіздігін сақтау пунктері және 188 пойыздарға тіркелген вагондардын бұзылуын бақылайтын бекеттер қарайды. 1992 жылдан бастал республикада жүк таситын вагондардың азайып кетуімен байланысты, олардың жалпы санын едәуір көбейтуіе айырықша назар аударылып отыр. Ол үшін, біріншіден, мемлекеттік бюджеттен қаржыны көбірек бөлу қарастырылған, екіншіден, темір жол қызметінің тарихын көтеру арқылы вагондар сатып алу,үшіншіден, басқа мемлекеттерден вагондар алдыру, төртіншіден, жекелеген инвеситициялық көмекті пайдаланып жаңа вагондарды сатып алуды қарастыру.
Жүк вагондары паркін көбейтуде "Қазақстан темір жолы ұлттык компаниясы" жабық акционерлік қоғамы Ресей Федерациясының Жол қатынастары министрлігімен келісім жасауға үлкен көңіл бөледі. Өйткені жүк вагондарының басым көпшілі Ресейден алдырылады. Осы мәселелер бойынша 2003 жылғы қаңтар айында екі елдің темір жол басшыларының арасында жаңа келісімдерге қол қойылды. Келісім бойынша Ресей ең әуелі өз жеріндегі астық таситын вагондарды қайтаруға келісті. Бұдан басқа Ресей темір жол басшылығы Қазақстаннан тасылатын астықтың көлемінің артып отырғанын ескеріп, бекітілген техникалық жоспарда белгіленген мөлшерден тыс қосымша вагондар бөлуге келісімін берді.
Екі ел темір жолдарының жетекшілері келісім барысында тағы бір табысты уағдаластыққа қол жеткізді. Ресей жағы Байкоңыр ғарыш айлағын пайдаланғаны үшін Казақстанға төлеуге тиіс қарыз есебінен өз кәсіпорындары шығарған жаңа темір жол вагондарын беретін болды. Бұл шешім 2002 жылы жүргізілген мемлекет аралық келіссөз шеңберінде ғарыш айлағын жалға алу ақысын тауарлар арқылы есеп айырысу тәртібі туралы келісімге сәйкес жүзеге асырылып отыр.
Қазақстандағы автомобиль жол қатынасы
Қазақстандағы автомобиль жолдарының негізгі желісі тын жерлерді игерудің қарқынды кезеңінде, XX ғасырдың 60-80 жылдары салынған. Материалдык- техникалық және қаржы ресурстарының шектеулілігінен көптеген автожолдар кұрылысы ол кезде сатылық тәсілмен жүзеге асырылды. Мөселен, алғашқы сатыда жолдар техиикалық катеюрияның Ш-ІУ параметрлері бойынша, үстіңгі қабаттар жетілдірілген тәсілмен күшейтіле түскен. 1969 жылы республикада мұндай жолдардын ұзындығы 33 мың 216 шақырым болса, І981 жылы 70мың531 шақырымға, ал 1991 жылы 80 мың 216 шақырымға жеткен.
Еліміз егемендік алғаннан кейінгі жылдары Қазақстан территориясы арқылы жеті басты халықаралық автомобиль жол дәліздері қызмет етеді. Біздің еліміз арқылы негізінен транзиттік тасымал Орта Азия, Ресей және Қытай мемлекеттері арасында жүреді. Олар:
1. Харгос-Алматы-Бішкек-Шымкент-Ташкент, ұзындыгы — 1176 шакырым.
2. Шымкент-Қызылорда-Актөбе-Орал одан әрі Самараға дейін, ұзындығы — 3152 шақырым.
3. Алматы-Балкаш-Қарағанды-Астана-Қостанай, одан әрі Ресейге дейін, ұзынд ығы — 2435 шакырым.
4. Майқапшағай-Семей-Павлодар-Омбы, үзындығы -1105 шақырым.
5. Челябинск-Петропавл-Новосибирск. Бүл автомобиль маршрутының 220 кил ометрі Қазақстан жерінен өтеді.
6. Петропавл-Рузаевка-Жезқазған-Кызылорда-Әзбек-стан.
7. Астрахань-Атырау-Бейнеу-Түрікменбашы. Халыкаралық көлік доліздеріне кі ретін бұл автомобиль жолдарының Қазақстан үшін алатын орны, атқаратын ісі ерекше. Сондықтан транзиттік аса маңызға ие бұл жоғарыдағы автожол дар қызметіне бірінші кезекті көңіл белінеді.
Сонымен қатар, үкімет тарапынан жергілікті жолдар кұрылысына да айталықтай назар аударыла бастады. Бір ескертетін жайт республика экономикасы үшін үлкен рөл атқаратын автожолдар жөндеу мен жаңадан салу жұмыстарын үкімет қазіргі кезінде негізінен жергілікті жерлерге, облыстарға жүктеген. Көлік-коммуникация салалары бойынша мемлекеттік басқару ісін жетілдіруде және онын құқыктық базасын қалыптастыруда едәуір ұйымдастыру жұмыстары жүргізілді.
1998-2000 жылдар аралығында жекелеген аймақтар жергілікті мәндегі жолдарды дамыту бағдарламасын жасап, оны орындауда бірқатар шараларды жүзеге асырды. Атап айтқанда, 2000 жылы Семей қаласында Ертіс арқылы автомобиль көпірі салынды. 2001 жылы Оңтүстік Қазақстан облысында жалпы ұзындығы 640 метр болатын 5 көпір каскады мен "Қызыл әскер" - Киров автомобиль жолы және орталықта Астана-Бурабай магистралы жұмыс істей бастады. Бұл объектілер Қазақстанның транзиттік мүмкіндігін едәуір кеңейтті. 2001 жылы автожол саласын дамытудың мемлекеттік бағдарламасын қабылдау республиканың автомобиль жолдарын дамытудағы бетбұрыс кезеңі болды. Оның талаптарына сәйкес Батыс Қазақстан облысында автомобиль жолдарын жөндеу ісінде біршама дәрежеде ілгерілеушілік орын алды. Атап айтканда, бұл аймақтағы 4225 шақырымды құрайтын жолдарға жөндеу жұмыстарын жүргізу үшін 2002 жылы мемлекеттік бюджеттен 2 миллиард теңгеден астам қаржы бөлінді. Осы қаржының күрделі жөндеуге тиесілі бөлігі сол жылы толықтай игерілді. Сондай-ақ, мұнда Орал өзені үстінен салынған көпірге қажетті құрылыс материалдары үшін жарты миллиард теңгвге жуық қаржыны облыс өз бюджетінен бөлді.
Қазақстанда 2001 жылғы автожол саласын дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес 2002-2005 жылдар аралығында жалпы ұзындығы 16 мың шақырым жолды жөндеуді жүзеге асыру және жаңа жолдар торабын салу жоспарланған. Оның ішіндегі еңбастылары- Алматы-Астана бағыты, бұл жол құрылысын 2003 жылы толық аяқтау көзделген. Бұдан басқа Алматы-Пішпек, одан әрі Ташкентке дейін, сондай-ак, Қызылорда, Шығыс Қазақстан және Батыс аймақта Атырау мен Орал қаласы аралықтарындағы жолдарды күрделі жөндеуден өткізу жұмыстары қарастырылған.
Қазакстан егеменді ел ретінде халықаралық келісімдер мен конвенцияларға қосылуы шет елдермен автомобиль тасымалдарып ешқандай кедергісіз пайдалануына мүмкіндіктер туғызды. Біздің еліміз 2002 жылдың өзінде 33 мемлекетпен үкіметаралық және ведомствоаралық екіжақты келісімдер бекітті. Ондағы ережелер халықаралық тасымалдағы қарым -қатынастарды жақсартуға, жеңілдетуге ықпалын тигізді.
Қазакстан автожол қатынасындағы ең басты мәселенің бірі - оның материалдық-техникалық базаның жағдайы болып табылады. 199І жылы Кеңестер Одағы тараған кезде Республиканың қарауына 372 мың 214 жүк таситын автомобиль, 54 мың 34 жолаушы жүретін автобустар, 848 мьщ 904 жеңіл машиналар қалды. Үкімет бұл автомобильдерді нарықтық экономикаға көшу жағдайында тиімді пайдалану жақтарын қарастырды, осының нөтижесінде көптеген экономикалық тиімсіз автопарктері таратылып, олардың техникалары жеке адамдардың меншігіне берілді. Тек 1993-1996 жылдары елде 150 автомобиль кәсіпорындары мен 9 мыңнан астам автомашиналар жекешелендірілді. Осының нәтижесінде республикада тасылатын барлық жүктің 70-80 пайызы жеке кәсіпкерлер мен ұжымдық ұйымдардың қарауына көшті.
Қазақстанда автомобиль жол қатынасын дамытуда, оның материалдық-техникалық базасын нығайтуда жыл сайын жұмсалатын күрделі қаржының маңызы ерекше зор. Стратегиялық бұл маңызды проблеманы шешуде мемлекет шет елдерден инвестициялык қаржы тартуға айырықша көңіл бөледі. Осы мақсатта біздің еліміз Дүниежүзілік Банк, Еуропалық Банк, Азия Банкі, Жапония халықаралық ынтымақтастық банкі сияқты түрлі халықаралық қаржы ұйымдарынан қолдау алып отыр. Мысалы, 1998 жылы республика бойынша тұрғындары ең көп - Астана, Алматы, Қарағанды, Шымкент қалалары өздерінің автобус паркін жаңарту жөніндегі жобасын іске асыру барысында Халықаралық қайта құру және даму банкісінен едәуір көлемдегі қаржы алды. Сонымен катар 2001-2005 жылдарды қамтитын республика автомобиль жолдарын дамыту Бағдарламасына сәйкес, бұл салаға 252 миллиард теңге жұмсау жоспарланған. Мұның өзі алдағы 3-4 жыл ішінде халықаралық автокөлік дәліздерінің Қазақстан учаскелері бойынша тарнзиттік жүк және жолаушыларды тасымалдаудағы қызметін жетілдіруде зор маңызы болмақ.
Қазақстанның жыл сайын дамып келе жатқан жол қатынасы мен коммуникациясы жоғары білімді инженер-техник кадрларды көптеп дайындауды талап етеді. Бұрын олар КСРО жоғары оқу орындарында дайындалды. Қазақстанда жол қатынасы инженерлерін дайындау алғаш рет тек 1958 жылы Өскемен қаласындағы жол құрылысы институтының ашылуымен басталды. Қазірде бұл институт Шығыс Қазақстан техникалық университеті болып қайтадан құрылды. Алғашқы жол құрылысы инженерлерін бұл оқу орны 1963 жылы дайындап шығарды.
1972 жылы автожол шаруашылығына кадрлар дайындау Алматыда Өскемен жол кұрылысы институтының жалпы техникалық факулътетінің ұйымдасуымен басталды, 1988 жылы бұл факультет сол институттың филиалына айналды. 1990 жылы бұл филиал Алматы автомобиль жол кұрылысы институты болып өз алдына бөлініп шықты. Онда жол құрылысы, автокөлік және жол машинасы деген 3 факультет пен дайындалуға тиісті мамандыктар бойынша 18 кафедра қызмет етті.
XX ғасырдың 50-жылдары Қазақстанда темір жол қатынасының зор қарқынмен дамуымен байланысты инженер-техник кадрлар дайындау ісі айырықша орын алды. Осымен байланысты Алматыда 1953 жылы Ташкент темір жол институтының оқу-консультациялық пункті ашылды. Онда құрылған алғашқы оқу тобында республиканың 25 темір жол қатынасынын жетекші кадрлары оқып білім алды. 1967 жылы бұл пункт Ташкент институтының Алматыдағы филиалына айналды. Бұл кезде Ташкент темір жол институтының оқу консультациялық пункттері Шымкент, Ақтөбе, Петропавл, Ақмола қалаларында да ұйымдасты. Ал 1976 жылы қыркүйек айында Ташкент институтының Алматы филиалы Қазақ мемлекеттік темір жол қатынасы институты болып өз алдына отау тікті. Оған сол жылы темір жолды пайдалану, автоматика, телемеханика, темір жол байланысы, вагон шаруашылығы, темір жол құрылысы, жол шаруашылығы және т.б. мамандықтар бойынша 600 адам қабылданды. Жиырма жыл ішінде бұл институт 12 мың темір жол инженер кадрларын дайындап шығарды.
Қазақстан үкіметінің 1996 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен Алматы темір жол көлігі институты мен Алматы автомобиль жол құрылысы институтын біріктіру негізінде Қазақ көлік және коммуникация академиясы құрылды. Осы уақыттан бері М. Тынышбаев атындағы Қазақ және коммникациялар академиясы Қазақстанның алдыңғы қатарлы жоғары білім беретін оқу орындарының біріне айналды. 2003 жылы Академияда 47 мамандық бойынша 20 мыңнан астам студент жастар оқиды.
1996 жылдан бері Академияның материалдық-техникалық базасын нығайтуда, жаңа оқу-әдістемелік лабораториялар ашуда, оқу бағдарламаларын тереңдетіп жетілдіруде, оқу орнының Астана, Ақтөбе, Ақтау және Шымкент қалаларындағы филиалдары одан әрі нығайтуда үлкен ұйымдастыру жұмыстары жүргізілді. Академияда ғылыми ізденіс пен терең әрі жан-жақты техникалық-экономикалық біліммен сусындата алатын ең таңдаулы ғалымдар мен оқытушыларды шоғырландыру қалыптасты. Оқу орнында тек 2001-2002 оқу жылында халықаралық және республикалық академиялардың 18 толық мүшесі және корреспондент-мүшесі, 57 ғылым докторы, профессорлар, 125 ғылым кандидаты және доценттер жұмыс істеді. Академия алдағы уақытта да қоғам мен өмірге аса қажетті көлік инженер кадрларын даярлауда алатын орны одан әрі биіктеп, оның көш-бастаушыларының бірі болатыны айқындалған.
Республиканың су және әуе жол қатынасы
Қазақстан көлік қатынасында су жолының да рөлі айтарлықтай. Республикада өзен-көлдер, Каспий теңізі арқылы жүк тасымалдау темір жол мен автомобиль жолдарынан кейін үшінші орынды алады. Су жолы қатынасы едіміздің ең басты өзендерінде жүргізіледі. Олар Шығыста -Ертіс өзені, мұндағы кеме қатынайтын су жолының ұзындығы - 1715 шақырым, Батыста - Жайық өзені, су жолының ұзындығы - 1164 шақырым, Онтүстікте -Сырдария, су жолының ұзындығы - 840 шақырым, Іле өзені, су жолының ұзындығы - 880 шақырым, Балқаш көлі және оған құятын Қаратал өзені, кеме қатынайтын су жолының ұзындығы - 978 шақырым. Ал Орталық Қазақстанда су жолының қатынасы жоқ деуге болады. Жалпы XX ғасырдың 70-80 жылдарында Қазақстандағы өзендер арқылы қатынастың ұзындығы 5632 шақырым қашықтықты қамтып, онымен тасылатын жүктің көлемі (ағаш, мұнай, мұнай өнімдері, құрылыс материалдары т. б.) 390 мың тоннашакырымды құрады. Өзендер арқылы жолаушыларды тасу жұмыстарын жүргізетен Ертіс, Жайық өзендерінде т.б. жерлерде су жол параходтығы ұйымдастырылды.
Егемендік алған 1991 жылдан бастап Қазақстан өз жеріндегі су жолының қатынасын дамытуға барынша көңіл бөліп, бірсыпыра ұйымдастыру жұмыстарын іске асырды. 1996 жылы Семей, Павлодар, Өскемен, Орал, Атырау және Қапшағай қалаларында өзен-көл қатынасымен айналысатын мемлекеттік кәсіпорындар кұрылды. Дегенмен соңғы жылдары Қазақстанғы өзен-көл су жолдарын Каспий теңізімен қатынас басып оза бастады, Оған Маңғыстау аймағындағы табиғи жер асты байлықтарын, соның ішінде уран, мұнай-газ қазба байлықтарын көптеп тасудың үлкен әсері болды. Онда XX ғасырдың 60-шы жылдарында бұрыңғы Шевченко портының орнына Ақтау қаласы бой көтерді. Осы қазба байлықтарын игеру мен тасымалдау жұмысы қалада атом электр станциясын, химия өнеркәсіп орындарын салуға үлкен ықпалын тигізді.
Ақтау портына дейін Каспий теңізінде Атырау портының жүк тасудағы рөлі жоғары еді. Кеңестер Одағы кезінде ол мұнай және мұнай өнімдерін тасуда алдыңғы орынға шықты. Бұл кезде Атыраудан кейінгі екінші теңіз порты болып, Маңғыстаудың солтүстік бөлігінде орналасқан Баутино саналды. Ол арқылы тұщы су, мұнай өнімдері, ағаш материалдары, астық-ұн, азық-түлік тауарлары, көмір т. б. тасылды.
Соңғы жылдары бұл теңіз порттарын Қазақстанның Маңғыстаудағы негізгі теңіз қақпасы болып саналатын Ақтау порты басып озды. Мұнда Маңғыстау тубегі аймағьндағы теңіз жүктерінің. 90 пайызы тасылады. Ақтау порты арқылы Қазақстан Республикасы Түркменстан, Азербайжан, Дағыстан, Төменгі Еділ, Иран, Түркия т. б. мемлекеттермен сауда-экономикалық қатынастарын жүргізеді. Болашақта Ақтаумен Жерорта, Қызыл теңіздеріне, Пәкістан, Ауғанстан мемлекеттеріне, Үнді мұхитына шығу көзделген.
Сондықтан Қазақстан Ақтау теңіз портын қазіргі кезеңнің талаптарына сай қайтадан құрып жарақтауға ерекше көңіл бөледі. 1996 жылы Ақтау порты ашық акционерлік қоғамынан республикалық мемлекеттік "Ақтау теңіз сауда порты" кәсіпшілігіне айналды. Ондағы мақсат аймақтын әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін инвестициялар тарту, жаңа жұмыс орындарын ашу, кәсіпкерлік қызметті ынталандыру еді.
1999 жылы Ақтау портын қайта құрудың екінші кезеңі толықтай аяқталды. Оған 74 миллион АҚШ доллары көлемінде қаржы жұмсалды. Нәтижесінде Ақтау порты қазіргі заманға сай көп салалы жүк сақтайтын басты терминал болып саналады.
Қайта құрудың бірінші кезеңі Ақтау портына жоғары технологиялык деңгейде қызмет көрсетуге, жыл мезгіліне байланысты күндіз-түні жұмыс істеуге, айына 100 мың тоннадан астам жүктерді және 500 мың тонна мұнайды өңдеуге мүмкіндік беріп отыр. Порттың жүк өткізу қабілеті жылына 8 миллион тонна мұнай мен 1,5 миллион тонна әртүрлі тауарларды қамтиды.
Портты одан әрі жарақтандыру шенберінде отандық жеке меншік инвесторлардың есебінен астық терминалының құрылысы аяқтадды.Сол сияқты, ТАСИС желісі бойынша бөлінген 2 миллион евро есебінен паром кешенін қайта жарақтау жұмыстары жүзеге асырылды. Бұл темір жол вагондарындағы жүктерді паромға кедергісіз сырғытып түсіруге және шығаруға мүмкіндік берді.
2000 жылы Ақтау порты жүк тасуды үш есеге, мұнай жөнелтуді бір жарым есеге дейін ұлғайтты. Бұл қарқын 2001 жылы да сақталды, сөйтіп жалпы жүк жөнелту көлемі 5841,9 мың тоннаға жетті. Ақтау-Баку-Ноушахр (Иран) бағыттары бойынша тұрақты автопаром қатынасы ашылды. Сондай-ақ, Ақтау қаласында Отандық "Қазтеңізкөлікфлот" ұлттық кеме қатынастары компаниясының негізі қаланды.
Қазакстан көлік қатынасы салаларының бірі - әуе жолы болып саналады. Еліміз егемендік алғанға дейін республикада Қазақ Азаматтық авиация басқармасы қызмет етті. Кейінірек ол өзгертіліп "Қазақстан әуе жолы" ұлттық авиакомпаниясы болып қайтадан құрылды. XX ғасырдың 80-ші жылдары Қазақстан аэрофлот басқармасы жыл сайын 5,5 миллион жолаушы тасыды, 34 миллион гектар егістік жерлерді өндеді, 55 мын тоннаға дейін жүк және пошта қызметін атқарды. Кеңестер Одағы тараған кезде "Қазақстан әуе жолы" компаниясы көптеген қиындықтарға ұшырап, бірнеше ондаған кішігірім авиакомпанияларға бытырап кетті. Олардың басым көпшілігі жолаушылар тасуда жарамсыз болып шықты. 1998 жылы республика құқық министрлігінде тіркеуден өткен 62 авиакомпаниялардың 23-нен басқаларының өзіне тиісті әуе кемелерінің жөндеу паркіде болмады. Республикада есепке алынған 553 ұшақ пен тікұшақтың 66 пайызы ұшуға жарамсыз деп табылды.
Сондықтан Қазақстан үкіметі әуе жол қатынасына үлкен көңіл бөліп, тікелей өзіне қарайтын мемлекеттік Эйр Қазақстан авиа компаниясың құрды. Бұл компанияның қызметінде XX ғасырдың 90-шы жылдары көптеген қиындықтар кездесті. Тек 2001 жылдан бастап мемлекеттің көмегі арқасында "Эйр Қазақстан" компаниясының жұмысы едәуір жақсара түсті. Сол жылы компания 2830 ұшу рейсін орындады. Оның 58 пайызы Қазакстан Республикасының өз ішінде, 18 пайызы ТМД елдеріне, 23 пайызы алыстағы шет мемлекеттерге жасалды. Соңғы жылдары әуе жолы арқылы жүк тасуда жеке авиа компаниялар алдыңғы қатарға шыға бастады. Олар барлық тасылатын жүк көлемінің 60 пайызын қамтыды.
Қазірде Қазақстанда республикалық маңызы бар 20 әуежай қызмет етеді. Оның төртеуі мемлекет меншігінде, 6 әуежай жеке компаниялардың қолында, қалғандары коммуналдық-ұжымдық меншіктерге қарайды. Республика бойынша халықаралык әуе жолдарын қамтамасыз ету тек 14 қалалық әуежайларға жүктелген. Олар: Астана. Алматы, Ақтау, Ақтөбе, Атырау, Қарағанды, Қостанай, Петропавл, Тараз, Орал, Өскемен, Шымкент, Павлодар, Семей қалалары.
Қазақстан егемендік алғаннан кейін, халықтың сұранысын қанағаттандыру, ұшу қауіпсіздігі мен жолаушыларға қызмет көрсету мәдениетін арттыру мақсатында "Эйр Астана" ЖАҚ мемлекеттік авиакомпаниясы Боинг-737-700, Боинг-737-800 тәрізді батыстық үлгідегі жаңа ұшақтарды пайдалана бастады. Республиканың әуе кеңістігінің транзиттік әлеуетін дамыту барысында ұшуға рұхсат етілген әуе жолдарының ұзындығы арта түсті. Егер 1995 жылы әуе жолдарының ұзақтығы 9 мың шақырым болса, 2002 жылы ол 50 мың шақырымға артты. Оған әуе жолдары мен аэродромдарды қазіргі заманғы радиотехникалық құралдармен жарақтандыру арқылы қол жеткізілді. Мұның өзі Еуропа мен Азия арасында әуе қатынасын жүзеге асыратын шетелдік әуе кеңістігін толық пайдалануына әсерін тигізді. 1998-2002 жылдар аралығында Қазақстан аспаны арқылы өтетін халықаралық транзиттік дәліздердің саны 56-дап 72-ге дейін есті. Оның ұзындығы 49 мың шақырымды құрайды, бұл 1997 жылға қарағанда 6 есеге көп. Астана, Қарағанды, Тараз, Актөбе қалаларының — әуежайларында техникалық- жарақтану бағытында ауқымда қайта жаңғыртулар жүргізілді. 2003 жылы Алматыдағы жаңа әуежай кұрылысын аяқтау жоспарланып отыр.
Қазақстан қубыр жолдары
Қазақстанның құбыр жолдарына мұнай құбырлары мен газ құбырлары жатады. Республиканың батысында ұзындығы 154 шақырымдық алғашқы мұнай құбыры - Доссор-Ракуш-Каспий аралығында 1917 жылғы Қазан революциясына дейін салынған. 1934 жылы ұзындығы 830 шақырьм Каспий-Орск мұнай құбыры, ал 1966 жылы ұзындығы 141 шақырым Өзең-Жетібай-Ақтау құбыры жүргізілді.
Мұнай-газ құбырларының Қазақстанда кеңінен салынуы XX ғасырдың 60-жылдары Маңғыстау түбегінде жер асты қазба байлықтарының жаңа көздерінің табылуымен байланысты жедел өрістеді. Атап айтқанда, 1968-1970 жылдары ұзындығы 1500 шақырым Өзен-Атырау-Самара континентальдық аса ірі мұнай құбыры салынды. Қазірде Қазақстан жері арқылы үш басты мұнай құбырлары өтеді. Олар: Кенқияқ-Орск, Омбы-Павлодар-Шымкент-Чарджоу, Теңіз--Атырау-Самара мұнай құбырлары. Бұдан басқа республика территориясымен ұзындығы 3 мың шақырым Орта Азия — Орталық мұнай құбыры, сондай-ақ Маңғыстаудан Еділ бойы арқылы Украинаға дейін ұзындығы 2,5 мың шақырым халықаралық мұнай құбыры жүргізілген.
1997 жылы 2 сәуірде Қазақстан Президентінің жарлығымен елдің барлық мұнай құбырларын және кәсіпорындарын біріктіретін "ҚазТранОйл" ұлттық акционерлік компаниясы құрылды. Оған Қазақстанның мұнайын сыртқа шығару, оны тасуда басқа мемлекеттердің мұнай компанияларымен бірігіп қызмет істеу, магистральдық мұнай құбырларының желісін дамытуға шетелдік инвестициялар тарту, мұнай құбыры бойынша барлық ұйымдық мәселелермен айналысу жүктелді.
Компанияның өндірістік кұрамына ұзындығы 62636 шақырым мұнай кұбырлары, 3377 шақырым су кұбыры, 32 насостық қотару станциясы, 18 мұнай өнімдерін қабылдау және оны басқа жакқа шығару пунктері, тағы да басқа маңызды объектілер бағындырылды. Сондай-ақ Республикадағы магистральдық мұнай құбырларын басқаруды қамтамасыз етуде жан-жақты автоматтандыру жүйесін құру көзделген. Осы мақсатта "ҚазТрансОйл" компаниясы 2005 жылға дейін Өзен - Атырау - Үлкен Шаған - Қаламқас -Қаражанбас - Ақтау мұнай құбырларын, Өзен-Шаған, Сайутес - Қаламқас, Бейнеу-Өзен, Астрахан-Маңғыстау су құбырларын техниқалық жағынан кайта құруды аяқтауды жоспарлап отыр.
2001 жылы наурыз айында "ҚазТрансОйл" компаниясының басқаруымен ұзындығы 1580 шақырым Каспий құбыр консорциумы (КТК) жобасының бірінші кезегі аяқталды. Мұның өзі Қазақстан мұнайын әлемдік рынокқа шығаруды молайтуға мүмкіндік берді. Тек Ресеймен мұнай тарнзитінің көлемін 2 есеге ұлғайту туралы шартқа қол қойылды. Сонымен қатар Солтүстік Каспий арқылы Новороссийскіге дейін Теңіз-Атырау-Астрахан-Новороссийск аралығында екінші мұнай құбырын салу жоспарланды. Оның құрылысы 1999 жылғы мамыр айынан бері жүріп жатыр, құрылысқа жұмсалатын қаржының көлемі 2,3 миллиард долларды құрайды. Бұл жоспарланған қаражатпен қамтамасыз ету шет ел және Қазақстан мұнай компания-ларына жүктелген.
Халықты сұйық отынмен қамтамасыз етуде газ кұбырының маңызы өте зор. Патшалық Ресей тұсында газ құбыры тұрғызылмаған. Оны дамыту тек Кеңес өкіметі жылдарында басталды. Нәтижесінде 1956 жылдан бастап газ құбырын салу жеке өнеркәсіп саласына айналып, газ өндіру 40 есеге өсті. Бұған XX ғасырдың 60-70 жылдары жүргізілген ұзындығы 3070 шақырым Орта Азия - Орталық газ құбырының үлкен әсері тиді.
Қазақстанда алғашқы газ кұбыры 1970 жылы Батыстағы Теңге кәсіпшілігінде іске қосылды. 1971 жылы ұзындығы 610 шақырым Бейнеу-Өзен-Бекдаш газ құбыры салынды. 1972 жылы ұзындығы 310 шақырым газ құбыры Манғыстау аймағындағы Өзен-Бейнеу аралығын жалғастырды. Республика жеріндегі негізгі табиғи газ кен орнының ең бай қоры Батыс Қазақстан облысындағы Қарашығанақ жерінде табыл-ды. Мұндағы бай газ қорын пайдалану 1984 жылдан бастап жүзеге асты, оның құрылысын "Қарашығанақ-газпром" акционерлік қоғамы жүргізді. Алдағы уақытта республиканы газбен қамтамасыз етуде бұл компанияның алдына үлкен міндет жүктелген. Өйткені Қазақстанда табиғи газдың жетіспеушілігі өте күрделі проблемаға айналып отыр. Республика бойынша қазірге кезде жылына 9,5 миллиард текше метр газ өндіріледі, оның 4 миллиард текше метрі сыртқа шығарылады. Жалпы елімізде газдың зерттеліп табылған қоры 250 жылға жетеді деп есептелген. Бір айта кететін жайт, газдың жер астындағы қоры негізінен Қазақстанның солтүстік-батысында - Каспий ойпатында, Солтүстік Қазақстанда, Торғай аймағында шоғырланған. Сондықтан оны Оңтүстік Қазақстан жеріңе алып келу мемлекетке қиынға түсіп отыр.
Бұл күрделі мәселені тез арада шешу үшін Қарашығанақ-Ақтөбе және Ұрықтау-Ақтөбе газ құбырларын салу, оны Бұқара-Орал газ құбырына қосу жоспарланған. Мұның өзі оны Байқоңыр қаласына, одан әрі Қызылорда, Түркістан қалаларына жеткізуге мүмкіндік береді. Осыған орай 1994 жылы ұзындығы 600 шақырым Ақсай-Ақтөбе газ құбырының құрылысы басталды, ол Батыс Қазақстан облысындағы Қарашығанақ газ кен орнын Бұқара-Орал газ құбырымен байланыстырады.
Болашақта Қызыл Октябрь-Арқалық-Астана газ құбырын салу қарастырылуда. Ол Қазақстанның Батыс аймағын Орталық облыстарымен байланыстыруды көздейді. Сондай-ақ, Богадинка-Есіл-Петропавл-Көкшетау-Ақмола- Қарағанды және Омбы-Павлодар-Семей-Өскемен газ құбырларын жүргізуде жоспарланған. Бұл газ құбырлары арқылы Ресейдің Түмендегі газ кен орнын пайдалану көзделген.
Газ құбыры жүйесінде Қазақстанның жер астындағы табиғи газды сақтайтын үш басты қоймасы бар. Оның біріншісі Ақыртөбе газ қоймасы Тараз қаласынан 60 шақырым, Газли-Ташкент-Бішкек-Алматы газ құбыры жолынан 3 шақырым жерде орналасқан. Екінші үлкен "Базой" қоймасы Ақтөбе облысы жерінде, үшіншісі - Арал теңізі маңында Бүқара-Орал газ магистралы бойында жасақталған. Олардың жалпы сиымдылығы 3,6 миллиард текше мстр. Қазіргі кезде одан тек Актөбе облысына ғана газ жіберіліп тұрады.
2000 жылы ақпан айында Қазақстан үкіметінің қаулысымен "ҚазТрансГаз" ұлттық мемлекеттік комиания-сы құрылды. Оны құрудағы басты мақсат - еліміздің магистральдық газ құбырлары арқылы газды тасымалдауды ұйымдастыру, қалалар арасында табиғи газды тиімді беліп жеткізу және тасымалдау. Сондай-ак, бұл компания жер астындағы табиғи газды тауып, оны шығарумен де айналысады. 2000 жылдьң маусым айында бұл компания Жамбыл облысындағы Амангелді газ кен орнын игеру және Ақтөбе облысы жерінде мұнай кен орындарын іздестіріп табу, оны шығару тендерін жеңіп алды. Оған жұмсалатын инвестициялык қаржының көлемі - 100 миллиои АҚШ доллары. Амангелді газ кен орнын игеру арқылы Қазақстанның оңтүстік аймағын газбен қамтамасыз ету проблемасын шешу көзделген. "ҚазТрансГаз" компаниясы алдына таяу арада Жамбыл облысы жеріндегі Шу-Сарысу газ кен кезін игеру міндеті қойылған. Мұндағы Амангелді кен орнының зерттелген газ қоры 25 миллиард текше метр — деп есептелінген. Қазірде бұл газ құбырының құрылысы жоғары қарқынмен жүріп жатыр. 2004 жылы ол пайдалануға берілгенде, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Алматы облыстарын табиғи газбен қамтамасыз ету проблемасы негізінен шешілетін болады.
Қорытып айтқанда, соңғы кезде Қазақстанның газ құбырын дамытуда едәуір табыстарға қолы жетті. Тек 1998-2002 жылдары газ саласындағы транзит көлемі 6,5 миллиард текше метрге ұлғайып, экспорт 4 есе өсті. Осымен байланысты транзиттен түскен кіріс 2 есе, ал экспорттан түскен табыс 13 есс артты. Бұл аталған саланы дамытуға бағытталған инвестициялар көлемін 40 еседен астам өсіруге мүмкіндік берді. Тұтастай алғанда, Қазақстан Республикасы Президентінің көлік-коммуникация салаларын дамыту бойынша "Қазақстан-2030" Стратегиясын іске асырудың алғашқы жылдарына қойған міндеттері негізінен жүзеге асып орындалды.
V-бөлім. Қазақстан – тәуелсіздік егемен мемлекет.
Отыз алтыншы тарау. Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік және мәдениеттің дамуы.
1. Халықтың әлеуметтік жағдайындағы қиындықтар мен мәселелер.
2. Еліміздің мәдени дамуындағы өзгерістер.
Халықтың әлеуметтік жағдайындағы қиындықтар мен күрделі мәселелер
Тәуелсіз Қазақстан егеменді ел болғаннан кейінгі алдына қойған басты мақсатының бірі - адамдардың жақсы тұрмысын іс жүзінде қамтамасыз ететін қоғам орнату. Осы орайда әрбір адамға кәсіпкерлік еркіндік пен мүмкіндік туғызып, жоғары әлеуметтік мәртебеге жетуін қамтамасыз ету, экономиканың өсуі мен тұрақтануына және оның дүниежүзілік шаруашылық байланыстарына, интеграциялануына орай еңбек табыстарын, зейнетақыны және жәрдемақыны арттыру бүгінгі күннің қажеттілігінен туындап отыр.
Әлеуметтік салада егемендікке жеткеніміздің басты көрсеткіштері: ұлттық, байлықтың көбеюі, халықтың тұрмыс тіршілігі дүние жүзіндегі озық дамыған елдермен арамыздағы артта қалушылық пен алшақтықты азайту, яғни технологиялық дамудағы және тұрмыс жағдайы деңгейіндегі айырмашылықты қысқарту. Бұл мақсатты жүзеге асыру ұлттың әлеуметтік қабілетіне байланысты. Оған құндылықтар жүйесі, оку-білім, кәсіби шеберлік, білім-ғылым базасының деңгейі, ұлттық нарықтық қатынас, қоғамдық институттардын даму дәрежесі және т.б. жатады.
Алайда, қоғамдық қатынастардың өзгеруімен және нарыктық экономикаға көшумен байланысты XX ғ. 90-шы жылдары жақсы өмір сүру халықтың көпш ілігінің көзінен бұл-бұл ұшты, оның тұрмыс жағдайы жыл сайын төмендеп отырды. Еліміздің экономикасының құлдырауымен байланысты еңбек ақы, зейнетақы, жәрдемақы бұл жылдары тиісінше дәрежеде өспей, тауарларды ырықтандыру деңгейінен ондаған есе артта қалып қойды. Халықтың материалдық-тұрмыстық жағдайының үнемі нашарлауы, баға мен ақшаның құнсыздану жылдамдығының өсуі адамдардың болашақка деген сенімсіздігін, моральдық-психологиялық дағдарысқа ұрынуын күшейтті, рухани жүдеулік өрбіді.
Еліміздің барлық аймақтарында өндірістің құлдырауы және соған байланысты халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуі демографиялык жағдайға әсерін тигізді. Мұны бала туу мен өлім-жітімнін, сондай-ақ, халықтың республикадан тыс жерлерге көшіп кетуінің жай-күйін сипаттайтын көрсеткіштерден анық байқауға болады. Мәселен, 1991-1995 жылдар аралығында әр мың тұрғынға шаққанда бала туу деңгейі 21,0 адамнан 16,6 адамға дейін азайды. Сонымен қатар басқа жақтарға, соның ішінде Израильге, Германияға, АҚШ-қа, Ресейге т.б. жерлерге қоныс аударушылар көбейді. Олардың саны: 1992 жылы - 352 мың, 1993 жылы - 333 мың, 1994 жылы - 542 мың, 1995 жылы - 423 мың, 1996 жылы -229,4 мың, 1997 жылы - 299,4 мың, 1998 жылы - 243,6 мың, 1999 жылы - 162 мың, 2000 жылы - 156,8 мың, 2001 жылы -143,6 мың болды. Осы себептермен байланысты халықтың саны жылдан-жылға қысқарды. Егер 1992 ж. Қазақстанда -17 млн. халық болса, 1993 жылы - 16 млн. 871 мын, 1995 жылы - 16 млн. 539 мың, 1996 жылы - 16 млн. 41 мык, 1997 жылы - 15 млн. 860 мың, 1999 жылдың басында 14 млн. 951 мын, ал 2002 ж. басында 14 млн. 820 мын адам болған немесе 1992 жылмен салыстырғанда республикада тұратын халықтың саны 2 миллион 180 мың адамға қысқарған. Соңғы кезде қалада тұратын халық көбейді, еліміздегі барлық халықтың 57%-ы қалаларда, ал қалған 43%-ы ауыл-селоларда тұрады.
Республика көлемінде 131 ұлт пен ұлыстың өкілі тұрып жатыр. Бір айрықша бөліп айта кететін жайт, қазақтар саны бірте-бірте басымдыққа ие болып келеді. Мәселен, XX ғ. 60-шы жылдары қазақтар елде тұратын халықтың үштен бірін қамтыса, 1997 жылдың басында олар республика халқының тең жарымын құрады. 1999 жылдың басындағы халық санағы деректері бойынша қазақтардың саны 8,2 млн. адамға жетіп, жалпы халықтың 53,4%-ін қамтыған.
Экономикалық реформалар процесі тереңдеп, еңбек рыногіндегі жағдай неғұрлым шапшаң шиеленіскен сайын халықты жұмыспен қамту проблемасы күрделенді. Адамдардың еркін еңбек етуге және қалаған мамандығын таңдап алуына деген құқықтары сөз жүзінде қалды. Нәтижесінде 1991 жылдан бастап республикада жұмыссыздық басталды. Бұған басқа елдерден жұмыскерлер алып келуінің де кері әсері тиді. Оны темендегі деректер көрсетеді: Кестеде көрсетілгендей, 1991 жылы жұмыс сұрап келгендер саны 185 мың адам болса, 1996 жылы оның саны 562 мың адамға жеткен, толық жұмыссыз деп саналғаны -1991 жылы 44 мың адам болса, 1996 жылы - 391,7 мың, жыл ішіндегі жұмыссыздар пайыз есебімен 1991 жылы - 0,05 болса, 1996 жылы бұл көрсеткіш 5,6%-ға жеткен, ал 2002 жылы жұмыссыздар саны жалпы еңбекке жарамды халықтың 8,1 пайызын қамтыған. Бұған қоса көзге көрінбейтін жұмыссыздық тағы бар, бірақ ол көп жағдайды дәл есепке алынбайды. Ресми деректерге қарағанда уақытша жұмыс істемейтін адамдар негізінен кәсіпорындардың жиі тоқтауына байланысты орын алған.
Қазақстандағы ауылда тұратын халықтың әлеуметтік жағдайы Одақ кезінде де басқа республикалар мен, экономикалық аудандармен салыстырғанда кейін қалып келгені белгілі. Оның үстіне бізде ауыл шаруашылығының үлес салмағы үлкен, тұрғындардың көп бөлігі ауылдық жерде тұрады. Осыған қарамастан дағдарыс алдымен ауылдағы халыққа қаттырақ тиді. Мұның себептері де бар. Әуелі ауыл шаруашылығы өнімдері мен өнеркәсіп және басқа салалар өнімдерінің бағасы арасында үлкен алшактық туды. Тепе-теңдіктен өте алыс баға алшақтығы ауыл шаруашылығын қатты күйзеліске әкеп соқтырды. Оған колхоздар мен кеңшарларда тез арада жекешелендіру науқаны қосылды. Көптеген бұрынғы кеңшарларда жыл бойы еңбек ететін 600-800 адамның үштен бірі, кей жерде жартысы жұмыссыз қалды. Жастар лек-легімен жұмыс іздеп қалаға ағылды. Қалаға келгенде де олар қарық болған жоқ. Не баспана, не дайын жұмыс пен табыс жоқ, сәнделіп жүріп азын-аулақ саудамен, рэкетпен, ұрлық-қарлықпен шұғылдаиып, мындаған қазақ жастары қылмыскерлер қатарын толтырды.
Сондықтан бүгінгі ауыл жастарының болашағы бұлыңғыр екенін жан-жақты ескеріп, оларды қаладан кетіп жатқан басқа ұлттардың жұмыс орнына орналастыру шаралары жүргізілді. Осымен байланысты Елбасы Н. Назарбаев 2002 жылы Ақтау қаласында республика жастарының конгресінде сөйлеген сөзінде болып жаткан қиындықтарды жеце білуге, аянбай енбек етуге, ен басты болашақ қоғамның жақсы азаматы болу үшін тиянақты білім алуға шақырды.
Егемен мемлекеттің әлеуметтік саладағы жүзеге асыратын істерінің бірі-еңбек ақыны жолға қою, өнімді еңбек еткен адамның жалакысын үнемі өсіріп отыру. Ол саудамен, алып-сатарлықпен шүғылданатын адамнан кем таппауы керек. Бірақ іс жүзінде бұл аса маңызды мәселе XX ғ. 90-шы жылдары езінің шешуін таппады, әсіресе, мемлекеттік бюджеттің карауындағы халықка білім беру, денсаулық сақтау, жоғары оқу орындарының оқытушылары, мәдениет пен ғылым саласыньң қызметкерлерінің алатын жалақысы өте төмен деңгейде қалып қойды. Жалақыны бетімен жіберу үкіметтің реформа жасаудағы кателіктерінін бірі болды. Елдің көбі әліде болса жүмысты аз істеп, ақшаны көп алғысы келеді. Халық шаруашылығы жетекші салаларының жұмысшылары мен қызметкерлері мемлекеттік бюджетте тиісті ақшаның болмауы себепті жалақыларын бірнеше ай бойы ала алмайтын халге жетті. Міне, осының салдарынан шахтерлердің, мектеп мұғалімдерінің, дәрігерлердің ереуілге шығуы жиілей түсті.
Әлеуметтік проблемадағы тағы бір шешімін табатын мәселе - ол шалғай аудандарда, шөл және шөлейт жерлерде, Арал, Семей полигоны сияқты экологиялық апат аймағында тұратын халықтың тұрмысын көтеру. Жасыратыны жоқ, ол жерлердің барлығында негізінен өзіміздің қандастарымыз, казақ ұлтының өкілдері тұрады. Сондыктан осы маңызды әлеуметтік мәселені қолға алмай, оны тиісті дәрежеде шешпей, Қазакстанның экономикасы жөнінде айту қиын.
Қазақстанның әлеуметтік саласындағы басты мәселелердід бірі - зейнетақымен қамтамасыз ету. Соңғы кезде елімізде зейнеткерлердің қатары едәуір өсіп, олардың саны 2002 жылы 3 миллион адамға жетті. Бірақ көптеген аймақтарда халықтың осы әлеуметтік тобы өзінің маңдай тер, табан ақысының қайтарымын ала алмауы олардың наразылығын туғызды. Сондықтан үкімет, оның Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі зейнетақы қарызынан құтылу мақсатында басты үш бағытта бірқатар жұмыс жүргізді. Біріншісі - зейнетақының бұрынғы қарыздарын жабу, екіншісі - казіргі зейнетақыны уақытында төлеу, ал үшіншісі - зейнетақы жүйесін реформалау. Бұл үш бағытта жүргізілген іс-шаралар бірсыпыра қайтарымын беріп, 1999 жылдың зейнетақы қарызын төлеуде бірқатар шаралар іске асырылды. Әсіресе, жеті-сегіз ай бойы зейнетақыларын ала-алмай келген ауыл тұрғындарына ерекше көніл бөлінді.
Халықтың тұрмысындағы елеулі көрсеткіш, ол - тұрғын үймен қамтамасыз ету. Кеңес өкіметі тұсында да, одан кейінгі жылдарда да тұрғын үй адамдардың ең басты мұқтажы болып қала берді. Осыған қарамастан республикада тұрғын үй салу жылдан-жылға азайған үстіне азайды. Мәселен, 1988 жылы үй салу көлемі елімізде 8,8 миллион шаршы метрге жетсе, 1993 жылы ол 3,5 миллионға дсйін ксміді, 1995 жылы тек 1,5 миллион шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілсе, 1996 жылы оның көлемі бір миллиондай ғана болған, ал кейінгі 1997-1999 жж. одан әрі төмендседі.
Тек Қазақстан экономикасының 2000 жылдан бастап ілгерілеуімен байланысты тұрғын үй құрылысы соңғы жылдары қайтадан көтерілді. 2002 жылы үй құрылысына 29,4 миллиард теңге инвестициялық қаржы жұмсалды немесе 2001 жылмен салыстырғанда 7,9 пайызға артты. Жаңадан 1402,7 мың шаршы метрді қамтитын 11,2 мың пәтер іске қосылды. Үй құрылысы, әсіресе, Алматы мен Астана қалаларында кең еріс алды. Мұндағы тұрғызылған үй көлемінің құрылысы жалпы республика бойынша салынған тұрғын үй көлемінін, 17,9 және 14,3 пайызын қамтыды.
Соңғы кезде коммуналдық қызмет көрсету айтарлықтай қымбаттады. Пәтер акы, телефон, газ бәрінің де бағасы көтерілді. Оның үстіне қалаларда, облыс орталықтарында үй, мекеме дұрыс жылынбай, ыстық су, газ болмау жиі-жиі бола бастады. Жағатын көмірге төлейтін жергілікті бюджетте ақша жоқ деп халықты тоңдырып қою орын алды.
Республикада бір кезде әжептәуір дамыған жеңіл өнеркөсіп салалары кейінгі жылдары қысқарды. Шет елдерден келіп жатқан сапасыз тауарларға бөгеу қою іске асырылмады. Жеңіл өнеркәсіп саласында өсім азайған сайын баға өсіп отырды. Мәселен, халық тұтынатын тауарлардың бағасы 1992 жылы 31 есе, 1993 жылы 23 есе қымбаттады. Ал халықтың жан басына шаққандағы табысы 14 есе ғана өсті, немесе 534 теңге болды. Тек 1992-1993 жылдардың өзінде табыстың өсуінен бағаның өсуі он есе артты. Сондықтан да халықтың басым көпшілігінің тұрмыс денгейі, хал-ахуалы темендеді және бай мен кедейге бөліну қарқын алды.
Міне, осы жағдайларды ескере отырып, Қазақстан өкіметі халықтың әл-ауқатын жақсарту, соныц ішінде халық шаруашылығы салаларында еңбек ететін адамдардың жалақысын көбейтуге назар аударды. Экономиканың артуы әлеуметтік міндеттердін үлкен кешенін шешуге мүмкіндік берді. Тек 2002 жылы орташа айлық 54 пайызға, немесе 1999 жылғы 9400 теңгеден 18 мың 500 теңгеге дейін көбейді, ең төменгі жалақы көлемі 5 мың теңгені құрады. Бүл жылдары үкімет, әсіресе, бюджеттегі мекемелер қызметкерлерінін жалақысын көтеруге кеңіл бөлді. 2002 жылы тек мұғалімдердің жалақысы 35 пайыздан астам көбейтілді. Бұл мұғалімдердің орташа айлық жалақысының мөлшерін 2000 жылғы 7 мың теңгеден 9300 теңгеге дейін, жоғары оқу орындары профессор-оқытушылардың орташа айлық жала-қысын тиісінше 10 мыңнан 17215 теңгеге дейін үлғайтуға мүмкіндік берді. Бұған қоса студенттердің айлық стипендиясының мөлшері 1500-ден 2016 теңгеге дейін өсті.
XX ғасырдың 90-жылдары еліміздің нарық қатынасына көшу Кеңестер Одағының тарауы және көрші республикалармен экономикалық-сауда қатынастарының қысқаруы көптеген материалдық қиындықтарға ұшыратты. Халық тұтынатын өнеркәсіп тауарлары, киім, аяк киім, балаларға қажетті киімдер, тоқыма бұйымдары жетіспеді. Бұл жылдары халық тұтынатын тауарлардың азайғандығын темендегі деректер көрсетеді:
Тауар түрлері
1991
1993
1995
1997
1998
1999
2000
Барлықмата тауары (млн. шаршы м)
249
188
30,4
19,6
12,7
12,5
6,8
Шөлки-шұлық (млн. жүп)
83
71
11,1
4,0
2,0
1,2
1,7
Аяк киім (млн. жұп)
43
16
2,1
1,6
1,1
0,6
1,2
Тоқыма бұйымдары (млн. дана)
112
50
9,0
3,7
1,1
1,0
0,5
Кестедегі деректерден байқалатыны 1997 жылы барлық мата тауарлары 1991 жылмен салыстырғанда 20 еседей, тоқыма бұйымдары 90 есе, 1995 жылы шөлки-шұлық 1991 жылмен салыстырғанда 8 есе, аяқ киім 16 есе қысқарған. Халықты жеңіл өнеркәсіп тауарларымен қамтамасыз ету жайы кейінгі жылдары да өзінің тұрақты толық шешімін тапқан жоқ.
Елімізде ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру жылдан-жылға азайып кетумен байланысты 1999-1998 жылдары малдан, астықтан алынатын тағамдар көлемі қыскарды және ондаған есе қымбаттады. Халык негізінен нан, сүт, картоппен күнелте бастады. Оны төменде келтірілген деректерден көруге болады:
Азық-тулік тауарларын өндіру көлемі 1991-2002 жж.
Өндіру Көлемі (мың тонна)
1991
1993
1995
1997
1998
2000
2001
2002
Ет өндіру (мың тонна)
1524
1312
985
717
636
623
654,5
672
Сары май
76
67
30,1
68,5
43,5
43,5
—
—
Сұт өнімдері
5555
5575
4619
3335
3364
3730
3923
4020
Жұмыртқа (млрд)
4075
3288
1841
1266
1388
1572
1800
1900
Кондитерлік Бұйымдар
210
111
29,8
25,2
25,2
28,2
—
—
Кестедегі деректер тамақ өнеркәсібінің күйзеліс күйінен біраз мағлұмат береді. Ет өндіру 1991 жылмен салыстырғанда 1997 жылы 12,5 есе, сары май-18 есе, сүт өнімдері-11,6 есе, өсімдік майы-6 есе, кондитер бұйымдары 9 есеге жуық кеміген. Бұл жылдары шет елдің колбасасын (Франция, Ресейдің т.б. елдердің), қантын (Ресейдің, Қытайдың), тауыгын (АҚШ-тын, басқа да елдердін), ірімшігін (Ресейдің, Голландияныа), өсімдік майьн, арағын (10-15 слден) сатып алу артты. Әсіресе, астық жеткілікті бола тұра макарон, печенье, пряник шығаруды азайту бұқара халық үшін түсініксіз болды.
Азық-түлік түрлерінің азаюы адамдардың тағам рационының кұрамдық сапасының төмендеуінс әкеп соқтырды. Оны төмендегі кестеден байкауға болады:
Әр адам басына (килә)
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
Ет және ет өнімдері
63
60
58
52
50
50
45
44
44
Сут және сүт өнімдері
275
265
251
229
211
196
206
211
235
Жұмыртқа (дана)
179
174
143
97
70
69
79
90
102
Балық балық өнімдері
4,8
4,8
5,2
4,8
4,6
3,5
3,6
3,0
3,5
Құмшекер
19,6
18,4
18,9
18,5
17,6
18,1
20,3
20,3
21,0
Өсімдік майы
6,1
7,1
7,4
7,6
7,4
6,5
6,8
7,2
8,9
Картоп
92
82
77
70
67
68
60
60
66
Көкөніс және бақша дақылдары
63
51
54
56
52
55
70
76
80
Нан өнімдері
156
184
203
185
185
200
137
101
105
Жеміс және жидек
17
10,0
10,0
11,0
10,0
9,0
7,0
9,0
15
Кестеден көрініп тұрғандай, соңғы жылдары адам ағзасы үшін аса пайдалы азық; түрлерін (ет, сүт, жеміс) түтыну жағы азайып, нан өнімдерінің үлес салмағы өсе түскен. Мәселен, 1998 жылы ет және ет өнімдерін пайдалану 1992 жылмен салыстырғанда әр тұрғынға 20 килә, сүт және сүт өнімдері 66 килә, жұмыртқа-101 данаға, картоп 32 киля жеміс 11 килә кеміген. Керісінше пан енімдері 43 киләға өскен.
Сондықтан осы жоғарыда көрсетілген жағымсыз деректерден тиісті қорытынды шығарып, қайткен күнде де экономиканы, соның ішінде аграрлық сектор саласы арқылы халықтың тұрмысын, тамақтануын, әл-ауқатын жақсарту үкмет алдында жақын арадагы езекті мәселелердің бірі болып қойылды. Ауылды өркендетудің басты факторы агроөнеркосіп кешенін тұрлаулы әрі серпінді дамыту және оның экономикасын осы заманғы нарық қағидаттары негізінде шапшан ілгерілету шаралары жүзеге асырылды. Мұның өзі ауыл шаруашылығы салаларын 2000 жылданбастап едәуір деңгейде дамытуға кол жеткізді. Жоғарыдағы деректер көрсеткендей ет ендіру 672 мың тоннаға, сүт өнімдерін өндіру 4 млн. 20 мың тоннаға, жұмыртқа 1,9 миллиард данаға өсті. Осының арқасында республика тұрғьндарының жан басына шаққанда аса қажетті азық түрлерін (сүт, жүмыртқа, жеміс-жидек) тұтыну біршама жақсарды.
Қазақстан үкіметінің әлеуметтік саясатының маңызды бір саласы зейнетақыны одан әрі арттыру болып табылады. Бұл бағытта елімізде он қалыпты үрдіс жалғасын табуда. Атап айтқанда, зейнетақының ең төменгі мөлшері 1998 жылы 3 мың теңге болса, 1999 жылы үкімет оған 500 теңге қосты. 2000-жылы тағыда 500 теңге қосылып, 4 мың теңгеге жетті. Үкімет зейнеткерлердің өтініш тілектеріне байланысты 2002 жылы қосымша 455 теңгені ең төменгі мелшердегі зейнетақы алатындарға қосумен бірге, 10 мың тенгеден төмен жалақы алатындарғада қосты қосты. Ал ондай зейнетксрлердің саны бір миллион 100 мың адамды қамтыды. Жалпы 2000-2002 жылдары зейнетақы төлемдерінің ең аз мөлшері үш мәрте артып, 23 пайызға өсті. 2003 жылдың басында Президенттің жарлығымен зейнетақы көлемі тағыда 12 пайызға кетерілді, сөйтіп ең төменгі зейнетақының келемі 5 мың теңгеге жетті. Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2004 жылға арналған республика халкына Жолдауында 2003 жылы 1-ші шілдеден бастап зейнетақының ең төменгі деңгейін 5,5 мың теңгеге дейін көтеру жоспарланған. Сондай-ақ, Жолдауда әрбір зейнеткердің еңбектегі еншісін, жұмыс өтілін, зейнеткерлікке шыққан кездегі жалақысын ескеріп, зейнетақының неғұрлым әділетті шамасын белгілеу туралы айтылған. Бұл шараларды жүзеге асыру үшін бір жарым жылдың ішінде қосымша 60 миллиард теңге бөлінетіндігі атап көрсетілді.
Өтпелі кезенде баска салалар секілді медицина саласы да айтарлықтай қиындыктарды бастан кешірді. Қаржының тапшылығынан ауруханалар мен емханалар тұрғындарға ойдағыдай қызмет көрсете алмады. Әсіресе, шалғай ауылдардағы ауруханалар мен дәрігерлік қызмет көрсететін пункттердің жағдайы тым нашар болды. Кейбір ауылдарда медициналық мекемелер жұмыс істемеді. Қаржының жетіспеушілігінен жабылып қалған ауруханалардың саны көбейді. Денсаулық сақтау саласында істейтін дәрігерлер мен мейірбикелердің қатары қысқарып, 1997 жылы республикада 57 мың дәрігер және 150 мың мейірбике қалды. Дәрігерлердің еңбек ақысы аз, жұмыстары қиын, нағыз жауапкершілікті талап етеді. Олардың айлыктарын уақытысында төлемейтін аймақтар өсті. Міне, осындай себептерден келіп, елдің тұрғындары, әсіресе, ауылдық жерлерде дәрігерлік көмекке зәру болды. Әлеуметтік зардабы зор ауру түрлері, соның ішінде жұқпалы, тері-венерологиялық аурулар, өкпе ауруларының түрлері, жүрек қан тамырлары аурулары, аналар мен балалардың анемеяға шалдығуы көбейді, өлім-жітім өсті. 1991-1995 жж. аралығында әр мың тұрғынға шакқанда өлім-жітім 8 адамнан 10,1 адамға дейін көбейді, ал әртүрлі себептермен қайтыс болған адамдардың саны 1991 жылы 134,5 мың болса, 1995 жылы 168,3 мыңға жетіп, яғни 25,0%-ке артты.
Сондыктан осы жағдайларды ескере отырып, үкімет тарапынан медицина саласына жұмсалатын қаржы 1997 жылы 21,4 миллиард теңгеге өсірілді. 1998 жылы 29 миллиард теңге болса, 1999 жылы 54,1 млрд. теңге бөлу карастырылды. Сонымен катар саланы экономикалық басқару әдісіне көшіруді тездету, дәрігерлік сақтандыруды бірте-бірте енгізу, оны мемлекет меншігінен алып, жекешелендіруді қолға алу, дәрігерлік мекемелерді бюджеттен тыс қаржыландыру көздерін кеңейту, сондай-ақ "Халық денсаулығы" ұлттық бағдарламасын және т. б. іс-шараларды жүзеғе асыру шара- лары жүргізілді. Нәтижесінде соңғы бес жылда сәбилердің шетінеу керсеткіші 7 пайызға, аналардың қайтыс болуы 36 пайызға төмендеді. Тұтастай алғанда бала туудың және халықтың табиғи есімінің артуы байқалды. Соңғы жылдары денсаулық саласындағы жекеменшік секторы 16 пайызға өсті.
Халықтың денсаулығын сақтау және оның деңгейін көтеру мақсатында Президенттің жарлығымен 2002 жыл -Денсаулық жылы деп жарияланды. Денсаулық жылының аясында ауылдағы көптеген медициналық мекемелер жөндеуден өтті. Денсаулық сақтау саласының 88 нысаны жаңадан салынды. Олардың арасында Атырау мен Қызылордадағы облыстық ауруханалар бар. Бір аудандық аурухана, 16 ауылдық учаскелік аурухана, 71 ауылдык дәрігерлік амбулатория, 25 фельдшерлік-акушерлік пункт қалпына келтірілді және жаңадан ашылды. Халықты, бірінші кезекте, қант диабетімен,туберкулезбен және онкологиялық аурулармен ауыратындарды дәрілік препараттармен жабдыктау жақсарды.
Денсаулық жылында 4,2 миллион ауыл тұрғындары тексеруден өткізіліп, 36 пайызға жуық науқас есепке алынды. Одан басқа 75 мыңнан астам әскери қызметкер арнайы медициналық тексерістен өтті. 2002 жылы ауруларға қарсы адамдарды егумен қамту 97 пайызға жетті. Балалардың сіреспемен, кұл ауруымен, көкжөтелмен аурушаңдығы, эпидемиялық наротит 45 пайызға, қызылша 25 пайызға дейін төмендеді.
Денсаулық жылы шеңберінде 12-18 жасқа дейінгі бір миллион 690 мың оқушыға медициналық тексеру жүргізілді. Мұның әзі балалар денсаулығын уақытылы аныктауға және қолданылатын шараларға жоспар жасауға мүмкіндік берді. 2002 жылдын тағы бір ерекшелігі, жеке Денсаулық, сақтау министрлігі, Санитарлық-эпидемиологиялық бақылау және Фармация комитеті кұрылды. Мұндай медициналық мекемелер бұрын республикада ұйымдаспаған болатын.
Жалпы 2000--2002 жылдары денсаулық сақтау саласын республиқалық бюджеттен қаржыландыру екі еседен астамға, жергілікті бюджеттен - 50 пайызға дерлік ұлғайды. Мұның өзі медицина қызметкерлері жалақысының өсуіне жағдай жасады.
Қазақстан мәдениетінің дамуындағы өзгерістер
Қазакстан егемендік алуымен байланысты қазак халқының рухани өмірінде мәдени жаңа процестер кеңінен өріс алды. Халыққа білім беру, ғылым мен мәдениет өз дамуының кең жолына шықты. Олар бұрынғы Кеңес Одағы кезеңіндегі партиялық идеология мен саяси қағидалардын қыспағынан құтылды.
Сондықтан өтпелі кезеңнен қиыншылығына қарамастан, егемендік алған кезден бастап, Қазакстанда білім жүйесінде көптеген оң өзгерістер орын алды. Ең бастысы, оқу мазмұны өзгерді. Білім стандарттары жасалды, окытудын жаңа әдістемесі енгізілді. Қазақ- стан Республикасындағы білім берудің жай-күйі алғаш рет 1995 жылы көктемде оку саласы қызметкерлерінін республикалық кеңесінде егжей-тегжейлі талқыланды. Кеңесте атап көрсетілгендей, халыкка білім беру саласында бірқатар оң өзгерістерге қол жеткені айтылды. Бірыңғай орта мектептердің орнына мектепте болашак ұрпакка білім беруде плюризм орнап келеді. Соңғы жылдары гимназиялар, лицейлер, жеке және авторлық мектептер ашылып, жұмыс істей бастады. Тарих, Ана тілі және 1-5 сыныптар үшін оку пәндері бойынша оқулықтар шығарылды. Егер соңғы кезге дейін Қазақстан мектептерінде тек бұрынғы КСРО тарихы оқытылса, енді қазақ халқының өз тарихын терең талдап оқытуға көңіл бөлінді.
Халыққа білім беру саласын алға бастыруда оның материалдық-техникалык базасын нығайтуда, әсіресе; 1996-1997 жылдары үкімет тарапынан едәуір айтуға тұрарлық жұмыстар жүргізілді. Атап айтқанда, 1996 жылы білім беру саласына 65 миллиард теңге, немесе мемлекеттік бюджеттің 23,4 пайызы, 1997 жылы 73,3 миллиард теңге, яғни мемлекеттік барлық бюджетгін 21,4 пайызы бөлінді. Алайда одан кейінгі жылдары халыққа білім беру саласындағы орнықтылық және кейбірқ кезек күттірмейтін мәселелердің шешілуін желеу етіп, мемлекеттік бюджеттен қаржы бөлу бірсыпыра азайды. Мәселен, тек 1999-2001 жылдары білім беру саласына жыл сайын шамамен 12 миллиард теңге бөлініп отырғаню. Мұның өзі білім беру саласындағы кейбір келеңсіздіктерге алып келді. Балабақшалардың 82 пайызы қысқарып, окушылары аз көптеген ауыл мектептері жабылып қалған.
Мектептерде жұмыс істейтін мұғалім кадрлардың сапалық құрамында келеңсіз жағдайлар қалыптасты. 20012002 оку жылында республика бойынша педагог кадрлардың тапшылығынан мектептерде тек орта білімі бар 3,5 мыннан астам мұғалім және 6 мың басқа мамандық иелері жұмыс істеген, мектептерден жалақыны азсынып, 43,6 мың мұғалім басқа салаларға жұмысқа ауысып кеткен.
Қазақстанның Білім және ғылым министрлігінің деректері бойынша 20002001 оқу жылында елде жалпы білім беретін мектептердің саны 8007 болған, Олардың 3545-і (44,2%) қазақ, 2356-сы (29,4%) орыс, 13-і үйғыр, 81-і өзбек, 3 тәжік, 1 украин. Бір ерекше атап көрсететін жайт, әсіресе, соңғы жылдары республикада қазақ тілінде оқитын оқушылардың саны едәуір артып, 2003 жылы олар барлық мектеп оқушыларының 54,4 пайызын қамтыған.
Республика мектептерінде техникалық ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларын енгізуде де оң қадамдар өріс алды. 2001 жылы елде орта білім беру жүйесін ақпараттандырудың бірінші кезеңі негізінен аяқталды, нәтижесінде 58 оқушыға бір компьютерден келген. "Иитернет - мектепте" бағдарламасы аясында 1414 оку орны, оның ішінде 868 ауыл мектебі ақпарат желісіне қосылған.
Үкіметтің 2002-2004 жылдарға арналған Іс-қимыл бағдарламасында барлық деңгейдегі білім беру, оқытудың мемлекеттік жүйесін жетілдіру, оқу-әдістемелік кешенді қалыптастыру, мектепке дейінгі балалар мекемелерінің санын арттыру көзделген. Ауылдық жерлердегі мұғалімдерді тұрғын үймен қамтамасыз ету, олардың біліктілік деңгейін көтеруіне жағдай жасау, тағы да басқа істерді жүзеге асыру нақтыланды. Сонымен бірге кәсіптік мектептер мен колледждерге керекті оқулықтар және оқу-әдістемелік құралдарын әзірлеу жайы да жан-жақты қарастырылған.
Еліміз егемендік алған он жылдан астам уақыт ішінде республика жоғары және орта арнаулы білім беретін оку орындарында да бірсыпыра жана өзгерістер орын алды. Республиканың жетекші оқу орындары - әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық мемлекеттік университеті, Абай атындағы Алматы университеті, Қазақ ұлттық техникалық университеті және басқалар Қазақстанның тәуелсіз ішкі жәие сыртқы саясатын жүргізуге қабілетті маман кадрлар даярлайтын жаңа факультеттер ашты. Түркістандағы Ахмет Иассауй атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті, Сыртқы істер министрлігі жанынан Дипломатиялық Академия ашылып, жұмыс істейді. Бұлардан білім алып, дайындалып шықкан кадрлар, Тәуелсіз Қазақстанның сыртқы саясатын одан әрі дамытып, біліктілікпен жүргізуде өздерінің лайықты үлесін қосатынына сенім артты. Өйткені олар қазақ, орыс тілдерінен басқа шет елдермен байланыс жасауда аса қажетті ағылшын, неміс, француз, араб, қытай, хинди және тағы басқа да тілдерді меңгеріп білім алады. 1997 жылы елімізде мемлекеттік 53 жоғары білім беретін және 40-тан астам жеке меншік жоғары оқу орындары жұмыс істеді. 2002 жылы мемлекеттік жоғары оқу орындары 47-ге дейін азайды, оған керісінше ақы төлеп оқитын жоғары оку орындарының саны 160-тан асты. 2003 жылы Қазақстан Білім және ғылым министрлігінің шешімімен 43 мемлекеттік, 130 жеке жоғары оқу орындары қалдырылды.
Қазақстанның тәуелсіздік алуымен байлаиысты халықка білім беру жүйесінін халықаралық қарым-қатынасы кеңейді. 1991 жылы жуздеген республика оқушылары, студенттері мен аспиранттары оқуларын шетелдерде жалғастырса, қазірде олардың саны мыңнан асып отыр. Осы мақсатта Қазакстан Президенті жанынан "Болашақ" бағдарламасы бойынша арнаулы қор кұрылып, оны қаржыландырумен республиканың барлық жоғары оқу орындарынан жыл сайын жүздеген студент шетелдерге, соның ішінде АҚШ-ка, Ұлыбританияга, Францияға, Қытайға, Түркияға және тағы басқа да жерлерге оқуға жіберіледі. Соңғы он жылда "Болашақ" бағдарламасы бойынша 685 студент жастар шет елдерден білім алып келді. Ал 2003 жылдың басында республикалық арнайы комиссияның шешімімен 25 жас жігіттермен қыздар шет елге оқуға жіберілетін болды.
Егемендік алған жылдары еліміздің ғылымың дамыту салаларында үрдіс өзгерістер байқалды. Қазақстан Республикасы ғылым Академиясының құрылымы мен ғылыми ізденістерінің тақырыптары жана талаптарға сай қайтадан қарастырылды. Ә. X. Марғүлан атьндағы Археологиялық институт,ғарыштық зерттеу, Механика және машина, Информатика және басқару, Физика-техникалық проблемаларды зерттеу институттары ұйымдастырылды. Салалық ғылым академияларының жүйесі кеңейтілді. Қазақстан Республикасының Инженерлік академиясы жұмыс істейді, ал Ауыл шаруашылық академиясы Қазақстан ұлттық академиясының кұрамына енгізілді. Ғылыми дәрежелер тағайындау және ғылыми атақтар беру, дис-сертациялық жұмыстардың сапасын бақылап бекіту үшін республика Жоғары аттестациялық комитеті құрылды.
Тәуелсіз Қазакстанның әдебиеті мен ұлттық тілінің мәртебесін көтеруде бірқатар шаралар іске асырылуда. 30-шы жылдары нәубетке, жазықсыз жазаға ұшыраған ғалымдарды, жазушыларды, мамандарды ақтау жүзеге асты. А. Байтұрсыновтың, М. Жұмабаевтың, М. Дулатовтың, Ш. Құдайбердиевтің, Ә. Бөкейхановтың, X. Досмұхамедовтың, Ж. Аймауытовтың және басқалардың кітаптары жарық көрді. Бұлардың шығармалары ұмыт болып, мектептерде,арнаулы орта жоне жоғары оқу орындарында соңғы кезге дейін оқытылмаса, енді оқу орындарының бағдарламаларына кеңінен енгізіліп, оқушы-студент жастарға олар жөнінде жан-жақты дәріс беріледі. Мемлекеттің жаңа кезендегі жүргізіп отырған ұлт саясатымен байланысты қазақ тілін қайта түлету мейлінше көкейкесті проблемаға айналды. 1989 ж. қыркүйектегі Тіл туралы Заң және Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша ол мемлекеттік тіл деп жарияланады. Іс жүргізуді казақ тіліне көшіру жөнінде жан-жакты шаралар белгіленіп, олар жүзеге асырылуда. Атап айтқанда, Қазақстанның барлық жоғары және арнаулы орта оку орындарында қазақ, тілінде оқыту бөлімдері ашылды. Мұның өзі ауылдан қазақша оқып келген жастардың ана тілінде тиянақты білім алуына жағдай жасады.
1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан үкіметі тұңғыш рет идеологиялық өктемдіктен бас тартатынын, мәдени-шығармашылық бостандықты жариялап, оны қорғау, өнерге қол жеткізуге көмектесетін жағдайлар туғызу, жариялылықты камтамасыз ету және шығармашылық қызметкерлерінің жұмысын халыққа жария ету жөнінде міндеттемелер алды. Міне, осының нәтижесінде экономикалык қиындықтарға қарамастан, республикада мәдениеттің басты ошағы болып саналатын мемлекеттік театрлардың бірде-бірі жабылған жоқ. Қайта жаңадан Көкшетауда қазақтың музыкалық драма театры, Актөбеде драма театры, Ақмолада музыкалық драма театры, Батыс Қазақстан облысында мәдениет институты, Мәдениет министрлігі жанынан күрделі мәдениет мәселелері бойынша ғылыми орталық ашылды.
Өнердегі менеджменттің тиімді үлгісінің өмірге келген жайттары орын алды. Мәселен, Айман Мұсаходжаева "Солистер академиясы" оркестрін ұйымдастырып, бүкіл музыкалық білім беруді қайта құру жөнінде ұтымды жұмыс жүргізді. Соның нәтижесінде 1998 жылы Астана қаласьнда тұнғыш рет ұлттық музыка Академиясы құрылды. Жәния Әубәкірова музыкалық мектептің негізінде колледж, ал жазушы Әбдіжәміл Нүрпейісов "ПЕН-клубын" ашты. Осының бәрі енер саласындағы дарынды адамдардың оз идеяларын жүргізу үшін сауатты нысандар тауып жатқанын көрсетеді. Соңғы жылдары Президеит Н. Ә. Назарбаевтың шығармашылық жастармен кездесуі дәстүрге айналды. Мәдениет және өнер қайраткерлеріне арналған Елбасының стипендиясы тағайындалды. Ол жыл сайын берілуде.
Еліміздің көп ұлтты мәдениетін дамытуда 40 астам ұлттық мәдени орталықтар мен Қазакстан халық- тарының біріккен Ассамблеясы бірсыпыра жұмыстар жүргізуде. Нарықтық экономика талаптарына бейімделе отырып, 1996 жылы 22 жекеменшік киностудия мен 12 жеке меншік галерея мемлекеттің жәрдемінсіз жұмыс істеді. Соңғы кезде көптеген мәдени шаралар мемлекеттің қаржылай қолдауынсыз жүргізілуде. Республика мәдениет саясатын нақты жүзеге асыруда жоғары кәсіби мәдениет кадрлары мен мамандардың атқаратын ролі зор. Осы жағдайды ескере отырып, мәдениет саласына кажетті кадрларды дайындау ісі республиканың 5 жоғары 39 орташа арнайы оку орындарында жүзеге асырылып келеді. Сонымен қатар шығармашылық жас таланттарды тәрбиелеп өсіруде жазушылар, композиторлар, суретшілер, театр және кино онері тағы басқа шығармашылық одақтардың алатын орны ерекше. Олар тек мемлекет идеологиясын жүзеге асыру қызметімен шектелмей, шығармашылық жастардың өсіп-жетілуіне зор ықпал ететін шараларды іске асырып отыр.
Қазакстан мәдениетінің дамып-жетілуіне соңғы кездерде өткізіліп жүрген республикалық және халықаралық конкурс-фестивальдің маңызы оте зор. Атап айтқанда, "Азия дауысы", "Жас қанат", "Дәстүрлер жүлдесі", "Шығыс маусымы", "Үкілі домбыра", "Жігіттің сүлтаны", "Ермек Серкебаев шақырады" классикалық музыка фестивалі, мемлекеттік "Қазақкино" компаниясының бастауымен шетелдік кино күндерін өткізу дәстүрге айналды.
Соңғы жылдары еліміздің мәдениеті мен рухани өрлеуіне Президент Н. Ә. Назарбаевтың 2000 жылды - Мәдениетті қолдау жылы деп жариялауының үлкен маңызы болды. Бұл жылы мәдениет мекемелерін дамытуға, олардың, материалдық базасын нығайтуға бағытталған едәуір жұмыстар атқарылды. 727 мәдениет мекемелері жаңадан ашылды. Оның қатарында 468 кітапхана, 239 клуб, 5 жаңа театр мен 5 мұражай бар. Театрлар Астанада, Петропавлда, Оралда, Өскеменде және Түркістан қаласында ашылды. Корей музыкалық комедия театры, республикалық неміс драма театры, Н. Сац атындағы орыс академиялық балалар және жасөспірімдер театры жеке ғимараттарға кешті. Мәдениетті қолдау жылы аясында барлығы 2368 мәдени объекті: 1449 кітапхана, 681 клуб үйі, 49 мүражай, 11 театр, 6 кинотеатр, 2 филармония және т. б. жөндеуден өтті.
Мәдениетті қолдау жылының шын мәніндегі шарықтау шегі Түркістан қаласының 1500 жылдық тойын тойлаумен сабақтас келді. Бұл үлкен тойды өткізу барысында Қазақстан мемлекеті Күлтөбе, Отырар сиякты қалалардың, Қожа Ахмет Иассауидің кесенесін, Әзірет Сұлтан мемлекеттік тарихи-мәдени қорығын т. б. нысандарды қайтадан жаңғыртты.
XXI ғасырдың басында ЮНЕСКО деңгейінде атап өтілген Түркістан қаласының 1500 жылдық мерейтойы, Тараз қаласынын 2000 жылдығы еліміздін беделіне бедел қосты. Өйткені Түркістан қаласы қазақ және Орталық Азиядағы басқа да халықтардың өзіндік бір рухани және мәдени орталығы, екінші Мекке болып саналады. Осы орайда, біздің мемлекетіміздің мәдениет жөніндегі саясатының басты назары ұлтымыздың рухани мүмкіндігін әлемге барынша танытуға бағытталып отырғанын айтқан жөн. Мұның өзі біздің халықаралық мәдени байланысымызды нығайтуға үлкен ықпалын тигізеді.
Қазакстан тәуелсіздік алғаннан бері аз уақыттың ішінде, қазақ ұлтының және басқа халықтардың мәдениетін, оның қайнар қуатын тек ез елімізде ғана емес, сонымен қатар бүкіл әлемге таныта бастады. 1995-1997 жылдары ЮНЕСКО ауқымында Қазақстан Республикасының екі үлкен мерекесі атап етілді. Олар: ұлы Абайдың 150 жылдық және Мұхтар Әуезовтың 100 жылдық мерей тойлары. 1996 жылы Желтоқсан оқиғаларының 10 жылдығын, 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысының 80 жылдығын, дарынды ақын, дана тәлімгер, халықтар достығын жырлаушы Жамбыл Жабаевтың 150 жылдық мерей тойын тойлау еліміздің тарихындағы жарқын оқиға болды. Ал 1997 жыл жалпы ұлттық татулық және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы деп жарияланып, еліміздің барша қауымы 1932 жылы 3 миллион адамынан айырылған қазақ халқының ұлы қасіретінің 65 жылдығын және сталиндік қуғын-сүргінге түскен ұлттық интеллигенция қасіретінің 60 жылдығын атап өтті.
Ұлы Абайдың 150 жылдық және Мұхтар Әуезовтің 100 жылдық мерей тойлары арқылы Қазақстан рухани тәуелсіздігін және әлемдік мәдениеттің үдерісіне тікелей қатыса алатынын көрсетті. Оған дәлел ретінде кемеңгер жазушы Мұхтардың шығармашылығының бүкіл дүние жүзінің 72 елінде жариялануын айтуға болады. Сөйтіп, Абай, Мұхтар шығармалары, оларға арналып өткізілген тойлар арқылы бұрын белгісіз болып келген қазақ халқы бүкіл әлемге танылды.
2000 жылы қазақ әдебиетінің көрнекті тұлғалары Сәбит Мұқановтың, Иса Байзақовтың, Бауыржан Момышұлының, Жұбан Молдағалиевтің, Әнуар Әлімжановтың мерей тойлары кеңінен атап өтілді. Жыл аясында Қазакстан мәдениетінің дамуына айтулы үлес қосқан республиканың белгілі өнер қайраткерлері Ғ. Жұбанованың, Ө. Жәнібековтің, С. Мұхамеджановтың, К. Күмісбековтің және тағы басқалардың есімдерін мәңгі есте қалдыру шаралары жүзеге асырылды.
Еліміздің Президенті жарлығымен 1998 жыл - Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы деп атап өтілді. Тарих жылы тұтастай алғанда 23 ірі-ірі ғылыми форумдардың өткізілуімен ерекшеленді. Соның ішінде Республика ұлттық ғылым академиясы тарихында тұңғыш рет АКШ, Ресей, Қытай, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркия, Жапония ғалымдарынын қатысуымен отандық тарих проблемаларына арнадған арнайы сессия өткізілді. Сондай-ақ, "Жібек жолы және Қазакстан", "А. Байтұрсынов - ғылым, ағартушы, қоғам қайраткері", "Құрманғазы және мыңжылдықтар тоғысын-дағы дәстүрлі музыка", "Қазақстанмен шекаралас аумақтардың тас дәуірі" сияқты халықаралық, "Шал Күлекеұлы және ақындық дәстүр", "Қоғамдық гуманитарлық ғылымдардағы қыпшақтану" және т. б. республикалык ғылыми конференциялар жоғары деңгейде ұйымдастырылды.
XX ғ. соңғы жылы Қазақстан ғалымдары Мұхамед Хайдар Дулати, Қорқыт ата, Құрманғазы, Амангелді Иманов сияқты бірегей тұлғалардың, сондай-ақ Аңырақай шайқасының 270 жылдығы мен Қазақ хандығының 550 жылдығы сияқты айтулы мерей тойларды өткізуге жан-жақты дайындық жұмыстарын жүргізді. Республиканың барлық облыстарына, сондай-ақ, көрші елдердің шекаралас аудандарына ірі-ірі 24 ғылыми экспедициялар аттандырылды. Олар кең байтақ республикамыздың 74 ауданын аралады. Қазақ деген халық ғұмыр кешкен жерлерде ең ірі, ен іргелі этномәдени зерттеулер жүргізілді. Сонымен қатар қазақ сахарасының ежелгі дәуірінсн мағлұмат беретіп археологиялық зертгеулер жасалды. Археологиялык экспедициялар, негізінен Оңтүстік Казакстан мен Жетісу өңірінде, Ордабасы тарихи-мәдени аймағында, Орталык Казакстан аумагындағы ортағасырлық отырықшылық орталықтары және т. б. жерлерде жұмыс істеді. Осының нәтижесінде Тараз қаласына таяу жерде тастан өріліп жасалған ғажап архитектуралык ғимарат -Ақыртас кешені ашылып зерттелді. Халықаралық деңгейде Италияның Мантуя қаласында "Алтын адам: Қазақстан далалары қола дәуірінен халықтардың ұлы қоныс аударуына дейін" - атты көрмесі зор абыроймен өтті. Көрме өз жұмысын Венецияда жалғастырып, 1998 жылғы 23 қыркүйекте Рим қаласында Н. Назарбаевтың осы елге ресми сапарына орайластыра аяқталды.
Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы "Ұлытау" мұражай-қорығына кіретін Алаша хан, Жошы хан кесенелері, Қызылорда облысындағы — Балтық мешіті, Қазалы қаласындағы Марал ишан кесенесі жөндеуден өткізілді. Көкшетауда - Шоқан Уалихановқа, Таразда - Мұхамед Хайдар Дулатиге, Ақтөбеде - Құдайберген Жұбановқа, Алматыда -Шәкен Аймановқа ескерткіштер орнатылды.
Еліміздің рухани кемеңгерлерін қадір тұтып, оларға тарихи ескерткіштер орнату кейінгі жылдарыда жалғасты. Атап айтқанда, Жидебайда Абайдың мемориалдык кешені, Шымкентте Ордабасы тарихи қорығы ашылды. Алматыда, Көкшетауда Абылай ханға, Астанада әл-Фараби ескерткіші, Алматыда қазақ халқының қаһарман қыздары Кеңес Одағының Батырлары Әлия Молдағүлова мен Мәншүк Мәметованың, Қапыш Сәтпаев пен Жамбылдың, А. С. Пушкиннің, Т. Шевченконың ескерткіштері бой көтерді. Астанада жаппай қуғын-сүргін құрбандарына арналған мемориал орнатылды. Айыртауда - қазақ батырлары Қарасай мен Ағынтайға, Ресейдің Астрахан облысында - күй атасы Құрманғазыға, Ордада - Жәңгір ханға, Атырауда - Исатай мен Махамбетке, Бейбарысқа, Дина Нұрпейісоваға, Астана-да - Абайға, Кенесарыға, Актөбеде - Әбілхайыр ханға, Қостанайда - Ахмет Байтұрсыновқа, Павлодарда Сұлтанмахмұт Торайғыровқа ескерткіштер орнатылды.
Қазақ мемлекеттік халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетіне Абылай хан есімі берілді, Тараз Мемлекеттік университеті Мұхамед Хайдар Дулати атымен аталды, көптен көкейде жүрген толғақты бір мәселе –Мәдениет және мәдениеттану ғылыми-зерттеу институты Алматыда құрылды.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен 1999 жыл - ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы деп жарияланды. Осымен байланысты өткен ғасырлардан жеткен орасан зор мәдени-тарихи мұраны сақтап, оны жинақтап жаңа ғасырдың игілігіне айналдыру міндеті қойылды. Бұл жағдай бірінші кезекте мәдени-тарихи кұндылыктарды зерттеу, сақтау, рухани игеру бағытындағы іс-шараларға ерекше назар аударуға міндеттейді. Өйткені еліміздін аумағында 25 мыңнан астам жылжымайтын тарихи-мәдени объектілер бар, олардың 8 мыңнан астамы мемлекеттің қорғауына алынып, 10-ы ЮНЕСКО-ның Бүкіл дүние жүзілік мұраларды сақтау орталығының жасалған тізіміне енгізілген.
Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жұмыстары одан ірі жалғасын тапты. Нәтижесінде 19114 адам толықтай ақталса, республика бойынша зансыз жазаланған 215 мың адам өз атына жағылған қара күйеден арылды. Қазақстандық патриотизмді, отаншылдықты қалыптастыруға бағытталған кешенді әскери-патриоттық шаралар өткізілді. Республика Қарулы Күштерінің барлық бөлімдерінде "Батырларға бағышталды" атты шаралар белгіленіп,онда халық қаһармандарын еске алу кештері, салтанатты шерулер, театрландырылған көріністер, мерекелік концерттер, ұлттық мәдениет күндері болып өтті. Жастарды патриоттық тәрбиелеу ісінде, әсіресе, майдангер-жазушылар Б. Момышұ лының, Д. Снегиннің, Қ. Қайсеновтың, С. Бақбергеновтың және т.б. майдангер қаламгерлердің шығармашылық мұралары кеңінен пайдаланылады.
Жеткінишектерді ұлттар достығы, ел бірлігі мен келісім рухында тәрбиелеуді мақсат еткен студенттік кештер дәстүрге айналды. Әсіресе, А. С. Пушкин мерей тойына орайластырған поэзия мерекелері, Евразия Университетінде "Алпамыс батыр" жырыныд 1000 жылдық тойына арналған ғылыми-теориялық конференция, ғұлама тарихшы, Орта ғасырдағы ірі мемлекет қайраткері Мұхамед Хайдар Дулатидің 500 жылдығына арналған мерейтой шараларының қоғамдық-саяси тұрғыдан тәрбиелік үлкен маңызы болды. М. X. Дулатидің өлмес мұрасы "Тарихи-и-Рашиди" еңбегі қазақ тілінде жарық көрді. "Ұлытау" қоғамдық козғалысы ұйымдастырған "Алтай-Дунай" халыкаралық археологиялық-этнологиялық экспедициясы сәтті аяқталды.
Қазақстан мәдениетін дамытуда Бұқаралық ақпарат құралдары, Баспа мен полиграфияның алатын орны ерекше зор. Олардың алдында, әсіресе, сонғы жылдары мәдени мұраларды кеңінен насихаттау міндеттері қойылған. 2001-ші жылы республикада 1754 Бұқаралық ақпарат кұралдар орындары, соның ішінде, 1167 газет, 451 журнал, 121 теле және радиокомпаниялар, 15 хабар тарататын компаниялар, бірнеше ондаған баспалар жұмыс істеді. Олардың 80 пайызы мемлекеттен тыс, жекешеленген ұйымдар.
Қазакстан полиграфиялық баспаларынан тарихи-мәдени мұраларды, әлем әдебиетінің ең үздік үлгілерін жарыққа шығару жандана түсті. Соңғы жылдары алты томдық "Қазақстан ұлттык энциклопедиясының" 4 томы, Н. Ә. Назарбаевтың "Ғасырлар тоғысында", "Сындарлы онжылдық" т.б. еңбектері, 10 томдық "Тарихи және мәдени ескерткіштер" жинағы, Мұстафа Шоқай шығармаларының екі томдығы, Қытай мұрағаттары негізінде қазақ тарихына арналған бес кітап, бес томдық Қазақстан тарихының үш томы жарық көрді. Қазақ халқының 125 томдық ауыз әдебиетін, "Алаш мұрасы" атты көп томдық серияларын, Әлкей Марғұлан еңбектерінің 14 томдығын, М. Әуезов, С. Мұқанов, Ғ, Мүсірепов, Ғ. Мұстафин тағы да басқа қазақ әдебиеті классиктерінің көп томдық серияларын басып шығару қолға алынды.
Халықтың білім бұлағы болып саналатын кітапханалар жаңа талапқа сай жұмыс істей бастады. Оларды жаңа әдебиеттермен жабдықтап, компьютерлендірудің, осы заманғы ақпараттық жабдықтармен қамтамасыз етудің мүмкіндіктері қарастырылды. Кітапхана, мұражай, демалыс орталықтары қызметкерлерін қазіргі ғылыми-техникалық және әдістемелік талапқа сай оқыту, мамандығын жетілдіру, ірі мәдени орталықтарға тәжірибе алуға жіберу шаралары белгіленді. Мәдениет комитетінің жұмыс жоспарына сәйкес Түркістан қаласында мұражай қызметкерлерінің, Орал қаласында кітапхана ісі жөнінде, Қостанай, Қарағанды, Көкшетау, Актөбе қалаларында ауыл мәдениетін дамытуға арналған республикалық және аймақтық конференциялар мен семинарлар өткізілді.
2003 жылы кітапханалар қорындағы кітаптардың жалпы саны 67,7 миллион данаға, 8,4 миллион газет пен жорналдар, ондағы оқушылардың катары 4 миллионға жетті. Әсіресе, ауыл кітапханаларының жағдайы біршама түзеліп, кітап сақтауға қолайлы жаңа ғимараттарға көшті.
Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі 2001 жылы жарық көрген 198 кітаптың 96700 данасын ауыл кітапханаларына тегін таратты. Бұл бастама кейінгі жылдарда да өзінің жалғасын тапты. Мұның өзі мәдениет саласындағы орталықтардың бірі болып саналатын кітап-ханалардың санын көбейтіп, олардың жұмыстарын жандандыруда едәуір игі әсерін тигізді. 1992-1995 жылдар аралығында республика бойынша мыңға тарта кітапханалар жабылып қалса, соңғы жылдары олардың көпшілігі қайтадан қалпына келтірілді. 2003 жылы елімізде 3312 кітапхана, оның 2742-сі ауылдық жерлерде жұмыс істейді.
Мәдениет салаларының дамуында, әсіресе, халық өнерінің алатын орны, атқаратын ролі ерекше. Халық өнері ел ішінде руханиятты жаңғыртуда, жоғалған дәстүрлерді қалпына келтіруде, мәдениеттің мәнін және адамның руханиятты зерделеуін барынша қамтамасыз етуге қызмет етеді. Сондықтан соңғы жылдары халық өнерінің қайнар көзі-ауыл мәдениетінің дамуына ерекше көңіл бөлінген. Осының нәтижесінде қазіргі кезде ауыл мәдениетінің үлкен аясы қалыптастырылды. 2003 жылы республикада 7838 көркемөнерпаздар ұжымдары жұмыс істейді, олардың жұмысына бірнеше ондаған мыңнан астам адам белсене қатысады. Олардыд басым көпшілігі фольклорлық және отбасылық ансамбльдер, хор және драма ұжымдары. Хореографиялық және отбасылық ансамбльдер Қазақстанда тұратын халықтардың этникалық мәдениеті дамуының негізі болып табылады. Олар еліміздің көпұлтты мәдениетінің қайта жаңғыруы мен дамуы ісіне өздерінің лайықты үлесін қосып келеді. Міне, осы жағдайларды ескере отырып, 370 тен астам көркемөнерпаздар ұжымына "халықтық" деген құрметті атақ берілген.
Алдағы кезенде республика мәдениетін дамыту үшін барлық мүмкіндіктерді барынша пайдаланып, қолайлы жағдай жасау міндеті тұр. Бұл елімізде шығармашылық ахуалын, өресі биік өнерге деген қажеттілікті, оны ұлттық тұрғыда өркендету, мәдени бағдарламаны жүзеге асыру, жас дарындарды тәрбиелеп өсіруде өзінің тиісті нәтижелерін беруге тиіс. Осы орайда Президент Н. Ә. Назарбаев "Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналган негізгі бағыттары" Жолдауында мәдениетті дамытудың айкын жолдарын "Мәдени-тарихи мұраны сақтау" деген бөлімінде ерекше атап көрсетеді. Ондағы басты қағидалар:
Біріншіден, халықтың орасан мол мәдени мұрасын, соныц ішінде осы заманғы ұлттық мәдениетін, фольклорын, дәстүрлері мен салттарын зерделеудің біртұтас жүйесін жасау.
Екіншіден, ұлттық тарих үшін ерекше манызы бар елеулі мәдени-тарихи және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіруді қамтамасыз ету.
Үшіншіден, ұлттық әдебиет пен жазудың санғасырлық тәжірибесін қорыту және кеңейтілген көркем, ғылыми, емірбаяндық дестелер жасау.
Төртіншіден, мемлекеттік тілде әлемдік ғылыми ойдың, мәдениет пен әдебиеттің үздік жетістіктері негізінде гуманитарлық білім берудің толымды қорын жасау.
Қорытып айтқанда, мұның барлығы Қазақстанның экономикасы оңала бастаған тұста әдебиет пен мәдениет, жалпы руханият мәселелеріне айрыкша назар аударатын кез келгендігін, елдің болашағы мәдениетпен астасып жататындығын тағыда қадап көрсетеді. 2003 жылы республикалық бюджеттен мәдениет саласына бөлінетін қаржы көлемі 2002 жылмен салыстырғанда 52 пайызға өскен. Соңғы екі жыл ішінде бұл салаға бөлінген қаржы екі есеге дейін көбейді. Бұл қаржы мәдени саланы түгел қамтып, едәуір аяғынан тік тұрып кетуіне әсер етеді. Сондықтан үкіметтің басшы-лығымен мәдениет салалары алдағы уақытта да өзінің дұрыс шешімін тауып, одап әрі дами беретініне зор сенім білдіруге болады.
Тарихи оқиғалар жылнамасы:
Б.з.б. 2 миллион жылдаң 800 мың жылға дейін – дошелль Олдувей мәдениеті.
Б.з.б. 800 мың жылдан 140 мың жылға дейін - шелль және ашелль.
Б.з.б. 140 мың жылдан 40 мың жылға дейін - соңғы ашелль мен мустье.
Б.з.б. 40 мың жылдықтан 10 мың жылдыққа дейін -соңғы палеолит.
Б.з.б. ХІІ мың жылдықтан бес мың жылдыққа дейін -Мезолит.
Б.з.б. V-Ш мың жылдыктар - Неолит.
Б.З.6. ХУІІІ-УІІІғғ. – Қола дәуірі.
Б.з.б. VII-VІ ғасырлар Қазақ жерінде тайпалық одақтардың құрылуы.
Б.з.б. IV-ғғ. -б.з. ІІІ ғ. – ғұндардың тайпалық бірлестігі. Б.з.б. ІІІ-ІІ ғғ. - 6,з. Vғ.- Үйсін мен Қаңлы бірлес-тіктері.
542 ж. - "Түрік" атауының сыналы жазба ескерткіш-терінде корсетілуі.
552 ж. - Түрік қағандығының құрылуы.
576 ж. - Түріктер Сырдария мен Әмудария арасында толық билік жүргізді.
603 ж. - Түрік қағандарының Батыс және Шығыс қағандықтар болып бөлінуі.
VIIІ -ІХ ғғ.- Талас алқабында Атлах, Хамукент, Шелджи, Сус, Күл, Табакет қалаларының, Іле алқабында Тартұк, Күнгүт, Талхиз Талғар қалаларьның дәуірлеуі.
702 ж. - Батыс түрік қағандығының ыдырауы.
704 ж. - Жетісуда Түргеш қағандығы 704-766 құрылды.
714 - 715 жж. - Түргеш қағандығынын батысынан араб әскерлері қауіп төндірді. Сырдариядан әлденеше рет өтті.
720 - 721 жж. - Сүліктің әскери қолбасшысы Күли-Чор Соғдыда арабтарға тойтарыс берді.
VIII ғасырдың 30-шы жылдары - Отырар Фараб қаласы жайында жазбалардағы алғашқы дерек. 745-840 жж. - Үйғыр кағандығы.
751 ж. - Арабтардың Күланға жорығы; Талас шайкасы.
756 - 940 жж. - Қарлүқ мемлекеті Жетісуда құрылып, Қашкар, Фергана мен Сырдарияның орта ағысына дейінгі аймақта билік жүргізді.
840 ж. - Қырғыздардың ұйғыр қағандығын талқандауы.
870-950 жж. - Әбунасыр әд-Фараби толық аты-жөні: Әбунасыр Мүхаммед ибн Тархан ибн ұзлак әл-Фараби ат-түрки, Шығыстың ұлы ғалымы, философ.
ІХ-Х ғғ. - Қазақстан тұрғындары ислам дінін қабылдай бастады.
IX ғ.аяғы - ХІ ғ. басы - Қимақ мемлекеті.
ІХ-ХІ ғғ. - Оғыз мемлекеті.
X ғ - Янгикент - Оғыз мемлекетінің астанасы.
940-1212 жж. - Карахан мемлекеті.
965 ж. - Оғыз жабғуының Киев князі Святославпен одағы, Хазар қағандығының талкандалуы.
985 ж.- Князь Владимирдің оғыздармен одақтасып, Еділ булғарларына жасаған жорығы.
990 ж. - Қарахан мемлекетіне Тараз бен Исфиджаб қалаларының қосылуы.
XI ғ. - Махмуд Қашқари толық аты жөні - Махмуд ибн әл-Күсайын ибн Мүхаммед, түркі ғалымы. "Диуани лүғат ат-түрік" 1072-74 хамсаның авторы.
1210 ж. - Күшлік хан бастаған наймандардын Жетісуға қоныс аударуы.
1218 ж. - Шыңғыс хан әскері Жетісуды басып алды.
1219-21 жж.- Моңғолдардың Қазақстан мен Орта Азияны жаулап алуы.
1223 ж.31 мамыр - Қалка өзенінде қыпшақтар мен орыстар моңғол әскерімен шайкасты.
ХIII - ХV ғғ. - Алтын Орда мемлекеті.
ХIII - ХV ғғ. - Ақ Орда мемлекеті.
1227-55 жж. - Алтын Орда ханы Батыйдың үстемдігі.
1257-67 жж. - Алтын Орда ханы Беркеніц билігі.
1267-80 жж. - Алтын Орданың ханы Мөнке-Темір.
1280-87 жж. - Алтын Орданың ханы Төле-Мөңке.
1287-90 жж. - Алтын Орданың ханы Төле-Бұқа.
1291-1312 жж. - Алтын Орданын ханы Тоқта.
1312-42 жж. - Алтын Орданың ханы Өзбек.
1342-57 жж. - Алтын Орданың ханы Жәнібек.
1361-78 жж. - Алтын Орданы Орыс ханың билеуі.
1370-1405 жж. – Аксақ Темірдін үстемдігі.
1380-95 жж. - Алтын Ордадағы Тоқтамыстың билігі.
1391-95 жж. – Ақсақ Темірдің Алтын Орданы күйретуі.
1395 ж. - АқсақТемірдің Ақ Орданы жаулап алуы.
XIV ғ. соңы-ХV ғ. басы - Ноғай Ордасы.
1424-28 жж. - Барак ханның Ак Ордаға билік жүргізуі.
1428-68 жж - Әбілкайыр ханның Ак Ордада билігі.
1452-56 жж. - Ойраттардын Моғолстан мен Дешті Қыпшаққа шабуылы.
1462 – 80 жж. - Моғолстанды Мүхаммед Хайдардың билеуі Мұхаммед Хайдар Дулатидің бабасы.
1465 ж. - Керей мен Жәнібек сұлтандардың басқаруымен Қазақ хандығының құрылуы.
1480-1511 жж. - Қазан хандығындағы Мұрындық ханның билігі.
1499-1551 жж. - Мұхаммед Хайдар Дулати белгілі, тарихшы, әдебиетші "Тарих-и-Рашиди" және "Жаһан-нама" дастанының авторы.
XVғ. - Алтын Орда ыдырап, Қазан, Қырым, хандықтары құрылды.
XV ғ-дың ортасы - Астрахан хандығының құрылуы.
500-07 жж. - Әбілхайырдың немересі Мүхаммед Шай-бани ханның Орта Азияда Темір әулетін қүлатуы.
1510 ж. - Мұхаммед Шайбани хан дүние салды.
1511-1523 жж. — Қазақ хандығында Қасым ханның билігі.
1523-33 жж. - Тахир ханның билігі.
1538-80 жж. - Ақназар ханның билігі.
1582-98 жж. - Тәуекел ханның билігі.
1594 ж. – Тәуекел хан елшісінің Мәскеуге баруы.
1598-1628 жж. - Есім ханның билігі.
15-16 ғғ. - Қазақтың үш жүзінің Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз құрылуы.
1620 ж. - Жайык қалашығының ормауы.
1635-1758 жж. - Жонғар хандығы.
1645 ж. - Гурьев қаласының орнауы.
1680-1718 жж. – Тәуке ханнын билігі.
1681-88 жж. - Жоңғарлардың Қазақстанға шабуылы.
1687 ж. - Тәуке ханның Ресейге елші жіберуі.
1668-1789 жж. - Бұқар жырау ғұмыры.
1715 ж. - Тайконыр басгаған казақ елшілерінің Ресейге баруы.
1716 ж. - Н. Белоусов бастаған орыс елшілерінінТәуке ханға келуі.
1716-17 жж. - Тәуке ханның Ресейден Жоңгарияға қарсы әскери жәрдем сұрауы.
1718 ж. - Семей қаласының орнауы.
1720 ж. - Өскемен қаласының орнауы.
1723 ж. - Жонғарлардын қазақ даласына басып кіруі. "Актабан шұбырынды, Алкакөл сүлама".
1727 ж. - Қазақтардың Бұланты өзенінің жағасында жоңғарларды жеңуі.
1729 ж. - Қазақтардың Итішпес көлі жағасында жоңғарларды екінші рет женді. Аңыракай шайқасы.
1734 ж. -Кіші жүздің Ресейге қосылуы,
1734 ж. - Ор өзенінің сағасында Орынбор қаласының іргесі қаланды.
1691-1748 жж.- Кіші жүзде Әбілхайыр ханның билік жүргізуі.
1748-86 жж. - Нұралы ханның Кіші жүзде билік құруы.
1752 ж. - Петропавл қаласының салынуы.
1771-81 жж. - Абылай ханның билігі.
1781-1819 жж. - Уалиханның Орта жүздегі билігі.
1783-97 жж. - Сырым Датұлы бастаған казақ шаруаларының көтерілісі.
1791-94 жж. - Ералы ханның Кіші жүздегі билігі.
1796-97 жж. - Есім ханнын Кіші жүздегі билігі.
1797 ж. тамыз - Кіші жүздс хан кеңесінін құрылуы.
1797-1805 жж. - Айшуақ ханның Кіші жүздегі билігі.
1797-1814 жж. - Қаратай сұлтан бастаған қозғалыс.
1801 ж. - Бөкей хандығының Ішкі Орда құрылуы.
1803-46 жж. - Махамбет Өтемісүлы, акын.
1821 ж. - Оңтүстік Қазақстан қазақтарының Қокан феодалдарының қанауына қарсы көтерілісі.
1822 ж. - "Сібір қазақтары туралы ереженің" негізінде Орта жүзде хан билігінің жойылуы.
1824-45 жж. - Бөкей хандығындағы Жәңгір ханның билігі.
1824 ж. - Ақмола каласының орнауы.
1824 ж. - Азия комитетінің "Орынбор қазақтары туралы" ережені қабылдауы.
1824 ж. - Кіші жүзде хандық биліктің жойылуы.
1824-44 жж. - Орта жүзде сырткы округтердің қүрылуы.
1828-29 жж. - Бокей хандығындағы ереуіл және қазақтардың жаппай Оралга кошуі.
1836-38 жж. - Исатай Тайманұлы бастаған шаруалар көтерілісі.
1837-47 жж. - Кенесары Касымұлының Ресей отаршылдығына қарсы азаттық қозғалысы.
1845 ж. - Ырғыздың Орал бекінісі салынуы.
1847 ж. - Қапал бекінісінің салынуы.
1848 ж. - 10-шы каңтар - Ұлы жүз әкімшілігінің құрылуы.
1848 ж. - Арал теңізінің жағасьшда Косарал қалашығының салынуы.
1854 ж. - Верный қазіргі Алматы, орта ғасырда Алматы бекінісінің іргесі каланды.
1854 ж. - Семей облысының құрылуы.
1856 ж. - қыркүйек-1857 ж. каңтар - Сырдария қазақ-тарыньң көтерілісі.
1858 ж. - наурыз-шідде - Жетісу мен Онтүстік Қазақстанда қырғыз бен қазақтардың Қокан билеушілеріне қарсы көтерілісі.
1860ж. – Ұзынағашта Жетісу Қокан әскерінің күйрей жеңілуі.
1864 ж, - Патша әскерінін. Меркі, Түркістан, Әулисата, Шымкентті басып алуы.
1867 ж. - Тұркістан генерал - губернаторлығы құрылды.
1869 ж. - Орал, Торғай облыстарындағы көтеріліс.
1872 ж. - Бөкей хандығы жерінің Астрахан губерниясына қосылуы.
1873 ж. - Орыс әскерінің Хиуаға жорығы.
1880-88 жж. - Каспийдің шығыс жағына темір жол салынуы.
1881-83 жж. - ұйғыр мен дунгендердін Жетісуға қоныс аударуы.
1889-1905 жж. - Орынбор-Ташкент темір жолының салынуы.
1905 ж. - Успен руднигіндегі ереуіл.
1911 ж. - Доссорда мұнай кәсіпшілігініцашылуы.
1913 ж. 29 көкек - Торғай облысының Айдарлы кеніндегі жұмысшылар ереуілі.
1914 ж. қаңтар - Доссор мұнай-кәсіпшілігіндегі жұмысшылар ереуілі.
1916 ж. маусым - Қазакстанда ұлт-азаттық қозғалысының басталуы.
1917 ж. көкек-маусым - Орынборда, Петропавлда, Верныйда Алматыда, Әулисатада Таразда, Перовскідс, Қызылордада, Семейде, Шымкентте жұмысшы және солдат депутаттарының кұрылуы.
1917 ж. қазан-қараша - Перовскіде, Әулиеатада, Шымкентте, Орынборда кеңес үкіметі орнады.
1917 ж. 14 қараша - Орынборда Әскери-төңкерістік комитеттің құрылып каладағы бүкіл өкімет билігінің өзіне кешкендігін жариялауы.
1917 ж. 20 қараша - РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің "Россия мен Шығыстың барлық мұсылман еңбекшілеріне" үндеуін қабылдауы.
1917 ж. қараша-желтоксан - Петропавлда, Ордада, Қостанайда, Ақмолада Кеңес үкіметі орнады.
1918 ж. каңтар-наурызда - Ақтөбеде, Павлодарда, Семейде, Верныйда Кеңес үкіметі орнады.
1918 ж. 14 мамыр - РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің Ә. Жанкелдииді Дала өлкесінің төтенше комиссары етіптағайындауы.
1918 ж. 20 шілде-11 қараша – Мәскеуден Ақтөбе майданына қару-жарақ пен оқ-дәрі жеткізу жөніндегі Ә. Жанкелдиннің экспедициясы.
1918 ж. 10 қыркүйек-1919 ж. 14 казан - Черкасск ерлік корғанысы.
1919 ж. 22 қаңтар - Қызыл Армияның Орынборды азат етуі, Түркістанның еліміздің орталығымен тете байланысын қалпына келтірілуі. Ақтөбе майданының жойылуы.
1919ж. 24 көкек-11 шілде –Оралдынерлік қорғанысы.
1919ж. 16 маусым - В. И. Лениннің Орал қаласының қаһарман қорғаушыларына жолдаған құттықтау телеграммасы.
1919 ж. 10 шілде - РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің "Қырғыз елкесін басқару жөніндегі Төңкерістік комитет туралы" В. И. Ленин қол қойған декреті.
1919 ж. 11 шілде - 25 Чапаев дивизиясыньң Орал каласын азат етуі.
1919 ж. 19 тамыз - Қызыл Армиянын Қостанайды азат етуі.
1919 ж. 30 қазан - Қызыл Армияның Петропавлды азат етуі.
1919 ж. 12қараша- Кызыл Армияның Көкшетауды азат етуі.
1919 ж. 26 караша - Қызыл Армияның Атбасар мен Ақмоланы азат етуі.
1919 ж. 30 қараша - Қызыл Армияиың Павлодарды азат етуі.
1920 ж. 26 тамыз - Бүкілроссиялық Орталық Атқару Комиеті мен РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің В.И.Ленин мен М.И.Калинин қол қойған "Автономиялық Қырғыз қазак Кеңес Социалистік Республикасын күру туралы" декрсті.
1920 ж. 4-12 - қазан - Қазақ АКСР Кенестерінін бірінші съезі.
1921 ж. ақпан - Жетісу және Сырдария облыстарында жер-су реформасынын жүргізіле бастауы.
1924 ж. 17 көкек - Бүкілроссиялык Орталық Атқару Комитеті мен РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің "Қырғыз АССР-нің көшпелі, жартылай көшпелі және отырыкшы шаруашылыққа көшуші халқын жерге орналастыру туралы ережені" бекітуі.
1925 ж. 15-19 сәуір - Қазақ АКСР Кеңестерінің бесінші съезі. Қазақ халқның тарихи дұрыс атын калпына келтіру туралы каулы.
1926 ж. 20 мамыр - Қазак АКСР Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесінің егіндік және шабындық жерлерді қайта бөлу туралы қаулысы.
1928 ж. 27 тамыз - Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің жартылай феодал-ірі байлардың мал-мүлкін тәркілеп, оларды жер аудару туралы декреті.
1928 ж. 20 желтоқсан - Қазақ АКСР Орталык Аткару Комитетінің латын алфавитіне көніу туралы қаулысы.
1929 ж. мамыр - Казак АКСР астанасының Қызылордадан Алматыға көшірілуі.
1929 ж. 1 мамыр – Түркістан - Сібір Түрксиб темір жолыньщ ашылуы.
1930 ж. 27 тамыз - Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесінің "Жалпыға бірдей міндетті бастауыш окуды енгізу туралы каулысы.
1932 ж. ақпан - Қазақстанда: Алматы, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Батыс Қазақстан және Онтүстік Қазақстан облыстарының құрылуы.
1932 ж. 8 наурыз – КСРО ғылым академиясының Қазақстан базасының құрылуы.
1932 ж. қаңтар - Шымкемт қорғасын заводының бірінші кезегінің іске қосылуы.
1934 ж. 12-20 маусым - Қазақстан жазушыларының бірінші съезі.
1936 ж. мамыр - Қазақ өнерінің Мәскеудегі бірінші он күндігі.
1937 ж. 21-26 наурыз - Қазақстан Кеңестерінің Төтенше X съезі. Қазақ КСР Конституциясының кабылдануы.
1938 ж. 24 маусым - Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің бірінші сайлауы.
1938 ж. 24 қараша - Балкаш мыс қорыту зауытының бірінші кезегі іске қосылды.
1938 ж. желтоқсан — КСРО Ғылым академиясының Казақстандық базасы КСРО Ғылым академиясының қазақ филиалы болып қайта құрылды.
1939 ж. 24 желтоксан - Қазақ КСР-нің 1937 жылғы Конституциясының негізінде Қазақ КСР еңбекшілері депутаттары жергілікті Кеңестерінің алғашқы сайлауы.
1940 ж. 10 қараша - Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің қазақ тілін орыс графикасына негізделген жаңа әліп-биге көшіру туралы заң қабылдауы.
1941 ж. 16 қараша - 28 гвардияшы - панфиловшылардың Москва түбіндегі Дубосеково разъезінің жанындағы қаһармандық ерлігі.
1943 ж. 20 қаңтар - Ақтөбе ферросплав заводының бірінші кезегі іске қосылды.
1943 ж. 25 сәуір - Қаратау кен-химия комбинаты халықтық кұрылысының бірінші кезегі салынып бітті.
1944 ж. 31 желтоксан - Қазақ металлургиялық қайта өндеу зауытының бірінші мартен пеші қатарға косылды.
1944 ж. 26 қазан - КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің Қазақ КСР Ғылым академиясын үйымдастыру туралы қаулысы.
1946 ж. 24 шілде - Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Қазақ КСР халық шаруашылығын дамытудың 1946-1950 жылдарға арналған бесжылдық жоспары туралы заң кабылдауы.
1947 ж. 16 ақпан - Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінін сайлауы.
1947 ж. 25 қыркүйек - Өскемен мырыш зауыты қатарға қосылды.
1947 ж. 11 қантар – Қазақ КСР еңбекшілер депутаттары жергілікті Кеңестерінің сайлауы.
1949 ж. 10-19 мамыр - Қазах әдебиеті мен өнерінін Мәскеудегі он күндігі.
1950 ж. 23 желтоксан - Текелі корғасын-мырыш комбинаты іске қосылды.
1953 ж. 27 қазан - Мойынты - Шу темір жолы түрақты пайдалануга берілді.
1953 ж. 20 желтоқсан - Акмола-Павлодар темір жолы тұракты пайдалануға берілді.
1954 ж. 28 ақпан - Қостанайға тың игерушілердің алғашқы тобының келуі.
1956 ж. 10 қазан - Қазақстанның қолхоздары мен совхоздары мемлекетке мерізімінең бұрын 1 млрд. 340 мың пұт астық тапсырды.
1956 ж. 20 қазан - КСРО Жоғарғы Кеңесі Президумының тың және тыңайған жерлерді игерудегі жетістіктері үшін Қазақ КСР-ін Ленин орденімен наградтау туралы жарлығы.
1957 ж. 4 қазан - Байқоңыр космодромынан жердің дүниежүзіндегі тұңғыш жасанды серігінің ұшырылуы.
1960 ж. 4 қаңтар - Соколов-Сарыбай кең-байыту комбинатының бірінші кезегі іске қосылды.
1960 ж. 2 шілде - Қарағанды металлургия зауытының бірінші домнасы іске қосылды.
1960 ж. 1 желтоқсан - Қарағанды металлургия зауытының кокс батареясы іске қосылып, Қазақстанның тұңғыш коксі алынды.
1962 ж. 3 қантар - Соколов-Сарыбай кеңбайыту комбинатындағы Сарыбай руднигінің екінші кезегі іске қосылды.
1963 ж. 26-27 ақпан - жас шопандардың республикалық 1 слеті.
1964 ж. 29 маусым - Макат-Ақтау темір жолының құрылысы аяқталды.
1965 ж. шілде - Өзен мұнай-газ кен орнының бірінші кезектегі объектілерін салу аяқталып, Маңғыстаудың алғашкы мұнайы алынды.
1965 ж. қазан - Жетіқара асбест комбинатының бірінші кезегі қатарға қосылды.
1966 ж. қазан - Республика мемлекетке 1 млрд. 37 млн пүт астық тапсырды
1967 ж. шілде - Қазақ КСР мәденисті мен өнерінін Мәскеудегі күндері.
1968 ж. 1 ақпан - Есіл су құбыры 1748 км іске қосылды.
1969 ж. 17 қараша - Қазақстан колхозшыларының III съезі.
1970 ж. 28 тамыз - Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Қазақ КСР-і мен Қазақстан Компартиясынын құрылғанына 50 жыл толуына арналған бірлескен салтанатты мәжілісі.
1971 ж. 27 қазан - Алматыда В.И.Ленин атындағы Бүкілодақтық ауылшаруашылығы ғылымдары академиясының Шығыс бөлімшесі құрылды.
1972 ж. 28 желтоқсан - "Медеу" бірегей спорт комплексі пайдалануға берілді.
1973 ж. 4-9-кыркүйек - Алматыда Азия мен Африка елдері жазушыларының бесінші конференциясы болды.
1974 ж. 15 наурыз – Алматыда тың және тыңайған жерлерді игерудің 20 жылдығына арналып салтанатты жиналыс өтті.
1975 ж. 5 наурыз - Павлодар трактор зауытының конвейерінен 100 мыңыншы "Қазақстан" тракторы шықты.
1975 ж. 28 қыркүйек - Ермак ГЭС-і толық жобалық қуатында іске қосылды.
1977 ж. - Қазақстанда жоғарғы оқу орындарының саны 50-ге, арнаулы оқу орындарының саны 220-ға жетті.
1978 жыл - Қазақ тілінде 12 томдық Қазак, совет энциклоиедиясың шығару аяқталды.
1980 жыл мамыр- Екібастұз отын-энергетика комилек-сінде куаты жылыиа 50 млн. тонна көмір беретін "Богатырь" разрезі іске қосылды.
1981 жыл 15 шілде - Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі халық депутаттары Кеңестерінің шаруашылық құрылыстағы рөлін арттыру туралы қаулысы жарияланды.
1982 жыл 30 қараша - Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің пленумы Қазақ КСР-нің 1990 жылға дейінгі кезеңге арналған Азық-түлік бағдарламасын мақұлдады
1986 жыл 17,18 желтоксан - Г. В. Колбиннің Қазақстан Коммунистік партиясы Орталык Комитеті бірінші хатшысы болып сайлануымен байланысты республика жастарының наразылығы күндері.
1987-88 жж. - Г. В. Колбиннің бастауымен Қазақстан партия ұйымдарын тазалау және жергілікті ұлт кадрларын қуғындау жылдары.
1989 жылғы қыркүйек – Қазақ КСР-дегі тіл туралы Заң қабылданды.
1989 жыл маусым - Қазақстан Компартинсы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болып Н. Ә. Назарбаев сайланды.
1990 жыл наурыз - Қазак. КСР Жоғарғы Кенесіне сайлау жаңа демократиялық сайлау тәртіптері негізінде өткізілді. 1990 жыл 24 сәуір - Қазақ КСР Жоғарғы Кенесі Н. Ә. Назарбаевты республиканың алғашқы Президенті етіп сайлады.
1990 жыл - Қазақстанда "Азат", "Алаш", "Желтоқсан" және т. б. саяси қозғалыстар мен партиялар құрылды.
1990 жыл - Қазақстан социал-демократиялық партиясы құрылды.
1991 жыл маусым - Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Төртінші сессисында мемелекеттік меншікті жекешелендіру жөнінде арнайы заң қабылданды.
1991 жыл қыркүйек - Қазақстан Компартиясының төтенше съезінде бұл партияның қызметі тоқтатылды деп жаринланды.
1991 жыл - Қазақстан жерінде Семей полигонындағы ядролық жарылыс тоқтатылды.
1991 жыл - Казакстанда Социалистік, Халык конгресі партиялары құрылды.
1991 жыл 16 желтоқсан - Қазақстан Республикасы егеменді, өз алдына тәуелсіз мемлекет деп жарияланды.
1991 жыл 21 желтоқсан - Алматы қаласында бұрынғы — 11 Одақтық республика өкілдерінің кездесуі болды.
1992 жыл қантар - Қазақстан өз жерінде таза алтын кесектерін қүйып шығарды.
1992 жыл 6 қаңтар - Қазакстанның қаржы, сауда, тауар және материалдық мүдделерін қорғау мақсатында Президенттің Жарлығымен республикада бағаны ырқына жіберу басталды.
1992 жыл наурыз - Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып қабылданды.
1992 жыл 4 маусым - Парламент отырысында Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері - Туы, Елтаңбасы және Әнұраны қабылданды.
1992 жыл тамыз - Бүкіл дүние жүзіндегі қазақтардың саны 10 млн. 500 мың адамға жетті.
1992 жыл қазан - Дүние жүзі қазақтарының құрылтайы Алматыда болып өтті.
1993 жыл 28 қаңтар - Егемен Казақстанның тұңғыш Конституциясы қабылданды.
1993 жыл 5 сәуір - Елбасы Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті жанында Тіл комитетің құру туралы Жарлығына кол қойды.
1993 жыл 27-29 мамыр - киелі Ордабасы жерінде Төле биді, Казыбек биді және Әйтеке биді еске алу жиыны болды.
1993 жыл 2-4 шілде - Қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы Ордабұлақтағы ұлы жеңістің 350 жылдығы атап етілді.
1993 жыл 12 қараша - "Қазақстан Республикасының ұлттык валютасын енгізу туралы" Қазакстан Республикасы Президентінің Жарлығы шықты.
1993 жыл 13 желтоқсан - Қазақтан Республикасының Жоғарғы Кеңесі өз өкілеттілігін мерізімінен бұрын тоқтатты.
1994 жыл 11 қаңтар - Нүкісте Арал жөніндегі конференцияда Орта Азия мемлекеттерінің басшылары бас қосты.
1994 жыл 14 ақпан - Ақ үйде АҚШ президенті Билл Клинтон мен Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсүлтан Назарбаев демократиялық серіктестік туралы хартияға қол қойды.
1994 жыл 28 наурыз - Қазакстан Рсспубликасы мен Ресей Федерациясы арасындағы әскери ынтымақтастық туралы шартқа қол қойылды.
1994 жыл 19 сәуір - жаңадан сайланған Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі өз жұмысын бастады.
1994 жыл 30 маусым - қазақ халқының екінші қыраны ғарышкер Талғат Мұсабаев аспан көгіне алты айлық сапарға аттанды.
1994 жыл 6 шілде - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің кезекті жалпы отырысында Президенттін астананы Акмолаға көшіру туралы ұсынысы макұл - данды.
1994 жыл 18 қазан - Ыстамбулда Орталық Азияның, Кавказдың түрік тілдес мемлекеттері мен Түркия басшыларының екінші кездесуі ашылды.
1995 жыл 23 қаңтар - Брюссельде Қазақстан мен Еуропа Одағы арасындағы серіктестік пен ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды.
1995 жыл 9 ақпан - ТМД мемлекеттерінің басшыларының жоғары дәрежелі кездесуі болды.
1995 жыл 27 ақпан - Қазақстан Республикасының төлқұжатын азаматтарға беру басталды.
1995 жыл 1 наурыз - Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халықтарының ассамблсясын құру туралы Жарлығы шықты.
1995 жыл 29 сәуір - Республикалық референдумда Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың өкілеттік мерзімі 2000 жылғы 1 желтоқсанға дейін ұзартылды.
1995 жыл 9 тамыз - Алматыда Абай Құнанбаевтын 150 жылдығына арналған ЮНЕСКО көлеміндегі салтанатты мәжіліс өтті.
1995 жыл 28 тамыз - түркі тілдес мемлекеттер басшыларының Бішкек қаласында үшінші кездесуі өтті.
1995 жыл 30 тамыз - Қазақстанның және Конституциясы қабылданды.
1995 жыл 15 қыркүйекте - "Қазақстан Республикасының астанасы туралы" Президенттің жарлығы шыкты.
1995 жыл 5 желтоқсан - Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенатына депутаттар сайланды.
1995 жыл 9 желтоқсан - Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне депутаттар сайланды.
1995 жыл 12 желтоқсан - "Қазақстан Республикасы мемлексттік наградалары туралы" Жарлыққа Елбасы қол койды.
1996 жыл 27 сәуір – Ресей Федерациясының Президепті Б.Ельцин мен Қазақстан Президенті Н.Назарбаев Алматыда кездесіп, Қазақстан-Ресей бірлескен Декла-рациясына қол қойды.
1996 жыл 26 сәуір - Шанхайда бес жақты - Ресей, Қытай, Қазақстан, Тәжікстан, Қырғызстан басшылары бейтарап аймақтық қашықтықты 100 шақырымға дейін жеткізу келісіміне қол қойды.
1996 жыл 31 қыркүйек - Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше 129 елдің қатарында бүкіл жер бетінде ядролық қаруды таратпау жөніндегі шартқа қол қойды.
1996 жыл - Азия даму банкісі Қазақстанға 100 миллион АҚШ доллары мөлшерінде несие бөлді.
1996 жыл - Қазақстанда 22 жекеменшік киностудиясы мен 14 галлереясы жұмыс істеді.
1996 жыл - қазақ халқының патша өкіметіне қарсы көтерілісінің 80 жылдығы атап өтілді.
1996 жыл - дарынды ақын, дана тәлімгер, халықтар достығын жырлаушы Жамбыл Жабаевтың - 150 жылдық мерейтойы өткізілді.
1996 жыл - Желтоқсан оқиғаларының 10 жылдығы атап өтілді.
1997 жыл - Н. Ә. Назарбаевтың "Ғасырлар тоғысы" атты кітабы жарыққа шықты.
1997 жыл - Республика Президенті Жарлығымен жалпы ұлттық татулық және саяси құғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы деп жарияланды.
1997 жылдың басы - Қазақстан 60-тан астам халықаралық ұйымдарға мүше болып қабылданған.
1997 жыл 28 ақпан - Қазақстан Республикасының "Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы" Заңы қабылданды.
1997 жыл 29 маусым - Түркістан қаласының іргесі қаланғанына 1500 жыл толды.
1997 жыл 4 шілде - Қазақ жырауы, жыраулық поэзияның көрнекті өкілі Ұмбетей Тілеуұлының туғанына 300 жыл 1697-1786 жж толды.
1997 жыл 15 қыркүйек пен 21 кыркүйек - Қазақстанның Шымкент аймағында, Өзбекстанның Шыршық жерінде НАТО-ның әскери бөлімдерінің катысуымен әскери жаттығу өткізілді.
1997 жыл 18-19 қыркүйек - Ұлыбритания астанасы Лондонда "Казақстанның инвестициялық мүмкіндіктері" атты халыкаралық коференция өтті.
1997 жыл 25 қыркүйек - Алматыда Батыс Қазақстан және Батыс Қытайды жалғастыратын мұнай құбырын жүргізу жөніндегі шартқа қол қойылды.
1997 жыл 28 қырқүйек - қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезовтін 100 жылдық мерей тойы ЮНЕСКО ауқымында атап өтілді.
1997 жыл 10 қазан - Президенттің Жарлығымен мемлекеттің астанасы болып Ақмола жарияланды.
1997 жыл 11 қазан - Президент Н.Ә.Назарбаев республика халқына "Казакстан-2030" Жолдауын қабылдады.
1997 жыл 18 қараша - Вашингтонда Қазақстан Республикасы мен АҚШ-тың экономикалық әріптестік жөніндегі іс-қимыл бағдарламасына қол қойылды.
1997 жыл 23 желтоқсан - Ақмола қаласында Қазақстан Республикасы ауылшаруашылық қызметкерлерінің кеңесі болып етті.
1997 жыл 25 желтоқсан - Ақмолада Қазақстан Республикасы Кәсіподақтар федерациясы кеңесінің бас қосуы болды.
1998 жыл 22 қаңтар – Мәскеуде Мемлекетаралық Кеңеске мүше - Қазақстан, Қырғызстан, Беларусь республикалары мен Ресей Федерациясының басшылары кездесті.
1998 жыл 29 қантар - Т. Мұсабаевтың басқаруындағы халыкаралық экипаж ғарышқа аттанды.
1998 жыл 2 мамыр - Алматыда Орта Азия экономикалық ынтымактастық ұйымына мүше елдердің мемлекет және үкімет басшылары бас қосты.
1998 жыл 10 маусым - Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы XXI ғасырға бағдарланған Мәңгілік достық пен одақтык туралы Декларацияға қол қойылды.
1998 жыл 26 қараша - Алматыда Қазақстан кәсіпкерлерінің форумы өткізілді.
1998 жыл 27 қараша - Құрманғазының 175 жылдық мерейтойы Алматыда аталып өтілді.
1999 жыл 10 қантар - Н.Назарбаев Қазақстан Президенті болып қайтадан сайланды.
1999 жыл 21 қаңтар - Астанада Қазақстан халықтары Ассамблеясының сессиясы болып өтті.
1999 жыл 19 ақпан - Астанада Қазақстан, Қырғызстан, Әзбекстан республикасының басшылары Мәңгілік достық туралы Шартқа арналған кездесуі болды.
1999 жыл 1 наурыз - Мәскеуде бестік Одақ елдері Ресей, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан жетекшілерінің бас қосуы өтті.
1999 жыл 24 сәуір - Президент Н. Назарбаев Вашингтонда жетекші мемлекеттердің басшыларымен кездесті.
1999 жыл 7 мамыр - Р.Қошқарбаевқа Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен "Халық каһарманы" атағы берілді.
1999 жыл 28 мамыр-Алматыда қазақстандық қаржыгерлердің бірінші конгресі өтті.
1999 жыл 11 маусым - Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы жарияланды.
1999 жыл 6 тамыз - Қазақстан Республикасының "Мемлекеттік қызмет туралы" заңы жарияланды.
1999 жыл 24-25 тамыз - Бішкек қаласында "Шанхай бестігі" саммитіне қатысушы мемлекеттер басшыларынын кездесуі өтті.
1999 жыл 3 қыркүйек - Қазакстанда мұнай өндіріле бастауының 100 жылдығы атап етілді.
1999 жыл 10 қазан - Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі мен маслихаттардың сайлауы болды.
1999 жыл 1 желтоксан - Екінші сайланған Қазакстан Республикасы Парламентінің алғашкы бірлескеп отырысы болды.
1999 жыл 10 желтоқсан - Алматыда Қазақстан халықтары Ассамблеясының кезекті сессиясы өтті.
1999 жыл 15 желтоксан - Елбасының "Еліміздің жаңа ғасырдағы тұрактылығы мен қауіпсіздігі туралы" Қазақстан халқына жолдауы жасалынды.
1999 жыл 28 желтоқсан - Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен 2000 жыл - Мәдениетті қолдау жылы деп жарияланды.
2000 жыл 25 қаңтар - Мәскеуде ТМД елдері басшыларының саммиті өтті.
2000 жыл 26-28 сәуір - Алматыда халықаралық "Еуразия-2000" экономикалық саммит болып өтті. 2000 жыл 9 мамыр Қазақстанда ұлы Отан соғысындағы жеңістің 55 жылдық мерекесі тойланды.
2000 жыл 30 тамыз - Егемен Казақстан Конституциясының 5 жылдығы атап өтілді.
2000 жыл 15 желтоқсан - Қазақстан халықтары Ассамблеясының кезекті сессиясы болыті өтті.
2001 жыл 5 қаңтар - Орталық Азия экономикалық қауымдастығына (ОАЭҚ) мүше елдер басшыларының Алматыда кездесуі болып өтті.
2001 жыл маусым - Ақсу-Дегелен темір жол құрылысы аяқталды.
2001 жыл тамыз - Алматыда ядролық қарусыздану мәселелеріне арналған халықаралық конференция болды.
2001 жыл маусым – Алтынсарин - Хромтау темір жолының құрылысы басталды.
2001 жыл 3 қыркүйек - Елдегі жағдай және 2002 жылғы ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары туралы Республика Президентінің Қазақстан халқына жолдауы қабылданды.
2001 жыл 24 қазан - Астанада Казақстан халықтары Ассамблеясының кезекті сессиясы болып өтті.
2001 жыл 6 желтоқсан - Темір жол туралы Қазакстан Республикасынын Заңы қабылданды.
2001 жыл 16 желтоқсан - Казақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдағы атап өтілді.
2002 жыл каңтар - И. Тасмағамбетов басқарған жаңа Ұкімет құрамы бекіді.
2002 жыл 28 ақпан - Алматыда "Орталық Азия ынтымақтастық" үйымын құру жөнінде келісімге қол койылды.
2002 жыл 12 наурыз - Қазақстан журналистерінің бірінші Конгресі болып өтті.
2002 жыл 8-9 сәуір - Давос аясындағы Еуразиялық экономикалық саммит Алматы қаласында өтті.
2002 жыл 25-28 сәуір аралығында Қазақстанда І-Еуразиялық медиа-форумы болды.
2002 жыл 26 сәуір - Президент Н. Ә. Назарбаевтың Жарлығымен Қазақстан халықтары Ассамблеясының стратегиялық Бағдарламасы бекітілді.
2002 жыл 13 мамыр - Еуразиялық экономикалық байланысы мемлекетаралық кеңесінің отырысы Мәскеу қаласында өтті.
2002 жыл 28 мамыр - Санкт-Петербург қаласында Қазақстан мәдениеті мен өнер күндері ашылды.
2002 жыл 3-4 маусым - Алматыда Азиядағы сенім және өзара бірігіп қимыл жасау ұйымының (СВМДА) саммиті болды.
2002 жыл 5 маусым - Президент Н.Ә.Назарбаев "Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы туралы" Жарлыққа қол қойды.
2002 жыл 10 шілде - Астана қаласында Қазақстан жастар одағының кезектең тыс съезі болып өтті.
2002 жыл 15 шілде - Н.Ә.Назарбаев "Саяси партиялар туралы" Қазақстан Республикасының Заңына қол койды.
2002 жыл 21 қыркүйек - Көкшетау қаласында Кенесары ханның 200 жылдығы атап өтілді.
2002 жыл 26 қыркүйек - Тараз қаласының 2000 жылдық тойы салтанатты жағдайда өтті.
2002 жыл 17-18 қазан - Қазақстанға Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысы К.Аннан келіп қайтты.
2002 жыл 23-24 қазан - Түркістан қаласында қазақтардың Бүкіл дүниежүзілік екінші құрылтайы болып өтті.
2002 жыл 8 қараша - Батыс Қазақстан облысы Орда селосында Бөкей хандығының 200 жылдығы атап өтілді.
2002 жыл 12 қараша - Қазақстан халықтары Ассамблеясының кезекті сессиясы өтті.
2002 жыл 18 желтоксан - Ресей Президенті В. В. Путин.
2003 жылды Қазақстанның Ресейдегі жылы деп жариялады.
2002 жыл 22-24 желтоксан - Президент Н.Ә.Назарбаев ресми сапармен Қытайға барып қайтты.
2002 жыл 27 желтоксан - "Орталык Азия ынтымактастық" ұйымы мемлекет басшыларының отырысы болды.
2003 жыл 16 қантар - Үкімет мәжілісінде Президенттің қатыкасуымен 2002 жылдың алғашқы қорытындылары талқыланды.
2003 жыл 6 акпан - Түркістан қаласында Қазақстан журналистерінің Екінші Конгресі болып өтті.
2003 жыл 19 ақпан - Москва қаласында Еуроазиялық экономикалық қатынасының бірінші форумы болды.
2003 жыл 11 наурыз - Үкімет отырысында Қазақстан дамуынын 2003-2015 жылдарға арналған индустриалдық-инновациялық Мемлекеттік бағдарламасы қаралды.
2003 жыл 4 сәуір - Казақстан Республикасы Парламентінін отырысында "2004 жылға арналған ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары" туралы Н. Ә. Назарбаев баяндама жасады.
2003 жыл 24-26 сәуір - Алматыда Екінші еуразиялық медиа-форум болып өтті.
2003 жыл 11 маусым - И. Тасмағанбетов басқарған Үкімет отставкаға шыкты.
2003 жыл 13 маусым - Қазақстан Республикасының Премьер-министрі болып Д.Ахметов бекітілді.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
Абай Қүнанбаев. Таңдамалы шығармалар жинағы, 1 -2 томдары. Алматы, 1972.
Абдиров М. Ж. История казачества Казахстана. Алматы, "Казахстан", 1994.
Абдиров М. Ж. Хан Кучум: известный и неизвестный. Алматы, "Жалын", 1996.
Абдиров М. Ж. Завоевание Казахстана царской Россией. Астана, Елорда, 2000
Абжапов X. Сельская интеллигенция Казахстана в условиях совершенствования социализма. Алма-Ата, 1988.
Абылай хан. Алматы, 1992.
Абылхожин Ж. Б. Традиционная структура Казахстана. Алма-Ата, 1991.
Абусейтова М. Казахстан и Центральная Азия в ХУ-ХУІІ вв., Алматы, 1998.
Аджиев М. Полынь Половецкого ноля. М., 1994.
Акишев К. А., Байпаков К. М., Ерзакович Л. Б. Древний Отрар. Алма-Ата, 1972.
Актуальные проблемы истории Советского Казахстана. Алма-Ата, 1980.
Алаш орда: сборник документов. Алма-Ата, 1992.
Алтынсарин И. Собрание сочинений в трех томах. Алма-Ата, 1975-1978.
Анчиков Г. В. Қазак батыры Жанқожа Нұрмұхамедұлы. Алматы, 1992.
Артемьев А. И. Свидетели Иеговы Казахстана и Средней Азии, Алматы, 2002
Аспендияров С. Казақстан тарихының очерктері. Алматы, 1994.
Асылбсков М. X. Железнодорожники Казахстана в первой русской революции. Алма-Ата, 1965.
Асылбеков М. X. Формирование и развитие кадров железнодорожников. Алма-Ата, 1973.
АсылбековМ. X., Бегалиева А. А., Курмангалиева Р. Е. История Туркестано-Сибирской магистрали 1926-1958гг . Алматы, 2002.
Асылбеков М. X., Нурмухамедов С. Б., Пан.Б. Г. Рост индустриальных кадров рабочего класса в Казахстане 1946-1965 гг. Алма-Ата, 1976.
Ахинжанов С. М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. Алма-Ата, 1989.
Ахмстов А. Р. Рабочий класс Казахстана в борьбе за коммунизм. Алма-Ата, 1970.
Ахмет-сұлтан Кенесарыұлы. Кенесары және Сыздық сұлтандар. Алматы, 1992.
Ақынжанов М. Б. Қазактың тегі туралы. Алматы, 1957.
Әбдокімұлы Ә. Қазақстан тарихы. Алматы, 1997.
Байпаков К., Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы жәнс Орта ғасырлық Қазақстан. Алматы, 1992.
Байтіленов С. Қазақстан ауылшаруашылығындағы тоқырау. Алматы, 1999.
Баишев С. Б. Социально-экономическое развитие Советского Казахстана. Алма-Ата, 1979.
Балакаев Т. Б. Колхозное крестьянство Казахстана в годы Великой Отечественной войны 1941-1945 гг. Алма-Ата,1971.
Барманкулов М. Тюркская вселенная. Алматы, 1996.
Бартольд В. В. Очерк истории Семиречья. Алма-Ата, 1965.
Басин В. Я. Тяжелая промышленность Казахстана в Великой Отечественной войне. Алма-Ата, 1965.
Басин В. Я. Русско-казахские отношения в ХУІ-ХҮІІ веках. Алма-Ата,1974.
Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40 годы XIX в. Алма-Ата, 1992.
Бейсембаев С. Б. Ленин және Қазақстан. Алматы, 1970.
Бейсембиев К. Б. Очерки истории общественно-политической и философской мысли Казахстана дореволюционный период. Алма-Ата, 1976.
Бслан П. С. Участие казахстанцев в сражениях Великой Отечественной войны. Алма-Ата, 1973.
Бес арыс. Алматы, 1991.
Бурабаев М. С. Общественная мысль в Казахстане в 1917-1940 гг. Алма-Ата, 1991.
Великий Октябрь и социально-экономический прогресс Казахстана М., 1987.
Востров В. В., Муканов М. С. Родоплеменной состав и расселение казахов конец ХІХ-начало XX вв. Алма-Ата, 1968.
Вяткин М. П. Сырым батыр. Алматы, 1951.
Галузо II. Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг. Алма-Ата, 1965.
Гафуров Б. Г., Касымжанов А.Х. Аль-Фараби в истории культуры. М., 1975.
Гумилев Л. Қиял патшалығын іздеу. Алматы, 1992.
Гумилев Л. Көне түріктер. Алматы, "Білім", 1994.
Дахшлейгер Г.В. Историография Советского Казахстана. Алма-Ата, 1969.
Дахшлейгер Г. Ф. Социально-экономические преобразования в ауле и деревне Казахстана. Алма-Ата, 1965.
Дахшлейгер Г. Ф. Маршрутом социального прогресса. Алма-Ата, 1978.
Дильмухамедов Е. Д. Революционное движение горнорабочих Казахстана в начале XX века. Алма-Ата, 1965,
Досмухамедов X. Аламан. Алматы, 1991.
Дулатова Д. Историография истории Казахстана. Алма-Ата, 1985.
Едыгенов Н. Е. Участие казахстанцев в партизанском движении Беолоруссии в годы Великой Отечественной войны. Алма-Ата, 1972.
Елагин А. С. Из истории героической борьбы партизан Семиречья. Алма-Ата, 1967.
Елагин А. С. Социалистическое строительство в Казахстане в годы гражданской войны. Алма-Ата, 1966.
Ержанов А. Коммунистическая партия Казахстана в послевоенный период1946-1958 гг. Алма-Ата, 1974.
Ерофеева И. В. Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик. Алматы, 1999.
Есмагамбетов К. Л. Действительность и фальсификация. Алма-Ата, 1976.
Есмагамбетов К. Что писали о нас на Западе? Алма-Ата, 1992.
Есмағанбстов К. Қазақтар шетел әдебиетінде. Алматы., 1994,
Жаманбаев К. Высшая школа в Казахстане. Алма-Ата, 1972.
Жандарбеков 3. Б. Саки. Томирис. Исторический роман-дилогия. Алматы., 1993.
Жолдасбайүлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан. Алматы, 1995.
Жуламанов К. Совершенствование высшего образования в Казахстане 1966-1975гг.; Алма-Ата, 1976.
Жумабсков Ж. Ленинской дорогой. Алма-Ата, 1973.
Задорожный Г. Школы Казахстана 1846-1970 гг. Алма-Ата, 1975.
Закирьянов К., Мусин Ч. Ленинские принципы партийного руководства комсомолом в действии. Алма-Ата, 1974.
Зауал Мақалалар, естеліктер. Алматы, 1991,
Зиманов С.3. Общественный строй казахов первой половины XIX века. Алма-Ата, 1958.
Зиманов С. 3. Политический строй Казахстана конца XVIII и первой половины XIX в. Алма-Ата, 1960.
Исмагулов О. Население Казахстана от эпохи бронзы до современности. Алма-Ата, 1970.
Ирмуханов Б. Б. Этническая история древнего Казахстана. Алматы, 1998.
История индустриализации Казахской ССР 1925-1941 гг. Документы и материалыт. 1-2. Ал.ма-Ата, 1967.
История Казахстана: белые пятна сборник статей. Алма-Ата, 1991.
История Казахстана, С древнейших времен до наших дней. В пяти томах. т. 1, 2,3. Алматы, " Атамүра", 1996, 1997, 2000
История Казахстана. С древнейших времен до конца XVIII века Практикум - учебное пособие. Алма-Ата, 1992.
История развития транслорта I коммуникаций Казахстана. Алматы, 2000.
Историческая наука советского Казахстана. Алма-Ата, 1990.
Кадырбаев М., Марьяшев А.И. Наскальные изображения хребта Каратау. Алма-Ата, 1977.
Казахстан за 50 лст. Статистический сборник. Алма-Ата, 1991.
Казахстан в период Великой Отечественной войны Советского союза. 1941-1945 гг. Сборпик документов и материалов. Алма-Ата, 1964, т.І; Алма-Ата, 1967, т.2.
Қазақтын көне тарихы. Алматы "Жалын", 1993.
Кайназаров Е. К., Кайназарова А. Е. История Казахстана. Учебное пособие. Алма-Ата, 1992.
Қасымбаев Ж. Под надежную защиту России. Алма-Ата, 1986.
ҚасымбасвЖ. Қ Кенесары-хан. Алматы, 1993.
Қасымбасв Ж. Қ. Қазақстан тарихы. ХУШ-г- 1914 ж Алматы, "Рауан", 1993.
ҚасымбаевЖ. К. Хан Айшуақ (1719-1810 п\). Алматы, 2001.
КасымбаевЖ.К. Хан Жантөре (1759-1809 п\). Алматы, 2001.
Ккнжалиев И. Исатай-Махамбет, Алматы, 1991.
Кенжебаев М. Борьба Коммунистической партии Казахстана за интенсификации сельского хозяйства 1956-1996 гг, Алма-Ата, 1971.
Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий. Алма-Ата, 1992.
Ковальский С.Л., Маданов Х.М. Освоение целинных земель в Казахстане. Алма-Ата, 1986.
Қозыбаев М. Казахстан - арсенал фронта. Алма-Ата, 1970.
Қозыбаев М.К. Казахстан и современность. Алма-Ата, 1991.
Қозыбаев М.К. Ақтандақтар ақикаты. Алматы., 1992.
Қозыбаев М.К. Жауды шаптым ту байлап. Алматы. 1994.
Қозыбаев М.К., Бекмаханова Н.Е. История Казахстана. Алма-Ата, 1991.
Қозыбаев М.К. Қозыбаев И.М. История Казахстана. Алма-Ата, 1993.
Қозыбаев И.М. Историография Казахстана: уроки истории. Алма-Ата, 1991.
Койгелдиев М. Тұтас Түркістан және Мұстафа Шокайұлы. Алматы,1997.
Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Санат, 1995.
Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? Алматы. 1993.
Коллективизация сельского хозяйства в республиках Средней Азии и Казахстана: опыты проблемы. Алма-Ата, 1990.
Коллективизация сельского хозяйства Казахстана 1926 июнь 1941 г. Документы и материалы. 4.1. Алма-Ата, 1967.
Көшербаев К.Е., Құттыбаева Р.С. Қазақстандағы этносаралық қатынастар мәселелері. Алматы, 1996.
Курманбасв А. Ленинские традиции развития социалистического соревнования в Казахстане Партийное руководствую социалистическим соревнованием рабочих Казахстана в 1946-1971 г.г. Алма-Ата, 1972.
Құдайбергенов А. За высокую культуру села. Алма-Ата, 1976.
Құдайбергенов Ә. Дәулетіне сәулеті сай. Алматы, 1987.
Кумеков Б.Е. Государств Кимаков ІХ-ХІ вв. по арабским источникам. Алма-Ата, 1972.
Кумеков Б.П. Арабские источники по истории кипчаков, куманов и кимаков. VІІ-ХIІ вв.-Спб. 1994.
Қаpақ Қандай аштыққа ұшырады? Қасіретті жылдар хаттары. Алматы, 1991.
Казақ Совет энциклопедиясы. 1-12т. Алматы, 1972-1980.
Қазақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. Алматы, 1980-1984.
Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін. Очерк. Алматы, "Дәуір", 1994.
Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1995
Қазақстандық Социалистік Еңбек Ерлері. 1-4 т. Алматы, 1970-1971.
Қанапин Ә. Қазақстан мәденисті жаңа кезеңіде. Алматы, 1968.
Қойшығара Салғарин. Хандар кестесі. Алматы, 1992
Койшығара Салгарин. Қазақтың қилы тарихы. Алматы, 1992
Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. Алматы, 1994.
Маданов X. М. Деятельность КПСС по осуществлению ленинской аграрной политики в Казахстане. Алма-Ата, 1980.
Маданов X. М., Кондратьев А. М. Зерновой цех страны. Алма-Ата, 1984.
Маданов X. М. Казақ мәдениетінің қалыптасу кезеңдері. Алматы, 1995.
Маданов X. М., Мусин Ч. ¥лы дала тарихы. Алматы, "Санат", 1994.
Маргулан А. X., Акишев К. А., Қадырбаев М. К., Оразбаев А. М. Древняя культура центрального Казахстана. Алма-Ата, 1966.
Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. Алматы, 1985.
Масанов Э. А. Очерк истории этнографического изучения казахского народа в СССР. Алма-Ата, 1966.
Масанов Н. Э. Кочевая цивилизация казахов- Алматы-Москва, 1995.
Моисеев В. А. Джунгарское ханство и казахи XVII- XVIII вв.. Алма-Ата, 1992.
Мусин Ч. Ударные комсомольские. Алма-Ата, 1973.
Мусин Ч. Жұмысшы жастар оқуына партия камқорлығы. Алматы, 1975.
Мусин Ч. Жастарды еңбекке тәрбиелеу. Алматы, 1979.
Мусин Ч. Жастарға саяси тәрбие беру. Алматы, 1987.
Мусин Ч. Қазақстан тарихы. Алматы, 2000.
Мұстафа Щокай. Түркістанның қилы тарихы. Алматы, 1992.
Назарбаев Н. А. Стальной профиль Казахстана. Алма-Ата, 1985.
Назарбаев Н. Ә.Әділеттің ақ жолы. Алматы, 1991.
Назарбаев Н .Ә. Қазақстанньң егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен дамуның стратегиясы. Алматы, 1992.
Назарбаев Н. Ә. ғасырлар тоғысында. Алматы, 1996.
Назарбаев Н. Ә. Қазакстан-2030. Алматы, 1997.
Народное движение за освоение целинных земель в Казахстане. Сборник материалов и документов. М., 1959.
Национально - освободительная борьба казахского народа под предводительством Кенесары Касымова Сборник документов. Алматы, "Ғылым", 1996.
Ноубет. Публицистикалық ой-толғаулар. 1990.
Нурмухамедов С. Б., Савосько В. К., Сулеймепов Р.С. Очерки истории социалистического строительства в Казахстане 1933-1940 іт. Алма-Ата, 1966.
Нұрпейсов К. Қазакстанның шаруалар Советтері 1917-1929 жж.Алматы., 1972.
Нұрпейсов К. Алаш партиясы һәм Алаш Орда үкіметі. Алматы, 1995.
Нусупбсков А. Н. Формирование и развитие советского рабочего класса в Казахстане. Алма-Ата, 1996.
Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы, 1994.
Омаров А.Д. История железных дорог Казахстана. 1825-1995. т.І. Алматы, 1997.
Омарбеков Т. Зобалаң. Алматы, "Санат", 1995.
Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алма-Ата, 1997.
Омарбеков Т. XX ғасыр басындағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы, 2001.
Пахмурный П. Г., Григорьев В.К. Октябрь в Казахстане. Алма-Ата, 1978.
Пищулина К. А. Юго-восточный Казахстан в середине XIV-начале XVI века Вопрос политической и социально -экономической истории. Алма-Ата, 1977.
Покровский С. Н, Разгром иностранных военных интервентов и внутренней контрреволюции в Казахстане. Алма-Ата, 1967.
Развитие народного хозяйства Казахстана за 50 лет советской власти. Алма-Ата, 1967.
Романов И. Осуществление ленинских идей электрификации в Казахстане. Алма-Ата, 1977.
Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы, 1999.
Сабырханов А. Қазакстан мен Россияның XVIII ғасырдағы қарым-катынастары. Алматы, 1970.
Савосько В. К., Шамшатов И. Колхозное строительство в Казахстане 1946-1970 гг. Алма-Ата, 1974.
Сапаргалиев Г. Карательная политика царизма в Казахстане. Алма-Ата, 1966.
Сармурзин А. Г. Деятельность КПСС по индустриальному развитию Казахстана. Алма-Ата, 1981.
Совет Одағының қазақстандық батырлары. 1-2 т. Алматы, 1969.
Сулейменов Б. С. Казахстан в период первой русской революции. Алма-Ата, 1949.
Сулейменов Б. С. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети ХІХ-начале XX века. Алма-Ата, 1963.
Сулейменов Б. С. Революционное движение в Казахстане в 1905-1907 годах. Алма-Ата, 1977.
СулейменовБ. С.,Басин В.Я. Восстание 1916годавКазахстіімс иричины, характер, движущие силы. Алма- Ата, 1977.
Сулейменов Р. Б. Ленинские идеи культурной революции и их осуществление в Казахстане Исторический опыт развития социалистической культуры народов, миновавших стадию капитализма. Алма-Ата, 1972.
Сулейменов Р. Б., Моисеев Б.А. Из истории Казахстана XVIII века. Алма-Ата 1988.
Такенов А.С. Братские узы интернациональной дружбы. Алма-Ата, 1986.
Тастанов Ш.Ю. Советский опыт формирования и развития интеллигенции ранее отсталых народов. Алма-Ата, 1975.
Толеубаев А.Т. Реликты до исламских верований в семейной обрядное казахов. Алма-Ата, 1991.
Толыбеков С.Кочевое общество казахов в ХУІв начале ХХ в. Алма-Ата, 1971.
ТолыбековС. Қазақ шежіресі. Алматы.1992.
Тулепбаев Б. А. Торжество ленинских идей социалистического преобразования сельского хозяйства в Средней Азии и Казахстане. М., 1971.
Турсунбаев А. Б. Победа колхозного строя в Казахстане. Алма-Ата, 1967.
Турсунбаев А.Б. Торжество социалистического интернационализма. Алма-Ата, 1973.
Турсунбаев А. Б. Под знаменем Октября. Алма-Ата, 1977.
Тынышпаев М. История казахского народа. Алма-Ата, 1993.
Тынышпаев М. Великие бедствия Ақтабан шұбырынды. Алма-Ата, 1992.
Шалтыков А. И. Таможенная служба Казахстана: история и современность. Алматы, 2001.
Шаймерденов Е. Қазақ елінің рәміздері. Алматы, 1993.
Шокорім. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. Алматы, 1991.
Шалекенов У. Құм басқан кала. Алматы, 1992.
Шежіре. Қазақтың ру-тайпалық құрылысы. Алматы, 1991.
Шойынбаев Т.Ж. Прогрессивное значение присоединения Казахстана к России. Алма-Ата, 1973.
Үш пайғамбар Төле би, Қаз дауысты Қазбек би, Айтеке би. Алматы, 1992.
Уолиханов Шокан. Таңдамалы шығармалары. Алматы, 1985.
Учебное пособие по истории Казахстана с древнейших времен до наших дней. Алма-Ата, 1992.
Экономика Казахстана за 60 лет становление и развитие. Алма-Ата, 1977.
Автор жайлы өмірдерек.
Мусин Чапай Ғабдығалиұлы, тарих ғылымының докторы, профессор, 1935 жылы Батыс Қазақстан облысының қазіргі Сырым ауданында дүниге келген. 1956 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің тарих факультетін бітіргеннен соң, еңбек жолын Жамбыл облысының Мойынқұм ауданындағы орта мектепте тарих пәнінің мұғалімі болып бастады. 1959-1963 жылдары Көктерек аудандық партия комитетінде, аудандық комсомол комитетінің бірінші хатшысы, Жамбыл облыстық комсомол комитетінің мектептер жөніндегі хатшысы болып істеді. 1963-1966 жылдары Жамбыл су шаруашылығы – құрылыс институтында партия тарихы кафедрасында аға оқытушы қызметін атқарды.
1966-1969 жылдар аралығында Мәскеу қаласындағы М.В. Ломоносов атындағы мемлекеттік университетінің аспирантурасында оқып, кандидаттық диссертациясын қорғап шықты. Осыдан кейін 1969-1982 жылдары Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті жанындағы Партия тарихы институтында аға ғылыми қызметкер, Алматы зоотехникалық-малдәрігерлік институтында КПСС тарихы кафедрасының меңгерушісі болды. 1995 жылдан 1999 жылға дейін Қазақ мемлекеттік агроуниверситетінің тарих кафедрасында профессор, ал 1999 жылдан осы уақытқа дейін Қазақ көлік және коммуникация академиясында философия, саясаттану және тарих кафедрасының профессоры болып істейді. 1983 жылдан бері тарих ғылымының докторы.
Чапай Мусиннің 210-нан астам ғылыми еңбектері жарық көрген. Оның ішінде 3 монография, 2 оқу құралы, 40-тан астам кітапшалар бар. “Ұлы дала тарихы” (Алматы, 1994 ж.), “Қазақстан тарихы” (Алматы, 2000 ж.) атты оқу құралдары оқырмандар көңілінен шығып, үлкен сұранысқа ие болып отыр.
ББК63.3(5 Қаз)я7
М 78
Мусин Ч.
М 78 Қазақстан тарихы. Оқулық, 2-ші басылым - Алматы, 2003. - бет.
ISBN 9965-517-66-5
Тарих ғылымының докторы, профессор Чапай Мусиннің бұл еңбегінде көне заманнан біздің дәуірімізге дейінгі Қазақстан тарихы кезең-кезеңімен баяндалады. Бұрын-соңды жарық көрген негізгі тарихи еңбектер және қазақ халқының тарихына бүгінгі таңда қалыптасып жатқан көзқарастарға сүйене отырып, жазылған бұл кітап жоғары және арнаулы орта білім беретін оқу орындарының студенттері мен оқушыларына, жалпы жұртшылыққа арналған.
М ББК63.3(5Қаз)я7
ISBN 9965-517-66-5
© Мусин Ч.
© Жоғары оқу орындарының
қауымдастығы
Қазақстандағы тәуелсіздік идеясының тарихи эволюциясы
Қазақстан соғыстан кейінгі жылдарда (1946-1990ж.)
Кеңес Одағының ыдырауы және оның себептері
ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
Қайта құру кезеңіндегі республиканың өміріндегі өзгерістер
Тыңды жаппай игеру жолындағы бүкілхалықтық күрес
Тың игеру қарсаңында республиканың ауыл шаруашылығы
КСРО – ның ыдырауының себептері және ТМД мемлекетінің қалыптасуы мен даму бағыттары
Кеңес одағының ыдырауы
Агробизнес қалыптасу және қызмет ету жағдайлары
Қазақстан Республикасының заңдарын сақтауын тексерулерді ұйымдастыру мен жүргiзу ережесi
Ауыл мектебі оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық шарттарының орындалуы
Қазақстан Республикасындағы ақша реформалары және оның ерекшелiктерi
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін кәсіпорынның пайдалылығын арттыру жолдары
XIXғ. аяғ – XXғ. бас. Францияда ІІІ республиканың саяси-әлеуметтік және экономикалық дамуы
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі – «Банктердің Банкі»
Қазақстан республикасының Нидерландымен халықаралық қарым – қатынысы
Қазақстан Республикасы мен Норвегия Корольдігінің қарым – қатынастары
Мемлекеттік қызмет көрсету стандарттарын анықтау үшін модельдік методикалық нұсқаулар
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің болашақта даму және жұмыс істеу программасы