Мәтiндегi сөздердi сөз құрамына талдаңыздар

1-жаттығу
Мәтiндегi сөздердi сөз құрамына талдаңыздар. Морфемаларға
талдау берiңiздер.

Елiне, жұртына апарған соң, бақсы-балгерлерiн жидырып, бал
аштырған екен. (М.К.). Оқығандардың iшiнде Қабыш көзге толымды,
көрнектi деп саналатын (М.Ә.). Мына Биғаншалар моншаңа бiр
түсiршi деп көрiнген жерде құлағымызды сасытады (Ғ.М.). Бiр
мезгiлде бас жағынан сатыр-сұтыр, сырт-сырт сынған ши, тобылғы,
қу шөпшектер дыбысы келдi де, есiн жиғанша бiрдеме қасына
тасырлатып, келiп қалды (М.Ә.). Азамат ердiң баласы Жабыққанын
бiлдiрмес, Жамандар мазақ қылар деп (БҒЖ). Қастары тым қою,
көзiнiң үстiңгi кемерiн тұтас жауып кетiптi (Д.Д.). – Көп философты
оқысаң, бұдан да үлкен, бұдан да ащы шындықтарға ұшырасарсың
(М.Ә.). – Сiздердiң де жағдайларыңызды көрiп тұрмыз (М.М.). Бiрақ
алыстан – осыдан үш-төрт көштiк жердегi колхоз орталығынан
әлдебiреулер қатынаған күннiң ертеңiне ала дорба қайта толып тұрды
(М.М.). – Ана. Әже...Немене мен аурумын ба осы? – деп көзi
жасаурап шешелерiне қарап аунап түстi (М.Ә.). Дару ғой, даулы ғой
өлең деген, Жаралы жүректердi ол емдеген (Ж.М.). Сол журналда
Александр Бек деген автордың Панфиловшылар алғы шепте атты
повесiнiң басы жарияланған екен (Ә.Н.). Абайдың көзқарасын, ой
санасын ақ қағазға түсiрудiң өзi ғанибет қызық тағылым (Р.Т.).
Жиылған ағайындары көп iздемей-ақ екi жас бейiттiң арасында өлiк
болып қалған Ғазизаның сүйегiн тауып алды (М.Ә.). Бұл сөздi жазған
кездегi ақынның жан сарайына еркiн бойлап бару үшiн аз ғана шегiнiс
жасап, Мұхтар Әуезовтiң мына бiр ойларына жан бере кетелiк (Р.Т.).

2-жаттығу
Мәтiндегi сөздердi түбiр және қосымша морфемаларға бөлiп,
әрқайсысына түсiнiк берiңiздер. Қосымша морфемалардың сөз
мағынасына әсерiн – лексикалық не грамматикалық мағына жасауға
қатысын – баяндаңыздар.
Жастардың жүзiнде Абайдың бұл молаға тоқтағанына таңырқау
бар (М.Ә.). Бiрдеңелердi нобайлап, осылай болар деп тұспалдап,
Бурабаевқа алып барамын (Ә.Н.). Шың да атанды ол, ия, тың да
атанды, Жер-дүниеге дауысын тыңдатады (Ж.М.). Ел мен елдiң
шабысы, таласы жайында бiрталай күндер айтты (М.Ә.). – Не деген
қатал, не деген қатты едi, – дедi әжесi турасындағы iште жүретiн
көмескi, жұмбақ ауыр сезiмдерiн өмiрiнде сыртқа шығарып (М.Ә.).
Дүр сiлкiнiп алып соңынан ерген жұртына ойқастай қарап, тәкаппар,
асқақ қалыпта кекiрейiп тұр (М.М.). – Құм санаған есепқой, саған
салса жел бiздiң жақтан тұрды, жұтқан ауаларына зекет бер деуден
10
тайынбассың (Д.Д.). Көбең байлар семiрiп, Көк би наран болған жұрт,
Көрпелдестер би болып, Көпке кеңес айтқан жұрт (БҒЖ). Келген екi
жiгiт үй iштерiмен таныс адамдарша амандасты (Ғ.М.). – Бiздiң
қыстауларымыздың үстiнен көп ауыл күзекке қарай көшiп өтедi,
солардың малынан сескенiп, жер қорумен күн кештiк қой (М.Ә.).

3-жаттығу
Мысалдардан негiзгi түбiр сөздердi тауып, дәлелдеңiздер.
– Сенiмен сөйлесер жауабым жоқ. Шешендiкке, қаныпезерлiкке
Базаралымен жарысам деген бәсiм жоқ (М.Ә.). Халықтың қалың
ортасынан шыққан осы әйелдi алғашқы көргенде үлкен үмiткер
болып қаласың (Р.А.). Төрт аяқты хайуан мiнезiнiң де өзiнен зерде-
зейiнi мүлде бөлек адамға ұқсас кей мезеттерi олардың да сабырлы-
салмақтысы, байсалы аз, бәтуасызы болатынын қарт өзiнiң екi атына
қарап әрқашан-ақ аңғарған (Қ.С.). Әкесiнiң сол сөзi де, сол кездегi
барлық көргенi де бүгiн ғана болып өткендей, бүгiн ғана естiгендей,
сол жаңа күйiнде көкейде сайрап тұр (Ә.Ә.). Дәл осы мәжiлiсте, кешке
тақау мезгiлде ойда жоқ бiр топ қонақ келген едi (М.Ә.). Тебiне
жөнелген екi азаматының артынан Дәркембай ұзақ қарап тұрып қалды
(М.Ә.). Ақан да алып шықты Құлагерiн Салпитып саптыаяқтай
төменгi ерiн (I.Ж.). Ақ сеңсен тымақ астынан тұздай көк көздi, сары
сақалды, шикiл сары кiсi күлiп тұр екен (Ә.Нұрп.). Iшiнде қалың
жолдастың, Ешкiмге масыл болмаспын (М.Әлiм.). Барлығы да
тырбанып, жұрттың қызығушылығын туғызатын жәдiгерлiктер
iздестiруде (Егемен Қазақстан). Кей шақтарда кешкi уақытта жапа-
жалғыз жұмыссыз атқа мiнiп, мал аралағанды сылтау етедi (Р.Т.). Бұл
ауылдың атақты әншi қонағы соңғы бiрнеше күн ел қыдырып кетiп,
кешелер мұнда қайтқан (М.Ә.).

4-жаттығу
Мәтiннен туынды түбiрлердi көшiрiп жазып, сөз тудырушы
жұрнақтарға сипаттама берiңiздер.
Екеуiмiз де айға қарап ойланып отырмыз. Алтайдың бойы
балқып, рахаттың, тыныштықтың алтын бесiгiне тербелiп жатыр.
Әулиекөл айнадай жарқыраса, бетiнде бейбiт жүзген қаз-үйректер ақ
арудың ақша жүзiндегi меңi iспеттi. Мен осынау тамылжыған тамаша
өңiрдiң түлегi болғаныма қуанамын. Осынау таңғажайып
сұлулықтың, таңғажайып таланттың бiр мысқалы дарыса деп iштей
i т лек тiлеймiн. Мейлi, қайда жүрейiн, менiң көзiмнен де, көкiрегiмнен
де сиқырлы да сыбызғылы туған жерiмнiң асқақ әрi әсем келбетi
кетпеуiн тiледiм. Құс ұшса, ұясы қалар, ал менiң ұям – туған жер, мен
осына туған жерге оралған сайын, қайта дүниеге келемiн, қайта
iңгәлап, қайта қаз тұрып, тәй-тәй басамын, менiң туған жерiм
картаның бетiне сыймайтынын, менiң туған жерiмнiң бүкiл байлығы
мен сұлулығын сол картадан ғана көре алмайтынын, өйткенi менiң
туған жерiм бабаларымның қанына суарылғанын, оған ешкiмнiң ,
ешбiр елдiң көз алартуға қақысы жоқ екенiн бiлемiн (О.Б.).

5-жаттығу
Төменде берiлген сөздердiң қосымшаларын ажыратып, олардың
сөз мағынасына әсерiн анықтаңыздар. Түбiр морфема мен негiз сөздiң
арақатынасын айқындаңыздар.
Бүршiктену, бiрлестiк, кепiлдеме, жортуылдау, кернейлету,
төңкерiсшiл, меншiктендiр, тоттану, өнерпаздық, орташа, механика-
ландыру, қызғаншақтау__________, құшақтату, созымдылық, сақырлат, шекiрею,
шолтаңдат, төрткiл, қарусыздандыру, мылтықтай, көтерме, негiздеме,
мұраптың, тоқымашылық, сыпылдақ, сынықшылық, пiшiнсiздеу,
пiкiрлестiк, iлгерiндi, жиналмалы, адақтау, марапаттау, мүжiлу,
мүлгу, майдала, сарғай, қысымшылық, қиылмалы, ағарт, айбарлылық.

6-жаттығу
Мәтiндегi күрделi сөздердi тауып, жасалу жолын түсiндiрiңiздер.
Көрпе-жастық, асжаулық, тегене, тостаған, самауырлар тасыған
жас әйелдер, еркектер қарбаласады (М.Ә.). Қалада Құнанбай
жағының сөзiн сөйлеген қуғыншы даугерлер тiптi көбейiп кеттi
(М.Ә.). Қос қарлығаш тынымсыз жем тасуда, Ұядағы тойымсыз
балапанға (М.М.). Оқжетпестiң найза денесi Ботагөзге түрлi-түстi
жiбек лента араластырып өрген қыздың тұлымына ұқсап кеттi
(С.Мұқ.). Ол кей адамның айғыз-айғыз ажымынан, салбыраған
ұртынан, қыртыстанған маңдайынан немесе бояуы оңған көздерiнен,
әр алуан сақал-мұртынан өзiнше неше түрлi жанды, сызаты көп
сипаттарын көргендей болатын (М.Ә.). Iштерiнде: көп қалтаға көп
есептер салып кеп отырған атқамiнерлер (М.Ә.). Не деген балажанды
құрғыр едi, киiз үйге бiр кiрiп, бiр шығады (М.М.). Жақыптың сөздерi
көне жылдарды көз алдыма әкеледi (Б.Н.). Жетiм балалар үйiнде
отырғаным ендi ғана есiме түсiп, ұялып қалдым (Ғ.М.). Яғни әр
отбасында үш кiсi бар деп есептесек, 15 мың адам жаңа да жайлы
пәтерде тұрып жатыр деген сөз (Егемен Қазақстан). Қазiр таяқ
лақтырсаң, тәуелсiз телеарнаға түседi (Ана тiлi). Ол жердегi 60
градустық аязда табиғи және адам қолымен жасалынатын
зiлзалалардан аулақ жерде бұл заттар 3000 жылдың зерттеушiлерiн
күтедi-мiс (Арай).