Қазақстандағы 1930-жылдардағы демографиялқ апат

Қазақ ұлтының тарихында 1930- жылдары ең қасіретті жылдар болып саналады. Қазақстанның демографиялық жағдайына репрессиялар, ашаршылық, эпидемиялар қатты әсер етті. Аталған жылдарда халық санақтары өтті.(1937 мен 1939 жылдары). 1937 жылғы халық санағының мәліметтері жарамсыз болып табылды. Алынған мәліметтер нақты емес қайшы болып табылады.
1931-1932 жылдары мемлекетте ашаршылық басталды. М.К.Қозыбаев Н.Е. Бекмаханова ғалымдардың пікірі бойынша эпидемия, ашаршылықтан адам шығындары 1 млн 300 мың адамды құрады, басқа мәліметтер бойынша 1 млн 750 мың қазақтар қырылды. М.Б. Тәтімов – демографтың есебі бойынша - 2 млн 300 мың адам немесе 51-52% РСФСР құрамындағы бұрынғы автономиялық республика тұрғындары осы жылдардағы эпидемиялардың нәтижесінде 250 мың адам славян халықтарының өкілдері көз жұмды, бұл тұрғындардың -8-9% құрады.
Жаппай репрессиялар мен ашаршылық тұрғындардың жылжуына себеп болды. Демограф – М.Б. Тәтімовтің есебі бойынша жер аударған қазақтардың саны 900 мың адамды (18%) құрады .
Қазақтар Ресей, Орта Азия, Қытай, Монғолия, Ауғанстан, Иран мемлекеттеріне кетті.
А.В. Михайлов өз мақаласында Голощекиннің « Кіші Қазан » төңкерісіндегі келесі мәліметтерді келтіреді. 1930 ж- 121,2 мың адам, 1937 ж -1млн 74 мың адам келген қазақ ұлтының үштен бір бөлігі жер аударды. Б. Туленбаев және В. Осиповтың ойлары бойынша шет елдерге көшкендердің саны 400-500 мың адам болады.
1926 жылғы санақ бойынша Қазақстан тұрғындары 6 млн 62 мың 910 адам,олардың ішінде 3млн 496 мың 361 (немесе 57,6%) қазақтар 1939 ж. халық санағы бойынща республикада 6 млн 93 мың 507 адам тіркелді, олардың ішінде 2 млн 315 мың 532 (немесе 38%) қазақ ұлты. Бұл жерде:
1850-1860ж.ж.-0,9%
1860-1870ж.ж.-4,7%
1870-1897-ж.ж.-1%
1897-1917ж.ж.-0,9% құрды.
Қазақ ұлтының табиғи өсу санына сапалық баға беру әр түрлі ғалымдардың ой тұжырымдары. Н.Е. Бекмаханова және Н.В. Алексенко орта жылдық табиғи өсімі – 0,4 – 1% төмен деп санайды.
Феодалдық Патриархалдық құлдырау кезінде, таптық күресті нығайту кезінде табиғи өсімнің қарқындылығын биік деңгейде күту қиын, сонымен қатар қазақтардың үштен екі бөлігі көшпелі өміо сүрді. Қазақ ұлтының орта жылдық өсу коэффициентінің төмендігі осыған дәлел. « Ұлы ашаршылықтың » соңғы жылын 1932 немесе 1933 жылдары деп әдебиеттерде белгіленеді.
Бірақ, М.Х. Ақылбеков және А.Б. Ғалидың ойларынша бұл – 1934.
1
Олардың есебі бойынша, 1933-1934 жылдарда қазақ ұлтының кемуі - 1 млн 610 мың адамды құрады. Бұл сан келесі есеппен алынды. 1926 ж. Халық санағы бойынша қазақтардың саны 3 млн 968 мың адам болса, КСРО бойынша 3 млн 627 мың адамы қазақ автономиялық республикасында тіркелді. 1933 жылы КСРО мемлекетінде 4млн 510 мың қазақ тұру қажет еді. Бірақ, М.Б. Тәтімовтың есебі бойынша мемлекетте -2 млн 900 мың қазақ өмір сүрді. Екі санның айырымы – 1 млн 610 мың адамды құрды.
1939 халық санағы бойынша республика тұрғындарының жалпы саны 6 млн 94 мың адамды құрады. Республиканың ең ірі этностары болып қазақтар -2 млн 314 мың , орыстар- 2 млн 449 мың, украйндар – 657 мың , немістер – 93 мың, татарлар – 107 мың, өзбектер – 103 мың, белорустар -31 мың , ұйғырлар – 35 мың, кәрістер – 96 мың, әзірбайжандар –12 мың, басқа ұлтар – 197 мың адам.
1926 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындардың жалпы саны 1939 жылы – 105 мың (1,7%) адамға кеміді. Ұлттық үлес салмақ келесі түрде санақ арасындағы тұрғындардың санының тұрақтылығы және қазақ ұлтының екі санақ арасында бірдестен кеміп кетуі (1 млн 180 мың 829 адамға) байқалады. Тұрғындардың сандық тұрақтылығы республиканың индустриализациялымен түсіндіріледі, ұйымдастыру іс-шаралары нәтижесінде басқа аймақтардан жұмысшылар отбасылармен келді. Ал қазақтардың күрт кемуі – 1930 жылдардағы апаттың салдарынан болды (ашаршылық пен жер аудару нәтижесінде) көшпелі қазақ халқы көп азап шекті. Қазақтармен қатар өзге ұлттар да ашаршылыққа ұшырады.
Б.Түленбаев және В. Осипованың пікірлерінше Қазақстанда ұйғырлардың саны екі есеге, дұнғандар - 25% , өзбектер - 20,5%, ал украиндар - 3,4%-ға азайды .
1939 жылы халық санағы бойынша көрші республикаларда 410 мың қазақтар өмір сүрді . Бұған деректің дәлелі болып - 1926 жылғы халық санағының мәліметі бойынша көршілес республикаларда 341 мың қазақтар тіркелді, ал 1939 жылғы халық санағы бойынша - 794 мыңға көтерілді. Шекаралас республикада қазақтардың саны миграция есебінен өсті. Ресей Федерациясында қазақтардың саны 2,3 есеге, Өзбекстанда – 1,7 есеге, Қарақалпақстанда – 2,5 есеге, Түркіменстанда – 6 есеге, Тәжікстанда – 7 есеге, Қырғызстанда – 10 есеге көбейді. Көршілес Республикаларда қазақтардың пайыздық саны 8 - 6% өсті. Жер аудару нәтижесінде шет елдердегі қазақтардың саны екі есеге көбейді.
1930 жылдары қазан төңкерісіне дейінгі авторлардың пікірінше - бұл кезең қазақтардың жойылу кезеңі ретінде танылды , бұл ойды шетел зерттеушілері дамытты. Бірақ, кеңес үкіметінің тарихшылары бұл тұжырымды жоққа шығарды. Қазақ ұлтының табиғи өсу қарқыны төмен болғанмен жойылған жоқ. Статистикалық мәліметтер бойынша, қазақ тұрғындарының отаршылдық өсімі – 1830-1850ж.ж. -0,8 % бейнеленді:

2

қазақтар – 55,7% төмендеді.
Сонымен қатар бірнеше этностардың көшіп келуіне байланысты, олардың республикада жалпы саны келесі пайыздарға көтерілді: орыстар - 92%, татарлар - 34 % , белорустар - 22% ,т.б.
1937 жылы Қазақстанға Қиыр Шығыстан Орта Азияға кәрістер көшіріліп келді , олардың жалпы саны 180 мың адамды құрады, олардың ішінде 95 мың 903 адамы Қазақстанда қоныстанды. Республикада 57 колхоздар құрылды. Қызылорда, Алматы облыстарында кәрістер қоныстанды.
1928-1939 жылдары Қазақстан қаларларының тұрғындары механикалық өсу бойынша 1,8 млн адамнан астам болды, мигранттардың 57,6% (немесе 150 мың адамды) қалаларда тұрақталды. Осыған байланысты қала тұрғындары арасында орыстардың үлес салмағы 1939 жылы – 57,7% өсті, 1926 жылы – 57,7% болған қазақтардың үлес салмағы – 21,9% құрады. Қазақстандағы келімсектердің үлкен ағымы және 1931-1933 жылдардағы Голощекиндік геноциді нәтижелерінде республикада тұрғындарының арасындағы үлес салмағы күрт төмендеп кетті 57,6% (1926 жыл) - 38,0% (1939 жыл) дейін. 1926 – 1939 жылдар аралығында қазақтардың саны 1 млн 806 мың адамға азайды немесе 33,8% болды.