Баніктің пайда болу тарихы

Банктің мәні банктердің тұрпаттары мен түрлеріне қарамастан бірыңғай болады әрі оның мәні коммерциялық банкке де, инвестициялық банкке де, эмиссиялық банкке де және т.б. барлық банктерге бірдей тән болып табылады.,Бұл аталган банктердегі операциялар да, қызмет ету аясы да Іжәне т.б. бір-бірінен езгеше болады, бірақ бұл арадағы оның (банктің) мәні өзгеріссіз қалады жэне олардың барлығыма бірдей тән. Бұл ерекшеліктер біртұтас ретінде банктердің әр түрлілігін көрсетеді.
Әдістемелік тұрғыдан алғанда баиктің мәні туралы мәселе оны басқа экономикалық институттардан айрықшалайтын өзіндік ерекшеліктерін анықтауды қажет етеді. Мәселе мынада: осы заманғы банктер орындайтын көптеген каржылық, кеңес беру және т.б. кызмет түрлерін (200-ден астам) басқа экономикалық институттар, оның ішінде, банк институты оз клиенттеріие көрсете алады. Оның үстіне, банк атқаратын жұмыстардың көбісін басқа институттар да орындайды. Мұндай ахуалдан шығу үшін опера-циялардың ішінен тек банктің өзіне ғана тән операциялар мен кызметтерді бөліп көрсету керек.
Банк езіндік ерекшелігі бар кэсіпорын ретінде материалдық өндіріс саласындагы өнімдерден көп өзгешелігі бар өнімді өндіреді. Ол тек жай ғана тауарды емес, ақша жэне төлем құралдары түріндегі айрықша тауарды өндіреді. Қолма-қол акшаны шығару - бұл банк монополиясы, оны тек банк шығара алады.
Банктің қызмет көрсету саласындағы негізгі өніміне заттай өндіріс, тұтыну заттары емес, несие ұсыну жатады. Әріберіден соң несие қандай да бір соманы білдіріп коймайды, ол ссудалық пайыз түрінде пайда әкелетін капитал ретінде анықталады.
Банктің уақытша пайдаланылмайтын, шоғырланған бос (еркін) ресурстары ұдайы өндіріс пайызында өнімді пайдаланылады.
Банк өнеркәсіп және сауда кәсіпорыидарынан өз өнімінің өзіндік ерекшелігі імен айрықшаламса да ол мекеме меи үйымға қараганда кәсіпорынға ұқсайды, өйткені оның қызметі үлкен деңгейде өндірушілік сипатымен алға шығады.
Несие ісі - банк негізі, бұл оның негізгі ісі болып табылады. Әріберіден соң, ол шаруашылық жүргізуші субъектілердің және жеке тұлғалардың төлем айналымыи қолма-қол ақша формасында және қолма-қол акшасыз формада реттейтін аса ірі несие ииституты болып табылады. Банктің мәні оның құрылымымен тығыз байланысты. Банкке өзіндік ерекшелігі бар кәсіпорын (ииститут) ретінде жұмыс істеріне мүмкіндік беретіп құрылуы оның құрылымы ретінде ұғуға болады. Бұл мағынада банк құрылғысы төрт міндетті блокты қамтиды. Банк 6ҰЛ блоктарсыз банк ретінде болмайды әрі дамымайды:
- банк капиталы сауда және өнеркәсіп капиталынан босаған өзіндік ерекшелігі бар капитал ретінде, сондай-ақ карыз формасында артықшылыққа ие капитал ретінде болады әрі ұдайы қозғалыста болады;
- өз өнімінің сипатымен басқа кәсіпорыидар мен институттардың кызметінен айрықшаланатын банк қызметі;
- банк ісі мен банкті басқару саласында өзіндік ерекшелігі бар жұмыспен айналысатын адамдардың айрықша тобы;
- банк техникасын, үй ғимаратын, байланыс және коммуникаиия кұралын, кұрылғыларын, ішкі және сырткы ақпаратып, өндірістік материалдардың белғілі бір түрлерін қамтитын өндірістік блогы.
Банктің өзіндік ерекшелігіне, оның негіздеріне және банк кұрылымына жүргізілген талдаудың негізінде омы колма-кол ақша формасындагы жеке қолма-қол акша формасындағы және қолма-кол акшасыз формадағы төлем айналымын реттеуді жүзеге асыратын кәсіпорын немесе акша-несие ииституты ретінде анықтауға болады.
Банк оның (банк) жүйесінің негізгі элементі болып табылады. Бұл оның мынадай болуы керектігін ұйғарады:
- оған біртұтастың органикалық бөлігі болуға, жалпы ойын ережесі бойынша әрекет етуіне мүмкіндік беретін өзіне ғана тән өзгешелікке ие болуы керек;
- бірыңғай заң аясында, қоғамның заң нормалары шегінде
жұмыс істеуі қажет;
- өзін-өзі реттеуге, банк жүйесінің баска элементтеріне
(банктік емес институттармен) өзара әрекеттесуге икемді
болуы керек.
Банк теориясынын маңызды мәселесіне оның кызмет ету аясы туралы мәселе кіреді. Оны банк мәнін талдау барысында пайдаланылатын әдістемелік тәсілдемелердің көмегімен анықтау керек. Банктің кызмет ету аясы - бұл басқа экономикалық институттарға қарағанда тек банктің өзіне ғана тән қызметі.
О.И. Лаврушин банктің 3 кызмет ету аясын былайша анықтап берді. Оның біріншісі - ақшалай қаражатты шоғырландыратын кызметі. Уақытша сақтауга құндылықтарды қабылдау, сақтаулы операция ежелгі банк операцияларының бірі болып табылады. Мәселенің мәні мынада. Кейін пайдаланылуы үшін қаражатты жинау процесі тек банктерге ғана тән емес. Алайда уакытша бос ақшаны шоғырландырудағы банктің бірқатар ерекшеліктері болады:
- шоғырландырылған уакытша бос бөтен қаражат банктін
өз кажеттілігіне емес, басқалардың қажеттілігіне кайта
бөлу тәртібімен пайдаланылады;
- шоғырландырылатын және кайта бөлінетін каражаттың
меншік иесі - бастапқы несие беруші (банк клиенті);
- қаражатты шоғырландыру тек арнайы ұлғайтумен (лицен-
зия) жүзеге асырылады әрі банктің негізгі қызмет түріне
айналады. Екінші кызмет - ақша айналымын реттейтін қызмет. Банк несие беруші мен карыз алушының арасындағы, сатушы мен сатып алушының арасындағы делдал болып табылады. Банк несие беруші мен қарыз алушының арасындағы, сатушы мен сатып алушынын арасындагы делдал болып табылады. Банк арқылы - үлкен мөлшерде контрагенттердің арасындағы есеп айырысулар, айырбас, ақшалай каражат айналымы, капитал жүзеге асырылады. Ақшалай каражат айналымы экономиканы жэне халықты несиелеу, төлем құралдарын шығару арқылы реттеледі.
Үшінші қызмет - делдалдық қызмет. Бұл арада банктің делдалдық қызметін тек төлемдегі делдалдық ретінде ұқпау керек. ;
Оған тереңірек үнілуі кажет. Банктер арқылы акшалай каражат пен капитал бір субъектіден екіншісіне, экономиканың бір саласынан екіншісіне кұйылады (ағылады). Банк шоты бойынша жүзеге асырылатын операциялармен капиталдың қозғалысы қамтамасыз етіледі, ягни оларды экономиканың бір секторына шоғырландыра отырып, баска салалар мен аймақтарға қайта бөледі. Қайта бөлінетін банк ресурстары жұмыс істеу саласы бойынша да, мерзімі бойынша да, мөлшері бойынша да бір-бірімен сәйкес келмейді. Бүкіл экономикалық өмірдің ортасында болатын банк капиталдың мөлшерің, мерзімін және бағытын шаруашылықтың кажеттіліктеріне қарай түрлендіру (өзгерту) мүмкіндігіне ие. Сонымен, делдалдық қызмет - бұл тәуекелдікті (қатерді) азайтатын әрі ұдайы өндіріс субъектілерінің арасындагы қатынасты кеңейтетін, ресурстарды түрлендіретін қызмет.
Қатысушының кез келген уақытта корреспонденттік шоттың жағдайы туралы ақпаратты, күнделікті шыққан барлық төлемдерді қарап алу үшін, басқа коммерциялық банкілерден оның атына келген төлемдерді қарау үшін сүрауы да мүмкін. Жүйенің қатысушыларына өздерінің төлемдерінің кезектілігін реттеуге мүмкіндік беріледі. Есеп айыру арқылы өтпеген төлемдер қатысушыға қабыл алмаған, қамсыздандырылмаған төлемдер қүны түрінде қайтарылады.
Төлем жүйесінің реформасы шегінде екінші деңгейлі банктер операциондық күнді және біртүтас корреспонденттік шотты өңдеумен айналысады. Біртұтас корреспонденттік шотқа өту екі кезеңде жүреді. Бірінші кезеңде біртұтас корреспонденттік шотқа өту облыс деңгейінде, ал екінші кезеңде - республика деңгейінде өту қарастырылған.