Материалдардың атауы

ЖОСПАР:
1.0 Кіріспе:
1.1 Кәсіпорындарда бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
Бухгалтерлік есептің Заңы
Бухгалтерлік есептің халық-аралық стандарты
- Шаруашылық жүргізуші субъектілердің есеп саясаты
1.2 Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау
- атауы кәсіпорынның мүліктік құрлымы мен құрамы
- атауы кәсіпорынның запастары мен шығыстарының есебі
- атауы кәсіпорынның қаржыландыру көздерін талдау.
2.0 Тауарлы материалдык корлардын есебі.
- өз такырыбынды жаз
-
-
-
3.0 Қорытындылау.
4.0 Пайдаланылған әдебиеттер.
5.0 Қосымша деректер.

Бухгалтерлiк есептi ұйымдастыру

Бүгiнде бухгалтерлiк есебi басқару жүйесiнде ең басты бiр орын алады. Ол касiпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешiмдi кабылдау үшiн негiзгi бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және баска да өндiрiс процесiн шынайы көрсетiп бередi.Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есебi бухгалтерлiк есеп Стандарттарында және субьектiлердiң қаржылық-шаруашылық қызметiндегi бухгалтерлiк есеп шоттарының.Бас есеп жоспарында бекiтiлген жалпы қағидалар мен ережелерiнiң негiзiнде құылады және ол бүкiл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтiң қүрылымына,ұйымының нысанына, айрықша ерекшелiгiне есептін сәйкес келуiн қамтамасыз етедi.
Шаруашылық жүргiзудiң қазiргi жағдайында шаруашылық жүргiзушi субьектiнiң күрделi экономикалық тетiгiн нақты, жаксы жолға коймайынша, сондай-ақ толық сенiмдi ақпаратсыз басқару жүйесiн iс жүзiнде жүзеге асыру мүмкiн емес.
Экономиканың барлық саласындағы кәсiпорындардың иелерi мен еңбек ұжымдары шикiзат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндiрiс қалдықтарын азайту, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнiмдерiн өндiруге, оның сапасын көтеруге,өзiндiк құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделi. Бұл орайда, шаруаға жарсыздыққа,кәсiпорынның материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын және тиiмсiз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлiк есептiң маңызы мен мінiн айрықша бағаламауға болмайды.
Есепке алынған ақпараттардың көмегiмен шаруашылық жүргiзушi субьектiлердiң және олардың құрылымдық бөлiмшелерiнiң қызметiн жедел басқару үшiн, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау ушiн, ел экономикасының даму заңдылықтардың зерделеу және зерттеу экономикалық тетiктiң бiрi ретiнде пайдаланады.
Бухгалтерлiк есеп екi бөлiмнен трады: “Қаржылқ есептi” және “өндiрiстiк есептi". Қаржылық бухгалтериясы деп аталатын бухгалтерлiк есептi ұйымдастырудың матиралдары, онда бухгалтерлiк есептiң әрекет етiп тұрған стандартына сәйкес, түпкi нәтижесiнде, пайдаланушыларға қаржылық есеп берудiң сенiмдi ақпаратын “берумен” танылады.
Бұл үшiн қаржылық бухгалтерия кәсiпорыннын белгiленген тәртiбi бойынша өндiрiс шығындарын есепке алатын шоттардан тыс, яғни активтер мен мiндеттемелердiң есебiн жүргiзедi. Өндiрiс бухгалтериясы деп аталатын, бухгалтерлiк есептi ұйымдастырудың қағидалары көрсетiлген, бiрақ ол кәсiпорынның жалпы бухгалтериясының бiр бөлiгi болып табылады, онда әртүрлi басқарушылық шешiмдi қабылдау үшiн ақпараттар әзiрленедi, өнiмнiң өзiндiк құны мен өндiрiс шығындары туралы есеп беру мәселелерi қарастырылады, көрсетiлген қызметтiң, атқарылған жұмыстың,өндiрiлген өнiмнiң өзiндiк құны калькуляцияланады, өндiрiске кеткен шығындар есебi танылады.

Шаруашылық субъектiлердiң есептеу саясаты

Қазақстанның бухгалтерлiк есеп стандарттарында және ол бойынша жасалқан әдiстемелiк ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебiн жүргiзудiң қоғамдық тұрғысынан танылған тәсiлдерi мен әдiстерi ережелерi мен қағидалары белгiленген, онда әрбiр кәсiпорындардың техникалық бағасына, олардың шешетiн мiндеттемелерiнiң күрделiлiгiне, басқарушы қызметкерлердiң бiлiктiлiгiне қарап нақтыланған.
Кәсiпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшiн тандап алынған тәсiлдер жиынтығы, қүндық өлшемдерi, ағымдаЈғы топтастыруы және бухгалтерлiк есептегi шаруашылық қызметiне жасалған қорытынды шалу фактiлерi кәсiпорынның есептiк саясатында көрiнiс табуы тиiс. Басқаша айтқанда, есептiк саясат-бұл бухгалтерлiк есептiң әдiсiн жүзеге асыратын тетiгi.
Есептiк саясаты келесiдей жорамалдардан алынғаны жөн:
Кәсiпорын өз мүлкiмен өзiмен-өзi болушылығы;
толассыз қызметi;
есеп саясатын пайдаланудың жүйелiгi;
шаруашылық қызметiндегi фактiлердiң мерзiмдiлiк анықтылығы.
Пайдаланатын есеп саясатының басты мiндетiмен негiзгi арналымы-кәсiпорынның қызметiн барынша пара-пар көрсету, iс мүддесi үшiн осы қызметтiң тиiмдiлiгiн реттеу мақсатында толық, объективтi және шынайы ақпаратпен қалптастыру.
Ол есеп процесiнiң барлық тараптарын қамтуы керек; әдiстемелiк, техникалық, ұйымдық жақтарын.
Әдiстемелiк аспектiсi деп кәсiпорында өнiмнiң өзiндiк құнын есептеу,
амортизацияны шығару, мiндеттеме мен мүлiктi бағалау үшiн пайдаланатын әдiстерiн айтады; техникалық деп осы әдiстердiң синтетикалық шоттарында көрсету сызбасы, есеп регистрлерiнде осы әдiстiң қалай жүзеге асқандығын айтады; Ұйымдық деп осы әдiстердiң бухгалтерлiк қызмет тұрғысынан жүзеге асқандығын, кәсiпорынды басқару құрылымындағы алатын орнын айтады.
Кәсiпорын бухгалтерлiк есептiң келесiдей ережелерiн өз бетiнше шешуiне болады:
-келiп түскен негiзгi құралдар обьектiсiн бақылау-бухгалтерлiк есептiң
№6-шы Негiзгi құралдардың есебiнiң стандарттарындағы әдiстемелiк ұсынысына сәйкес, пайдалануға берiлген және кәсiпорынның сатып алуға төлеген нақты шығындар негiзiнде, негiзгi құралдар обьектiсiнiң бастапқы құны анықталады.
Құнын есептеп шығарудың бiрқалыпты әдiсi; құнын есептеп шығару үшiн орындалған жұмыстардың пропорционалды түрде есептелiнетiн әдiсi:
құнын есептен шығарудың сандық сомасы бойынша есептелiнетiн әдiсi. Екi және одан да көп әдiстi пайдаланған кезде, амортизацияны есептейтiн тәсiлiн және негiзгi құралдың қандай түрi бойынша пайдаланатындығын көрсету керек. Негiзгi құралдың бiр түрi бойынша амортизацияны есептеудiң бiр ғана әдiстi пайдаланады.Негiзгi құралдарды жөндеу-жөндеу жұмысын жүргiзудiң кезеңдiгi
мен жөндеу жұмысының мерзiмi; негiзгi құралды жөндеуге арналған
резерв қорларын жасауы; жөндеудi жүргiзудiң тәсiлi туралы мәселенi кәсiпорынның өзi шешедi;
-материалдық емес активтердiң амортизациясы-әрбiр материалдық емес активтердiң әрбiр түрiнiн пайдалануына қарап пайдалы мерзiмi және амортизацияны есептеу әдiсiн әрбiр кәсiпорын өз бетiнше алады.
-болашақ кезеннiң шығыстары-кезендерi нақты анықталмаған жағдайда, кезең барысында ол өнiмнiң өзiндiк құнына жатқызылуы мүмкiн, немесе басқа да көздерiнiң есебiнен есептеп шығарылуы мүмкiн, бiрақ аталған жағдайлардың барлығы да, яғни олардың және естеп шығру тәтiбiн кәiпорынның өзінықайды;
-алдағанығстар мен төем резервтерi-кәiпорын қандай және
ндай көлемдејґруды жәе оларды пайдалану тәтiбiн анықап өi шешеді
-кімндi қарыздаройынша резервтерi-кәсiпорын түгндеу мәiметтерiнiң негiзiнде дебиторлық қарыздардың қандай күмәндi болып табылмайтындығы, резервтердi қґрудың әдiсiн және резервтеуге жататын шығындарын өзi таңдай алады;
Аталған барлық жағдайды табысты тек есептеу әдiсi бойынша танылатындығы қарастырылған. Есеп саясатының техникалық бөлiгiн әзiрлеген кезде келесiдей мәселелер қарастырылуы тиiс:
-Негiзгi құралдарды жөндеу есебi. Негiзгi құралды жөндеу бухалтерлiк есепте, оның құнын өсiрмейтiн сызбасының бiрiн қолдануы мүмкiн: жөндеу жұмысының атқарылуына қарап ол өнiмнiң нақты өзiндiк құнына жатқызылуы мүмкiн немесе алдын ала құрылған жөндеу қорына жатқызылуы мүмкiн Аталған схемалардың бiрiн таңдау, кәсiпорының қай салаға жататындығымен де байланысты болып келедi;
-Материалдық есебi. өндiрiске жатқызылатын, материалдық ресурстарының нақты өзiндiк құнын анықтау тәсiлi туралы шешiм қабылдау қажет: орташа өлшенген құны бойынша әдiсiн, ФИФО әдiсiн, ЛИФО әдiсiн немесе арнайы теңестiрiлген әдiсiн таңдайды.
-Басқарушы есеп. Есептiң бұл сыртқы пайдаланулардың кең түрде пайдалануына арналмаған, сонымен қоса, оның есеп беру талабына сай келетiн регистрлерi де жоқ, сондықтан оны iшкi бақылау мен жоспарлау мақсатында пайдаланады.
-өндiрiске кеткен шығындар мен өнiмнiң өзiндiк құнын калькуляциялау есебiнiң әдiсi.
Кәсiпорын калькуляциялау мен есеп объектiсiн, жанама мен тiкелей көрсету тәртiбiн анықтайды.
-өстеме шығыстарын есептеу және тарату. Кәсiпорын №7 “Тауарлы-материалдық запастардың” бухгалтерлiк есеп стандартында келтiрiлген әдiстемелiк ұсынысында үстеме шығыстарын құрайтын шығындар тiзiмiне өндiрiс қызметiнiң ерекшелiктерiн ескере отырып, қосымшалар мен өзгерiстердi енгiзуге құқылы.
-Мүлiктер мен мiндеттемелердi түгендеу. Мiндеттi түгендеумен қоса, құндылықтардың нақты барын тексеру үшiн бiршама қосымша түгендеулер де жүргiзiлуi мүмкiн.
-Нақты пайдаланатын шоттар жоспары. Кәсiпорын шоттардың Бас жоспарын басщылыққа ала отырып, өздерiне пайдаланатын шоттарын iрiктей алады, яғни оның құрамына кәсiпорынның қаржылық-шаруашылық қызметiн және қаржылық жағдайын мүлiктiк құрамын көрсететiн синтетикалық шоттарын енгiзедi. қажет болған жағдайда, арнайы операцияларды көрсету үшiн, шоттардың Бас жоспарына кәсiпорын қосымша шоттарды пайдалануына болады.
-өндiрiс iшiндегi есеп беру. Iшкi есеп берудi жүргiзудiң барлық мәселесiн кәсiпорынның өзi шешедi, оның кезектiлiгiн, есеп беру нысаны мен құрамын және есептi беру мерзiмiн, сондай-ақ отенциалды талаптарыанықтайды. Есеп саясатының ұйымдастырушылыј бөлiгi келесiдей мәселелердi қарастырады:
-Бухгалтерлiк қызметтiң құрылымы мен ұйымдастырушылық нысаны. Кәсiпорын құрылымдық бөлiмше ретiнде, өзiнде бухгалтерияны үстау керек пе, жоқ, әлде келiсiм-шарттық негiзде тиiстi мамандарды жалдау керек пе; Бiрақ барлық жағдайды кәсiпорынның басшысы бухгалтерлiк есептiң дұрыс ұйымдастырылуына қажеттi жағдайларды жасауы керек.
-Есептi орталықтандыру деңгейi. Кәсiпорынның нақты қызметiнiң жағдайына байланысты есеп орталықтандырылған нысанда ұйымдастырылуы мүмкiн, ол кезде кәсiпорынның барлық бөлiшелерi бiртұтас есептiк жұмысқа бiрiктiрiледi; ал орталықтандырылмаған жағдайда, кәсiпорынның жекелеген құрылымдық бөлiмшелерi дербес бухгалтерия құрып, балансқа дейiнгi есеп жұмысының барлық циклын толығымен аяқтап, кәсiпорынға тек балансты жасауға тиiстi мәлiметтердi бередi;
Есеп саясатын құрудың негiзгi қағидалары мен талаптары №1-БЕС жан-жақты берiлген.
Есеп саясатын әзiрлеген кезде кәсiпорын өз мүлiктерi мен мiндеттемелерiн басқа кәсiпорынныә мүлiктерi мен мiндеттемелерiн бүлiп көрсетуi тиiс, көсiпорын өзiнiң көз жетерлiк болашақ кезеңiнде өз қызметiн жалғастыруды көздейтiн болса, яғни өз қызметiн тоқтату жөнiнде ниетiнiң жоқтығын бiлдiрсе, онда толассыздқ, үздiксiздiк қағидасын сақтағаны болып табылады, кәсiпорын өзi таңдап алған бухгалтерлiк есептi жүгрiзудiң тәсiлiн жүйелi пайдаланып, тек тиiмдi түзетулердi ғана жасап отырса, онда ол жүйелiк қағидасын сақтағаны, ал егер де кәсiпорында орын алған барлық шаруашылық фактiлерiн сол кезеңiне жатқызатын болса, онда мерзiмдiлiгi анықталған қағидасын ұстағаны болып табылады.
Аталған қағидалар мен талаптар кез келген кәсiпорынның есептiк саясатын әзiрлеу барысында оның негiзiн қалайды. Егер де олар толығымен сақталмаса, онда бухгалтерлiк есептi жүргiзудiң дұрыс еместiгi ретiнде танылуы және кәсiпорынның мәлiметтерi бұрмалануы мүмкiн

Кесте №1
ко. атауы кәсіпорынның мүліктік құрлымы мен құрамы.

Корытыны:

Кесте №2
ко. Атауы Кәсіпорынның запастары мен шығындарының есебі.

№
Материялдардың айналым құралдары.
2005 жыл
2006 жыл
2007 жыл
өзгеруі

мтеңге
%
мтеңге
%
Мтеңге
%
2005
2006
1.
өндірістік запастар

2.
Аяқталмаған өндіріс

3.
Дайын өнімдер

4.
Тауарлар

Барлықы:

Қорытыны

Кесте № 3
ко. атауы кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің саясаты.

№
Ққаржыландыру көздері
2005 жыл
2006 жыл
2007 жыл
өзгеруі

мың теңге
%
мың теңге
%
Мың теңге
%
2005
2006

1.
Өзіндік құралдар
Жарғылық қор

2.
Қосымша төленбеген капитал

3.
Бөлінбеген табыс

Барлығы:

4.

Ққ қатыстырылған к отар тл
Ұзаң мерзімді несиелер

5.
қ ысқа мерзімді несиелер

6.
Кредиторлық берешек

7.

Ба сдада қысқа мерзімді пасивтер

Барлығы:

Жиыны:

Материалдық запастар және оларды жiктеу мен бағалау

Өндiрiс процесiнде еңбек құралдарымен қатар өндiрiстiк босалқы қорлары еңбек заттары ретiнде қатысады. Еңбек құралдарынан айырмашылығы еңбек заттары өндiрiс процесiне бiр-ақ рет қатысады және олардың құны өндiрiлетiн өнiмнiң материалдық негiзiн құрай отырып, өнiмнiң өзiндiк құнын құрайды.
Тауарлы-материалды босалқылар келесiдей активтер түрiнде болады: Өндiрiсте пайдалануға немесе жұмыстармен қызметтердi орындауға арналған шикiзаттар, материалдар, сатып алынған жартылай шикiзаттар және құрастырушы бұйымдар (детальдар), отын, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалјы бөлшектер және ыдыстық материалдар; аяқталмаған өндiрiс; субъект қызметi барысында сатуға шығарылған дайын өнiм, тауарлар.
Материалдық құндылықтарды есепке алудың алдында мынадай негiзгi мiндеттер тұрады: босалқыларды кiрiске дер кезiнде және толық есепке алу, сақтау орындарындағы жағдайын қадақалау; босалқылардың қозғалысы бойынша барлық операцияларды толық және дер кезiнде құжаттау; көлiк-дайындау шығындары (КДШ) мен дайындалған құндылықтардың өзiндiк құнын уақытында және толық анықтау; КДШ-ны өндiрiстiң шыңындарына жазудың бiркелкi және дұрыс болуын бақылау; iшкi ресурстарды жұмылдыру мақсатында субъектiге қажет емес материалдық босалқыларды сату, сақталатын орындардағы құндылыјтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы дәл мәлiметтердi алу. өндiрiс барысындағы функционалдық (қызметтiк) ролi мен мақсаты бойынша барлық материалдық босалқылар негiзгi және көмекшi болып бөлiнедi.
Негiзгiлер дайындалатын өнiмнiң заттай материалдық негiзiн (нан пiсiрген ґн) құрайтын материалдар болса, көмекшi материалдар өндiрiлетiн өнiмнiң өзiндiк құнына кiргенiмен негiзгi материалдар сияқты оның заттай негiзiн құрай алмайды. өнiмге қажеттi қасиеттердi беру үшiн (сырлар, лак) көмекшi материалдар негiзгi материалдарға қосымша пайдаланылады.
Бiрақ материалдарды негiзгi және көмекшi етiп бөлу шартты сипатқа ие, өйткенi олар өнiмдi шығаруға жұмсалған материалдардың санына, технологиялық сипатына және басқа да көптеген факторларына тәуелдi болып келедi.
Материалдық босалқы қорлардың барлық түрiн есепке алу үшiн 20-“материалдар” бөлiмiнiң негiзгi, активтi мүлiктiк шоттары пайдаланылады.
Бұл бөлiмше құрамына төмендегi синтетикалық шоттар кiредi:
201-Шикiзат және материалдар
202-Сатып алынған шала фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар, конструкциялар мен бөлшектер, детальдар.
203-отын
204-ыдыс және ыдыстық матриалдар
205-қосалқы бөлшектер
206-басөа материалдар
207-қайта өңдеуге берiлген материалдар
208-құрылыс материалдары
201- “Шикi зат және басқа материалдар” шотында шығарылатын өнiмнi, негiзiн салатын немесе өнiмдi жасап шығаруда оның компонентi болып табылатын қажет шикi заттар мен материалдарын есепке алады. Бұл жерде сондай-ақ өнiмдi шығаруға қатысатын немесе шаруашылық, технологиялық және өндiрiс процесiне септiгiн тигiзетiн көмекшi материалдар да есепке алынады.
202-“Сатып алынған жартылай фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар, конструктрлар және бөлшектер” шотына сатып алынған жартылай фабрикаттар және өндiрiлген өнiмдi құрастыру үшiн алынған дайын құрастырушы бұйымдар, және жинауға немесе өндеуге кеткен шығындар есепке алынады.
203-"Отын" мұнай өнiмдерi, қатты және басқа да отын түрлерi есепке алынады.
204-“ыдыс және ыдыс материалдары” ыдыстың барлық түрi (цистернаны бөшкелердi, флягтарды қоспағана) және ыдысты жөндеуге арналған материалдар есепке алынады.
205-“Запас бөлшектер” жөндеуге және машинаның тозған бөлшектерiн айырбастауға (бөлшектер, агрегаттар, аккумулятор, дөңгелектер т.б.) арналған запас бөлшектер есепке алынады.
206-“Басқа да материалдар” өндiрiс қалдықтары, жөнделмейтiн ақау бөлшектер, негiзгi құралдарды жою барысында алынған материалдар және т.б. есепке алынады.
207-“өңдеуге берiлген материалдар” шотында сыртқа өңдеуге берiлген материалдардың және өңдеуден алынған бұйымның өзiндiк құнға енгiзiлген есепке алынады.
208-“құрлыс материалдары” құрылыс бөлшенктерiн, монтаждау жұмысын және құрылыс процесiндетiкелей пайдалынатын құрлыс материалдар есепке алады.
әрбiр шоттың жүргiзушiсi субъектер қажеттiлiгiнше әрбiр шоттар бойынша субшоттар және материалдық есебi бойынша аналитикалық шоттар аша алады.
Материалдардың есебiн ұйымдастырудың басты алғы шарты: оларды дұрыс бағалау болып табылады.
Тауарлы-материалдық запастарды бағалау негiзiнде неғұрлым арзан өзiндiк құнымен, не таза құнымен бағаланады. Қолда бар тауарлы-матераилдық қорлардың бүлiнуi немесе оларлың жекелей, әлде толықтай ескiруi немесе олардың бағасының төмендеуi бiр сөзбен айтқанда, өзiндiк құнының деңгейiне келтiру мүмкiндiгi болмаған жағдайда, өзiндiк құнының орнына сату бағасы пайдалануы мүмкуiн.
Шикiзат, материалдар сатып алынған жартылай шикiзаттар, отын, қосалқы бөлшектер және басқа қосалқы материалдар кәсiпорын балансында өздерiнiң нақты өзiндiк құны мен көрсетiледi. Осы баға бойынша құндылықтар синтетикалық есепте де көрсетiледi. Талдамалы есепте тұрақты есеп бағасы мен (келiсiмдi немесе жоспарланған есеп бағасы) көрсетiледi.
Егер субъект материалдық құндылықтарды келiсiмдi бағасымен есепке алса, онда олардың нақты өзiндiк құны КДШ қосылуы мүмкiн. КДШ құрамына темiр жол тарифi, су фракты, автомобиль, ұшақтар және басқа да түрлерi арқылы тасымалдау түрiнде жарналардың барлық түрi кiредi. Жабдықтаушылардың темiржол және басқа көлiк мекемелерiнiң қоймаларынан материалдарды жеткiзу; қорларды алу және дайындауға байланысты iс-сапарлардың шығындары, қоймалардағы құрақты қойма жұмысшылардың жабдықтаушы делдал мекемелерге төленген комиссиялық сыйлықтар және босалқылар алу тiкелей байланысты басқа шығындар жатады.
Сауда шегерiмдерi артық төлемдер және басқа да түзетулер алынған шығындарды анықтаған кезде шегерiледi. Тауарлы-материалдық запастардық таза сату шынын шығару үшiн олардың жай шаруашылық қызметiнiң барысында сатылатын бағасынан сату мен комплектацияға кеткен шығынын алып тастағана тең.Өзiндiк мынадай себептер бойынша қалпына келтiрмеуi мүмкiн, онда тауарлы-материалдық запастардың таза сату құны пайдаланылады:
-осы тауарлы-материалдық запастар бiршама бөлiнген;
-олар түстай немесе iшiнара ескiрген;
-оларлың сату құны төмендеген;
Мысал: “Шығыс” ААЅ аяқ киiмдi өндiру үшiн, сары ЦЛ терiсiн жабд-рға тапсырыс берген, оның 1дм2 90-теңге (ЅЅС) тұрады. Келiсiм-шарт жасасқаннан кейiн, “Шығыс” ААЅ-на тапсырыс берген материалы келiп түскен. Барлық келiп түскен терiнiң мөлшерi 35555,6 дм2 құраған, ол оның сомасы 3200004 теңге болатын. Тасымалдау шығыны 800000 теңге және түсiру шығыны (түсiруш-рң жалақысы-300000 және әлеуметтiк-567000300000 300000х10%х21%) 356700 теңге құраған. Түсiруге дейiнгi қоймада сақтау шығыны 630000 теңге құраған. “Шығыс” ААЅ терiнi өңдеудiң тәсiлiн жетiлдiрудiң арқасында, оның құынын 90-теңгеден 75-теңгеге дейiн түсiрген, мәт-де алынған терiнiң нарықтық бағасы 16,67% төмендеген.
Бұл мысалда алынған терiнiң өзiндiк құны 4545324-теңге немесе 1дм2-ты 127,84 теңге құраған.
-сатып алу бағасы-2758624 теңге (ҚҚС қоспағанда)
-КДШ-1156700 теңге (800000+356700)
-сақтау шығындары-030000 теңге (сақтау шығынын өзiндiк құнға енгiзiлуi мүмкiн, егер де олар қойманың тұрған жерiне дейiн жеткiзiп берсе ғана)
Алынған материалдар нақты өзiндiк бойынша бухгалтерлiк есепке кiрiстеледi. (127,84 теЎге бойынша). Содан соң олар сатуғ, немесе өндiр
iске босатуға не нақты өзiндiк құны бойынша, не сатылған таза құны бойынша босатылуы мүмкiн. Тап осындай өнiмдi басқа кәсiпорын 90 теңге емес, оның 1дм2 75 теңгеге сатқан, сондықтан “Шығыс” ААҚ-на да сол бағада сатуына тура келген.
Осы операциялар бойынша жасалатын шоттар корреспонденциясын қарастырайық.

Рет ¹
Шаруашылық операцияның мазмұны
Сома, мың теңге.
Шоттар корреспонденция

дебет
кредит
1.
2.
3.
4.
5.
1.
ТМЗ жеткiзiп беру үшiн жабдықтаушыларға аванс берiлдi.
3200004
351
441
2.
Жабдықтаушылардан сары терi алынды
-материалдық құнына;
-ЅЅС сомасына

2758624
441380

201
331

671
671
3.
Тасымалдау шығыстары өтелдi
Сақтау шығыстары төлендi.
800000
630000
687
687
441
441
4.
Сары терiнi алу мен байланысты шығыстары материалдық құнына қосылды:
-тасымалдау шығысы;
-артып түсiру бойынша кеткен шығыстары;
-сақтау шығыстары;

800000
356700

630000

201
201

201

687
681, 634
әлеуметтiк салық
687
5.
Жабдықтаушылардың қарызын өтеуге бұрындары берiлген авансы зачет жасалды.
3200004
671
351
6.
Таза сатылған құнына дейiн материалдардың құны есептен шығарылды. өзiндiк құны 4545324 теңге болатын. Таза сатылған құны 2300447(35555,6Х64,7) теңге құраған (ЅЅС қоспағанда)
Материалдардың өзiндiк құны оларды алу байланысты шығындары қоспағанда 275824 теңге құраған. Таза сатылған құны және материалдық өззiндiк құны арасындағы айырмасы 458177 теңге құраған (275824-2300447)

458177

845

201

Әдетте, өнеркәсiп өндiстерiнде материалдық запастары өзiнiң өзiндiк құнынан төмен есептен шығарылмайды (сатылған таза құнына дейiн), егер де шығарылатын дайын өнiмнiң бағасы оның өзiндiк құнына тең немесе жоғары бағаға сатылады деп күтiлетiн болса.
Егер де ондай мүмкiндiгi болмаса материал қоры сатылатын таза құнына немесе одан да төмен бағаға сатылуы мүмкiн.
Сатылатын таза құнын да, оның өзiндiк құнын да төмен бағасы бойынша анықтау үшiн ТМҚ-ға мына төмендегiдей әдiстердi қолдануы мүмкiн:
-баптың әдiсi әрбiр ТМҚ түрлерiнiң баланстың және сатылатын таза құнының ең кiшi мәнi алынады.
-негiзгi материалдар тобының әдiсi - ТМҚ топтарының баланстық және сатылатын таза құнының ең кiшi мәнi алынады.
-жалпы запастар деңгейiнiң
әдiсi - барлық ТМҚ-дың баланстың және сатылатын таза құнының ең кiшi мәнi алынады.
Материалдардың бiр ғана түрiнiң алу бағасы есептiк кезең барысында „ртүрлi болуы мүмкiн, сондықтан оларды дұрыс анықтау үшiн, 7 БЕС қарастырылған төрт әдiстiң бiрiн қолданамыз: арнайы (тұтастай) идентификациялау әдiсi, орташа өлшемдi әдiс қорларды бастапқы сатып алу бағалары бойынша бағалау әдiсi (ФИФО); қорларды соңғы сатып алу бағалары бойынша бағалау әдiсi (ЛИФО);
Мысал: ТМЅ өзiндiк құнын бағалаудың әдiстерiн қарастырып көрейiк. “Шығыс” ААҚ-ң 2002 жылдың1-шi қаңтарында қалған материалдар саны:
-цемент-200 тонна 60000 теңге сомасына;
-бензин-А-95-100 литр 4500 теңге сомасына

Күнi

Цемент
Бензин А-95

кiрiс
шығыс
кiрiс
Шығыс

Саны,
тонна
1-л.
бағасы, теңге
Сомасы, теңге
Саны, тонна
Саны, литр
1-л бағасы, теңге
Сомасы, теңге
Саны, литр
Ай басында қалдығы

20

3000

60000

100

45

4500

Кiрiс

шығыс

02.01.02
10
3100
31000
15

50
05.01.02
2
3200
6400

300
46
13800

11.01.02

10

150
20.01.02
17
3400
57800

500
45
22500

25.01.02

12

300
27.01.02
19
3400
64600

100
28.01.02

100
29.01.02

200
47
9400
100
Жиыны

Кiрiс
48
-
159800
37
1000
-
45700
800
Шығыс

Барлығы қалдық пен кiрiс ай соңындағы қалдығы
68

31
-
213800
*
1100
-
50200
*

Есептен шығарылған (жұмсалған) материалдардың құны және ай соңына қалған материалдардың қалдығы әрт әдiс бойынша және оның а.
Есептiк кезеңнiң соңына материалдардың қалдықтарының құнын ол үшiн есептеу жолымен шығарылатын формуланы пайдалануы мүмкiн.
Есептiк кезең соңында есептiк кезеңнiң кiрiс болған шығыс болған
қалған материалдардың = басына қалған + материалдар + материалдар.
қалдықтарының құны қалдықтардың құңы

Орташа өлшемнен құндылықтардың әдiсi

Бұл әдiс кезiнде материалдық қорлардың құны ай басындақы қалдық құнына ай бойына келiп түскен күндердiң қосып есептелiнген орташа бағасы түсiндiрiледi.
Бұл әдiстi есептеудiң математикалық формуласы мынадай:
Орташа құны = Е м к.+Е алын
К м ј+ К алын
Мұндағы:
Е м қ.-есептiк кезңнiң басындағы қалған материалдардың қалдық құны;
К м қ.-есептiк кезеңнiң басындағы қалған материалдардың қалдық саны;
Е алын - алынған материалдар құны;
К алын - алынған материалдар саны;

Мысалда цементтiң орташа өлшемдiк (немесе өлшенген) құны мынаны құрады:
6000+31000+6400+57800+64600 = 219800 = 3232,35 теЎге.
20+10+2+17+19 68

Орташа өлшем құнын, жұмсалған материалдардың санына көбейткен, [3232,35Х(15+10+12)=119*596,95 теңге], онда бiз жұмсалған материалдардың құнын аламыз, ол ай соңындағы материалдардың қалдық санын орташа өлшем құнына көбейтiп, қалдық құнын аламыз.
Цемент ай соңына қалған қалдық құны 100203,05 теңге құраған (31 тоннах 3232,35 теңге немесе 60000+159800-119596,95)
Тап осындай жол бензиннiң де орташа өлшенген құнын шығарамыз
4500+13800+22500+9400 = 50200 = 45,63 теЎге
100+300+500+200 1100
Жұмсалған бензиннiң құны 45,63 теңге Х (50+150+300+100+100) =3650тг.
қалдық құны 300Х45,63 тг немесе 4500+45700-36504=13656тг.
Цемент
Бастапқы қалдыј: 20-тоннаХ 3000 бағасы=60000 тг
Кiрiс шығыс
10тХ3100тг=31000тг 15тХ3000тг=45000тг
2тХ3200=6400тг 10тХ5т(20-15)Х3000тг=15000
5тХ3100=15500тг
жиыны-30500
17тХ3400тг=57800тг

19тХ3400тг=64600тг 12т-5т(10-5)Х3100=15500тг
2тХ3200=6400тг
5тХ3400=17000тг
жиыны 38900тг
кiрiс жиынтығы 159800тг шығыс жиынтығы 114400тг

“ФИФО”әдiсi - босалјыларды алғашқы сатып алу бағалары бойынша бағалау әдiсi. Бiрiншi кезекте сатып алынған құндылықтардың нақты өзiндiк құны жұмсалған материалдарға жатқызылады деп есептелiнедi, яғни бiрiншi келген-бiрiншi кетедi. Соны мен соңғы қалдық құны ең кейiнгi сатып алынғанның құнына негiзделедi. Бiздiн мәлiметтiн негiзiнде“ФИФО” әдiсi бойынша соқғы қалдықтың және жұмсалған материалдардың құны мынаны құрайды:
Ай сонында қалған қалдығы: 31тонна (17-5+19)Х3400 (1 тоннаның бағасы)=105400 теңге.
Бензин
Бұл жерде де центтiң есебiне ұқсас етiп шығарылады.
Сонына қалдығы 300литр (200Х47 және 100Х445)
200Х47=9400тг
100Х45=4500тг
жиыны 13900тг
Шығыстың құны: 45+45700-13900=36300тг немесе
50литрХ45=2250тг
150литрХ(50лХ45тг,100литрХ46тг)=6850тг
300литрХ(200литрХ46тг,100лХ45тг)=13700тг.
100лХ45тг=4500тг
100лХ45тг=4500тг
100лХ45тг=4500тг
Шығыс жиынтығы 36300тг.
“ЛИФО” әдiсi - запастарды соңы сатып алғандардың бағасы бойынша бағалау әдiсi. Соңғы алынған қорлардың өзiндiк құны бiрiншi кезекте жұмсалғандардың құнын анықтау үшiн қолданылады, ал кезең соңындағы
қорлардың өзiндiк құны бiрiншi сатып алынқан қорлардың өзiндiк құны есептелiнедi деген тұжырымға негiзделген әдіс. Осы мысалда “ЛИФО” әдiсiнiң көрсеткiштерi мынадай болады.

Цемент
Бастапқы қалдықы: 20тХ3000 бағасы=60000тг.
Кiрiс Шығыс
10тХ3100тг=31000тг 15тХ3400тг=51000тг.
2тХ3200=6400тг
10тХ3400тг=34000тг
12т=40000тг
(11тХ3400тг=37400тг
1тХ3200тг=3200тг)
17тХ3400тг=57800тг
19тгХ3400тг=64600тг
кiрiс жиынтығы 159800тг шығыс жиынтығы 125600тг
Соңғы қалдықы (20тХ3000тг
31 тоннаның құны 94200 тенге 10тХ3100тг
1тХ3200тг)

Бензин
Бастапқы қалдығы:100Х45000тг
Кiрiс Шығыс
300Х46тг=13800тг 50Х47тг=2350тг
150Х47тг=7050тг
500Х45тг=22500тг

300Х45тг=13500тг
100Х45тг=4500тг
100Х45тг=4500тг
100Х46тг=4600тг
200Х47тг=94500тг
кiрiс жиынтығы 45700тг шығыс жиынтығы 36500тг
Соңғы қалдығы (200Х46тг
300-литрдiң құны 13700 100Х45тг)

Арнайы идентификациялау (бiрыңғайлау) әдiсi
Бұл әдiс запастарлдың партиялық есебiн дәл ұйымдастыру мүмкiндiгi болған жағдайда қолданылады.
Мысалда цементтiң шығысы мынадай болды делiк.
Бастапқы қалдықтың 15-тоннасыХ3000тг-45000тг
02.01.02 күнi келiп түскеннiң 10 тоннасыХ3100 -31000тг
20.01.02 12 тоннасыХ3400 -40800тг
шығыс жиыны -116800тг
Цемент қалдығының қалғаны:
Бастапқы қалдықтан 5Х3000 -15000тг
2Х3200 -6400тг
20.01.02 келiп түскеннен 5Х3400(12-17) -64000тг
19Х3400 -17000тг
Ай соңына қалған цементтiң құны -103000тг
Бензин бойынша
қалдықтан қалған 50лХ45тг-ден босатылған -2250тг
05.01.02күнi келiп түскеннен 150Х46 -6900тг
20.01.02 күнi келiп түскеннен300Х45 -13500тг
20.01.02 күнi келiп түскеннен 100Х45 -4500тг
20.01.02 күнi келiп түскеннен 100Х45 -4500тг
05.01.02 күнi келiп түскеннен 100Х46 -4600тг
Шығыс жиыны 36750тг
Бензиннiң қалдығынан қалғаны
Бастапқы қалдықтан 50Х45 -2250тг
05.01.02 күнi келiп түскеннен 50Х46 -2300тг
29.01.02 200Х47 9400тг
Ай соңына қалған бензиннiң құны -13950тг

Ендi бiз запасты бағалаудың әрi тәсiлдерiн салыстырып көрейiк:

Көрсеткiштер
Орт өлшенген құндық әдiсi
“ФИФО”
әдiсi
“ЛИФО”
әдiсi
Арнайы идентификациялау (бiрыңғайлау)„дiсi
Цемент
Запастардың шығысы:
Бiрлiк саны
құны тг
Запастардың ай соңында қалған қалдығы
Бiрлiк саны
құны

37
119596,95

31
100903,05

37
114400

31
105400

37
125600

31
94200

37
116800

31
103000
Бензин А-95
Запастардың шығысы:
Бiрлiк саны:
құны,тг

800
30504

800
36300

800
36500

800
362500
Запастардың ай соңына қалған қалдығы:
Бiрлiк саны:
құны, тг

300
13696

300
13900

300
13700

300
13950

Жоғарыда келтiрiлген кестеден көрiп отырғанымыздай, ТМЗ бағалаудың дұрыс әдiсiн таңдау кәсiпорын таза табысына да, тұтас табысына да, қаржылық жағдайына да мәндi әсер етуi мүмкiн. Сонда оларды таңдағанда салыстырмалы қағиданы ұстаған жөн. Бiр әдiстен екiншi бiр әдiске көшер алдында, яғни екiншiсiнiң бiрiншiсiнен басымдылығы қатар мына жағдайларды да сақтау керек:
шаруашылық жүргiзушi субъектiсiнiң ептiк саясатына өзгерістерді енгізу;
бiр әдiстен екiншiсiне көшудi, есептi жылдың басынан бастап енгiзу;
дер кезiнде ТМЗ қалдықтарына да және өткен жылдардың таратылмаған табысына да түзетулердi енгiзу;
Мысал: Жол өткен ЖШС 2001 жылы ТМЗ-ды бағалау үшiн өздерiнiң есептiк саясатына сүйене отырып, орташа өлшенген құндық әдiсiн пайдаланған, өйткенi ол запастардың жағдайын сатылған өнiмнiң өзiндiк құнын объективтi әрi дұрыс бағалайды делiнген.
Жол өткен ЖШС-тің материалдардың қозғалысын орташа құндық әдiсi бойынша бағалау (2001).
Көрсеткiштер
Тат басуына қарсы пайдала
натын сұйықтық заттары
өш позициялы драссельдiк сөндiргiш
құрымдық грунтовкасы
Бұрғылау трубасы
Маниль тросы
01.01.01
саны
бағасы
Сомасы
саны
Бағасы
сомасы
Саны
Бағасы
Сомасыс
Саны
Баға
сы
Сомасы
Саны
Бағасы
6230,66
Сомасы
Түскендерi

1қаңтар
10
7774,6
77746
2,5
1035,6
25890
185
1748,02
323385
400
6236,3
2494520
420
6210
2616880
12 ақпан
4
7708
30832
20
1055
21100

310
6210
1925100

520

3229200
19
наурыз
2
7790
15580
24
1068
25632

470
6340
2979800
410
6340
2599400
14 мамыр
8
7792
62336

65
1845
119925
370
6380
1783600
810
6380
5167800
4маусым
4
7800
31200

57
1756
100092
280
6370

190
6370
1210300
9маусым

19
1078
20482

20тамыз

17
1070
18190

17қыркүйек

27
1068
28836
45
1987
89415
105
6400
672000
115
6400
736000
5қараша
7
7810
54670

47
1900
89300
450
6410
2880500
460
6410
2948600
3желтоқсан
3
7805
23415
31
1076
33356
110
1840
202400
690
6500
4485000
710
6500
4745000
Түскендердiң жиыны
38

295779
163

173436
509

924517
3075

19585120
3655

23253180
Орташа өлшемнiң құны
(29577938)
7784
(173486163)
1064
(924517509)
1816
(195851203075)
6369
(232531803655)
6362
Есептен шығарылды
35
х
272428
155
х
164971
500
Х
908170
2530
х
16113936
2870
х
18258995

31.12.01қалдығы
3
х
23351
3
х
8515
9
Х
16347
545
х
3471184 785
х
4994185
Келiп түскендердiң барлығы
38

295779
163

17486
509

924-5017
30-75

19585120
3655

23253180
2001 жылы есептен шығарылғандары
3
7
4
8
2
4
6
1
7805
7510
7800
7792
7790
7708
7767
7786

23415
54670
31200
62336
15580
30832
46602
7786

31
27
17
19
24
20
15
2
1076
1068
1070
1078
1068
1055
1050
1014
33356
28836
18190
20482
25632
21100
15750
2028
110
47
45
37
65
85
91
1840
1900
1756
1845
1801
1703
202400
89300
89415
100092
119925
153085
154973

690
450
105
280
370
470
165
6500
6410
6400
6370
6380
6340
6210
4485000
2884500
672000
1783600
2360600
2979800
1024650
730
460
115
190
810
410
155
6500
6410
6400
6370
6380
6340
6210
4745000
2948600
73600
1210300
5167800
2599400
962550
Шығыстың жиыны
35

272421
115

165374
500

909190
2530

16190150
2870

18369650
31.12.01
қалдығы
3

23358
3

3112
9

15327
545

339470
785

4383530

2002жылы ЖШС дағдарыс жағдайының күшеюiне байланысты запастар есебiнде “ЛИФО” әдiсiн пайдалануға көшкен. Ендi бiз осы
екi әдiстi салыстырып көрейiк
ТМЅ қалдық құнына жасалған есептеудiң нәтижесiнде алынған мәлiметтер бойынша жасаймыз:

Материалдардың атауы
Саны
Орташа өлшем құны бойынша ТМЗ-дың қалдық құны
“ЛИФО” әдiсi бойынша алынған ТМЗ-дың ғалдық құны
Түзулер сомасы
Тот басына қарсы пайдаланатын сұйық заттар
3
23351
23358
77
өш позициялы драссельдiк сөндiргiш
8
8515
8112
-403
Құрыщтық грунтовкасы
9
16347
15327
-1020
Бұрғылау трубасы
545
3471184
3394970
-76214
Маниль тросы
785
4994185
4883530
-110655
Жиыны
Х
8513582
8325297
-188285

Сонымен, “Жол-өткен” ЖШС есеп саясатына түзулер енгiзiлген, ол 562 шотының дебетi бойынша және материалдар шотының кредитi бойынша көрiнiс тапты.

Материалдық запастардың қозғалысын есептеу
кезiнде жасалатын құжаттар

өндiрiс запастарының шығысы мен түсiмi бойынша жасалатын алғашқы құжаттар материалдық есептi ұйымдастыру негiзi болып табылады. Тiкелей алғашқы құжаттардың көмегiмен тауарлы-материалдық запастардың (ТМЅ) тиiмдi пайдалануын және сақталуын, қозғалысын алдын ала, ағымдағы және келешектегi бақылануын жүзеге асырады. Есептi тиiмдi ұйымдастыру iсiнде қорлардың сајталуы мен есепке алынуына қатысы бар барлық төлқаларқа баға көрсеткiшiнiң номенклатурасын жасап, таратудың маңызы зор. Онда субъектiнiң қолында барлық материалдық қорлар белгiсi бiр белгiлерi бойынша әзiрленедi.
Әрбiр атаулары, сорттары бойынша шартты сандық белгiлерi – номенклатуралық номерi (коды) берiледi, содан соң барлық құжаттарда ТМЅ-дың бары мен қозқалысы бойынша берiлген номерi қойылады. Номенклатуралық номерi: баланс шоттарының номерi немесе материалдық қатар номерi бойынша берiлуi мүмкiн. Материалдардың номенклатурасында есептелiнетiн материалдардың бiрлiк бағасы көрсетiледi, яғни ол баға-номенклатурасы деп аталады. Ол жүйеленген материалдар тiзiмi бойынша жасалады және оны кәсiпорынның барлық бөлiмшесi (материалды-техникалық жабдықтау, бухгалтерия, қаржы бөлiмдерi) анықтама ретiнде пайдаланады.

Тауарлы-материалдық запастардың түсуiн құжатпен рәсiмдеу. ТМҚ-ды кәсiпорын әртүрлi жағдайда алуы мүмкiн: жабдықтаушының қоймасынан, темiр жол станциясынан, айлақтардан, аэропорттардан, материалды жауапты тұлғалар арқылы қоймаларынан.
Жабдықтаушылардың (жiберушiлердiң) қоймаларынан ТМҚ-да алған кезде алушы кәсiпорын өздерiнiң жауапты тұлғалары арқылы жүзеге асырады.
Материалдардың қозғалысын есепке алған кезде мынадай типтiк құжаттар пайдаланылады.
Жабдықтаушылардың қоймасынан тауарларды алу үшiн материалды жауапты тұлғаға сенiмхаты берiледi. Сенiмхатты бухгалтерия рәсiмдеп, алушының қолын қойғызып, қолхат алу арјылы бередi. №М-2а типтiк ведомосы аралық нысаны, алдын ала номерленген және түптелген журналға (№М-3) тiркеледi. №М-2а нысаны төменде келтiрiлген.
Берiлген сенiмхатты есептеу журналы, сенiмхатты тiркеуге және беруге жауапты тұлғада сақталады.
Сенiмхат беру үшiн лауазымды тұлғамен келiсiм-шарт жасалады, ондай келiсiм-шарт жоқ болған жағдайда бiржолғы сенiмхаттар берiледi. Берiлген сенiмхатты шаруашылық жүргiзушi субъектер оның мерзiмiн көрсетедi. Сенiмхатқа кәсiпорын басшысы, бас бухгалтерi қол қойып, мөр басады. Сол сенiмхатта алынатын тауарлардың тiзiмi сенiмхаттың артқы жақында жазылады.
Егер де алынатын тауарлар саны жағынан көп болмаса және түрлерi де бiр тектес болып келсе, онда олардың жалпы санымен сомасы бiр жолға жазылады.

Бiр қоймға жататын ТМҚ алынған жағдайда оған бiрнеше накладной керек болса, сенiм берушi сенiмдi түлғаға бiр сенiмхатын беруiне болады, бiрақ онда берiлген барлық накладнойлар нөмiрi, күнi көрсетiлуi тиiс. Егер де бiр ғана сенiмдi тұлғаның бiрнеше қоймадан тауар алуына тура келсе, онда оған әрбiр қоймаға ұсыну үшiн сенiмхат берiледi.
Сенiмхат, әрекет ететiн мерзiмiне қарамастан, тауарлы-материалдық құндылықтарды алған кезiнен бастап берiледi. Мерзiмi өткен сенiмхаттары бойынша есеп бермеген лауазымды тұлғаға жаңа сенiмхаттар бермейдi. ТМҚ ала салысымен материалды жауапты тұлға тапсырманы орындағаны туралы құжаттарды бухгалтерияға берiп, ТМҚ қоймаға өткiзу керек, олардың сол құныдылықтарды қуаттайтын сенiмхаты толық болмаса да.
Егер де ТМҚ-да алу құны жойылса, онда одан сенiмхаты қайтып алынады, ал жiберушiлерге басқа сенiмхат берiледi.
Пайдаланбаған сенiмхаттар мерзiмi өткеннен кейiн келесi күнi сенiм бiлдiрушiге қайтарылады. Пайдаланбаған сенiмхатты қайтарған кезде оны “Сенiмхаттарды есепке алу журналына” тiркейдi және оның түбiршегiне “пайдаланбаған” деген белгiсiн жасайды. Осындай сенiмхаттар есеп беру кезеңнiң соңына дейiн сақталады, сосын есептi кезеңнiң соңында жойылады.
Жабдықтаушылар (жiберушiлер) ТМҚ босатқан кезде, әрбiр жiберiлген бөлiгiне үш данада накладной жазып, онда сенiмхаттың нөмiрi, күнi көрсетiледi. Оның бiрiншiсi ТМҚ алушыда, екiншiсi жiберушiнiң өзiнде қалады, оны ол кезеңде жiберiлетiн ТМҚ-ды бақылау жасау үшiн пайдаланады. Ал үшiншiсi бухгалтерияға берiледi. ТМҚ босатып бiткен соң, ең соңғы партиясының құжаттарымен бiрге сенiмхатты да бухгалтерияға тапсырады. ТМҚ-ды мынадай жағдайларда сенiмхат бойынша босатуына болмайды:
-сенiмхаттың барлық реквизитерi толық толтырылмаса, жөнделген немесе өшiрiлген болса;
-көрсетiлген сенiмхаттағы құжаттары болмаса;
-сенiмхаттың мерзiмi бiткен болса;
-субъектiден берiлген сенiмхаттың жойылғаны туралы хабар болса;
-сенiмхат берген субъектi өз қызметiн тоқтатса (жойылса, қайта құрылымсдық өзгерiстер жасаса)
Жабдықтаушылар сатып алушының қоймасына автотранспортпен ТМҚ-ды жеткiзiп берген кезде сатып алушылардың материалды жауапты түлғасы (қойма меңерушiсi) жабдықаушылардың экспедиторынан алған ТМҚ-дың нын жәе брутто салмағн, тауарлы-транспорттық (көiктiк) накладной мәiметiмен салыстырады, олар екi данада жазылады. Тауарлы-транспорттық накладной (ТТН) үгiсi төенде келтiрiледi. Егер олардың мәлетiнде айырмашылықболмаса, онда оның бір данасына қол қойып және штамп басып, ТМҚ қабылданды деп жазады. Накладнойдың бiр экземпляры материалды жауапты түғда қлады. Ал егер айырмашылықболса, онда оныңсаны мен сомасына Актi жасалады. Ол екi дана етiп жазылады және оған екi жақтың да жауапты тұлғалары қол қояды. Оның бiреуiн жабдықтаушыға жiбередi, ал екiншiсi ТМҚ қабылдаған жауапты тұлғада қалады, одан әрi ол бухгалтерияға берiледi. Актi жабдықтаушыға талап-тiлек қоюға негiз бола алады.
ТМҚ-ды темiржол транспортымен жеткiзiп берген кезде ТМҚ қабылдау вагондардан, контейнерден, цистернадан түсiрген жерiнде немесе темiржол қоймаларынан қабылданады. ТМҚ алушы өкiлi олармен қоса келген құжаттардың (жүктi тасымалдауға берiлген накладной) негiзiнде қабылдап алады және қабылдау процесiне тасымалдаушының өкiлi де. Сауда-өнеркәсiп палатасынан келген тәуелсiз бајылаушы да қатысады.
Егер жүк қосарлана жүретiн құжаттарынсыз келсе, онда ТМҚ-ы актiмен
Рәсiмделедi, сол актiде нақты ТМҚ-дың саны мен бағасы көрсетiледi. Бұл жағдайда жабдықтаушылардың өкiлi қатысқаны жөн, егер де олар болмаса тәуелсiз бақылаушылар қатысады. Актiнi жасаудың барлық ережесi сақталса, онда ол заңды құжат болып табылады және жабдықтаушыға талап-тiлек қоюға негiз бола алады. ТМҚ қабылдау кезiнде жұзеге асырылатын операциялардың барлығы автомобильмен, сумен, авиациямен әкелiнетiн жүктердiң операциясынаұқсас болып келедi.
Жоғары аталғандардан басқа ТМҚ халықтан да сатылып алынуы мүмкiн. Бұл кезде материалды жауапты тұлға сатып алынған ТМҚ-ға актi жасайды, онда: сатушының аты-жөнi СТН (салық төлеушiнiң тiркеу нөмiрi), ТМҚ аты, алынған бағасы, жалпы құны көрсетiледi (актiнiң нысаны төменде келтiрiлдi). Осы актiде потенттiң (куәлiгiнiң) нөмiрi және әрекет ететiн мерзiмi, қызмет түрi немесе басқа да құжаттары (квитанция, бiр жолға талоны) көрсетiледi. Егер де құжаттар болмаса кәсiпорын бюджетке төленетiн жеке табыс салығын өзi төлейдi.

ТМҚ-ды кiрiстеуге мына құжаттар негiз болып саналады:
-шот-фактура, ондла қатар нөмiрi мен күнi, атауы және жабдықтау мен ТМҚ-та сатып алушының СТН, ҚҚС-ын есепке қою туралы куәлiк нөмiрi, әкелiнген ТМҚ атаулары мен саны, құны, акцизделетiн ТМЅ сомасы т.б.
-тауарлы-транспорттың накладной;
-тауарды қабылдап алған материалды жауапты тұлғаның жазған накладнойы мен құжаттары, атап айтқанда:
Кiрiс ордерi. Жабдықтаушылардың немесе өңдеуден түскен запастарды
есепке алу үшiн пайдаланады. Ол бiр ғана данада жазылады және ол жауапты тұлғадан материалдар қоймаға келiп түскен кезде толтырылады. Кiрiс ордерi төменде келтiрiлдi.
Материалдарды қабылдау туралы актi. Жабдықтаушылардың iлеспе құжаттарындағы мәлiметтердi сандық және сапалық айырмашылықтары бар босалқыларды қабылдау кезiнде қолданылады; сондай-ақ құжаттарсыз түскен материалдарды қабылдаған кезде де. қабылдау комиссиясы мiндеттi түрде материалдық жауапты тұлғаның, жабдыјтаушы (жiберушi) өкiлiнiң немесе мұдделi емес мекеме өкiлiнiң қатысуымен актiнi 2-дана етiп жасайды. құндылықтар қабылданғаннан кейiн құжаттармен қоса (тауарлық-көлiктiк жөнелтпе қағаздар, спецификациялар т.б.) актiлердiң бiр данасы материалдыј қорлардың қозғалысын есепке алу үшiн бухгалтерияға, екiншiсi-жабдыјтаушыға талап хатын жазу үшiн, жабдлықтау бөлiмiне немесе олдардың бухгалетриясына жiберiледi.
Материалдық құндылықтардың өндiрiсте дайындалған және сақталған кездегi жетiспеушiлiгi мен жоғалуы туралы актiсi. Табиғи шығын нормалары айқындалмаған материалдық қорларын дайындау, сақтау немесе өндiру процесiнде орын алған жоғалтуды анықтау үшiн қолданады. Қорлардың сақталуына жауапты бөлiмдердiң банасынан шығаруЈа және кiнүлi адамдардың өндiрiп алуға аталған құжат негiз бола алады.
Бұл құжат материалды қабылдау жөнiндегi АКТ-ге тiркеледi. Екi данасы толтырылып, комиссия мүшелерi мен кiнәлi кiсiлер қол қояды. 1-шi данасы бухгалтерияЈа жiберiледi, ал 2-шiсi бөлiмшеде қалады.
Табиғи шығын нормаларына сәйкес материалдардың жоғалуы туралы актiсi. Субъектiнiң қоймасына жабдықтаушылардан келiп түскен кезде табиғи шығын нормалары қойылған болса, осы акты жасалады. қорларды қабылдауды жүргiзген кезде жасалынған актiге кiрiс ордерi қосымша қызмет атқарады. Комиссия 2-дана етiп қол қойып, 1-шi данасын бухгалтерияға өткiзедi, ал қорлардың жоғалуына материалды жауапты тұлғалар ол сол адамдардың есебiне есептен шығаруға негiз бола алады, ал оның екiншi данасы қоймада қалады.
Материалдардың (тауарлардың) бҐлiнуi, сынуы, қирауы туралы актiсi. Кәсiпорында бүлiнудiң, сынудың, ққираудың нәтижесiнде арзандатуға және қорларды (тауарларды) есептен шығару үшiн пайдаланады. Ол екi дана етiп жасалынады. 1-шi дана бухгалетрияға жiберiлiп, қорлардың жоғалуына себепшi болған материалды жауапты тұлғаға есептен шығаруға негiз болады, екiншi данасы бөлiмшеде қалады.

Материалдық запастардың қоймадағы есебi

қоймалардағы материалдық босалқыларды есепке алуды материалды жауапты адамдар немесе олардың келiсiмi мен жұмысын атқаратын есепшiлер (операторлар) материалдарды есепке алу үшiн арналған карточкаларында жүргiзедi. Босалқылардың әрбiр номенклатуралық номерiне жекелеген карточкалар ашады, содан соң ол бухгалтериялық қоймаға жартылай толтырылған күйiнде берiледi.
Алған карточкаларда қоймасы материалдардық сақталатын орнын (стеллаждар, ұялар)сипаттайтын реквизиттердi толтырады. Карточкаларға жазбалар құжаттың негiзiнде жазылады. Материалдарды есепке алудың толтырылған карточкасы төменде көрсетiлген.
Егер қоймадақы материалдық қорлардың қалдықтары қорлардчң белгiленген нормаларынан жоғары немесе тең болса, онда қойма меңгерушiсi бұл туралы жабдықтау бөлiмiне хабарлауы тиiс. Бұл мақсатта қорлардың белгiленген нормаларынан нақты қалдық қорының ауытқушылықы туралы дабыл анықтамасы қолданылады. Анықтаманы бiр дана етiп қойма меңгерушiсi (қоймашы) материалдарды есепке алу карточкасының деректерi бойынша жасайды. Анықтамаға деректердi енгiзудiң өлшемдерiн субъектiнiң материалдық техникалық жабдқјтау бөлiмi белгiлейдi.

Бухгалтерияға берер алдында жазбалардың дұрыстығы және карточкадағы қалдықтардың қойманың өзінде
тікелейтексерiледi. Материалдық ылықардыңқзғалысынресiмдейтiн құжаттарды бухгалтер қоймадағы “құжаттарды қабылдау-өткiзу тiзiмiнiң ” негiзiнде қабылдайды. Тiзiмнiң реестрдiң нысаны төменде көрсетiлген.

Жетiспеушiлiктер мен материалдық жағынан жауапты адамдардың қызметiндегi тәртiп бұзушылықтар туралы, сондай-ақ iрiктеп тексерулер мен өткiзiлген нұсқамаларды нәтижелерi туралы бухгалтерияның қызметкерi бас бухгалтерi хабарлауға тиiс.
Айдың аяғында қоймаға бухгалтериядан материалдардың қалдықтарын есепке алатын кiтабын қоймашыға бередi, оған қойма меңгерушiсi материалдарды есепке алу карточкасындағы қалдықтарын көшiрiп жазады. Мұнан кейiн деректердi салыстырып тексеру үшiн материалдық босалқы қорлардың есептiк топтары бойынша және бүтiндей алғанда кiтап бойынша жиынын бухгалтерияға қайтарады.
Сөйт iп, қойма меңгерушiсi материалдарды есепке алуға, олардың карточкаларын жүргiзуге, құжаттардың тiзiмдерiн жасауға және қойма есеп кiтабының қалдықтарын шығаруға мiндеттi.

Кейбiр тауарлы-материалдық қорларды
есепке алудың ерекшелiктерi

Кәсiпорын 20 - “материалдар” бөлiмшесiнiң шоттарында есепке алған қорлардың „әтүрлi сипаттары мен өндiрiстiк нысаналары болады. Оларды есепке алу осы сипаттарына және мақсаттарына бiршама байланысты болып келедi. Босалқылардың жекелеген түрлерiн есепке алудың ерекшелiктерiн ұйымдастырудың мәселесiн қарастырып көрейiк.
Мұнай өнiмдерiн есепке алу. Кәсiпорындар өз қоймаларына мұнай өнiмдерiн құндылықтарын берiп түру жөнiндегi шарттарға сәйкес тауарлы-көлiктiк жүк накладнойы бойынша алады. Оларда мыналар көрсетiледi: Мұнай өнiмдерiнiң атауы, олардың тығыздығы, температурасы, массасы мен көлемi. Мұнай өнiмдерiнiң әртүрлi түрлерiн талон бойынша бөлшек саудада сатуын ұйымдастырады. Алған мұнай өнiмдерi мен талондардың құнына 203 “Отын” шоты мен “қоймалардағы мұнай өнiмдерi” аралық шоттары дебеттеледi де, 671 “Жабдықтаушылармен және мердiгерлермен есеп айырысулар” шоты кредиттеледi. Талондардың орына бензинмен басқа да мұнай өнiмдерiн беру лимиттiк-жинақтама карталары бойынша бұрын төленген ақы есебiнен шот беру жолымен және басқа да тәсiлдермен жүргiзiледi. “қоймалардағы мұнай өнiмдерi” деген аналитикалық шотта, мұнайдың қоймаларында, май құю пункттерiнде жанар және жағар материалдардың барлық түрiнiң болуы мен қозғалысы есепке алынады. ЖЖМ босату лимиттiк-жинақтама карталары, накладной немесе автокөлiкке май құю ведомостары боынша жүзеге асырылады. Босатылқан ЖЖМ құнына 203-шi шот кредиттеледi және мынандай шоттар дебеттеледi: “Көлiк құралдарыныңбактарындағ отын” аналитикалықжүгiзушiлерге, тракторшыларғ жәнемашинистерге ЖЖМ босатылғнда: 921, 931-“Материалдар” ЖЖМ-ды машиналар мен жабдықарды ағымдағы жөндеуге, техникалық жағынан күтуге және ұстауға босатылғанда.
“Талон бойынша өнiмдерi” шотында ЖЖМ-дың барлық түрлерi есепке алынады. Сатып алынған тауарлардың көрсетiлген өлшем бiрлiгiнде құндық өлшемi бойынша есебi жүргiзiледi. Онда ЖЖМ-дың есебi түрлерi мен маркiлерi, талон купюралары бойынша жүргiзiледi. “Талондар қозғалысының кiтабында” ЖЖМ маркалары және талондар купюралары бойынша сандық сипатында жүзеге асырылады. Материалдық жауапты адамдар белгiленген кiрiс пен шығыс құжаттарының негiзiнде “Талондардың қозғалысы туралы” есебiн жасап, оның кәсiпорынның бухгалтериясына ұсынды. Май құюшыларына берген талондар материалдық жағынана жауапты адамдардың есебiнен май құюшылардың есебiнде көрсетiледi. Май құюшылардың есебiнен ЖЖМ талондары бойынша мґнай өнiмдерiнiң қозғалысы туралы есептер мен ЖЖМ шығысы туралы деректердiң негiзiнде есептен шығарылады: “қоймалардағы мґнай өнiмдерi” 203-аналитикалық шоттың кредитi, “Көлiк құралдарының бактарындағы отын” 203-аналитикалық шоттың дебетi-бензин мен дизель отынының құнына: 921, 931 және “Көлiк јґралдарының бактарындағы отын” деген аналитикалық шотта жүргiзушiлер, тракторшылар, машинистер тiкелей мґнай қоймаларынан немесе кәсiпорынның май құятын орындарынан алынған бензин мен дизель отыны, сондай-ақ талон түрiнде есепке алынған отындар есепке алынады. Бензин мен дизель отынының жол парақтары мен көлiк құралдарына, машиналар мен тетiктерге май құю туралы құжаттардың деректерiмен салыстырған мұнай өнiмдерiн берудi есепке алу ведомостарының негiзiндегi құны “қоймалардағы мґнай өнiмдерi” және “Талон бойынша мұнайөнiмдерi” талдамалық шотының кредитiнен және “Көлiк құралдарының бактарындағы отын” талдамалық шотының дебетi негiзгi јґралдарды, машиналар мен тетiктердi пайдалануға жұмсалған ЖЖМ-дың құны-203 шотының кредитiнен 921, 931, 821 және басқа шоттарының дебетiне есептен шығарылады. өндiрiс шығыстарына отынды есептен шығаруға тракторшы-машинистердiң жол қағаздары мен отын шығысы туралы есепке алу қағаздарының жинақтаушы тiзiмдемелерiнде қорытындыланған деректер негiз болады. “Көлiк құралдарының бактарындағы отын” талдамалық шотта есепке алынқан, көлiк құралдарының, машиналар мен тетiктердiң бактарында айдың аяғында қалған отынның қалдығы жүигiзушiлерде, тракторшыларда, машинистерге бар отынға сәйкес келуге тиiс. Деректердiң сайма-сай келуiн тексеру үшiн “Көлiк құралдарының бактарындақы қалдықтарын алу актiсi” арқылы жасалады. Бухгалтерия “Көлiк құралдарының бактарындағы отын” деген талдамалық шоттағы ЖЖМ-ды iшкi бөлiмдер мен тұтастай кәсiпорын бойынша есепке алуын ұйымдастыру керек. Бұл үшiн ЖЖМ-дың әрбiр маркасына карточка ашылады, оған отынның қалдықтары мен қозғалысы туралы деректер енгiзiледi.
Бухгалтерлiк есепте ЖЖМ-дың шығысының нормативтiк деңгейiн маршрут парағының негiзiнде есептейдi. Ол үшiн спидометр көрсеткiштерi бойынша бiр жұмыс күнiнде жүрген жолын анықтайды. Күнделiктi жүрiп өткен жолын барлық жұмыс күнiнде жүрген жолын анықтайды. Күнделiктi жүрiп өткен жолын барлық жұмыс күндерiндегi күнделiктi жүрген жолын, яғни маршрут парағында көрiнiс тапқан көрсеткiштерiн қосып, есептiк кезең бойында жүрiп өткен жолын анықтайды. Содан соң бүкiл жүрген жолына қажет майдың мөлшерiн есептейдi. Майдың шығысы сызықтық норма шығысына сәйкес етiп есептелiнедi. Аталған норма автомобилдiң маркiсiне және басқа да факторларына тәуелдi болып келедi. Ол үшiн сызықтық норманыің үш түрi пайдаланылады:
-базалық норма, 100 километр жіберген жолына есептелген номасы;
-жүкпен жүрген жолына есептелген нормасы;
бiрақ базалық нормаларына бiршама түзетулер енгiзiлуi мүмкiн, өйткенi олар әртүрлi факторлардың себеп салдарынан не көбеюi, не азаюы мүмкiн.
Норма көбеюi мүмкiн, егер де:
-автомобиль теңiз деЎгейiнен жоғары, яғни таулы жерлерде жұмыс iстесе;
-қалаларда жүмыс iстесе, оның халқы миллионнан артық болса, онда норма 10%-ке дейiн өседi.
-ауыр жол жағдайында жұмыс iстеген кезде және оның жұмысы бiр айдан асып кететiн болса, онда олардың нормасы 35% дейiн көрсетiлуi мүмкiн.
Норма азаюы мүмкiн, егер де:
-жүретiн жолдың категориясы жоғары болса, онда 15%дейiн;
-автобустар пайдалану кезiнде тапсырыс бойынша, яғни тґрајты маршрутта жұмыс iстемесе, онда оның нормасы 10% дейiн азаяды.
Егер де осы аталғандардың басым бөлiгi қабат келсе, онда сызықтық нормасы бойынша есептен шығарылады.
Мысал. Жеңiл автомобильдiң (ВАЗ-2105) жүрген жолы 8-қаңтарда 2002ж Алматы қаласы бойынша 50 км болған. Оның сызықтық норматив шығысы әрбiр 100км 8,5л. ғґрақан. Кәсiпорынның шығарған бұйрығы бойынша есептеу кезiнде келесi түзету коэффициенттерi қолданылуы мүмкiн: қыс айларында жұмыс iстеуiне байланысты сызықтық норма тағы да 10%-ке өсiрiлуi мүмкiн.
Сонымен, ЖЖМ-дың нормативтiк шығысы 5,1 литрге өсiрiлдi [0,01Х8,5Х50Х(1+0,01Х20)]
Есептен ЖЖМ-ды шығарған кезде белгiленген норма шегiнде шығарылады.
Салған барлық жағдайда ЖЖМ-дың артық жұмсалуына рұқсат етiлмейдi. Егер де ондай артыј жұмсалу фактiсi автомобильдiң техникалық жағдайымен байланысты болса, онда оны жөндеу және техникалық қызмет көрсету шаралары ұйымдастырылады. Ал егер де жүргiзушiнiң кiнәсiнен болса, онда артық жұмсалған ЖЖМ, олардың жалақысынан ұсталады, бiрақ жалақыдан ұсталған ұсталымдардың деңгейi 20% аспауы керек.
ЖЖМ артық жұмсалған бөлiгiн бухгалтерлiк есепте жазулармен есептейдi:
-егер де артық жґмсау техникалық жағдаймен байланысты болса 821 шоты дебеттеледi, 203 шоты кредиттеледi де, ал 633 шотының дебетiнде және 331 шотындағы сомасы кәсiпорынның шығысына шығарылады;
-егер де ЖЖМ-дың артық жұмсалуына жүргiзушi кiнәлi болса, онда 333 шотының дебетiндегi және 203 шотының кредитiндегi сомалар есептелiнiп, 681 шотының дебетiне және 333 шоттың кредитiне есептен шығарылады.
“Пайдалануда болған өнiмдерi” деген талдамалық шотында пайдалануы кезiнде қажеттi сапалық көрсеткiштерiнен айырылған, пайдаға асырылған, сондай-ақ өздерiне белгiленген мерзiмнен шыққан майлардың барлық түрлерi есепке алынады. Майлар жиналып, содан соң ондай майлар қайта өңдеуге өткiзiлуi мүмкiн. Кәсiпорынның мұнай қоймасынан пайдаланған майлардың јґнына 203 шоты дебеттелiп және 921, 931, 126 және басқа да шоттары кредиттеледi. Iстен шыққан майларды жинап, қайта генерациялаушы кәсiпорындағы өткiзу 203-шоттың кредитi мен 845 “Негiзгi емес қызметтiң басқа да шығыстары” шотының дебетi бойынша бейнеленедi де; сонымен бiр мезгiлде iстен шыққан майларды босату бағасы бойынша бағаланған сомасына 301 “Алынуға тиiстi қарыздар” шоты дебеттелiп, және 721 “Басқа да негiзгi емес қызметтен алынатын табыс” шоты кредиттеледi. Шот-фактурасына енгiзiлген ҚҚС сомасына 301-шоты дебеттелiп және 633 “Қосылған құн салығы” шоты кредиттеледi. Шоттар бойынша төленетiн ақысына 441 “Есеп айырысу шотындағы нақты ақша” шоты дебеттеледi де, 301-шоты кредиттеледi.
Ыдыс пен ыдыстық материалдарды есепке алуды 204 “Ыдыс пен ыдыс материалдары” шотында жүргiзiледi. Бұл шотта, картоннан, ағаш талшықты, синтетикалық және басқа материалдардан жасалған ыдыс, қаптар, ыдыс материалдары, ыдыс жасау мен жөндеуге арналған материалдар мен бөлшектер есепке алынады. Инвентарлық ыдыс және ыдыс-жабдыјтары (жинап-салуға, тасымалдауға және уақытша сақтауға арналған ыдыстар) 125- “Басқа негiзгi құралдар” шотында есепке алынады, ал бiр жылдан аз уақыт пайдланатындары 204 шотында есепке алады.
Ыдыстар ТМЗ-дың бөленбейтiн бөлiгi болып табылады, олар iшкi және сыртқы болып екiге бөлiнедi.
Iшкi ыдыстар-қағаз корбкiлерi, шыны, пластмасс банкiлер, флакондар, тюбиктер т.б. бұндай ыдыстардың құны тауардың құнына қосылады, яғни олар толығымен сатып алушылардың меншiгiне өтедi.
Сыртқы ыдыс-бұл ыдыстар тасымалдауға және сақтауға қолданатын тауар. Олардың құны сатып алынатын тауарлардың өзiндiк жатқызуға немесе қайтарып беруiне жатады, яғни көп рет қайталанып пайдалануы мүмкiн.
Ыдыстар: қатты, жұмсақ және орайтын материалдардан жасалады.
қайтарылатын темiр немесе ағаш ыдыстың құны, әдетте, оған салынатын өнiмнiң құнына енгiзiлмейдi және кәсiпорында келiсiлген бағалар бойынша есепке алынады. Келiсiлген құн мен ыдыс қабылдайтын кәсiпорындағы сату құны арасындағы айырма алынған тауарлы-материалдық құндылықтарды құнына енгiзiледi.
Жаңа ағаш ыдыстары келiсiлген бағалар бойынша есепке алынады. Сатып алушы өнiм берушiге немесе ыдыс жинаушы кәсiпорынға қайтарған ыдыстың нақты құнын, ыдыс сатушы кәсiпорын, пайдаланылған майды қайта генерациялауға берген операцияларына ұқсас есепке алады.
Шыны ыдыстары да, жаңа мата қаптары да, оларға салыған өнiммен қоса сатылады. Мата қаптар өнiм ретiнде алынатын болса, онда олар келiсiлген бағалары бойынша тiркеледi. Келiсiлген және қабылдау бағасының арасындағы айырма түскен өнiмнiң құнына жатқызылады. Ыдыс материалдары қоймалардағы шикiзат пен материалдар сияқты есепке алынады.
Кепiлдiкке берген ыдыстар шығыстары: жөндеу, өңдеу, артып-түсiру, амортизациясы, сақтау, жинау тасымалдау, есептен шығару сияқты шығыстары 811 “Тауарларды сату бойынша шығыстары” деген шоттың дебетiнде көрiнiс табады.ыдыстармен жасалатын келiсiм-шарттар тек қана есепке алу мақсатында ғана емес, сондай-ақ салық салу мәселесiмен де байланысты болып келедi. Қайтарылатыныдыстар айналысқа түспейдi, яғни оларға салық та салынбайды.
Егер де олар қайтарылмаса, онда олар сату айналысына түседi. Ендi бiз жоғарыдағы операцияларымен байланысты шоттар корреспонденциясын жасап көрейiк.

Қатар №
Шаруашылық оепарциялардың мазмұны
Сомасы, теңге
Шоттар корреспонденциясы

дебет
Кредит
1.
2.
3.
4.
5.

Сатып алушылардың операцияларын көрсету

1.
Жабдықтаушылардан көп рет қайталанып пайдаланатын ыдыстармен бiрге материалдар алынды, ыдыс жабдықтаушыға қайтарылатын шартымен алынған:
-материалдар құнына
ЅЅС сомасына (16%)
-ыдыстың құнына

100000
16000
37000

201
331
204

671
671
671
2.
Ыдыс пен материалдардың құны
Жабдықтаушыларға төлендi
116000

37000
671

334
441

441
3.
Ыдыстың жартыс ғана (50%) жабдықтаушыларға қайтарылды
18500
671
204
4.
Келiсiм-шарт жағдайы бойынша ыдыстарды пайдаланғаны үшiн 2% (3700Х2%) және уақытында қайтарылмаған ыдыстар үшiн сатып алушыға шоты ұсынылды:
-ыдысты пайдалан ғаны үшiн
-оның ЅЅС сомасы
-қайтарылмаған ыдыстардың құны үшiн

638

102
2960

811

331
331

671

671
671
5.
Көп рет пайдаланатын ыдыстар кепiлдiк бағасы бойынша қайтарылды, бiрақ ыдысты пайдаланумен байланысты шығыстар құны шегерiлiп тасталды [14800 теңге(37000-638-102-18500-2960)]

22200

671

334
6.
Жабдықтаушының алдындағы қарыз сомасы өзара есеп айырысуы (взаиморасчеты) жасалды

22200

671

334

Жабдықтаушылардың операцияларын көрсету

1.
Сатушыларға көп рет пайдаланатын ыдыстармен бiрге материалдар берiлдi, бiрақ ыдысты қайтарып алу шарты қойылған болатын:
-материалдың келiсiм-шарттағы құнына;
-ЅЅС сомасына (16%)
-ыдыстың құнына

100000

16000
37000

301

301
334

702

633
204
2.
Сатып алушылар төледi:
-материалдардың құны
-ыдыстың кепiлдiк бағасын

116000
37000

441
441

301
687
3.
Көп рет пайдаланатын ыдыстың жарты құны қайтарылды (50%)

18500

204

334
4.
Келiсiм-шартта келiсiлген шарт бойынша пайдаланған ыдысқа төлеу шоты ұсынылды:
-ыдыстың көрсеткен қызметi үшiн
-ЅЅС сомасына (16%)
ыдыс түгелдей қайтарылмағандықтан, оның қалған бөлiгiне сатып алушыға шот ұсынылды:
-ыдыстың құнына
ЅЅС сомасына
-қалыптасқан қарыз сомасы қызылмен жазылады

638
102

18550
2960

18500

301
301

301
301

334

727
633

727
633

204
5.
Көп рет қайталанып пайдаланатын ыдыстың кепiлдiк бағасы сатып алушыға қайтарылды, бiрақ ыдысты пайдаланумен байланысты шығыстар құны шегерiлiп тасталды. 14800 теңге (37000-638-102-18500-2960)

14800

687

441
6.
Қарыздар бiр-бiрiне өзара есеп айырысуына (взаиморасчетына) жатқызылды

22200

687

301

Егер ыдыстың құны тұтастай ТМЗ-ң құнына енгiзiлген болса, онда ыдыстың бағасы болмайды. Бұндай жағдайда алынған ыдыстың құны баланстан тыс шоттарда көрсетiлiп, материалды жауапты тұлғаның жауапкершiлiгiнде болады.
Кейбiр ТМЗ-ын кiрiске алған алған кезде оның таза салмағын анықтау үшiн брутто салмағынан ыдыстың салмағын алып тастағаннан кейiн шығады. Сосын таза салмағын алып таразыға тартады, олардың таразыға тартылған салмағы мен нетто салмағының арасындағы айырмашылығы жауапты тұлғаның жауапкершiлiгiне жатқызылып, есептен шығарылады. Демек, айырмашылығты жауапты тұлға орнына келтiргенше, соның есебiнде тұрады. Оның жауапкершiлiгiне берер алдында сол кем шыққан салмағына және оның жалпы құнына актi жасалады. Осы актiнiң негiзiнде кем шыққан материалды iздестiруге мүмкiндiк туады, егер де ондай актiлер болмаса немесе жауапты адамды табу қиын болса, ол кәсiпорынның зияны ретiнде танылады.
Қосалқы бөлшектердi есепке алуды ұйымдастыру. Машиналар мен жабдықтардың барлық түрлерiн жөндеуге арналған “Қосалқы бөлшектер” деген шотта есепке алынады, оның бiрқатар талдамалық шоттары болады.
“Қосалқы бөлшектердi” талдамалық шотта олардың келiсiлген бағасы бойынша машиналардың маркаларына жiктей отырып, жалпы сомасы бойынша есепке алады. ҚБ-тiң үлкен номенклатурасының болуына байланысты олардың есебi бухгалтерияда келiсiлген бағалар бойынша жалпы сомасымен топтары және машина маркалары бойынша жүргiзiледi. Қоймада әрбiр ЅБ-ке карточка ашылады. ЅБ-iң жекелеген түрлерi олардың саны мен құны бойынша есепке алынады. Жөндеудiң агрегаттық әдiсi кезiнде қоймаларға айналым қорының әрбiр агрегатына айналым агрегатын есепке алу карточкасы ашылады. Агрегаттар жөндеуге өтiп жатқан объектiден алынған дәл осындай агрегат өткiзiлгенде Ғана босатылады.
“Аккумуляторлар” деген талдамалық шотта аккумуляторлардың барлық түрлерi есепке алынады. Бұларға арналған талдамалық шоттар автомашиналар, тракторлардың маркалары бойынша ашылады. Дөнгелектегi және машиналардағы запаста түрған шиналар, олардың баланстық құнына енгiзiледi және негiзгi құралдардың құрамына машинаның жалпы мүлiктiк құнында есепке алынады.
“Қалпына келтiруге жататын қосалқы бөлшектер мен шиналар” деген талдамалық шоттарда машиналар мен жабдықтардан алынған, қалпына келтiруге жарамдлы двигательдар, топтар, агрегаттар, шиналар мен қосалқы бөлшектер есепке алынады. Есептен шығарылған автомобильдерден, тракторлардан және басқа техникадан алынған ҚБ-мен шиналар 205-шотының дебетi бойынша “Негiзгi емес қызметтен түскен басқа да табыстар” деген 727-шотының кредитiнен, олардың қалған ресурсына сәйкес бағасы бойынша кiрiске тiркеледi.
“Қалдық ресурсы бар қосалқы бөлшектер мен детальдар” деген талдамалық шотта машиналар мен жабдықтардан алынған пайдалануға жарамды қалдық ресурстары бар ҚБ және детальдар қалдық құны бойынша бағаланып есепке алынады.
Басқа да материалдарды есепке алуды ұйымдастыру-206 “Басқа да материалдар” деген шотта басқа материалдардың есебi жүргiзiледi. Бұл шота кәсiпорын қызметкерлерiмен есеп айырысу үшiн арналған талондарды және басқа да материалдарды ескеруi мүмкiн. қоймаларда жатқан таЎбалар, қатаң түрде сақталатын есеп беру банкiлерi номиналдық құны бойынша “Қатаң есеп беру банкiлерi” 006-баланстан тыс шотта есепке алынады. “Басқа материалдар” 206 және 006-шоттар бойынша банкiлердiң кiрiстерi мен шығыстары кiрiс және шығыс құжаттарының негiзiнде рәсiмделедi. Бұл құндылықтардың жағынан жауапты және есеп беретiн адамдар бойынша оқшауланған түрiнде ұйымдастырылады. Қоймалардан банкiлер берiлгенде олардың құны 206-шоттың кредитiнен тиiстi шоттардың дебетiне есептен шығарылады.
Баланстан тыс шоттан билеттердi, абономенттердi номиналды құны бойынша есептен шығару олардың сатылғанын растайтын құґжаттардың негiзiнде жүргiзiледi. Кәсiпорынға жетiспей қалған таңбалармен келтiрiлген зиян билеттердiң, талондардың нақты құнына сүйене отырып есептелiнедi.
206-шотта сонымен қатар, өндiрiс қалдықтары түзетiлетiн ақаулы материалдар, негiзгi құралдарды жоюдан алынған, осы кәсiпорында пайдалануға немесе сатуға жарайтын материалдар есепке алынады.
Құрылыс материалдарының есебi. Құрылыс материалдарының барлық түрлерi, оларлың пайдалану аясына қарамастан 208 “Құрылыс материалдары” шотында есепке алынады.
Бұл шотта және монтаж жұмыстарын жүргiзгенде немесе құрылыс бөлшектерiн жасағанда, Үй-жайларды тұрғызу мен олардың конструкцияларын, бөлiктерiн „рлеу кезiнде пайдаланылатын құрылыс материалдары, конструкциялар мен бөлшектердiң барлық түрлерi: материалдар, ағаш материалдар, құрылыс материалдары, металлдан жасалған бұйымдар, санитарлы-техникалық материалдар, химиялық құрылыс материалдар мен бөлшектер есепке алынады.
208-шот бойынша талдама есеп материалдардың әрбiр атауы бойынша есептiк баға бойынша жүргiзiледi. Құрылыс материалдары, конструкциялары мен бөлшектерi түскенде 208-шоты дебеттеледi және 671 “Жабдықушылармен және мрдiгерлермен есеп айырысу” шоты кредиттеледi, оларға ақы төлеу 671-шоттыңдебетi және 441 “Есеп айырысу шотындағы нақты ақша” шотының кредитi бойынша бейнеленедi.
Құрылыс материалдарын босату лимиттiк-жинақтама карталары арқылы талап-накладнойы бойынша жүргiзiледi. Ай сайын құрылыс объектiлерiнiң бастысы-прораб негiзгi материалдардың құрылыста жұмсалуы туралы есептi өндiрiстiк нормалар бойынша белгiленетiн шығыстармен салыстыра отырып жасайды. Бұл есеп есеп беретiн ай өткеннен кейiн, келесi айдың 5-шi күнiнен кешiктiрмей бухгалтерияға ұсынылады. Есеп әрбiр құрылыс объектiсi бойынша өткен ағымдағы ай iшiнде орындалған құрылыс-монтаж жұмыстары туралы құжаттар мен мәлiметтердiң негiзiнде әрбiр салынып жатқан объектi бойынша қолданылып жүрген нормалармен салыстыра отырып жасалады. Материалдардың жекелеген түрлерi бойынша артық жұмсау немесе үнемдеу есепте ажыратылып көрсетiледi. Есептi кәсiпорын басшысы толықтай бекiтедi, артық жұмсалған материалдар кiнәлi адамдардан ұсталады немесе өндiрiс шығыстарына жатқызылады. Есептiң негiзiнде кәсiпорын құрылыс материалдарының жұмсалуына талдау жасалады және келешекте құрылыс материалдарының конструкциялары және бөлшектерiнiң артық бөлшектерiнiң жұмсалуын болдырмайтын шараларды әзiрлейдi.