Ресми хаттар
Әбікенова Гүлнафис Төкенқызы
Қазақ тіліндегі эпистолярлық стильдің лингвистикалық сипаты
Семей 2008
ББК 81, 2 Қаз
Ә 12
Сүлеймен Демирел атындағы университеттің Ғылыми кеңесі шешімімен ұсынылған
ISBN 9965-19-004-6
Әбікенова Гүлнафис Төкенқызы
Қазақ тіліндегі эпистолярлық стильдің лингвистикалық сипаты. Монография Семей: 2008. – 158 бет.
Жалпы редакциясын басқарған:
Шалабай Б. –- филология ғылымдарының докторы, профессор
Пікір білдіргендер:
Қосымова Г. –- филология ғылымдарының докторы, профессор
Нәзбиев Ж.Д.- филология ғылымдарының докторы, профессор
Еңбекте қазақ тіліндегі эпистолярлық стильдің қалыптасу, даму тарихы, функционалдық стильдер жүйесіндегі орны, өзіндік ерекшелік, белгілері мен қолданылуы жайлы жан-жақты қарастырылды. Қазақ халқының біртуар азаматтары мен қоғам қайраткерлері, ақын жазушылардың хаттарын, қолжазбалары дереккөз ретінде алынып, хаттардың стилі, мәтін құрылымы, грамматикалық, лексикалық, стилистикалық ерекшеліктері талданды.
Кітапты студенттер қазақ әдеби тілінің жалпы курсын оқу кезінде хат мәтіні тілінің өзіндік ерекшеліктерін тануда, көркем мәтіндегі тілдік бірліктердің, көркемдегіш амал-тәсілдердің семантикалық және стилистикалық табиғатын ашуда көмекші құрал ретінде қолдана алады.
ББК 81,2 Қаз
ISBN 9965-19-004-6 Әбікенова Г.Т., 2008
Алғы сөз
Адамзаттың даму процесімен бірге дамып, жетіліп келе жатқан адамдардың қарым-қатынас әрекеттері тек ауызша ғана емес, жазбаша да заман талабына сай қарым-қатынас жолдары арқылы жүзеге асады. Қарым-қатынас әрекеттерінің бірі - хат жазу дәстүрі. Хат жазу ертеден бүгінгі таңға дейін әлеуметтік жағынан алғанда мәдени және тарихи мәні зор жанрлардың, жазба тілдің ежелгі формаларының бірі болып табылады.
Қазіргі қазақ тіл білімінде хат мәтіні арнайы қарастырылмаған, зерттеуді қажет ететін тақырыптардың қатарына жататын тың және көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. Қазақ халқының біртуар азаматтары мен қоғам қайраткерлері, ақын-жазушылардың хаттарын, қолжазбаларын зерттеп тану, стилін, мәтін құрылымын стильдік тұрғыдан қарастыру, грамматикалық, стилистикалық, лексикалық т.б. ерекшеліктерін зерттеу - бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Яғни мұндай ұлттық құндылықтарды зерттеудің, бүгінгі таңдағы көзқараспен алып, бағалаудың, саралаудың, талдаудың мәні зор. Сонымен қатар, тіліміздегі эпистолярлық стильдің өзге функционалды стильдерден даралығы мен ұқсастығын танудың да маңызы бар.
Қазақ тілінің эпистолярлық стилі жеке дара толық зерттелмеген, тың тақырып болып табылады.
Монографияда ғылыми тұжырымдар жасауға, лингвистикалық талдау жасауға негіз болған деректер - қоғам қайраткерлері, ақын-жазушыларының хаттары, сондай-ақ эпистолярлық жанр туындылары.
Эпистолярлық стиль ерекшелігін зерттеу, қазіргі әдеби тілмен салыстырғандағы фонетикалық, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктерін саралау, хат мәтінінің тілдік стильдік ерекшеліктерін талдау және хат жанрының түрлерімен таныстыру жұмыстың алдына қойылған мақсаты болып табылады. Зерттеудің негізгі мақсаты әр кезеңдегі эпистолярлық стильдің жан-жақты – тарихи-лингвистикалық, типологиялық, функционалдық-стилистикалық ерекшеліктерін сипаттау. Жұмыста қойылған мақсаттарға сәйкес зерттеудің төмендегідей екі негізгі аспектісі айқындалады: тарихи-мәдени және хат мәтінінің мазмұнына бағытталған типологиялық және мәтіннің ертеректе туу үрдістеріне байланысты функционалдық-стилистикалық факторлары, сондай-ақ эпистолярды жасаушының сөз қолданыс факторларын айқындау.
Еңбекте қазақ эпистолярлық жанрына жататын туындылардың, яғни хаттардың тілі лингвистикалық тұрғыда бірлікте қаралып, талдауға түсті.
-эпистолярлық стильдің типологиясы және оның функционалдық-стилистикалық түр ретінде қалыптасуының даму үрдісі анықталды;
-функционалды-стилистикалық тұрғысынан эпистолярлық стильдің қазақ тілі қалыптасуы кезеңіндегі қазақ әдеби тілі дамуының жалпы үрдісіне қалай әсер еткені жан-жақты зерделенді;
-жалпыхалықтық қолданыста ұшыраспайтын кейбір сөздер талдауға түсіп, мағынасы айқындалды;
-хат мәтініне әсер еткен экстралингвистикалық белгілері анықталды;
-алғаш рет сол кездегі хаттар эпистолярлық стильдің ішкі үрдістерін зерттеуге жұмсалды.
Жұмыстың нәтижесі ұлттық әдеби тіл қалыптасуының негізгі үрдістері мен жазба түрлерінің, оның ішінде эпистолярлық стильдің эволюциялық үрдістері жөнінде белгілі ережелерді тереңдетеді, толықтырады және эпистолярлық стильге тән ерекшеліктерді анықтайды. Хат жанрының қалыптасуы мен даму тарихын танып білуге септігін тигізеді.
Еңбекті жоғары оқу орындарында қазақ әдеби тілі тарихының жалпы курсын оқытқан кезде, қазақ тілінің стилистика саласына да қатысты қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
І ЭПИСТОЛЯРЛЫҚ СТИЛЬ ЖӘНЕ ОНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ СТИЛЬДЕР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ
1. 1 Эпистолярлық стильдің зерттелуі
Әр стильдің лингвистикалық тұрғыда алғанда, сондай-ақ экстралингвистикалық тұрғыдан алғанда да, өзіне ғана тән белгілері болатыны анық [1, 39-б]. Эпистолярлық стиль өзіне тән ерекшеліктері арқылы өзге стиль түрлерінен дараланады.
Қазіргі кезде стилистика ғылымында әдеби тілдің бес функционалды стилі анықталады. Олар: ғылыми, ресми, публицистикалық, көркем әдебиет және ауызша сөйлеу стильдері. Олардың өздері қатынас жасаудың нақтылы жағдай, міндеттеріне т.б. байланысты тағы ұсақ түрлерге жіктеледі. Оның үстіне функционалды стиль араласып та келе береді, яғни бір стильде басқа стильдердің элементтері кездесе береді. Функционалды стильдердің әр түрінің элементтері қабаттаса қолданылып, көп қабатты стильдік құбылыстар пайда болады. Бұл жағдайда стильдердің өзара нәтижесінде және олардың өз ішінде бөлінісі себепті жасалады. Сөйтіп, тілде функционалды стильдік және стилішілік жіктеліс өте күрделі, сан тармақты болып келеді [2, 74-б],-дейді профессор Б. Шалабай. Біз қарастырып отырған эпистолярлық стиль ресми стиль ішінде алынып келген шағын стиль болып табылады. Сонымен қатар функционалды стильдердің құрамында қолданыла береді.
Стиль – латын сөзі, қазақ тіліне аударғанда жазу құралы деген мағына береді. Стиль деп белгілі бір тілдегі лексикалық, грамматикалық және фонетикалық тәсілдердің қолдану принциптерін айтамыз.
Винокур Г.О.: Стилистика изучает язык по всему разрезу его структуры... [3, 16-б] ,- десе, Ефимов А.И. стилистиканың зерттеу нысаны туралы былай дейді: Изучая выразительные качества (экспрессию) речевых средств, устанавливая синонимические эквиваленты и варианты, бытующие в области лексики, фразеологии, частей речи и синонимических конструкций, стилистика является своего рода вершиной исследования языка, теоретической основой развития национальной речевой культуры [4, 5-б]. Стилистиканы кейінгі уақытта лингвистикалық стилистика және әдебиеттану стилистикасы деп екіге бөлу орын алған.
Лингвистикалық стилистика – шығарма тіліндегі тілдік құралдардың мәнерлегіштік, бейнелегіштік мүмкіндіктерін, стилистикалық бояулары мен мағыналарын, қолданылу заңдылықтарын тілдік тұрғыда зерттейтін сала.
Лингвистикалық стилистиканың ең басты түрлері, оның мазмұны мен негізгі бағыттарын айқындайтын түрлері – функционалдық стилистика мен тіл ресурстары стилистикасы. Функционалдық стилистиканы зерттеушілер қолданыс тілі стилистикасы деп те атайды. Стилистиканың бұл түрінің басты бағыты – шығарманың, мәтіннің құрылымы, ондағы тілдік құралдардың орнымен қолданылып, тыңдармандарға немесе оқырмандарға ойды мүлткісіз жеткізуді қадағалау [5, 16-б].
Функционалдық стильді топтастыру мәселесі тіл білімінде әлі де болса зерттеуді қажет етеді.
Орыс тілі мамандарында стильдерді классификациялауға байланысты әр түрлі пікірлер бар. Орыс тіл білімінде стильді әр түрлі тармақтарға бөлу, функционалды стильдерді топтаған кезде әр түрлі принципке сүйену кездеседі. Стильдерді топтастыру мәселесі Мещерский Н.А., Ларин Б.А., Ефимов А.И., Винокур Г.О., Виноградов В.В., Филин Ф.П., Котков С.И., Лихачев Д.С., Иванова А.И., Будагов Р.А., Кожина М., Тарабасова Н.И., Волков С.С.т.б. көптеген ғалымдар еңбектерінде қарастырылады.
Р.А.Будагов стиль түрлерін ауызекі-жазбаша, ғылыми-көркем әдебиет стилі деп бөледі [6, 258-б].
М. Кожина стиль түрлерін ресми-методикалық, тұрмыстық іс қағаздар, ғылыми-техникалық және көркем әдебиет стильдер деп көрсетеді [7, 81-б].
М.М.Михайлов орыс тілінде ауызекі сөйлеу, көркем әдебиет, ғылыми, публицистикалық, ресми, іс-қағаздар, салтанатты-риторикалық (парадно-риторический), сот тілдерінің (судебный) стильдеріне жіктейді [8, 46-б].
Әдеби тілдің стильдерін классификациялауда Д.Э.Розенталь орыс тілінің функционалды стильдерін мынадай топтарға бөледі:
-ауызекі сөйлеу стилі;
-жазба (кітаби) стиль;
-публицистикалық стиль;
-көркем әдебиет стилі [9, 125-б].
Ал А.И.Ефимов классификациясы бойынша стиль:
- көркем-беллетристикалық стиль,
-қоғамдық-публицистикалық стиль,
-ғылыми стиль,
-профессионалды-техникалық стиль,
-ресми іс қағаздары стилі,
-эпистолярлық стиль деп тарамдалады [10, 140-б].
Cтилистика және стильдің мәні тілдің коммуникативтік аспектісімен, оның қолдану, қызмет ету мәселелерімен тығыз байланысты. Ресейде И.А. Бодуэн де Куртенэден басқа бұл мәселе төңірегінде Е.Д.Поливанов, Л.П.Якубинский, В.В.Виноградов, Г.О.Винокур сияқты ғалымдар еңбек сіңірген. Сондай-ақ стилистика мәселелерін талдауға чехословакиялық функционалдық-лингвистика мол үлесін қосты. Тіл құрылымының зерттеуінен бастап, оның қызмет етуіне дейінгі функционалдық-стилистикалық зерттеулер ХХ ғасырдың алпысыншы жылдары тереңдей түседі.
Орыс тіл білімінде стилистиканы зерттеген ғалым Н.Шанский стиль деп белгілі бір тілдегі лексикалық, грамматикалық және фонетикалық тәсілдердің қолданылу принциптерін атайды [11, 40-б].
Қазақ тіл білімінде қазақ тілінің стилистикасын зерттеуші ғалымдар жоғары пікірлермен үндес пікірлерді айта отырып, қазақ тілінің өзіндік ерекшелігін талдайды. Ғалымдар: Стиль ұғымы-кең де күрделі. Әсіресе, функционалды стилистика мәселесі тіл ғылымының барлық саласын және жаңа ғылыми бағыттарды өзіне иемденіп отырады [12, 2-б] Стильдер - тілдің бәріне тән құбылыс. Стильдерді топтастыру проблемасы да – тіл білімінде тиянақты шешілмеген даулы мәселелердің бірі. Стильдерді топтастырудың дәстүрлі, қалыптасқан, бұрыннан белгілі принципі жоқ [13, 19-б],-дейді.
Осыған байланысты қазақ тіл білімінде де түрлі топтастырулар бар.:
І Сөйлеу стилі
ІІ Кітаби жазба стильдер
Іс-қағаздар және ресми стиль
Публицистикалық стиль
Ғылыми стиль
Көркем сөз стилі [13, 19-б].
Ғалым Ә.Болғанбаев қазақ тілінде шешендік стиль қалыптасқандығы жөнінде: Бұл стиль қазақ халқының көне тарихымен қоса жасалып келе жатқан бірден-бір көне стильге жатады ,- деп атап көрсетеді [14, 5-б].
Профессор М.Балақаев Қазақ тілінің стилистикасы еңбегінде:
Орта ғасырда Грецияда, Римде стиль – сөзге сендіру, нандыру тәсілі, стилистика риторика (шешендік) өнері болып саналған. Үнді оқымыстылары стильді мәнерлеп сөйлеу, ал стилистиканы мәнерлеу туралы ғылым деп есептеген. Кейін, ұлттық әдеби тілдің қалыптасу дәуірінде кейбір елдерде стиль белгілі бір әдеби жанрға тән тілдік құрал деген ұғымда қолданыла бастады. Бұл ұғым Россияға да кең тараған болатын. Мысалы, Ломоносовтың үш стилі (жоғары, орташа, төмен) осы жанрлық принципке негізделген [13, 5-б], дейді.
Қазақ тілінің эпистолярлық стилі ресми стильмен бірге алынып жүргені белгілі. Эпистолярлық стиль хат мәтіні тілінің ерекшелігін, жазу мәнерін қарастырады. Эпистолярлық стильге ғалым Р.Сыздық: бұл стиль – жеке адамдардың бір-біріне жазысқан хаттарының тілін танытатын сөз мәнері - [15, 229-б], -деп анықтама береді.
Орыс тіл білімінде ресми стильді арнайы зерттеген – В.В.Виноградов [16].
Ал М.П.Вяткин арнайы зерттеу жұмысын жүргізбесе де, қазақ хандары мен сұлтандарының орыс әкімшілігіне әр түрлі мақсатта жолдаған хаттарын өзінің Қазақ ССР тарихы бойынша материалдар деген еңбегінің 2,3,4 томдарында жариялаған [17].
Функционалдық стильдер тіл қай әлеуметтік салада қызмет ететіне байланысты қоғамның қажеттіліктері мен тілдік құралдардың даралануынан қалыптасты. Функционалдық стиль белгілері бір салаға тән ойлау түрін сәулелендіреді. Бұл экстралингвистикалық факторлар барлық тілдерге жалпы болып табылатындықтан, белгілі бір салада қызмет ететін әр түрлі тілдерде сөйлеуге деген бірдей талаптар іске асырылады. Бірақ іске асырған кезде әр тілде тіл жүйесімен негізделген өз ерекшеліктері бар.
С.И.Котков ресми стильді тілдік (кітаби-сөйлеу) және мазмұндық ерекшеліктеріне қарай :
1) эпистолярлық (жеке хаттар, грамоткалар);
2) актілік (іс қағаздары, заңдық-құқықтық мазмұндағы мәтіндер);
3) статьялық (статьялық тізімдер мен есептер) [18, 4-б]- деп бөледі.
Н.Тарабасова С.И.Котковтың жіктеуіне мынадай толықтырулар енгізеді: актілік стильге тек қана мемлекеттік акт-іс құжаттарын жатқызады, ал эпистолярлық түріне жеке хаттарды ғана емес, ресми және әкімшілік хаттарды, олардың аралық түрі болып табылатын хаттар (расспросные речи) мен ертегілерді қосады. Бұл жөнінде ғалым былай дейді: Между этими существенно отличаюшимися по характеру проявления индивидуального начала видами материала деловой письменности, можно выделить своего рода переходит тип, в котором личные, вступая в чужой передаче, становится констатирующим, т.е.фактом делопроизводственным. Это так называемые расспросные речи и сказки [19, 157-б].
С.Ю.Федюрко функционалдық стильдердің өзіндік ерекшеліктері мен түрлеріне талдау жасай келіп, мынадай тұжырым айтады: Функциональные стили представляют собой функционально ориентативное членение литературного языка с целью наиболее эффективного обслуживания сфер коммуникации. Функциональные стили отличаются с одной стороны определенной стабильностью, определяют угол общения в различных сфер коммуникации, с другой стороны они динамичны, т.е. функциональный стиль приспособливается в новым формам обмена информации. Социальная функция деловой письменной речи крайне важна, т.к.именно деловая речь призвана обслуживать официальные и чрезвычайно важные сферы человеческих отношений: отношение между государственной властью и населением между странами, между предприятиями, между личностью и обществом [20, 125-б].
Әр функционалдық стильді жеке зерттеу олардың әрқайсысының түрлі аспектідегі қолданысын, қызметін, ерекшелігін көрсетуге, әр стильдің жеке стилистикасын танып білуге жол ашады [21, 23-б] ,- дейді Л.Дүйсембекова.
Қазақ тіл білімінде ресми іс қағаздарының тілі мен стилі 60-70 жылдары зерттеле бастады. 1972 жылы Н.И.Ергазиеваның Формирование и развитие официально-деловой речи в казахском языке [22] деген тақырыпта жазылған кандидаттық диссертациясын атауға болады.
Ф.Ш.Оразбаева, Қ.Т.Мұхамади іс қағаздардың үлгілерінің тіл ерекшелігінен гөрі, ресми документтердің лексикасына, оның ішінде ресми документтерге тән терминдердің қалыптасып, дамуы жөнінде қарастырады . Ғалымдар: Іс-қағаздардың қоғам өміріндегі атқаратын қызметі өте зор. Іс-қағаздардың саяси, тарихи, құқықтық, әлеуметтік мәні зор,-деп тұжырымдайды [23, 5-б]. Ресми стиль, іс қағаздар үлгілері Әбілқасымов Б. [24], Сыздықова Р. [25], Балақаев М., Жанпейісов Е. [26], Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. [12] және Л.Дүйсембековалар [27] еңбектерінде зерттеледі.
Көптеген ғалымдар хатты Эпистолярлық стиль, Эпистолярлық әдебиет, Эпистолярлық жанр деп атап жүр. Эпистолярия сөзі гректің эріstole, яғни хат деген мағынадан шыққан ұғымды білдіреді. Эпистолярлық - хатқа тән; хат түрінде жазылған; хаттан тұратын деген ұғымдарды береді [28, 603-б].
Қазақ Совет энциклопедиясында: Эпистолярлық әдебиет, эпистолография (грекше жолдау, үндеу) – сан алуан хат түрінде жазылған шығарма. Эпистолярлық әдебиетке жеке адамдардың бір-біріне жазған, мәдени маңызы бар, әдеби мұраға айналған хаттары да жатады деген түсінік беріледі [29, 453-б].
Орыс тіл білімінде Функционалдық және құрылымдық белгілері бар кез-келген мәтінді эпистолярлық деп тұжырымдаған ғалымдардың пікірлерін кездестіреміз [16, 16-б].
Н.М.Кожина эпистолярлық стильге мынадай сипаттама береді: Эпистолярный стиль – это исторически сложившаяся разновидность письменной речи, в которой используется несколько моделей структурной организации корреспонденции между учасниками общения, в том числе – письма и послания. Каждый стиль – это модель коммуникации, блогадаря которой информация не просто передается как высказывание сообщение источника речи, направленное к ее получателю; этот процесс является гораздо большей сложностью. Так, информирование в том или ином стиле характеризуется тем что осуществляется наилучшим для данной ситуации общения образом: выразительно, экспрессивно, в соответствии с целями и задачами общения, т.е. при помощи релевантных языковых средств[30, 56-б].
Эпистолярлық деп хат белгілеріне тән және оның бейнелеуі үшін шынайы эпистолярлық коммуникация қызметіне және құрылымдарына ие әртүрлі мәтіндерді айтамыз.
Эпистолярлық қызмет жеке коммуникативті актіге (хатқа), сол сияқты тұтас интеракция (әртүрлі хаттар жиынтығы) үшін спецификалық композициялық – тілдік форма құрастыратын тілдік қызметтің ерекше түрі болып табылады. Бұл мәтіннің макроқұрылымы деңгейін құрайтын немесе мәтіннің микроқұрылымы деңгейін құрамайтын форма түрінде қолданылады.
Эпистолярлық коммуникативтік жағдай – бұл уақытша-кеңістікте ажыратылған нақты қатысушылар арасындағы тілдесудің, сөйлесудің жазба түрі арқылы жеке тұлғалардың көп аспектілі әрекеттестіктігін жүзеге асыратын және адресат пен адресант арасындағы тұрақты емес ассимметриялық қызметпен сипатталатын тілдік коммуникация түрі болып табылады.
Эпистолярлық коммуникация жалпы түрге тән коммуникацияға қосу арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, почта қызметі типін алатын болсақ, почта қарым-қатынас құралы түрінде емес, жеткізу объектісі ретінде болады. Осы мақсатта хаттың ерекше сыртқы кеңістік аясы – конверт болып табылады. Ол хатты қорғаушы қызметін атқарады: эпистолярлық коммуникацияға қатысы жоқ адамдардан бөледі немесе олардың қол жеткізуінен қорғайды. Осылайша конверт, тыңдаушының екі тобына арналып бағытталған жанама тілдік акт ретінде қызмет атқарады.
Эпистолярлық коммуникацияның нақты мазмұны оған қатысушылардың мәдени-әлеуметтік деңгейі мен қажеттілігіне қарай өзгеріп отырады. Осы негізде тұрақты тілдік құрылымдардың типтері, тілдік, сөйлеу жанрлары қалыптасады.
Эпистолярлық коммуникация нысанының спецификасы хат мәтінінің түрлілігі мен өрнектілігінен, сол сияқты объект тілінің оның субъектісіне жақындығынан байқалады.
Эпистолярлық интеракция үшін коммуникативтік қызметінің жиілік, сирек белгілері тән.
Эпистолярлық коммуникативтік жағдайдан туындайтын эпистолярлық жанрлардан тек әдеби коммуникация саласында қызмет ететін жанрларды айыруға (эпистолярлық сатиралық журнал, эпистолярлық саяхат, эпистолярлық повесть, жолдау және т. б.) болады.
Эпистолография (грек - жолдау) – хат немесе жолдау түрлері қолданылатын шығармалардың тектері мен түрлері болып табылады. Олар тұрмыстық хат алмасулар негізінде дамыды, хаттар айналымын әңгіме түрінде баяндалатын нысанға айналдырып, хатты шығармашылық шарттылықтардың негізгі заңдарына бағындырды.
Сондай-ақ, эпистолярлық әдебиетке тарихи-мәдени маңызы бар көрнекті қайраткерлердің хаттары енеді.
Эпистолярлық стиль жөнінде, Аристотельдің айтуынша, авторға өз қалпында қалуына мүмкіндік береді. Олар – қоғамда таралған сыр білдіру хаттары, жолдау хаттары. Хаттар құжаттық әдебиетке жатады, сонымен қатар деректілік әсерін пайдаланатын тікелей куәліктер, хабарлаулар болып табылады және осыған байланысты аса бір сендірушілік қасиетке ие болады.
1.2 Эпистолярлық стильдің функционалдық стильдер жүйесіндегі орны
Эпистолярлық стильдің ресми-іс қағаздар стилі ішінде қарастырылып келгені белгілі. Орыс тіл білімінде эпистолярлық стиль ресми-іс қағаздар стилінің шағын түрі ретінде алынып, эпистолярлық жанр деп аталып жүр.
Эпистолярлық стильді ресми стильден бөліп алып, оның жеке шағын түрі ретінде қарастыруымыздың мәні зор. Себебі, эпистолярлық жазбалар тілінің ресми іс-қағаздар тілінен өзгешелеп тұратын өзіндік стильдік белгілері, лексика-грамматикалық ерекшеліктері бар. Функционалдық стильдің өзге түрлері сияқты өз алдына дара стильдік белгілерінің болуы оны ресми стильден ажыратып, шағын стиль тармағы ретінде қарастыруымызға негіз болады.
Стильдік белгі дегеніміз – белгілі бір функционалдық стильдің даралығын, басқа стильдерден өзгешелігін танытатын қасиеті. Стильдік белгі тілдік құралдардың белгілі жиынтығымен және сол стильдің өзіндік қолданыс жүйелілігімен айқындалады. Стильдік белгіні стилистикалық сапа, қолданыс тілінің белгісі деп атаушылық та кездеседі. Қалай болғанда да, сол стильдің өзге стильдерден айырмашылықтарын танытатын ерекшелік ретінде ұғынылуға тиіс [1, 39-б].
Қазақ тіл білімінде эпистолярлық жанр, эпистолярлық стильдің пайда болуы мен дамуы, қалыптасуы, өркендеуі туралы ғылыми түрде зерттеліп, толық талданған арнайы еңбек жоқ. Сондықтан, эпистолярлық стильді саралап, зерттеу бүгінгі таңдағы тіл білімі үшін маңызды.
Ғалым М.Серғалиев: Функционалдық стильдердің қай-қайсы да шағын стильдерге жіктеледі. Егер стиль – қоғамдық тарихи жағынан қалыптасқан тілдің (қолданыс тілінің) бір түрі болса, шағын стиль дегеніміз – стильдің тарихи қоғамдық жағынан қалыптасқан түрі. Шағын стиль әр стильдің құрамында және белгілі бір мәтінге ғана байланысты болады [1, 55-б] ,-дейді. Сонымен қатар ғалым әр стильдің шағын стилін көрсете келе, көркем әдебиет стилін шағын стильге ажырату олардың жанрлық ерекшеліктеріне байланысты болады деген тұжырым айтады. Ресми стильдің шағын стильдері деп таза заң ресми шағын стилі, дипломатиялық ресми шағын стиль, кеңсе қағаздары ресми шағын стильдерінен тұрады [1, 55-б],- дей келіп, Функционалдық стильдер ішінде ерекше тілдік жүйеге құрылған ауызекі сөйлеу стилі, қазақ ұлттық әдеби тілінің жіктелуінде айрықша орын алады [31, 56-б] ,- деп атап көрсетеді.
Біз қарастырып отырған эпистолярлық стиль эпистолярлық стиль ресми стиль ішінен орын алатын, ауызекі стиль элементтері жиі ұшырасатын шағын стиль болып табылады. Өткен дәуірлердегі хат мәтіні тіліндегі лексика-грамматикалық ерекшеліктерді айқындап, сыры ашылмаған сөздерді қазіргі тілмен байланыстыра зерттеу – сол дәуірдегі тілді сипаттауға, даму ерекшеліктерін, стильдік қолданысын айқындауға септігін тигізеді.
Эпистолярлық стильдің функционалдық стильдер ішіндегі орнын айқындау – қазақ тіл білімінің стилистика саласындағы маңызды мәселе.
Эпистолярлық стильдің өзіндік табиғатын айқындау үшін өзге функционалды стиль түрлерімен салыстырып қарастырудың мәні зор.
Функционалдық стильдерге қойылатын белгі кейде бірнеше түріне ортақ болуы мүмкін. Мысалы, ғылыми стильдің өзге стильдерден даралайтын белгісі – нақтылық балғанмен, бұл белгі іс қағаздарына да қойылатын талап. Жазба тіл мен сөйлеу тіліне тән белгілер стильдердің бірнешеуіне ортақ болып келеді.
Эпистолярлық стильді функционалдық стиль түрлерінен даралауда өзіне тән стильдік белгілерін айқындауда осындай ортақ белгілердің қайсысы басым қолданылатынына назар аударамыз. Бұл орайда Функционалдық стильдің анықтамасында айтылған тілдің қоғамдық - әлеуметтік қызмет түрінің стильдің қай түрінде басым болып келу арқылы ерекшелігін сипаттайтыны сияқты, функционалдық стильдің белгілі бір түрінің стильдік белгілері туралы сөз болғанда да сол белгілердің қай стильде басым қызмет атқаратынына мән беру керек болады [32, 41-б] ,- деген тұжырымға сүйену қажет.
Қазақ әдеби тілінің әрбір функционалдық стилі өзіндік өзгешеліктерге ие. Осы ерекшеліктері арқылы олар бір-бірінен дараланады.
Әдеби тілдің функционалдық стильдерінің тығыз байланыста болуы, олардың саралануының кейіннен пайда болған құбылыс екенін растайды. Бұл байланыс бір функционалдық стильге тән амал-тәсілдің екінші бір функционалдық стильде қолданылуынан, бір функционалдық стильдің екіншісіне әсер етуінен, соның нәтижесінде әдеби тілдің стильдер жүйесінің дамуынан байқалады. Бір стильге тән тілдік ерекшеліктердің екіншісіне ауысып, өнімді қолданылуы стильаралық диффузия деп аталынады [33, 85-б]. Әр стильдің белгілерін, қасиеттерін, ерекшеліктерін танып, білу арқылы бір-бірінен ажыратамыз. Мысалы, ауызекі сөйлеу стиліне қарым-қатынастың бейресмилігі мен еркіндігі, сонымен бірге сөзге субьектінің, тікелей араластындығы, тіл бірліктерінің бірден дайындықсыз жұмсалатындығы, ауызша сөйлеу түрінің басым болып келуі жатады. Ауызекі сөйлеу стилінің белгісін анықтай келе, ғалымдар диалогтің жетекші орын алатындығын (монологтің болатынын да теріске шығаруға болмайды) назарға алады [7, 209-б].
Аталған стиль түрінің сипаттамасын академик М.Серғалиев:
- кітаби тілден тыс тілдік құралдардың белсенділігі, соның ішінде барлық
тілдік деңгейлердің әдеби тілден тыс элементтердің қолданылуы;
- фонетикалық, синтаксистік, кейбір морфологиялық деңгейлердегі тілдік единицалардың толық қолданылмауы;
-барлық деңгейлердегі тілдік единицалардың нақтылы, тура мағыналарында жұмсалуы;
- субъективтік баға беруші тілдік құралдардың жиілігі;
- окказионализмдердің болуы;
- жіктеу есімдіктері мен конструкциялардың көп пайдаланылуы т.б. [1, 57-б] ,- деп саралап көрсетеді.
Бұл аталған белгілердің кейбіреулерінің басқа функционалдық стильдерде де кездесуі мүмкін. Осы саналған белгілердің барлығын тұтастай алғанда, ауызекі сөйлеу стилінің ерекшеліктерін құрап қалыптастырады. Бұл сияқты негізгі сипаттар ресми стиль мен ғылыми стильде, публицистикалық стильде де бар. Эпистолярлық стильдің ерекшелігін қарастыруда ауызекі сөйлеу стилінің белгілерін эпистолярлық стильден іздейміз.
Ауызекі сөйлеу стилі сияқты эпистолярлық стильге төмендегідей сипаттар тән:
- сөйлеушінің сөзге тікелей араласуы;
- барлық деңгейлердегі тілдік единицалардың нақтылы, тура мағыналарында жұмсалуы;
- субъективтік баға беруші тілдік құралдардың жиілігі;
- кітаби тілден тыс тілдік құралдардың белсенділігі, соның ішінде барлық тілдік деңгейлердің, әдеби тілден тыс элементтердің қолданылуы;
- фонетикалық, синтаксистік, кейбір морфологиялық деңгейлердегі тілдік единицалардың толық қолданылмауы; т.б. сол сияқты өзгешеліктер -қарастырылып отырылған стильге де қатысы бар құбылыстар. Демек, бұл белгілер – эпистолярлық жазбалардың ауызекі сөйлеу стиліне жақын екендігін танытатын белгілер.
Сөйлеу стилі белгілі бір жағдайда тікелей жасалатын қатынас стилі болғандықтан, ол сөйлеудің ауызша формасымен тығыз байланысты. Ауызша сөйлеуде еркіндік басым келеді... Сөйлеу тілінің өзіндік ерекшелігін жасайтын айрықша белгісі – жағдайға (ситуация) байланысты сөйлеу мәнері. Сөйлеу мәнеріне қарай тілдік единицаларды қолдану өзгешелігі болады. Ол ерекшелік, ең алдымен, ондағы лексика-фразеологиядан байқалады [13, 20-21-бб].
Эпистолярлық стильдің ауызекі сөйлеу стиліне жақындығы қарапайым сөздердің жұмсалуы, субъектінің тікелей көзқарасының берілуі, сөйлем құрылысының ауызекі сөйлеу тіліне тән инверсияға құрылуы, т.б.
Эпистолярлық мәтіндердің сөйлем құрылысы күрделі болып келуі, өзіне ғана тән жазу мәнерінің болуы, көп жағдайда хаттар тіліне эмоционалдық, бейнелеу тән болмауы дараландырады. Алайда кейбір жеке хаттар автордың толғандырған жеке ойларын, құлшыныстарын, әр түрлі жағдайлардан алған әсерлерін баяндауға құрылуы мүмкін. Бұл орайда айта кететін жайт, жеке хаттар өзінің мазмұны жағынан іскери хаттарға қарағанда әртүрлі болады, оларда қоғамдық қажеттіліктен бастап, жеке адам басындағы сыршылдық мазмұндағы әр түрлі жайттарға дейін баяндалады.
Ғалым Ю. С. Степановтың пікірі бойынша эпистолярлық жанр мен стиль шегінде түрлі жанрлар мен стильдер көрініс табады. Жанр деген түсінікке тоқталсақ, жанр – өте айқын композициялық құрылым, жанр- композициялық бірлік, жанр – мәтіннің біртұтас жүйелі құрылымдық ұйымдасуы [34, 247-б]. Бұл анықтамаларға сүйенсек, түрлі хат топтарын олардың композициялық құрылымы ортақ принципке біріктіреді, жанр ретінде қарауға мүмкіндік береді.
Сөйлеу барысында сөз таңдауға, сөйлем түрлерін сұрыптауға мән аз берілгендіктен, оған қажеттілік аз болғандықтан, сөйлеу тілінің санаулы ғана сөйлемдерден тұрып, стандартқа айналуына таңдануға болмайды. Солай болғандықтан сөйлеу тілінің фразеологизмдері мен мақал-мәтелдері де сан жағынан оншалықты көп болмайды [35, 54-б]. Бұл белгілердің кейбіреулері эпистолярлық стильде де ұшырасады.
Хат мәтінінің тілінде морфологиялық тұлғаларды қолданудағы елеулі өзгешеліктер, лексикалық ерекшеліктер мен сөйлем құрылысындағы даралық сипат оны ресми іс қағаздары стилінен ерекшелеп тұрады. Сонымен қатар, бұлардың ортақ белгілері де бар.
Функционалдық стильдердің қолданылу тәжірбиесіне қарағанда тілдік элементтердің немесе стильдік құралдардың бір-біріне ауысып жүретіндігі сияқты, тілдің қоғамдық-әлеуметтік қызметтері де стильдердің бірнешеуінде байқалуы мүмкін [1, 28-б]. Ресми іс-қағаздарына тән, көркем әдебиет стиліне тән кейбір белгілердің эпистолярлық стиль үлгісіндегі шығармаларда кездесуін осы тұрғыдан түсіндіруге болады. Дегенмен, эпистолярлық стильді шағын өз алдына жеке стиль екендігін дәлелдеу үшін ауызекі сөйлеу стиліне ұқсастығы мен өзгешелігін дәлелдеп көрсету – эпистолярлық стильдің табиғатын тануға мүмкіндік туғызады.
Эпистолярлық стиль үлгісіндегі хаттар ресми стильден мазмұны, көлемі, жазылу үлгісі жағынан ерекшеленеді. Эпистолярлық хаттар белгілі бір қалыптасқан үлгідегі баяндау тәсілімен жазылады және бұл хаттардың лексика-фразеологиялық құрамы (саяси-публицистикалық сипатта, әкімшілік терминдер, саяси терминдер, т.б.) өзгеше болып келеді.
Іс қағаздары стиліне әр түрлі мекемелерде жүргізілетін жазу үлгілері жатады. Іс қағаздары белгілі бір форма бойынша жазылады. Ол форманың түрлі үлгілері болады. Іс қағаздары көбінесе сол үлгілер бойынша жазылады. Ресми стильдің көлем мазмұн жазылу формасы жағынан іс қағаздарынан біраз ерекшеліктері бар. Ресми қағаз белгілі бір қалыпқа (штампқа) түсіп отырады, онда сөз қолданысы ерекше болады [13, 31-б].
Ресми стильдің төмендегідей негізгі тілдік белгілері болады:
- тілдік құралдарды қысқа қолдану;
- материалдардың стандарт түрінде орналасуы;
- терминдер мен номенклатуралық ұғымдардың мол жұмсалуы;
- баяндаудың жүйелі сипаты;
- сөйлемдегі сөздердің дағдылы орын тәртібі;
- эмоционалдық- экспрессивтік мәні бар сөздердің мүмкіндігінше аз қолданылатындығы;
- индивидуалдық стильдің әлсіздігі.
Бұдан басқа да тарамдап айтуға болатын белгілері де кездеседі, бірақ осы аталғандардың бәрі топталып келгенде, ресми стильдің даралығын құрайтыны сөзсіз. Жеке-дара алғанда, сөз болған белгілердің кейбіреулерінің өзге де функционалдық стильдерде ұшыраса беруі әбден мүмкін [36, 79-б].
Мысалы, хаттаманы алар болсақ, ресми стильге тән өзінің жазылу мәнері үнемі сақталып отырылады. Үш басты бөліктен тұрады: қандай мәселе тыңдалды, екінші жарыссөз беріледі, үшінші шешім, қаулы қабылдануы тиіс. Хаттамаға міндетті түрде төраға мен хатшы қол қояды. Нақтылық, дәлдік қажет етіледі.
Ал эпистолярлық стильдің де өзіне тән осындай лингвистикалық белгілері бар. Олардың қатарына мыналарды жатқызуға болады:
- белгілі бір қалыптасқан үлгіде, баяндау тәсілімен жазылуы;
- лексика-фразеологиялық құрамының (саяси-публицистикалық сипатта, әкімшілік терминдер, күрделі терминдер, т.б.) өзгеше болып келуі;
- эмоционалдық, бейнелеу құралдарының көп қолданылмауы;
- ойдың логикалық жүйелігін сақтау мақсатымен сөйлемдер құрылысының күрделі болып келуі.
Ресми стильдің де лексика-фразеологиялық құрамы басқа әдеби тіл стильдерінен мүлдем ерекше, яғни, бұл стильдің өзіне ғана тән лексикалық единицалары мен фразеологиялық тіркестері болады. Ресми стильдің құрамындағы лексика бейтарап сөздер мен кітаби сөздерден тұрады. Ауызекі сөйлеу тілінде жұмсалып жүрген лексика-фразеологиялық единицалар ресми стильдің қарауына түскенде басқаша сипат алуы әбден мүмкін. Ол сөз болып отырған стильдің жинақылығына, нақтылығына тікелей байланысты. Былайша айтқанда, ауызша сөйлеу дағдысында айтыла беретін толып жатқан варваризмдер, диалектизмдер немесе жаргонизмдер ресми тілде солармен синонимдес сөздермен алмасулары қажеттік болып табылады [37, 87-б. 62 -т].
Эпистолярлық стильдің лексика-фразеологиялық құрамында көбінесе саяси-публицистикалық сипаттағы сөздер, әкімшілік терминдер, саяси терминдер ұшырасады.
Жеке хаттарда өмірдің әр қилы құбылыстарына байланысты бақылау, ой қорыту сияқты сезім мен әсерді бейнелейтін қасиет те бар. Эпистолярлық стильдегі туындылардың бұл белгісі оны ресми стильден ерекшелеп, көркем әдеби стиліне жақындатады. Ресми және іскери хаттар бойынан ресми тілге тән белгілер көп ұшырасса, тұрмыстық хаттарға көркем әдеби стиль мен ауызекі сөйлеу стиліне тән белгілер ортақ. Ресми хаттар эпистолярлық жазбаларды ресми стильмен ұштастырады. Мысалы ресми хаттардың белгілі бір рәсімдеу үлгісі бар. Бұл хаттардың тіліне күрделі синтаксистік құрылымдар тән, сөйлемдері созылыңқы, құрмалас болып келеді. Сол кезеңдегі ресми стильді анықтайтын сөздер, сөз тіркестері, әртүрлі фразеологизмдер қалыптасқан. Ондай хаттарға Айшуақ ханның хатын жатқызуға болады. Оның себебі, Айшуақ ханның хаты небәрі төрт-бес сөйлемнен тұрады, ал хаттың көлемі бір бет. Сөйлемдері шұбалаңқы, күрделі. Сондай-ақ, іскери хаттарда эпистолярлық жанр туындысы болса да, ресми стильмен сабақтасып жатыр. Бұл хаттың бір ерекшелігі - хаттың аралық түрі – ресми-іскери хат арқылы ресми хатпен тығыз байланысты болып келеді. Хаттың бұл түрі ресми хат пен іскери хаттың өзіне тән ерекшеліктерін өз бойына жинақтаған. Сонымен қатар эпистолярлық үлгілерде әр түрлі қызмет салаларынан қажетті ақпараттар мен тұрмыстық және өмірбаяндық мағлұматтар да беріледі. Осындай мазмұндық ерекшеліктерімен қатар эпистолярлық стильде өзге функционалдық түрлерінен даралап тұратын фонетикалық, лексикалық, грамматикалық айырмашылықтары бар.
Ресми хаттар ақпараттың дәлдігімен, нақтылығымен ерекшеленеді. Образдылық, әдемі, әсерлі бейнелеуіштік сөздер тән емес. Мысалы, ресми құжат болып табылатын жолдама хат мәтініне үңілсек,
Жолдама хат
Қазақ мемлекеттік
Ғылыми-техникалық ақпарат
Ғылыми-зерттеу институтының
директорына
Абай атындағы Алматы мемлекеттік университетіндегі филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын ДР 14.05.04 диссертациялық кеңес 10.02.02.-қазақ тілі мамандығы бойынша Темірбекова Гүлжамилия Өмірбекқызының Қазақ тіліндегі есімшенің мағынасы мен қызметінің дамуы атты кандидаттық диссертация жұмысын және авторефераттың 2 данасын мемлекеттік тіркеу мен микрофильмнен өткізу үшін жіберіп отыр.
Диссертацияның қорғалған күні 14 ақпан 2000 жыл.
Диссертация кеңес төрағасы,
филология ғылымдарының
докторы, профессор Т.Т. Ғалымов
Жолдама хаттың ерекшелігі нақтылығы мен дәлдігінде, ақпаратты жіберуші стильдік норманы қатаң сақтайды. Субъектінің жеке көзқарасы, ойы берілмейді, қатаң талаппен жазылады. Жолдама хат - ресми стильде жазылады.
Эпистолярлық стильдің көркем әдебиет стилінен даралығы және ұқсастығы жағына келетін болсақ, әдеби хаттар, сыршыл достық хаттар, тұрмыстық хаттар оны көркем әдеби стильге жақындатады. Дегенмен эпистолярлық стиль көркем әдебиет стилінен белгілі бір жазу мәнері арқылы да дараланады.
Көркем әдебиеттің стильдік ерекшеліктері жалпы халықтық тілде кездесетін фактілердің барлығын да қолдана беруден бас тартпайды. Сондықтан көркем әдебиет шығармаларда әдеби нормамен қатар ауызекі тіл элементтері де, диалектизмдер де жаңа қолданыстар мен варваризмдердің кездесуі заңды [38, 105-106-бб] ,-деп тұжырымдайды.
Сондай-ақ ғалымдар көркем шығарма тілінің басқа стильдегі әдебиеттер тілінен ерекшелігі көркем әдебиетте барлық стильдік құбылысқа тән сөз үлгілері мен саяси терминдер, ғылыми атаулардың кездесетіндігінде екендігін айтады. Көркем әдебиет стиліне тән ерекшелік, осы стильде орындалатын еңбектердің басты міндеті эстетикалық тәрбие беретіндігімен тығыз байланысты болып келетіндігінде екендігін көрсетеді. Яғни көркем шығармада сөздің эстетикалық қуаты, сөздің бейнелілігі алғашқы орында,-деп анықтайды [38, 105-106-бб]. Байқағанымыздай көркем әдебиет стилінің ерекшеліктері эпистолярлық жазбаларда кездесе бермейді. Атап айтқанда, сөздердің образдылығы, бейнелілігі, ауыспалы мағынада жұмсалуы көркем әдебиет стиліне тән құбылыстар болса, эпистолярлық стильдің бір ерекшелігі - тілдегі сөздер тура мағынасында қолданылады. Көркем әдебиет стиліндегі туындыларда сөздердің ауыспалы мағыналары жиі қолданылатыны көпшілікке белгілі. Мұндай мағына көп жағдайда көркем әдебиет тілінде, публицистика тілінде мол жұмсалады.
Эпистолярлық үлгідегі шығармалар тілінде фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер де көп қолданылмайды. Тілдің бейнелі көріктегіш құралдары мен астарлы мағынадағы сөздер де аз кездеседі. Хат тілінде сөздердің ауыспалы мағыналары қолданыла қалса, ол белгілі бір мақсатқа байланысты болып жатады. Айталық, әзіл-оспақ, құрбылардың қалжыңы ретінде метафораны да, метонимияны да, синекдоханы да т.б. қолдануға тыйым салынбаса керек, ал жалпы, хат тілінің табиғатында сөздердің тура мағынасының қолданылатынын тағы баса айтуға тура келеді. Ол оны көркем әдебиет стилінен ерекшелендіреді. Эпистолярлық стиль көркем шығармалар тілінде қолданылады. Эпистолярлық стильде жазылған шығармалар көрнекті тұлғалардың, ақын-жазушылардың немесе қоғам қайраткерлерінің әлеуметтік мәселелерге арналған тақырыптарға жазылған хаттары түрінде де келеді. Бұлар кейде проза түрінде, кейде өлең түрінде жазылады. Бұларда көркем шығарма тіліне тән қасиеттердің бәрі де ұшырасады.
Басқа стильдерден гөрі көркем әдебиет тілінде эстетикалық қызмет басым орын алады. Шығармадағы адамдар арасында болатын қарым-қатынас арқылы, кейіпкерлердің әр түрлі ортада, қуаныш немесе күйініш сәтін бейнелеу үстінде жазушы сөздің эстетикалық мәніне баса көңіл бөліп отырады. Айталық, іс қағаздары мен ғылыми мақалалар немесе алдын ала ешбір дайындықсыз қолданылатын ауызекі сөйлеу тілінде жиі ұшырасатын сөздермен салыстырғанда, көркем әдебиетте сөздерді ойлана, саралай, таңдап, сұрыптап қолданудың нәтижесінде, әрі жазушы шеберлігіне байланысты образдылық қуаты айқын ашыла түседі.
Көркем әдебиет тіліне тән келесі бір ерекшелік – көп стильділігі. Мұның мәнісі – көркем әдебиетте басқа функционалдық стильдердің элементтері кездесіп отырады деген сөз. Көркем туындының, әсіресе прозаның көп кейіпкерлерден, оқиғалардан тұратынын ескерсек, тілдік құралдардың да көп түрлерінің пайдаланылатыны белгілі. Айталық, шығарма кейіпкерлерінің сөйлесіп, тіл қатысуы көп жағдайда ауызекі сөйлеу стилін еске салады. Сондай-ақ оқиғаға қатысушы адамдардың әр түрлі қызмет бабында болуына қарай әр алуан іс қағаздары мен ресми құжаттардың стиліне ұқсас сөздер мен сөйлемдердің ұшырасуы да мүмкін: басқару органының адамы болса, тиісті қаулы-қарарлардың үлгілері немесе сан түрлі анықтамалар, өмірбаян, өтініш сияқты құжаттар болары рас. Кейіпкер ғылымға қатысты болса, ғылыми еңбектің үзіндісі немесе ғылыми ортада болып жататын баяндамалар мен жарыссөздердің болуы да шындық. Қысқасы, көркем әдебиеттің тіліндегі құрамдық мәселесі осындай көп стильдік мәселесімен ұштасып жатады. Бұл, әрине, басқа стильдердің бәрі көркем әдебиет тіліне тәуелді немесе соның құрамына енеді деуге негіз бола алмайды. Әңгіме өзге стильдерде жиі кездесетін тілдік белгілердің орайымен көркем әдебиет тілінде де ұшырасатындығында болып отыр. Шындығында, көркем әдебиет тілі өзге стильдер сияқты, жеке-дара функционалдық стиль болып табылады [38, 140-б].
Эпистолярлық стильді көркем шығарма стилінен ерекшелейтін белгі – көркем шығарма тілінде мол ұшырасатын бейнелеу, көріктеу құралдары бұл түрінде көп жұмсала қоймайды, оның орнына тура мағыналы сөздер жұмсалып, ауызекі сөйлеу тілінде қолданылатын лексемалар орын алып, диалектілік ерекшеліктер, әдеби тілден тыс жатқан тілдік бірліктер де кездесе береді.
Айшықтау құралдарының, яғни образды, астыртын мағыналы, бейнелі тілдік құралдарының жиі қолданылуы көркем әдебиет тілінің бір ерекшелігі деп есептелінеді. Тілінің осындай бейнелі болып келуі, әрбір сөзді орнын тауып, дәл стильдік мақсатта шеберлікпен жұмсаудың нәтижесінде жазушы қаламынан туған еңбек көркем әдебиет деп аталады.
Тіліміздегі троптардың, стилистикалық фигуралардың еркін де жан-жақты қолданылуы әсіресе көркем әдебиетте жүзеге асады.
Басқа стильдерде кездесе бермейтін қасиет - көркем әдебиет тілінде автордың шығармашылық даралылығының арқасында соны, авторлық тың тіркестер мен теңеу, эпитет, троп түрлерінің қолданылуы. Бірақ эпистолярлық үлгідегі туындыларда көріктеу, бейнелеу құралдары мүлде қолданылмайды деген қорытынды жасауға болмайды. Көріктеу құралдарының қолданылуы көркем әдебиет стилінде басты қасиет болса, эпистолярлық шығармалар тілі олардың аз қолданылуымен көркем әдебиет стилінен ерекшеленеді.
Бұдан шығатын қорытынды, функционалдық стиль түрлері бір-бірімен байланысты, олардың біріне тән қасиет екіншісінде ұшырасып қолданысқа түсіп жатады. Сондықтан оларды бір-бірінен ажыратуда бұл белгілердің қай стильде көбірек орын алатынына назар аударамыз.
Мысалы, әдеби хаттарда әдеби көркем шығармаға тән барлық ерекшеліктер кездеседі. Эмоционалдық-экспрессивтік, бейнелілік, көркемдік қасиеттер тән, сондықтан әдеби хаттарда көркем әдебиетте қолданылатын стильдік-бейнелілік құралдардың барлығы дерлік кездеседі. Сонымен қатар, әдеби хаттарда өзіндік авторлық баяндау стилі бой көрсетіп отырады. Мысалы, әдеби хат Қасым Аманжоловтың Сәбит Мұқановқа жазған хатының нұсқасы.
Қадірлі Сәке!
Жазған жанр хатыңызды алып, Көкшедей көңілімнің қуанышы Бурабайдай шалқыды. Хатыңызды – сіздің сөз сауытыңыздан жаңада шыққан тамаша бір романдай сүйсініп оқыдым. Хатыңыз арқылы бүкіл ұлы өмірдің бірсыпыра суреттерін көрдім. Әсіресе, қазақтың советтік әдебиеті мен искусствосының жаңалықтарын жазғаныңызға ризамын...
Маған неге өлең жазбайсың деп мүдіртуіңіз өте орынды. Жазу керек. Бірақ, менің ынта- зейінім Отан соғысының ұлы күйін тыңдауға аударылғандықтан, ұсақ-түйек шығармаға алаң болғым келмейді. Сұрапыл соғыстың концерті біткен соң поэзия ұясына қайта қонып, Отан соғысының ұлы хикаясын шындап бір шертсем деймін. Болашақ игілікті шығармалардың желісі жанымда тартылып жатыр.
Жанымда жанар таудай жатыр жырым
Ұшқындап, іште қайнап сұрапылым,
Көрерсіз жанар таудың атылғанын-
Жаңғыртып ойдың шыңын, жан түпкірін
Өлеңнің қаптатармын отты селін-,
Толассыз топанындай ертегінің,
Білерсіз сонда Сәке, кім екенін –
Құландай құйындатқан тентек інің.
Қадірлі Сәке, жаза берсем бітетін емес.Қалғанын қайтқан соң жазамын. Менің бұл хатым сіздің архивіңізде жататын шығар. Қайтқан соң көшірмесін берерсіз. Мен мұнда архив сақтамаймын ғой.
Жалпы, халім жақсы. Беделдімін. Ден сау. Көңіл көтеріңкі. Мына... Гитлердің дүниеге салған сойқаны мені аз уақытқа әдебиет өмірінен аулақтатып тұр. Уақасы жоқ. Қарақшыға жеткенше көп уақыт бар. Жолда бөгелсем де өмір бәйгесінен құр қалмаспын. Әйтеуір бір ұлы сенім көңіліме ұялап алды. Тегі сол сенім ақталатын шығар. Сұрағандарға сәлем.
Ініңіз Қасым (Аманжолов – авт.) 30.03.1942 ж[39, 276-б ].
Хаттардың көркем шығармадан айырмашылығы:
- Адресатқа бағытталғандығы;
- Өзіндік коммуникативтік мақсаты бар;
- Хат әдеттегідей аман-саулық сұраудан басталады;
- Хат соңында сәлем жолдайды.
Көркем туындыға ұқсайтын тұстары образды сөздердің қолданылуы. Көкшедей көңілдің бурадай шалқуы, сұрапыл соғыстың концерті, поэзия ұясы, әдебиет өмірі, гитлердің дүниеге салған сойқаны, ұлы сенім , Отан соғысының ұлы күйі т.б. – эпитет, метафора, перифраза, кейіптеу, әсірелеу сияқты айшықтау құралдарының жұмсалуы, хат жазушының көңілін әсірелеп жеткізуі – көркем шығармаға тән қолданыстар. Хатта хат жазушының хабары өлең жолдары арқылы өрілген. Поэзияға тән метафораларға құрылған. Троптың барлық түрі жұмсалып тұр. Өлеңнің отты селі, жанар таудай жыр, толассыз топанындай ертегінің гиперболаға құрылған жолдары оқырман сезіміне әсері ерекше. Дерексіз ұғым сенімнің ұялап алуы, көңілдің бурадай шалқуы, соғыстың концерт қоюы, жырдың жанар таудай ақын жанында жатуы т.б түрлене жұмсалған ауыспалы мағынадағы сөздер эпситолярлық стиль мен көркем әдебиет стилін тоғыстырады.
Кейбір әдеби хаттардың сөйлемдері ықшам, оқуға, қабылдауға жеңіл (салалас,сабақтас құрмалас сөйлемдер аз кездеседі.). Мысалы, Мұхтар Әуезовтің Ғайнижамалға жазған достық хатын алсақ, хат басқаларға қарағанда бірден кездесе алмауының себебін түсіндіруден бастайды да, Өзіңнің Мұхтарың деп қол қояды. Хат мәтіні Ал, мен қазір үшінші айға тағы осында қалып отырмын, бірақ Сіз айтқан сөзге көнерсіз бе? Қысқасы,маған оңай тиіп жүрген жоқ, Сізбен бірге болармын-ау деген арман адыра қалды, әйтсе де Сізге баруға еш мүмкіндігім жоқ. Шамаңыз келсе сөге жамандамассыз!
Өзіңнің Мұхтарың
Р.S. Мекен-жайым: Националь, 335-бөлме
Сіздің Халкомыңызбен танысуға тырысқан жоқпын, әлгі бір айтқаным- сөз арасында, қыстырма әңгіме ретінде ғана айтылған жайт [40, 147-б].
Эпистолярлық стильдің аталған белгілері оны функционалдық стильдің өзге түрлері сияқты, өзіне тән лингвистикалық, экстралингвистикалық белгілері, сонымен қатар кез келген стиль түрімен ортақ белгілері кездесетін, функционалдық стильдер жүйесіндегі өзге түрлерінен дараланатын стиль тармағы деп есептеуге мүмкіндік береді. Эпистолярлық құндылықтар тілінің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктеріне жан-жақты талдау жасау ұлттық әдеби тіл қалыптасуының негізгі үрдістері мен жазба түрлерінің, оның ішінде эпистолярлық стильдің эволюциялық процестері жөнінде белгілі ережелерді тереңдетеді, толықтырады және оған тән ерекшеліктерді анықтайды. Бұл стиль элементтері көркем шығармаларда да кездеседі. Қарастырылып отырылған стильде жазылған шығармалар сол дәуірдің ауызекі сөйлеу тілінің, сондай-ақ әдеби тіліндегі фонетикалық, грамматикалық, лексикалық ерекшеліктерді айқындауға мүмкіндік береді. Мұндай хаттардың бәріне ортақ ерекшелік – оларда адамның кез келген жерде аша бермейтін құпия сырлары немесе ең бір аяулы жан сезімдері терең ашылады. Хат түріндегі шығарма жазушыға қаһармандарын барынша ашық, тебірене сөйлеуге, ішкі дүниесін бүкпесіз ақтаруға мүмкіндік береді. Сондықтан эпистолярлық стильді көркем шығармада қолдану – жазушы үшін кейіпкердің ішкі сезім сарайын ашуда, оның барлық ішкі толқынысын, тебіренісін ақтарып салып, сол арқылы оқырман көңілінен орын табуда таптырмас тәсіл болып табылады.
Функционалдық стильдердің қай-қайсы да белгілі заңдылықтың нәтижесінде пайда болады. Функционалдық стильдің пайда болуына ықпал ететін біраз жай баршылық. Экстралингвистикалық фактор мұндай стиль ұғымын қалыптастыруда елеулі қызмет атқарады. Ол факторлар мыналар:
- қолданыс тілінің мазмұны;
- сөйлеушінің (жазушының) сипаты;
- әңгімелесушінің (бірнеше әңгімелесушінің) сипаты;
- әңгімелесушінің өзара қатынастарының сипаты;
- қолданыс тілінің мақсаты;
- қарым-қатынас тілінің жағдайы;
- қолданыс тілінің жүйелері т.б.[41, 69-б].
Эпистолярлық стиль үлгісінде жазылған туындылар – қазақ әдеби тілінің тарихына мәтін түрінде белгіленген, оған ғана тән формальды және функционалды белгілері бар өткен ғасырдың жазбасын зерттеу үшін өте маңызды сала.
Эпистолярлық стильде әр түрлі деңгейлерде жеке хат жазушының тілдік тұлғасының ерекшеліктері туралы және қазақ әдеби тілінің тарихында сол тұлғаның ролі туралы айтылады; XVIII ғасырдағы қазақ даласында қолданылған ресми іс қағаздарына қазақ хандарының, сұлтандарының, батырларының, старшиналарының патшаға және орыс әкімшілік орындарына жазған хаттары жатады. Бұл эпистолярлық стиль үлгілері сол кезеңдегі қазақ даласының саяси, әлеуметтік, экономикалық жағын бейнелеумен қатар сол кездегі хат тілі қандай болғанын да көрсетеді.
Эпистолярлық үлгідегі мәтіндер бұқаралық коммуникация аясында басты орын алады. Олар кейде прагмалингвистикалық, әлеуметтік лингвистикалық сипатқа ие.
Эпистолярлық стильдің ғылыми стильмен ортақтастыратын жақтары да бар. Дегенмен ғылыми стиль мен эпистолярлық стильдің айырмашылықтары ерекше.
Ғылыми стильдің негізгі сипаты:
- нақтылық;
- айқындылық;
- дәлдік;
- образдылық, әсірелеу тән емес.
Ғылыми стиль – жазба стильдің бір түрі. Бұған қазақ тілінде әр салада жазылған ғылыми шығармалар жатады. Ғылыми стильде зерттеу объектісі болатын – зат не құбылыс ғылыми негізде сипатталып, дәлелдеуді қажет етеді [13, 42-б].
Эпистолярлық стильге жататын туындылар қатарынан ғылыми стильде жазылған хат мәтіндері де тілімізде ұшырасады. Мысалы, қызметтік хаттардың көпшілігінің тілі ғылыми стильде жазылады.
Яғни, оған тән белгілер төмендегідей болып келеді:
- диалектизм, жаргон, қарапайым сөздер сирек ұшырады;
- тілі жинақы;
- нақтылық, бірізділік, дәлділік тән;
- сөйлемдер толымды, жақты болып келеді;
- көріктеу элементтерінің жұмсалуы міндетті болып саналмайды;
- ғылыми стильдегідей дайын үлгілер қолданылады;
- сол мекемедегі өндіріске қатысты, ғылымға байланысты терминдер жұмсалады; т.б.
Ғылыми стильге ұқсас тұстарын дәлелдеу үшін жазушы К.Смаиловтың О.Сүлейменовке жазған хатына үңілейік. Мәтіні төмендегідей:
Қазақстан, қазақ даласы 20 ғасырдың екі ғаламат оқиғасы- ядролық қаруды игеру мен космостық кеңістікке шығу секілді тарихи оқиғалардың жүзеге аса бастаған жері- мекені, куәсі, жасаушысы болғанын айтамыз. Ол әлем үшін қуаныш еді!...Ал, сол жердегі адамдарға ше? Осыдан қырық жыл бұрын 1949 жылының августінде Семей облысы Абыралы ауданының жерінде, Дегелең тауының баурайында тұңғыш советтік атом бомбасы жарылып, сынақтан өтті. Бұл туралы ертеңіне Совет Одағы атомдық қаруға ие болды!-деп мақтана- қуана, әлемге жар сала жария еткенбіз. Иә, қазір біз атом қаруы- апат, атом бомбасы- алапат, оны құрту, тіпті атом электр станцияларын да тоқтату, қирату деп жатырмыз. Ол кезде ше? - деп жазушы өзінің хатын бастайды. Жоғарыдағы хат мәтінінде, Камал Смаиловтың Олжас Сүлейменовке жазған Атом айбар ма, ажал ма? хатында ғылыми стильдің элементтері өте көп, сондай-ақ, терминде жиі ұшырасады. Ядролық паритет, Поритер, Дропшот, Троян жобалары т.б. Сөйлемдері де ғылыми стильге тән нақты деректермен беріліп, сөйлемдері де ғылыми стильге ұқсас құрылған. [42, 126-б]. Хаттан автордың өзіндік стилімен бірге басқа хаттарға ұқсамайтын ерекшелігі де байқалады. Бұл хат кәдімгі хаттар сияқты дәстүрлі сәлемдесуден басталмай, бірден ядролық қарудың зияны мен тұңғыш атом бомбасының қалай жарылғаны туралы баяндайды. Строниций-90 мен цезий бөлініп шығатын плутон ядросы жарылады екен. Олар да бар, басқа да біраз нәрселер бар құрамында. Бірақ олардың бәрі де сол жер астында жарылған жерінде қалады, сол жерде өзіне-өзі бұғалық салып тұншықтырады. Заряд 600 метрдей тереңдікте жартасты- гранитті қыртыс қабатында жарылады да, сол тас қатпарларының арасында қалады, соларға сіңіп жоғалады. Бұл жарылыстың коэффициенті.Бірге тең демек барлық ядорлар түгел тізбекті реакцияға түсіп, бәрі де ыдырап кетеді [42, 125-б].
Бұл хаттың мәтінін Нұрсұлтан Назарбаевтың Бейбітшілік кіндігі деген кітабындағы Ядролық қарудан бас тарту – тәуелсіз Қазақстан халқының еркі деген бөлімімен салыстырсақ, тақырыптары ұқсас [50, 308-б].
1949 жылғы 29 тамызда тұп- тура таңғы сағат жетіде көз ілеспес жылдамдықпен ұлғайып бара жатқан отты доп кенеттен Жер денесіне қомағай қадалып, оны шарпып өтті де, дәл бір күн орнына күн болғысы келгендей аспанға көтеріле берді... [43, 308-б].
1) Екі мәтінді салыстырсақ, тақырыптары бір болғанмен, екінші мәтінде, яғни көркем мәтінде хат мәтініне қарағанда суреттеу тәсілі көбірек қолданылады.
2) Алынған хат мәтінінде ғылыми стильдің элементтері кездеседі. Бұдан байқайтынымыз, хат мәтінінде әлеуметтік- тұрмыстық жағдайлар ғана айтылып қоймай, ғылыми ақпараттар да берілген деген қорытындыға келеміз.
...Егер осы қозғалыс болмаса, Курчатов қаласының қақпасы қазақтарға ашылар ма еді, Абыралы ауданы қайта құрылар ма еді, ең бастысы жыл бойына полигон мелшиіп, жарылыстар тоқталар ма еді? Көргендер, түсінгендер мұны біледі, бағалайды., Әрі әлемдік деңгейде қоғамдық қызмет атқару, жер шарын аралап дамыл таппау, әрі ақындық шабытқа ие болу, ірі ғылыми еңбекпен шұғылдану- мұның бәрі бір адамға аз сыбаға, аз міндет емес. Бұл әркімнің қолынан келе бермейді. Бірақ, табиғат сені солай туды да, тағдыр солай ұйғарды.Көтергейсің, шыдайсың... ,-деп хатты аяқтайды [42, 125-б].
Бұл хатта ғылыми ақпарат беріледі. Осыдан хаттың басқа стильдермен ұқсастығымен қатар өзіне тән айырмашылығы да айқындала түседі. Мұнда:
- хаттың адресанты, адресаты нақты адам;
- хаттағы хабар адресантпен байланысты, оған қатысты хабар бар;
- коммуникация жүзеге асып отыр;
- хатта көтерілген тақырыпқа байланысты фактілер, құбылыс ойдан шығарылмай, шын мәнінде жүзеге асып отыр;
- баяндау хат мәтінінде дәлел, оқиға, құбылыс, процестердің тәртіпті тізбегі арқылы беріледі. Хаттың шынайы көркемдікпен жазылуы автордың тек қана шығармашылық тәсілін көрсетпейді, оның дүниетанымы мен қоса, негізгі ойдың адресатқа әсерлі жетуін қамтамасыз етеді.
Хат ғылыми стильде жазылған мәтіннен тұрса да, хатқа тән коммуникация үзілмейді. Жоғары да атап кеттік, хаттың соңында алғыс, тілек айтылады. Хатта Камал Смаилов Олжас Сүлейменовке Невада – Семей қозғалысын жүргізгеніне алғысын айтып, ризашылығын білдіреді. Хат мәтінінде ауызекі стилі де ұшырасады. Мысалы, Олар да бар, басқа да біраз нәрселер бар құрамында. Сөйлем ауызекі стиліндегідей инверсияға құрылған. Демек, ғылыми стиль мен ауызекі стиль хат мәтінінде тоғысқан.
М.Балақаев Ic қағаздары: қаулы-қарарлар, заң, бұйрық, үндеу, кіріс-шығыс құжаттарында көріктеу элементтерінің жұмсалуы шарт емес, бұларда сөйлемдер толымды, жақты болып келедi: қаулы етедi, шешiм қабылдады, тапсырылсын, мiндеттелсiн сияқты дайын үлгiлер қолданылады. Fылыми стильдiң өзiне тән белгiлерiн: тiлi жинақы, стилi қатаң, сөздерi дәлме-дәл, тап-тұйнақтай болу, бiрiздiлiк және дәлдiлiк деп атайды, оның үстіне сөйлемдерi күрделi болады, сабақтас сөйлемнiң басыңқы сыңарлары ойдың негiзгi бөлшегi болып, бағынышты сөйлемге ерекше мағыналық қызмет жүктеледі; мұнда диалектизм, жаргон, қарапайым сөздер болмайды, шартты белгiлер мен қысқартулар көп болады - деп түйедi [13, 32-б]. Эпистолярлық стильге жататын кейбір хаттар төңірегінде де осындай жайттар туралы сөз етуге болады. Ғылыми стильде жазылған хаттың тағы бір мысалы ретінде профессор Құдайберген Жұбановтың ауыл мұғалімі Жанғазы Жолаевқа жолдаған хатын алсақ, ... Сеніңше, осы күнгі емленің нендей кемістігі, нендей қиындығы бар? Терминдерді қоя тұрып, қазақтың өз сөздерін жазуға кемістік келтіретін не бар? Өзіңше ондайын қайтіп түзеу жөн? Осылардың жауабын сен де жаз...Сабақтаста күрделі сөйлем бас сөйлемнің бір мүшесіне ғана байланысты да, салаласта олай емес, бір сөйлем екіншісіне солайымен байланысты болады, біріне- бірі мүше емес.
Тыныс белгілеріне ереже шыққан жоқ. Бұл синтаксис шешілмей, шешілмейді ғой. Ұсыныстар бар... [44, 229-б] хат ғылыми тілде жазылған. Термин сөздер көптеп кездеседі. Дипломатиялық хаттар эпистолярлық жанрға жатса да ғылыми стиль, ресми стиль аралығынан орын алады. Мұнда да ғылыми информация айтылып, мәтін ғылыми стильге сай жазылған болса да, хатқа тән коммуникация үзілмейді. Хат мәтінінде ғылыми стиль элементтері кездескендіктен екі стильді жақындастырады. Эпистолярлық стильге тән белгілері байқалады:
-хаттың адресанты, адресаты нақты адам;
-коммуникация жүзеге асып отыр;
-хаттағы хабар адресантпен тікелей байланысты;
-хатта көтерілген мәселелер нақты;
-дәлел, нақты баяндау, субъектінің көзқарасы қоса берілген т.б.
Сонымен эпистолярлық стиль ғылыми стильден белгілері арқылы ерекшеленеді.
Эпистолярлық стильдің публицистикалық стильмен де ұқсас белгілері, ортақ қасиеттері бар. Публицистикалық стильдің де экстралингвистикалық және лингвистикалық ерекшеліктері болады.
Экстралингвистикалық белгілері:
- хабардың толыққанды болуы;
- баяндау;
- нақтылығы;
- фактографиялылығы;
- логикалылығы;
- ықшамдылығы;
- экспрессивтілігі мен эмоционалдығы;
- қимыл-әрекетке итермелеуі.
Лингвистикалық белгілері:
- сөздердің үнемдеп қолданылуы;
- қалың оқырманға түсінікті болу мақсатында сөздердің ұтымды пайдаланылуы;
- қоғамдық-саяси лексика мен фразеологияның публицистикалық ыңғайда кірістірілуі;
- қажетті жерінде публицистикалық стильден басқа стильдердің тілдік құралдарының жұмсалуы. Ал сөздердің үнемді қолданылу ұстанымы да баспасөз атаулының негізгі талаптарының бірі болып табылады. Мұның да орындалғанына көз анық жетеді. Автор шабыттана, синонимдік қатарларды, сөйлемнің бірыңғай мүшелерін үйіп-төге жұмсағанымен, шұбалаңқылыққа бармайды, әр сөзді өз орнында пайдалана біледі. Тегінде, сөзді үнемдеп қолдану - жалпы әдеби тілде жазылған еңбектердің бәріне ортақ талап.
Үнемдеу әр функционалдық стильде өзіне тән ерекшеліктерімен жұмсалады.
Тағы бір байқалатын жай – публицистикалық туындылар тек осы функционалдық стильге тән сөздерден ғана тұрмайды. Олардың құрамында, бұларға қоса, басқа функционалдық стильдің элементтері, яғни өзге стильде жиі кездесетін сөздер мен тұлғалардың болуы қателік деп есептелмесе керек [1, 115-б].
Қорыта айтқанда, эпистолярлық стиль – әдеби тіліміздің өзге стильдері сияқты өзіне ғана тән белгілері, жазу мәнері, қойылатын талаптары бар ресми стиль ішінен орын алатын шағын стиль түрі. Ол өзге стиль түрлерімен тығыз байланысты.
Эпистолярлық стиль белгілері:
- сөйлеушінің сөзге тікелей араласуы;
- барлық деңгейлердегі тілдік единицалардың нақтылы, тура мағыналарында жұмсалуы;
- субъективтік баға беруші тілдік құралдардың жиілігі;
- кітаби тілден тыс тілдік құралдардың белсенділігі, соның ішінде барлық тілдік деңгейлердің, әдеби тілден тыс элементтердің қолданылуы;
- фонетикалық, синтаксистік, кейбір морфологиялық тілдік единицалардың толық қолданылмауы;
- белгілі бір адресатқа бағытталғандығы;
- хаттың әдеттегідей аман-саулық сұраудан, эпитетті қаратпалардан басталуы;
- хаттың соңында сәлем жолдануы;
- белгілі бір қалыптасқан үлгіде, баяндау тәсілімен жазылуы;
- лексика-фразеологиялық құрамының (саяси-публицистикалық сипатта, әкімшілік терминдер, күрделі терминдер, т.б.) өзгеше болып келуі;
- эмоционалдық, бейнелеу құралдарының көп қолданылмауы;
- ойдың логикалық жүйелігін сақтау мақсатымен сөйлемдер құрылысының күрделі болып келуі.
Бұл жерде айта кететін жайт, өзіндік белгілері, жазылу мәнері бола тұра эпистолярлық стиль өзге функционалды стильдер қатарынан орын ала алмауы, қолданылу аясы жоқ. Ал қазақ тіліндегі функционалдық стильдердің өзіндік қолданылу ортасы бар.
Мысалы, ғылыми стиль - ғылым саласында, ресми стиль – басқару саласында, публицистикалық стиль - бұқаралық ақпарат құралдарында қолданылады. Эпистолярлық стильді жеке бір бағыты жоқ. Әр стильдің құрамында қолданылады. Ресми хаттар жеке стиль бола алмайды, сондықтан ресми стиль құрамында қолданылады. Яғни, эпистолярлық жанрдың ресми стиль құрамында қаралған себебі осы қолданылу аясына қатысты. Сонымен, эпистолярлық стиль өзіндік ерекше табиғаты бар стиль болып табылады. Орыс тіл білімінде эпистолярлық жанр ретінде алынып зерттеледі.
Академик Р.Сыздықова еңбегінде эпистолярлық стиль ретінде қарастырылады [15, 235-б]. Эпистолярлық жанр барлық стиль түрлерінде кездеседі.
1. 3 Қазақ хат жазу дәстүрінің қалыптасып дамуы және оған әсер еткен әлеуметтік-этнографиялық жағдайлар
Хат мәтіні замандар бойы қалыптасып, тұрақты нормаға түсіп, ішкі даму процесі негізінде сыртқы қоғамдық-әлеуметтік өзгерістерге лайық икемделіп дамып отырды.
Н.И.Гайнуллина эпистолярлық жанрдың даму тарихында құрылысы жағынан, жазылу мәнері, талаптары жағынан т.б. өзгеріске түскендігі жайлы ғылыми еңбегінде талдап береді.
Ғалым: В исторической перспективе эпистолярный жанр претерпел существенные изменения на всех уровнях структурном, содержательном, экспрессивно-эмоциональном, функциональном.
В этой парадигме не менее существенные изменения находим в нем и на уровне наименования. И здесь частное письмо не оказалось статичным и неизменным, а меняло или расширяло круг своего наименования в зависимости от внешних обстоятельств и места, которое занимал данный жанр в целом в системе функциональных жанров в разные периоды истории русского литературного языка [45, 426-б].
Даму сатысының алғашқы кезеңдеріндегі хат жазудың ең негізгі материалы ретінде пайдаланылған папирус біздің жыл санауымызға дейінгі үшінші мыңжылдықтан басталып өз мәнін біздің дәуірімізге дейінгі IV жүзжылдықтың классикалық және эллиникалық кезеңдеріне дейін сақталғанын Кітаптың шығу тарихына байланысты зерттеу жұмыстарынан көреміз.
Хат көне уақыттардан бері Грек, әсіресе Рим әдебиеттерінен бастау алады. Цицерон, Гораций, Сенека, кіші Плиний хаттары (өлең жолдаулары) – ерте эпистолярлық әдебиеттің үлгілері болып саналатындығы белгілі.
Мысалы, әлемдегі эпистолярлық жанр сипатын танытатын, құнды жазбалар сырына үңілсек, хат мәтінінің тарихи даму жолын аңғаруға болады.
Цицерон хаттары сақталған, хаттарында қоғамдық мәселелерді талқылайды. Ол ашық хаттар – хат түріндегі публицистиканың қайнар бастауы. Кіші Плиний, керісінше өз хаттарына жеке мән береді, күнделікті өмірдегі қызық құмар эпизодтар, өзі туралы мәліметтер, кез келген оқиғалар туралы жазады, бірақ Плинийдің хаттары көбінесе хат сияқты шығарылған әдебиеттік миниатюралар түрінде жазылған. Хат жазу үшін өсімдіктің талшығының өзекшесі қолданылды. Өзекшелер жұқа кесіктерге бөлініп, қатты тақтаға салынып бір-біріне желімделді. Осылайша жұқа ұзынша келген орамдардың ішкі жағы хат жазу құралына айналды. Плинийдің айтуы бойынша орамдар жиырмадан аспайтын парақтардан тұрды. Папирус дайындау Грецияда, Арабияда пайда бола бастады. Гректер папирусты біздің дәуірімізге дейінгі Х ғасырдан бастап пайдаланған, VІІ ғасырда папирус орамдары кітап дайындау, жазу, сызудың негізгі материалына айналды. Папирустың ең көп көлемі 1877 жылы фаюмадағы ежелгі Арсинада және Ашмунинада табылған.
Ал Арабияда бүкіл әлемдік кітапханалар мен музейлерде сақталған араб папирустарының жиынтығы және қамту кезеңі 700 жылға жуық. Әлем бойынша бұл жиынтық Орта ғасырлардағы араб тарихын зерттеу жұмыстарындағы атқаратын рөлі мен маңызы ерекше [46, 112-б].
Антикалық дәуір әдебиетіндегі мәліметтер сол кездің өзінде хат жазу этикеті болғанын көрсетеді. Мысалы: сол дәуірдегі хаттарда алдымен жіберушінің аты, одан кейін алушының аты, амандасу формалары мен түрлі тілек мәнінде жұмсалатын сөздерден кейін барып хат мәтіні жазылатын болған.
ХVІІІ ғ. еуропалықтар хатты кеңінен жаза бастады; көп елдерде пошталық байланыс тәртіпке келді, хат жалпыға қолайлы ақпарат құралына, сондай-ақ бос уақытты өткізудің құралына айналды. Хат мәнеріндегі роман - психологиялық және әлеуметтік роман реализмнің даму жолында маңызды роль атқарды. Бірақ ХІХ ғ. роман тарихи хабарлау, жанұялы хроника негізінде дамиды, А.С.Пушкиннің Роман в письмах (1829), Ф.М.Достоевскийдің Бедные люди (1845) – дәуірдің ақырғы романдары.
Хат – публицистикалық және іс қағаздар прозасы үшін, шағын әңгіме түрінде баяндалатын үлгілер үшін маңызды. Сонымен қатар, тұрмыстық және әдеби эпистолярлық прозаның тіл ресурстарын әзірлеуде маңызы зор. Ағарту дәуірінде хат ең маңызды жанрға айналып, тәрбиелеу мақсатында пайдаланылды.
Эпистолярлық әдебиет сол негізгі екі бағыт бойынша дамиды: ашық хаттар - памфлеттер және новелла-хаттар, тұрмыстық хаттар мен сыр ашу хаттары.
Хаттың даму сатысына тікелей байланысты түрлеріне назар аударсақ, инициативтік хат сол кезеңдегі жеке хаттың үлгісі ретінде бірқатар жағдайлар мен себептермен айқындалады. Сол себептерге байланысты инициативтік хаттың ішінде мынадай түрлерін бөлуге болады:
Мысалы, Қайыпхан елшілерінің Ресеймен тату тұру тілегі туралы мәлімдемесі,
а) императивті-түрткі хаттар, олардың негізінде бұйрықтар, өтініштер жатады. Кіші жүз ханы Әбілхайырдың өзінің қол астындағы адамдарымен бірге Ресей бодандығына алуды сұрап әйел патша Анна Ионновнаға жазған хаты т.б. Бұл хаттарда тұрақты эпитеттер қолданылады, биік, зор, асқар, жоғары деген ұғымды беретін ғали сөзі жиі жұмсалған. Ғали хазіретлеріңіз – ұлы мәртебелілігіңіз т.б. Бір нәрсені сұрай, өтіне жазылған хаттар ғарыз, ғарыз наме, ғарыз ахуал, ғарыз хал деп беріліп отырылатын болған.
б) Ақпараттық-инициативтік хат, оқиға, факті, іс туралы хабарлайды; хат алушыны хабардар ету, немесе хат алушыға коммуникативтік актінің екі мүшесіне маңызды ақпарат жіберу.
Аталған хаттың грамматикалық құрылысында кездесетін қазіргі әдеби тілмен салыстырғандағы ерекшеліктер қосымшалардан байқалады. Мысалы, дүр, мыш, лар қосымшаларымен қоса, уа, һәм, бірлән шылауларының қолданылуын атауға болады.
Инициативтік хаттардың арасында көбінің себептері имплицитті көрсетілген. Ондай хаттар экспрессивтік императивтік-түрткі хаттардан, ойдың сабырлы-эпикалық баяндау мәнерімен ерекшеленеді. Мысалы, Сәлемнің бағдыда біздерден есендік сұрасаңыз алхамдилла ифтиля деб білесіз.
в) Қайталау-инициативтік хаттар хат жазушымен хат алушыға бір рет айтылған, бірақ белгісіз себептер бойынша хат жіберушінің бұйрық, өтініштері хат алушымен орындалмаған. Ондай хаттың лингвистикалық белгілері болып табылатын формула: бұрын + жазғам. Қайталау-инициативтік хаттың экспликациясын оларда кездесетін формулалар күшейтеді – растаймын, сондай-ақ хат жазушы өзінің хат алушысына хатты бірнеше рет жазғаны және оларға жауап алмағаны туралы хабарлайтын.
г) Орталанған-инициативтік хаттар, сол хаттарға себеп болған эпистолярлық емес, қосымша көздер:
1) эпистолярлық мәтінді жасау үшін себеп болған нақтылы тұлға, факті, оқиғалар. Хаттарда сол ақпарат көздеріне сілтеме төмендегідей сөздермен берілген: оның айтуы бойынша, бізге хабарлағандай, бұрынғы алынған мәліметтер бойынша.
2) ұқсас инициативтік хаттың жақсыз аталған көзі жақсыз немесе белгісіз-жеке лингвистикалық жасаумен тірек етістіктер арқылы жасалады. Көрсетілген хат түрлері кіріспе сөз, сөз тіркестері және сөйлемдерді зерттеу үшін қызықты, арнайы зерттеу тақырыбы болуы мүмкін. Осы жұмысқа қойылған мақсаттарға байланысты қазақ әдеби тілінің ұлттық тілі ретінде бастапқы қалыптасу кезеңінде эпистолярлық стильдің типологиялық байлығын белгілеу үшін қызмет ететін функционалдық формулалар ретінде қарауды керек етеді.
Жауап хаттары. Олардың жазылу себебі бір – алынған хатқа жауап беру немесе хабар беру. Бұл хаттарда: Сіздің хатыңыз, менің хатым, Сізден алынған хат, мен алған хат және т.б. сөздер жиі қолданылады
Қызметтік хат жазу мәдениетінде әлі этикет формаларын қолдану, дұрыс қолдану бірден қалыптаса қойған жоқ. Мысалы: ресми қарым-қатынас барысында жазылған түрлі хаттарда дер кезінде жауап қайтарғаны үшін немесе дер кезінде шара қолданғаны үшін, мекемеде орын алған келеңсіз жағдайдан шығуға көмек көрсеткені үшін бір-екі ауыз рахмет айту дәстүрі қалыптаса қойған жоқ. Қызметтік хаттар қаншама бейтарап тонмен, ресми түрде жазылса да қарым- қатынасты реттеу, сақтау үшін қысқа, нұсқа, жылы реңкті тілдік этикет формаларын қолдану басымдау болып келеді. Қызметтік хаттардың құрылымы ғалым Л.Дүйсембекованың еңбегінде талданады және олардың төмендегідей сипаттары анықталған: тақырыбы, датасы, адресаттың аты-жөні, кіріспе сөз, хаттың мазмұны, негізгі мәтін, хат соңындағы сыпайыгершілік лексемалардың сақталуы т.б. [27, 125-б].
XVІІІ ғасырда қазақ даласында қолданылған ресми хаттарда түрлі дәрежедегі лауазымды адамдарды, әкімдерді дәріптейтін тұрақты эпитеттердің қолданылуы шартты және эпитеттерді қолдану сол кезеңдегі ресми хаттар тіліне тән. Мысалы: 1694 жылы қазан айында қазақ ханы Тәукенің Ресеймен достық қарым-қатынастарды жаңғырту туралы және Тобольскіде ұсталған Келдей мырзаны Қазақстанға жіберу туралы өтініп І Петрға жазған хатында: ...Асқан мәртебелі тақ иесі және аса жоғары мәртебелі әрі ұлы өкіл және ие әрі құдіреті күшті ұлы ақ патшаға немесе осы хаттағы ...Барынша басымды иіп тағзым етемін, ал Сіздің аса қасиетті ұлы мәртебеңіздің қайырымдылығына тағзым еткеннен кейін мынаны хабарлағым келеді деген дәріптеу эпитеттерін көреміз [47, 23-б].
Тілдік этикет формалары сөз ситуациясына тәуелді болады. Ал сөз жағдаят күрделі экстралингвистикалық фактор екені белгілі. Тілдік этикет формаларының стильдік жағынан бір-бірінен айырмашылығы болады. Бұл құрылымдардың стильдік даралануы олардың өзіндік микрожүйе екендігін көрсетеді. Жалпы ресми хаттарда хат арналатын адамға қаншалықты таныс болса да сен деген сөз қолданылмайды.
Бұрынғы қазақ қоғамында әлеуметтік жікті саралап көрсетудің өзіндік жүйесі болған. Мысалы: ханның әйелін – ханым, қызын – ханша, ұлын – ханзада, бидің әйелін – бекбике, қызын – бикеш, баласын – шора деген сөздер арқылы болса, қазіргі таңда азаматтарға қаратпа ретінде, олардың лауазымын, түрлі атақ, дәрежесін эпитет түрінде айту мысалы, жолдас, мырза, ханым сөздері қазіргі тіл этикетінде қолданыс тауып отыр.
Сонымен, эпистолярлық стиль өзіндік ерекше табиғаты бар стиль болып табылады. Орыс тіл білімінде эпистолярлық жанр ретінде алынып зерттеледі.
Әр кезеңдерде жазылған хаттардың өзіндік дараландыратын ерекшеліктері бар.
Ғалым Н.И. Гайнуллина эпистолярлық жанрдың әр кезеңге тән табиғатын қоғаммен тығыз байланысты қарайды. Әлеуметтік жағдай, қоғамдағы өзгерістердің эпистолярлық жанрға, эпистолярлық жазбалардың әдеби тілдің дамуына ықпал еткендігі жайлы айтады. Мысалы, Эволюция эпистолярного жанра непосредственно связана с групповой дифференциацией общества, его сословным делением и общественно-политическими установками пишущего. И не последнее место в этом наборе причин занимает отдельная языковая личность, ее жизненная и общественная позиция, ее влияния на общий ход развития не только в обществе, но и в языке в целом [45, 428-б].
ХХ ғасыр басында публицистикалық жанрдың өркендеуі, көркем әдебиеттегі проза жанрының қалыптасуы, ғылым мен техниканың дамуына байланысты әдебиеттердің жазылуы, ресми іс қағаздарының, құжаттардың жүйелі қалыптасқан тілде берілуі қазақ тілінің ресми стилін қалыптастырып, жеке стильдік тармақ деп тануға негіз болды.
Қазақ халқы ХХ ғасырдың басында саяси-әлеуметтік дамуға, ғылым мен жалпы мәдениеттегі әр алуан өнер білім саласындағы өз даму тарихының әр кезеңінде түрлі елдермен араласып, әр түрлі қарым-қатынас жасағаны белгілі. Бұл қарым-қатынас нәтижесінде қазақ тілінің сөздік құрамына бірқатар кірме сөздер, сондай-ақ орыс тілінің әсерінен де түрлі жаңа атаулар, ұғымдар, терминдер, терминдік сөз орамдары, аударма ыңғайында баламалар пайда болды. Атаған кезеңдегі эпистолярлық жазбалардың тілінде кірме сөздер кеңінен қолданылуы өріс алды.
Кезең-кезеңге орыс әдебиетінде қарапайым бұқара хатынан мемлекетаралық саяси мәні бар хаттарға дейін сақталған. Әсіресе, әдебиет пен өнер қайраткерлері жазысқан хаттарға ерекше назар аударған.
Жазушылар шығармашылығын өмірбаяндық жазбалары, эпистолярлық мұрасы негізінде зерттейтін филологиялық мектеп өмірге келді.
Хаттың, эпистолярлық жанрдың қазақ әлеуметіндегі, әдебиетіндегі кейбір заңдылықтары, алатын орны жөнінде пайымдау жасауға болатын болды.
Сонымен қатар, басқа ұлт қоғамының эпистолярлық жанрға ұқыптылығы қазақ ғылымына құт әкелген сәттер бар. Атап айтқанда, қазақ халқының өткен ғасырдағы ұлттық салт-санасы, тұрмысының дәйекті құжатына айналып отырған. А. Янушкеевич хаттарының сақталуы, 1861 жылы Парижде кітап болып басылуы – француздардың хат сақтау дәстүрінің игі әсері. Француздар сақтап, бүгінге жеткізген А.Янушкеевич хаттары, Зелинскийдің Қазақ дала поэмалары, академик Алексеев ашқан алғаш Владимир мен Зара бар. Орыс халқында да эпистолярлық мұраға бай орыс жазушыларының бірі - М.Горький. Пролетариат әдебиетінің атасы өзі де хатты көп жазған, өзіне жолданған хаттарды да сақтай білген. Ол тек қана совет жазушыларының өзінен 13 мыңнан астам хат алыпты [48, 93-б].
Ф.М.Достоевскийдің махаббатқа толы хаттары сақталғандықтан - Шоқандай халық перзентінің мәдени-рухани ортасын терең пайымдауға мүмкіндік туды.
М.Сералиннің Айқап журналына жазған беташар сөзі, Талапкерге жауап деп аталатын хаты – эпистолярлық жанрдың жазушы мен оқырман арасын баспасөз арқылы жалғайтын журналистикаға қызмет етуінің көрінісі. Баспасөзде жарияланған хат үлгілерін ХХ ғасыр басындағы газет-журнал бетінен жиі кездестіруге болады. Айтылған жайлар – хаттың қазақ халқы өміріне қатынас құралы ретінде, әрі мәдениет үлгісі райында дендеп енуін айғақтайтын деректер. С.Торайғыров жазған кейбір хаттар ақынның екі томдық шығармалар жинағында жарияланды. Ақынның эпистолярлық мұрасы жинақталған.
Ал С.Мұқановтың хат формасында жазылған Қандас досыма хат (М.Шолоховқа), Досыма хат(Ү.Балқашевқа) т.б. сын мақалалары әдебиет мәселелерін терең толғайтындығымен қатар, халық тарихын шежіредей тарататындығымен құнды. Бұл хат – мақалалар да С.Мұқановтың эпистолярлық жанрға ерекше құрметпен қарағанының белгісі.
Жалпы, ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасыр басында жазылған хаттар сол кезеңдегі тілді көрсететін нұсқаларға жатады. Бұл кезеңдегі хаттардың көпшілігі шағатай тілінде жазылған ескерткіштер.
Тарихты танытатын эпистолярлық жанрдың туындысы ретінде Янушкеевич хаттарын атауымызға болады. Хат қазақ тілінде жазылмағанмен сол кезеңдегі эпистолярлық жанрдың сипатын береді. Хат мәтіні төмендегідей.
Біз енді бірнеше минуттан кейін жол үстінде боламыз. Нөкер, жүк аттары, қазақтардан құралған жасауыл – бәрі сақадай сай. Тек сапарлас серігімнің әйелі, балалары мен қызметкерлерінің жылап-сықтауларымен өзінің де көз жасын құрғата алмай тұрғаны ғана бізді Омбыда сәл кідірте түсуде.
Жанұялы адамның өз от басынан ұзап шығардағы осы қоштасу сәтінде, мен де қымбатты анашым, саған аманшылық тілеген сәлемімді тағы да жолдай отырып, өзіңнің тілеулі батаңның шапағатында болатындығымды айтқым келеді.
Мені алда қиындығы мен қолайсыздығы мол ұзақ сапар күтіп тұр. Мүмкін, оның қауіпті болуы да ықтимал. Бұл менің бұдан бірнеше жыл бұрын өркениетті Еуропаны аралаған саяхатыма мүлдем ұқсамайды. Мен енді, тіпті, белгісіз ел, қазақ даласын бойлай сапар шегемін. Қолыма қару алып, асау ағатын өзендерді кешіп, бұған дейін ешбір поляктың аяғы тимеген тау шыңына шығамын. Көшпелі халық ортасында болуға бел байладым. Сөйтсе де бұл сапар мені ешбір үрейлендірмейді. Алдағы сапарымды бір тәңіріге сыйына отырып қабылдадым. Демек, бұл менің осы жолдағы әр қадамымды ақ тілеу - анамның дұғасы да қорғар деп сенемін.Сен менің арғымақ пен қайығым бол, Сен маған жол көрсетер жұлдызым бол!
Тағы да қайталап айтамын, қош сау тұрыңыз, сүйікті анашым! Баршаңызбен қоштасамын, аман болыңыздар.
Хат поляк жігітінің қазақ даласына келуінің мақсатын баяндай отырып, оның қазақ даласындағы қазақ халқымен бірге сапарға шығар алдындағы көңіл-күйін жеткізеді.
Хат әдеби шығарма сияқты жанама, жазба түр ретінде болады, бірақ та әдеби шығармадан өзгеше бір ерекшелігі тек нақты бір адамға арналған, әрі хатта ауыспалы мағынадағы сөздер, айқындауыш тілдік бірліктер жұмсалмайды. Болған оқиға шынайы өмірден алынып баяндалады. Хатта ауызекі тіл, тұрмыстық лексика көбірек қолданылады.
Дегенмен, хат мәтінінде автор баяндаған қоршаған ортада, болмыста, жүзеге асатын құбылыстар жылап-сықтауларымен өзінің де көз жасын құрғата алмай; қазақ даласының құрғақ мұхитындағы деген сөз тіркестері арқылы көркемдеп жеткізу орын алған.
Хат мәтінінде хат жазылған шынайы уақыт көрсетілген. (Омбы. 1846 жылдың 8 мамыры).
Хат жоғарыда айтып өткеніміздей, халқымыздың тарихын, әдет-ғұрпы мен салт-санасын танытуға да қызмет атқарады. Хат арқылы халқымыздың өткенімен таныс боламыз.
Семей. 14 мамыр. П., М., П. достарыма Буырқансам мен егер, атасындай мұхиттың. Жүрегімде ұзақ жылдар сақталып, түн баласында ұйқыма маза бермес осы бір тілегім ақырында орындала бастады ғой деймін. Орындала бастады деуімнің себебі сол, дәл қазір осы мақсаттың шетіне бір аяғым ілінгендей. Алайда, өз басымнан өткізген тәжірибеме қарағанда, көп реттерде бар тілегімді, мақсатым мен үмітімді құйын көтеріп әкете беретін. Сөйтіп, бұл жолы да, бесікті шайқалтар жазмыштың желі (өздеріңізге аян Голуховскийдің сапырма сөздері) Омбыға кері оралта ма деп те қорқамын. Ол мейлі болсын, мейлі болмасын, әйтеуір, бір кезде Нұхтың суда жүзгені сияқты, менің енді бірнеше күннен кейін қазақ даласының құрғақ мұхитындағы сапарым басталмақ.
...Сіздер Рубругиз немесе Рюбригиз бен Плано Карпинидің естеліктері мен күнделіктерінде (әділі мен оларды оқымаған едім, мүмкін келешекте де оқуға мүмкіндігім болмас та( баяндағандарын (бұл жайында маған Омбылық қазақ, татар, монғол тегінің шығуын зерттеп жүрген бір зиялысы сендірді): Еділден ары атпен жүргенде отыз күндік жерде Шыңғысханның астанасы, монғолдардың басты қаласы Қарақорым барлығын, онда өздерінің болғандығын, қымыз, тіпті, қарақымыз да ішкендері жайлы білулеріңіз керек шығар. Бүгінде еуропалық ғалымдар осы бір мәселенің түйінін шешу үшін бастарын қатыруда. Олимптен Юпитерге найзағай отындай күйреткіш Азия әміршісінің бұл қаласы қай жерде болды екен. Кейбіреулер Қарақорымды Енисей жағалауларында болар деп болжам жасаса, басқа біреулер Сырдария, Геродоттар мен Страбондардың ескі Яксартында болар деп есептейді. Ғалымдар болса сол қаланы Гоби шөлінен іздеуге кеңес береді, тіпті. Онда болмаса ол қала Байкалдың терең түбінде қалған болар дейді. Сөйтіп, осындай сан қилы даурықпа таластар мен бос болжамдар әлемнің бес құрлығына қауесеттене тарап кетсе керек.
Бекер қан төктіруден және сияны бос шығындаудан сақтандыратын, сондай-ақ, монғол мемлекеті бөлігінің мұрагерлері ретінде саналатын қазақтардың пайымдаулары мен сенімдеріне сүйенсек, Шынғысханның мекені солардың даласында болғанын бекіте түседі. Мен сол бір қуатты қаланың орны мен тыныштықтың қас жауының тақ қалдығын іздеуге кетіп барамын. Бұған қарап, сіздер мені адамзат сүйіспеншілігі үшін өзін-өзі құрбандыққа ұшыратар, болмаса жапа шегуге құмар жан деп ойламаңыздар. Сібір астанасындағы кітапханалар тек Париж құпиялары, Мәңгілік Жид, Преферанс философиясының курсы сияқтыларға бай болса да, болашақ ұрпақ үшін жалбарынамын - Тобыл кітап қоймаларында болса дон Рубруиздің, немесе синьор Карпинидің күнделіктеріндегі Шыңғысханның мекен-жайы туралы дерек көшірмелерін әлдебір мамонт тапқандай маған тездетіп жіберсеңіздер екен.
Несі бар, Ниневия да табылды ғой, ал маған неге Қарақорымды таппасқа!
Сау болыңыздар!
Хатта жазушының стиліне тән мақсатым мен үмітімді құйын көтеріп әкете беретін, бесікті шайқалтар жазмыштың желі, қазақ даласының құрғақ мұхитындағы сапарым басталмақ, найзағай отындай күйреткіш Азия әміршісі, әлдебір мамонт тапқандай тәрізді образды суреттеулер, фразеологизмдер жұмсалған. Әдеби шығармалардан өзгешелігі - адресатқа бағытталуы, адресанттың тікелей хабарлауы, тарихи шынайылықтың ( әсірелеу, құбылту жоқ) басым болуы, тарихи деректердің қолданылуы, хат жазылған мерзімнің көрсетілуі (Семей. 14 мамыр) т.б.
Екінші хатында:
Қымбатты інім! Міне, біздер бірнеше күн бойы Семейдеміз. Бізді қазақтардан тек Ертіс қана бөліп тұр. Ол ағыны қатты өзен. Атам замандағы жаулардың қалдықтары батқан оның жағасында суық үзілмейтін Тобыл мен желі басылмайтын Омбы қалалары орналасқан. Гумбольттің болжауынша, Сібірдің бұл әйгілі екі қаласының астын бір кезде мұхит толқындары шайып жатыпты. Менің осы өзеннің жағаларынан жазған көптеген хаттарым сені бұдан үш жүз жыл бұрын қарапайым қазақтың найзасының ұшымен Кешімхан иелігіндегі жерлерді тартып алғандығымен, сондай-ақ, қазіргі Батыс Сібір генерал-губернаторының астанасымен жетік таныстырған-ақ шығармын деймін. Саған әлі де бейтаныс Семей өзінің тарихи ескерткіштері мен саяси мәні жағынан Тобыл мен Омбыдан шағындау болса да Сібірдің Қытаймен, Ташкентпен, Қоқанмен, Бұхармен, сондай-ақ, Орта және Ұлы жүздермен кең көлемде сауда жасауда маңызды қызмет атқаратын орын. Бір кездегі Омбы облысының орталығы болған Семей қазір Томск губерниясының округіне қарайды. Ол Тобылдан 1300 шақырым қышықтықта болса, Омбыдан 700 шақырымдай алшақтықтағы Семей өзеншігінің Ертіске құяр аңғарында тұр. Ол бұл жерге ХVІІІ ғасырдың ІІ жартысында, яғни, 1716 немесе 1726 жылы осы аттастықпен кішігірім бекініс қамалы ретінде, 20 шақырым төменде қоныс тепкен. Жоңғарлардың қираған ескі қорғандары орнына салынған бүгінгі Семейде 7000 тұрғын бар. Мұның басым көпшілігі татарлар, ташкенттіктер мен бұхарлықтар. Сондықтан да болар, Семейде бір ғана шіркеу бар. Оның есесіне алты немесе жеті мешіт болса керек...
Семейдің ауа-райы таза. Қысы аязды болса да Омбыдағыдай өте суық және ұзаққа созыла бермейді. Қала көшелерін сусыма құм алып жатқандықтан мұндағы ыстық африкалық жақты еске түсіреді. Бұл қолайсыздықты, кейде, тіпті, Сібірде кездесетін қарбыздар ұмыттырып жібереді. Қарбыз болғанда қандай! Мұндай келісті қарбыздар тиелген бірнеше кемелер сүйретпелерімен тамыздың аяғында картобы мен шалқаны мол біздің Омбыға ат басын тірейді.
Семейдің Омбыдан тағы бір артықтығы- оның айналасын қарағайлы орман қоршап тұратындығында. Бұл әрине тұрғындарды отын мен құрылыс мұқтажына ұрындырмайды. Ал аң мен құста есеп жоқ. Бұл жақта тек астық қымбаттау, себебі, айналаның бәрі орман мен құм. Қаланың өнеркәсібі деген де көзге ілінетіні – тек бірнеше тері зауыттары мен ұн тартатын диірмендер...
Менің назарыма сирек кездесетіндерден іліккені мыналар:
1 Белгілі саяхатшы Палластың Сібір бойын аралаған кезде
буряттармен киіз үйде әңгімелесу сәтін бейнелейтін сурет.
Мұны саяхатшы өз қолымен салған;
2 Гумбольтың осы қалада болған кезінде бір альбомға
жазып қалдырған шағын пікірлері;
3 Балқаш жағалауының бірнеше қырғауылы;
4 Арқат тауларының аңдары;
5 Хрисиан дәуірінің 101 жылы шығарылған ұсақ рим теңгесі.
Жақын маңдағы қазақ ауылдарынан айдап әкелінген аттар бізді Ертістін арғы жағында күтіп тұрса керек. Сөйтіп, біз ертең өркениеттіліктің бетін уақытша жаба тұрып, өзімізді көшпенді өмірдің қым-қиғаш оқиғалары мен қауіп-қатеріне душар етеміз ғой.
Сау сәлемет бол! [49, 204-б]
Бұл хатта ғылыми информация көп. Осыдан хаттың басқа стильдермен ұқсастығымен қатар өзіне тән айырмашылығы айқындала түседі. Мұнда: коммуникация хат мәтінінде тікелей жүзеге асады. Хаттардың адресаты нақты, баяндалған хабар адресатпен байланысты, яғни, А.Янушкеевич пен достары, інісі хат жазысу арқылы арада белгілі бір коммуникация, яғни, хат жазудағы байланыс бар.
Хатта көтерілген тақырыпқа байланысты деректер, құбылыс ойдан шығарылмай, шынайы баяндалған.
Атам замандағы жануарлардың қалдықтары батқан оның жағасында суық үзілмейтін Тобыл мен желі басылмайтын Омбы қалалары орналасқан; Еділден ары атпен жүргенде отыз күндік жерде Шыңғысханның астанасы, монғолдардың басты қаласы Қарақорым барлығын; Міне, біздер бірнеше күндер бойы Семейдеміз. Бізді қазақтардан тек Ертіс қана бөліп тұр. Ол ағыны қатты өзен; Омбы облысының орталығы болған Семей қазір Томск губерниясының округіне қарайды...; Киев түбінен жеткізілген тастарды көрдік. Бұл тас үшін диірмен иесі, сол жерде 500 сом төлесе, оның жеткізілуіне тағы сондай қаржы жұмсапты. Ол тастар маған барынша таныс...
Баяндау хат мәтініне дәлел, оқиға, процесстердің тәртіпті тізбегі арқылы беріледі. Хаттың шынайы көркемділікпен жазылуы автордың тек қана шығармашылық тәсілін көрсетпейді, оның дүниетанымымен қоса негізгі ойдың адресатқа әсерлі жетуін қамтамасыз етеді.
Автор тұтас шығармадағы шындыққа бір ғана, өзіндік көзқараспен қараса, хатта авторлық идея басым.
Суреттеу субъективті авторлық баяндаудан бөлінбей (Семейдің Омбыдан тағы бір артықтығы- оның айналасын қарағайлы орман қоршап тұратындығында. Бұл әрине тұрғындарды отын мен құрылыс мұқтажына ұрындырмайды. Ал аң мен құста есеп жоқ.) бірге өмір сүреді, жеке абзацқа мүшеленбейді. Хат белгілі бір сапарды баяндап отырғандықтан, онда қысқа пейзаждық суреттеулер көрініс табады. Пейзаждық суреттеулер үнемі баяндаумен араласып берілген, жеке тақырыпты құрамайды.
Хат мәтінінде жай уақыт- шынайы уақыт және уақыт хат жазылып отырған сәтпен байланысты белгіленген.
Семей қаласы, 14 декабрь,1856 жыл, Семей, 14 мамыр, П., М., П.достарыма.
Хат мәтінінің соңында адресантқа тілек айтылады: Сібір астанасындағы кітапханалар тек Париж құпиялар, Мәңгілік Жид, Преферанс философиясының курсы сияқтыларға бай болса да, бағалы, байсалды шығармалардың аздығын ескеріп, бейбітшілік пен болашақ ұрпақ үшін жалбарынамын – Тобыл кітап қоймаларында болса дон Рубругиздің немесе синьор Карпинидің күнделіктеріндегі Шыңғысханның мекен-жайындағы деректер көшірмелерін әлдебір мамонт тапқандай маған тездетіп жіберсеңіздер екен.
Хат қазақ тілінде жазылмаса да, сол кезеңдегі эпистолярлық стильді танытады. Бұдан шығатын қорытынды қазақ эпистолярлық стилінде орыс, батыс тілдеріндегі эпистолярлық жанр үлгілерімен байланысады.
Қазіргі эпистолярлық стильдегі хаттың тарихи құрылымының негізгі бөліктері XV–XVІІ ғасырларда қалыптасқандығын ғылыми зерттеу жұмыстарынан көруге болады. Мысалы, армян жазулы қыпшақ тіліндегі құжат мәтіндерінде әр құжаттың жазылған уақыты, билердің аты-жөндері көрсетілгендігі жөнінде мәліметтер беріледі және XV – XVІІ ғасырларда жазылған іс- қағаздары стиліне тән стандарт бірліктер қолданылады.
Бұл дәуірде жазылған іс-қағаздарының, ресми стиль, эпистолярлық стиль үлгілерінің Ресеймен арадағы қарым-қатынасқа байланысты жазылғандығын түрлі зерттеулерден білеміз.
Ресми құжаттар сол кезеңдегі қазақ даласының саяси, әлеуметтік, экономикалық жағын бейнелеумен қатар, XYІІІ ғасырда қазақ эпистолярлық стилі тілінің қалыптасу деңгейін, жазылу мәнерін, ара-қатынастағы мәдениеттілікті сақтау, яғни этикет формаларының да қалыптасуын көрсетеді.
Қазіргі таңда қоғам дамуымен қатар қатынас жасау жолдарының демократиялық стилі өмірімізге ене бастады. Құрғақ сөзбен жазылған ақпараттық, жарнамалық хаттар ағыны көпшілік қауымның назарын, көңілін аударудан қалып барады. Сондықтан, жалпы хат жазу, соның ішінде жарнамалық, коммерциялық хаттар жазудың қарапайым, қызығушылық тудыратын, көрнекілік түрлері ене бастады. Хат жазуда дәл, әсерлі сөзбен мәтінді құрай білудің мәні өте зор. Қазіргі жағдайда хат жазысу, ақпарат, қызмет көрсету, тауарды жарнамалаудың жаңа мәдениеті қалыптаса бастады. Барлық сатыдағы қызметтестермен қатынас жасаудың өзіндік мәнері қалыптасқан батыстық үлгілерден өзіміздің ұлттық келбетімізге тән үлгілермен толықтыра отыру тиімді.
Ресми хаттар тобы басқару қызметіне қатысты, сондай- ақ жеке тұлғалар мен заңды тұлғалар арасындағы қарым- қатынасты реттейтін құжаттардың қай- қайсы да күнделікті өмір де ұдайы кездесіп отыратындықтан, мағынасы жағынан ең маңызды орын алады. Әрбір ресми құжаттар басқару қызметіне қатысты көлемінде заң күшіне ие, сондықтан да олардың нысаны мен құрамы жағынан бірізділігі (унификация) және стандартты болуы талап етіледі, сонымен қатар, ресми хаттар тілінде жүйелі түрде қолданылатын стандарт тілдік бірлігі сақталуы қажет. Олар іс- қағаздар тілінде дайын күйінде қолданылып, құжат тақырыбы қызметінде жұмсалып, құжат мәнін ашатын ерекше құрал ретіндегі қызмет атқарады. Қазақ ресми іс- қағаздар стилі халықтың қоғамдық өмірімен, мәдени өркендеуімен, әдеби тілдің дамып, жанрлық тармақталуымен, қоғамдық қызметінің артуымен байланысты дамып, жетіліп отыр.
Ал қазіргі таңда хат тұрмыстық шеңберден шығып, публицистикада, әр түрлі мекемелерде көрініс таба бастады. Мысалы, хат басқару байланысының негізгі құралы ретінде құжат түрлерінің ішіндегі ең кең тараған басқару қызметінде туындайтын көптеген жедел мәселелерді шешу мақсатында қолданылатын құжаттар түрі ретінде қалыптасты.
Қызметтік хаттар кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар арасын байланыстырушы болып табылады.
Қазақ тілінің қоғамдық қызметіне байланысты кейінгі жылдарға дейін ресми іс қағаздар тілін зерттеу мәселесі өзекті болған жоқ. Қоғам дамуының ықпалына, мемлекеттегі қоғамдық-әлеуметтік өзгерістерге байланысты соңғы жылдары қазақ тіл білімінде функционалды стильдер проблемасына қатысты мәселелер көтеріліп, оның жеке тармақтарын зерттеу қажеттігі туып отыр. Басқару іс қағаздарын жүргізу жұмысының күрделілігіне қарай оны іске асыратын, бейнелейтін құжаттардың түрі, оны жазу әдісі, мәтіндегі тілдік құралдардың қолданылу тәсілі де күрделене түседі. Тілдің функционалдық стильдері, оның іс қағаздар жүргізу саласы, құжаттар өз ішінде бірнеше салаға бөлінеді.
Ресми іс қағаздар стилінің қызметі оның жанрлары арқылы жүзеге асырылады, яғни іс қағаздарының жанрлары стильдің алға қойған мақсатын көрсете алады. Іс қағаздар жанрлары ресми іс қағаздар стилінің негізгі функциясын жүзеге асырғанмен, әр жанрдың өз ерекшелігі, өз қызметі бар. Іс қағаздар жанрлары функционалдық стильдің өз сипатын сақтайды, бірақ әрқайсысының құрылымдық-композициялық ерекшелігі мен лексика-фразеологиялық құрамы бар. Осы ерекшеліктері арқылы іс қағаздары жанрлары бір-бірінен ерекшеленеді және өзара топтастырылады. Құжат жазушы ресми қарым-қатынас жағдайы және осы жағдайға сәйкес құжат жанрын таңдау схемасы бойынша жұмыс істейді.
Қоғам қайраткерлері, жазушылар қоғамдағы өзекті, белгілі мәселелер жөнінде, саяси тақырыпта т.б толғандырып жүрген ойлары мен көзқарастарын (келісу-келіспеушілік), тұжырымдарын хат арқылы ақпарат құралдарына ашық жариялап, енді бірі оған жауап хат жолдап немесе сын айту т.б. пікірлерін хат мәтіні түрінде жариялайды
Ғалымдардың бір-біріне жазысқан хаттары, естелік, күнделік, т.б. жазба мұралары арқылы олардың көзқарастары мен сыни еңбектерін, ғылыми тұжырымдарын білуге болады, сондай-ақ, қаламгерлердің хаттарының да маңызы зор.
Белгілі мәдениет қайраткері І.Омаровтың атақты жазушылар М.Шолохов, Л.Леонов, А.Фадеев, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Б.Момышұлы т.б. қаламгерлермен жазысқан хаттары І.Омаровтың сыншылдық мұрасының мазмұнын байытуға үлес қосқанын білеміз [50, 61-б]. Яғни эпистолярлық жанрға жататын мұралар бүгінгі таңда да баршылық.
Қ.Ергөбековтің Баянғұмыр сын мақалалар жинағында Ой қайнары – күнделік, Хат жаздым қалам алып, Жүрек қанымен жазылған хаттар жайлы мақаласында жауынгер хаттарын тілге тиек етіп, эпистолярлық жанрға ерекше назар аударады. Мақалада: Өлең – хат – қазақ әдебиетіндегі эпистолярлық жанрдың формалық ерекшелігі ғана емес, мазмұн тереңдігі жөнінен де жанрдың шырқау шыңы [51,104-б] деген ойды алғаш рет зерттеу тұрғысында оқырманға жеткізеді. Жауынгер хаттарын – эпистолярлық жанрдың енді қайталанбас қымбат үлгі бай қазынасы [51, 110-б] екенін айқындап береді.
Эпистолярлық жанр – жан-жақты зерттеуді қажет ететін сала. Яғни қай кезеңнің болсын жазушы, сыншы, ғалымдар, өнер иелерінің хаттары жүйелі зерттеуді қажет етеді. Ол хаттар эпистолярлық мұраның мол көзі болып табылады.
Хат жанрына жататын хат мәтіндерінің өзіндік композициялық құрылымы болады. Ол логикалық, грамматикалық, мағыналық байланыстарға негізделген, тиянақты мазмұнға ие біртұтас қарым-қатынас бірлігі, яғни, мәтіннің бір типі болып табылады.
Қазіргі таңдағы хат мәтінінің жазылу мәнері төмендегідей:
Мейірімді, рахымды Алланың атымен бастаймын.
Қазақстан Республикасының
Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаев мырзаға
Жоғары мәртебелі Нұрсұлтан Әбішұлы!
Сізді, әлемге белгілі аса көрнекті мемлекет қайраткерін, жаһанға танымал ірі парасатты тұлғаны бүкіл халықтық сайлауда айқын басымдықпен жеңіске жетіп, Елбасы болып қайта сайлануыңызбен шын жүректен құттықтаймын. Бұл – бастауында Сіз тұрған тәуелсіз еліміз жүргізіп отырған ішкі- сыртқы бейбіт саясатының, сенімі мен көзқарасы әралуан сан ұлт пен ұлыстың, мақсаты мен мүддесі ортақ – жарқын болашаққа бірлесе батыл қадам басқан халықтардың бірлігі мен ынтымағының, достығы мен өзара бауырмалдығының да тамаша жеңісі. Сіздің басқаруыңызбен егеменді Қазақстан әлемнің мықты дамыған елу мемлекетінің қатарына қосылатыны сөзсіз.
Құрметті Елбасы! Жаратушы иеміз Сізге зор денсаулық, ұзақ ғұмыр бергей. Тағыңыз да, бағыңыз да қайырлы болсын және соған дайымы біз дұға жасап алла тағаладан тілеп отырамыз! Отбасыңызға береке- бірлік пен ынтымақ нәсіп болып, сүйікті Отанымыз өркендеп гүлдене берсін!
Ізгі ниетпен, Сізді аса құрметтеуші,
Қазақстан мұсылмандары
Діни басқармасының
Төрағасы, Бас мүфти Әбсаттар қажы Дербісәлі [52, 4-б]
Хат мәтіні ресми хаттарға тән барлық талаптарға сәйкес:
- мақсаты көрсетілген: Елбасыны қайта сайлануымен құттықтау.
- хат жолданып отырған мекеменің аты мен хатты алушы адресаттың аты- жөні;
- негізгі мәтіні;
- хатты аяқтай келе сыпайыгершілік сақтау сөздері немесе мәтіннің түйіні тілек білдіру ретінде берілген;
- жіберушінің қызметі, қолы, аты-жөні.
Хатты үш композициялық бөлікке бөлуге болады. Бірінші бөлімде президентті қайта сайлануымен құттықтау. Екінші бөлімде Елбасыға Қазақстан халқының ынтымағын айта келіп, оған үлкен сенім артады: Сіздің басқаруыңызбен егеменді Қазақстан әлемнің мықты дамыған елу мемлекетінің қатарына қосылатыны сөзсіз. Үшінші бөлімде тілек білдіреді: Отбасыңызға береке- бірлік пен ынтымақ нәсіп болып, сүйікті Отанымыз өркендеп гүлдене берсін.
Хат ресми хатқа жатса да, лексикасы баршаға түсінікті, ешқандай қатаң формаға құрылмаған. Бұл хатты құттықтау хатқа да жатқызуға болады. Себебі хат мәтіні Елбасын құттықтаудан басталады: Құрметті Елбасы! Жаратушы иеміз Сізге зор денсаулық, ұзақ ғұмыр бергей. Елбасы болып қайта сайлануыңызбен шын жүректен құттықтаймын. Мұнда адресаттың өзіндік баяндау стилін аңғарамыз. Бірінші бөлімде жіктік жалғауының бірінші жағының жекеше түрінде, ал үшінші бөлімде көпше түрінде баяндайды. Мейірімді, рақымды, жоғары мәртебелі, жаһанға танымал, құрметті деген эпитеттерді қолданады.
Адресант діни басқарма болғандықтан, діни лексиканы қолданады: Алла, дұға тілейміз. Сөйлемдері толымды, лепті сөйлем кездеседі. Жаратушы иеміз Сізге зор денсаулық, ұзақ ғұмыр бергей. Тағыңыз да, бағыңыз да қайырлы болсын және соған дайымы дұға біз дұға жасап алла тағаладан тілеп отырамыз!
Қорыта айтқанда, хат мәтіндерінің құрылысы, жазылу мәнері қоғам өзгерісімен тығыз байланысты. Хат мәтінінің дамуына, қалыптасуына қоғамдағы құбылыстар, әлеуметтік орта т.б. өз әсерін тигізіп отырады. Айталық, қазақ эпистолярлық жазбалардың көне түрінде араб-парсы сөздері, көне түркі тілінің элементтері басым болса, берірек кезеңде орыс, татар тілдерінің элементтері кездеседі.
Қазіргі эпистолярлық жанр үлгілерімен өткен ғасырлардағы қазақ эпистолярлық жанрының сипатын танытатын құнды жазбалар арасында байланыс бар. Ол жазылу мәнерінен байқалады. Мысалы, қазіргі хаттар да амандық-саулық сұраудан құрметтеуші, сыпайыгершілік лексемалардан басталады, хат соңында сәлем жолданады.
1.4 Қазақ әдеби тілінің эпистолярлық стилі
Зерттеушілер әдеби тілдің стильдік тарамдалуын жанр принципіне негіз етеді. Соған байланысты, қазақ әдеби тілін функционалдық стильдерге тарамдайды. Мысалы, көркем әдебиет жанрына көркем әдебиет стилін, қоғамдық-публицистика жанрына публицистика стилін, т.б. жанрларға сай жіктейді. Орыс тіл білімінде эпистолярлық жанрға эпистолярлық стиль алынады.
Қазақ эпистолярлық стилінде жазылған хаттар легіне майданнан келген хаттар немесе майданға ел өмірі туралы жазылған хаттарды айтуға болады.
Қазақ әдеби тілінде маңызды орын алатын, өлең немесе проза түрінде жазылған, ғылымға қатысты мәселелерді талқылайтын хаттар да көптеп табылады. Мысалы, қоғам қайраткерлері, ғалымдардың хаттары, Ш.Уәлиханов Сот реформасы жайында хат, сонымен қатар, бірқатар тілші ғалымдарымыз, Қ.Жұбанов Жанғазы Жолдаевқа 1936 жылы жазған хаты жауап хат түрінде жазылған, ғылыми тақырыпқа арналған, яғни ғалым қазақ тіл біліміне қатысты мәселелерді өз хатында баяндайды. Ы.Алтынсарин қазақ даласына мектеп ашып, оның жай-күйін орыс ағартушыларына хат арқылы баяндап отырғанын білеміз.
XVIII ғасырдағы қазақ даласында қолданылған ресми стилінде жазылған ескерткіштерге қазақ хандарының, сұлтандарының, батырларының, старшиналарының патшаға және орыс әкімшілік орындарына жазған хаттары жатады. Бұл хаттар арқылы сол кезеңдегі эпистолярлық жанрдағы жазбалардың сипаты мен қоса, қоғамдағы әлеуметтік жағдайлар жөнінде мәлімет алып, сол кезеңдегі эпистолярлық стильдің сипаты мен хаттар тілінің қандай болғанын да көреміз. Олар:
1. Қайып хан елшілерінің қазақтардың Ресеймен тату тұру тілегі туралы мәлімдемесі. 1716 жылғы 13 қыркүйек.
2. Қайып ханның жоңғарларға қарсы бірлесіп аттану үшін әскер жіберу туралы өтініш жасап император І Петрге жазған хаты. 1718 жыл 10-желтоқсан.
3. Кіші жүз ханы Әбілқайырдың өзінің қол астындағы адамдармен бірге Ресей бодандығына алуды сұрап әйел патша Анна Иоанновнаға жазған хаты. 1730 жыл 8-қыркүйек. Нұралы ханның Орынбор губернаторына хаты. 1773 жыл 19 қыркүйек [26, 15-б].
Эпистолярлық стиль жеке адамдардың бір-біріне жазысқан хаттарының тілін танытады. Әдетте, бұл салада зерттелуге тиісті материал кез-келген адамның күнделікті тұрмысқа, үй ішіне, қара басына қатысты жайларды сөз еткен хаттары емес, белгілі бір қоғам қайраткерлерінің, қалам иелерінің, ғылым-білім өкілдерінің, көбінесе әлеуметтік не өзге де мәні бар мазмұнда болуы тиіс [15, 229-б].
Әр хатта баяндалатын жайттар әр қилы. XIX ғасырдағы қазақша жазылған Шоқан Уәлихановтың, Мұса Шормановтың, Махамбет Өтемісұлының, Ыбырай Алтынсариннің хаттарын орыс жазушыларының әлеуметтік, ғылымдық мәселелерді сөз еткен әрі көркем әдеби тілде жазылған ой-толғаныстарымен қатар қоюға болмайды. Қазақша хаттарда қоғамдық ой-пікір ішінара Ильминский мен Махамбет хаттарында болмаса, өзгелерінде жоқ[15, 230-б]. Бұлардың барлығын тілдік тұрғыдан көңіл аударарлық материалдар деп санаймыз. Біріншіден, хаттар арқылы сол кезеңдегі қазақша хат жазысу мәнерін (стилін) аңғарамыз, екіншіден, ауызекі сөйлеу тілі мен жазба тілдің өзара тоғысу құбылысын байқаймыз.
Тіл жағынан алып қарастырсақ, қазақ феодалдарының атынан жазылған құжаттар арнаулы кеңсе тілінің үлгілеріне жатады. Онда татар тілінің элементтері басым, қазақ тіліне тән элементтер аз. Орта Азия тіліне тән архаизмдер мен арабизмдер араласқан татар тілі хандар канцеляриясы практикасында ұзақ уақыт берік сақталып, ресми хат-хабарлардың барлығында қолданылды. Бұл тіл қазақ халқының көпшілік бұқарасына мүлде түсініксіз болды [15, 230-б].
ХVIIІ ғасырдың орта тұсы мен ХІХ ғасырдың І жартысында халықтық тіл негізінде пайда болған әдеби тіл осы кеңсе тілі арқылы тағы бір саты жоғары көтеріле, күрделене түсті[38, 162-б] ,-деп тұжырымдайды ғалымдар. Сол кезеңдегі жазбалар, яғни хаттар тілінде араб, татар тілінің басым болуына, архаизмдер мен көне түркілік элементтері көптеп кездесіп, көпшілік қауымға түсініксіз болса да, қазақ әдеби тілінің дамуына өзіндік үлес қосқан.
Ақын-жазушы, сыншы, ғалымдардың қоғамдық ой-пікірлері мен, қоғамдық түрлі көзқарастарын, естелік, күнделік, хаттары арқылы білеміз.
Қазақ әдебиетінде хат түрінде жазылған шығармалар бар. Ы.Алтынсаринде Балқожа бидің баласына жазған хаты, Абай Құнанбаевта Әбдірахманға Кәкітай атынан хат т.б өлең түрінде жазылған. 1916 жылғы көтеріліс кезінде майданға хат, майданнан елге хат өлең түрінде жазылған. Майданнан жазылған хаттардың тілі ауызекі стильде жазылған. Қазақ тілінің эпистолярлық стилі сол кезеңдерде ресмиге қарағанда ауызекі сөйлеу стиліне жақын.
ХVIII-XIX ғасырдағы хаттардың тілін зерттеу үшін оның алдында эпистолярлық стиль болды ма?, болса қандай болды?, белгілі жазу мәнері сақталған ба? тілінде бүгінгі қазақ әдеби тілі тұрғысынан алып қарағанда қандай елеулі ерекшеліктер байқалады? - деген сұрақтарға жауап іздедік. Фонетикалық, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктерді әдеби тілімізбен салыстырып, грамматикалық, фонетикалық заңдылықтарымызға сүйене отырып талдау жасадық.
Қазақ халқы ХХ ғасырдың басында саяси-әлеуметтік дамуда, ғылым мен жалпы мәдениеттегі әр алуан өнер білім саласындағы өз даму тарихының әр кезеңіндегі түрлі елдермен араласып, қарым-қатынас жасағаны белгілі. Бұл қарым-қатынас нәтижесінде қазақ тілінің сөздік құрамында бірқатар кірме сөздер, сондай-ақ орыс тілінің де түрлі жаңа атаулар, ұғымдар, терминдер, терминдік сөз орамдары, аударма ыңғайында баламалар пайда болды.
Академик Р.Сыздық: Қазақ тілінің осы күнгі стильдік тарамдалуының басы ХІХ ғасырдың ІІ жартысына тура келеді. Бұл тұста қазақ тілінде мерзімді баспасөз пайда болды, соған орай әдебиеттің қоғамдық-публицистикалық жанрының іргетасы қалана бастады, дей келе, Осы кезеңде проза, драматургия жанрларына сай белгілер пайда болып, әрі қарай дамыды, стильдер жігі айқындала түсті. Сөйтіп, ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақтың ұлттық әдеби тілінің мынадай функционалдық стильдері болды: көркем әдебиет стилі, публицистикалық стиль, жартылай ғылыми стиль, ресми іс-қағаздары стилі, эпистолярлық стиль [15, 25-б],-деп жіктейді.
Ғалым: Қазақ тілінде жеке адамдардың бір-біріне жазысқан хаттары ХІХ ғасырдың 30-жылдарынан бастап табылады. Олар, әрине, санаулы ғана. Дегенмен бізге жеткендерін сөз етуге болады. Бұлар: атақты жауынгер ақын Махамбет Өтемісұлының 1839 жылы жазған хаты, ол бұл хатты Жем, Сағыз, Қайнар бойын жайлаған Әлім, Шөмен руларының бірнеше беделді адамдары – Баубек, Нәдірқұл, Сәли, Жармұхамбет, Амантай батырларға жолдаған [15, 234-б] ,- деп көрсетеді.
Тілші ғалымдар ресми іс қағаздары үлгісіне бұйрық, циркуляр, үндеу, указ, әртүрлі анықтама документтермен қатар, әкімшілік орындарына жазылған арыздарды, қызмет орнындағы адамдардың өзара жазысқан хаттарын жатқызады [53, 43-б].
Қазақ эпистолярлық стилінде жазылған хат мәтінін жіктеуде ғалым Е.М. Виноградова хаттарды коммуникативтік қызметіне қарай топтастырған тұжырымына сүйенуге болады:
Жеке хаттар. Жеке хаттар негізгі эпистолярлық жанрларға жатады.Олар мынадай :
а) қалыптасқан үлгісі жоқ хаттар (әлеуметтік-тұрмыстық хаттар)
ә) этикет түріндегі хаттар
б) кепілдемелік хаттар
в) белгілі бір үлгіде жазылған хаттар
Жеке іскерлік хаттар :
а) адресанты жасырын хаттар
Ресми-іскерлік хаттар :
а) нұсқаулық;
б) дипломатиялық;
в) хабарлама, рапорт және т.б.
Әдебиеттегі хаттар. Бұл хаттар қосымша эпистолярлық жанрларға жатады:
- әдеби достық хаттар;
-жариялану үшін авторлық өңдеуге түскен хаттар;
-баспалық құлақтандыру хаттары;
-өлеңмен жазылған хаттар;
-әдеби мазмұндағы (тұрмыстық емес ) жеке хаттар;
-әдеби қосымшасы бар жеке хаттар;
-әдеби шығарма құрылымындағы хаттар;
-ашық хат (редакцияға жазылған хаттар); [54, 12-б] .
М.Балақаев, Е.Жанпейісов хаттарды былайша топтастырады: 1) ресми хаттар; 2) ресми-іскери және іскери хаттар; 3) тұрмыстық хаттар, олардың екі түрін ажыратады: сырластық және достық хаттар [26,134-б].
Қазақ тіліндегі хаттарды төмендегідей түрлерге бөліп көрсетеміз:
ресми хаттар, іскери хаттар, дипломатиялық хаттар,тұрмыстық хаттар, достық хаттар, сыршыл хаттар, әдеби-достық хаттар, ресми хат, ілеспе хат, хабарлама хат, бастама хат, растау хат, циркуляр хат, кепілдік хат, сұраныс хат, коммерциялық хат, жарнамалық хат, түсінік хат, ескертпе хат.т.б. Мысалы:
Ресми хаттар. ХХ ғасырдың басында бұл хаттардың белгілі бір рәсімдеу үлгісі болған. Бұл хаттардың тіліне күрделі синтаксистік құрылымдар тән, сөйлемдер ұзын-сонар болып келеді. Сол кезеңдегі ресми стильді анықтайтын сөздер, сөз тіркестері, әртүрлі фразеологизмдер қалыптасқан. Ресми хаттар мазмұны және мақсаты бойынша кепiлдiк беру хаттары, еске салу хаттары болып бөлiнедi және оны жазудың ақпараттық жарнамалық, коммерциялық cұpaтy xaттapы, хабарлау хаттары, шақыру хаттары, жауап хаттар, өтiнiш хаттар, хабарлама қалыптасқан тәртiбi бар. Қызметтiк хаттың мәтіні қарапайым, негiзгi бiр мәселеге ғaнa арналады. Бұл осы хатты алушы мекеменің хатты өңдеу барысындағы ең алдымен, тipкеу, бақылау, iскe қалыптастыру) техникалық операцияларын жеңlлдетеді және хaттың орындалу процесін тездетедi. Бұл хаттарда жүйелi түрде қолданылатын тiл - стандарт тiлдiк бiрлiк. Бұнда әдеби хаттарға, жеке хаттарға қарағанда мәтіні жүйелi, нақты және нық болады. Деректер мен оқиғалар объективтi түрде ұсынылады, ал ұсынылып отырған мәселе жеткілікті түсініктермен қысқа және анық айтылады. Тақырыптары құрылымына, құрамына қapaмaстaн үш негізгі қызметті атқарады. Олар: анықтауыштық, ақпараттық және прагматикалық. Бұл негiзгi үш қызмет бiр-бiрiмен тығыз байланысты. Хаттарда Адресат (хатты алушының) деректемесінің құрамдac бөлiктерi дұpыc көрсетiлуi тиiс: фирма, құрылымдық бөлiмшелерi, лауазымы, аты-жөнi, алушының почталық мекен-жайы көрсетiледi. Қызметтік хаттар стандарт формалар арқылы басталып жазылады. Өзге хат мәтіндері дәріптеп, мадақтайтын эпитеттер арқылы басталса, аталған хат түрі де қаратпа арқылы жазылады. Мысалы Құрметті, әріптестер!, Аса құрмет тұтатын Тоқмағамбет Сейілбекұлы!, т.т.
Ресми хаттарға қойылатын талап тақырыбы болуы тиіс, сонымен қатар, жазылған айы-күні көрсетілуі қажет. Хат жолданып отырған мeкeмe мен хат алушының мекен-жайы, аты-жөні жазылады. Хаттың негізгі мәтіні беріледі, хат соңында сыпайыгершілік сақтау сөздері беріледі сондай-ақ, мәтіннің түйiнi беріледі. Жiберушiнiң қызметi, қолы, аты-жөнi, хатты дайындаушы хатшының аты-жөнi қоса жазылады. Ресми хаттарда конструктивтi тipкecтep қолданылады. Стандарт тiлдiк бiрлiктер жұмсалады.
Шешiмдердi қабылдау себептерiне қарай келісім бере отырып, есепке ала отырып, назарға ала отырып, қарап, басшылыққа ала отырып және т.б. сияқты көсемшелер арқылы берiледi:
Хаттың тақырыптық бөлiгiнде мынадай деректемелер болады: Құжаттың күнi, Құжаттың тіркеу нөмірі, Құжаттың тіркеу нөміріне және күніне сілтеме, егер жауап хат болса, онда мәтiннiң тақырыбы көрсетіледі.
Хаттың мәтiнi кiрiспе және негiзгi бөлiмнен тұрады:
Кiрiспе бөлiмде фактiге, күнге, хатқа сiлтеме жасай отырып, хатты жазудың себептерi көрсетiледi.
Негiзгi бөлiмде хаттың негiзгi мақсаты (ұсыныс беру, бас тарту, өтiнiш, кепiлдiк және т.б.) айтылады. Хаттағы ақпаратты жақсы қабылдау үшiн мәтiндi жазудың дәстүрлi тәртiбiн өзгерту ұсынылады және екінші бөлiмге дәлелдер мен тұжырымдарды орналастыра отырып, мәселе оның негiзгi мәнінен басталады.
Алдын-ала талқыланған күрделі емес мәселелер жайлы хаттар түсiндiрмесiз бip ғана бөлiктерден тұрады. Қызметтiк хаттардың негізгі мақсаты- іс-әрекетке кірісудің қажеттiлiгiне сендiру, көрсету, түсiндiру болып табылады және негiзгi мәселе мәтіннің анықтығынан, нақтылығынан және қысқалығынан көрінеді. Хатта көрсетiлген фактiлер объективтi, сандық деректері дәл, хаттың жалпы тоны қалыпты болуы тиіс.
Хаттарда көрсетiлетiн мәселелердің алуан түрлілігіне қарамастан іс-әрекетті негіздеу кезінде бастапқы және қорытынды сөздер мен сөз тіркестерінің шектелген жиынтығы: Айырбастау тәртібімен..., Байланысты..., Ерекше жағдайда..., сәйкес..., мақсатында... деген сияқты сөз тіркестері міндетті түрде қолданылады.
Мекемеден жiберiлетiн барлық хаттар eкi топқа бастама және жауап хаттар болып бөлiнедi.
Бастама хаттар – бұл жауап талап eтeтін хат. Осындай хаттардың көпшiлiгi қандай да бip мәселенi шешудi өтіну (ұсыныс, cұpaту) сипатында болып келедi. Бұл хаттың ең көп тapaғaн түpi және оның тақырыбы сан алуан. Оның сипаттамасы қойылған мәселенiң оң немесе тepic шешiлуiн бiлдiредi. Хаттың күні мен нөмірін көрсетеді. Бұл деректеме хат түпкілікті рәсімделгеннен кейін бланкіге толтырылады. Мазмұндық сипаты бойынша қызметтік хаттар шартты түрде мына төмендегi топтарға бөлiнедi:
Iлеспе хаттар - адресатқа жiберiлетiн хaтқa қoca жiберiлетiн құжaттap туралы ақпарат беретiн құжат болып табылады. Iлеспе хаттарды дайындау ұсынылып отырған құжатқа қандай да бiр түсінік немесе қосымша қажет болғанда рәсімделеді: орындау уақытын көрсету, кешiктiру себептерiн түсіндіру, күрделі тұстарын түсіндіру және т.б. жағдайларда. Хат: Жiберемiз, Қайтарамыз, Ұсынамыз сияқты сөздерден тұрады және жіберілетін құжаттың тақырыбы және iздеу белгiлерi (күні мен нөмірі) керсетіледі. Барлық қалған жағдайларда, мазмұнында қандай да бiр ақпарат болмаса, iлеспе хат рәсiмделмейдi.
Іскери хаттар. Бұл хаттың бір ерекшелігі - хаттың аралық түрі – ресми-іскери хат ресми хатпен тығыз байланысты болып келеді. Хаттың бұл түрі ресми хат пен іскери хаттың өзіне тән ерекшеліктерін өз бойына жинақтаған. Ш.Уәлиханов Сот реформасы жайында хат т.б. Бұл хаттар тобы да ресми стиль мен эпистолярлық стильді ұштастырады.
Е.М.Виноградова ресми іскерлік хаттарды:
а) нұсқаулық;
б) дипломатиялық;
в) хабарлама, рапорт және т.б.[54] деп бөледі.
Дипломатиялық хаттардың қазақ елінің тағдырына қатысты ертеректе жазылған үлгілері бар.
Сонымен бірге, дипломатиялық хаттар қатарына жататын 1742 жылдың 21 мамырында Әбілхайыр хан мен Есет батырдың Орынбор комиссиясына қалмақтар мен қазақтар арасындағы бітім және Қарасақалдың қайда жүргені туралы жазған хатын алсақ, хат мәтіні мына төмендегідей:
Әбілхайыр ханнан, 1742 жыл, 8 сәуір.
Оның императорлық ұлы мәртебесі, Ұлы мәртебелі патша Елизавета Петровнаға адал боданбыз.
Оның императорлық ұлы мәртебесінің атынан генерал-лейтенант Леонтий Яковлевич Соймонов мырза арқылы жолданған громотаны алдық, мен қатты қуандым, және бұрынғы генералдың орнына келген Сізді құттықтаймын және ұзақ өмір тілейміз, қызметіңіздің мерейлі болуына тілектеспіз. Ал мен болсам, бұрынғыдай сіздерге адал боданмын және алла тағаланың шапағатымен қазір өз ордаммен Орынборға таяу маңға келдім, биылғы жазда, құдай қаласа Сіздің биік мәртебеңізбен жолығысуды аңсаудамын. ...Және ұры башқұрт Қарасақал жөнінде айтарым, шын аты Шуна ғой, бізге оның қажеті жоқ, егер құдай қаласа Сіздің биік мәртебеңіздің қолына тапсырылатын болады...
Императорлық Ұлы мәртебелі аса рақымды патша азғам біздің өтініштерімізді тегіс орындар деген үміттеміз, ал парсылық Надыртола, қалмақ Қалдан-Шереннің боданы болуды қаламаймын, шын жүрегіммен аса рақымды мейірман патшаға ғана бодан болғым келеді...
Сіздің биік мәртебеңізге осы хатпен Юсуп абызды, Байназар батырды аттандырдым. Осы хатымды алысымен Өзіңіздің сенімді адамыңызбен тілмаш Арасланды маған жіберуіңізді өтінемін және сіздің барлық ауызекі бұйрықтарыңыз бен хаттарыңызды осындай адамдармен жіберу керек. Өз хатымның аяғына мөрімді бастым. 1742 жылдың 7 көкегі. Хан әмірімен хатты жазған құлы Әлмұхаммед Нұркеев [53,76-б].
Хатты Әбілхайырдың өзі емес, хан әмірімен Әлмұхаммед Нұркеев жазды деген пікірлер берілген. Хатты жазушы, яғни қызметшісі, адресат құл деген сөзбен беріледі. Хат иесінің адресатқа құрмет көрсетіп эпистолярлық жанрға тән ұлы мәртебелі деген тұрақты эпитеттерді қолдану арқылы бастайды. Алла тағаланың шапағатымен, құдай қаласа, құдай тағала деген ислам дініне байланысты ауызекі сөйлеу стиліндегі тұрақты сөз тіркестері кездеседі. Сөйлемдері қазақ тілінің синтаксистік заңына сай құрылған, кейір сөйлемдерінде мазмұны жағынан ауытқушылық бар. Хатта субьектінің көзқарасы беріледі. Оның императорлық ұлы мәртебесінің атынан генерал-лейтенант Леонтий Яковлевич Соймонов мырза арқылы жолданған грамотаны алдық, мен қатты қуандым және бұрынғы генералдың орнына келген Сізді құттықтаймын және ұзақ өмір тілейміз, қызметіңіздің мерейлі болуына тілектеспіз. Хат бірінші жақта жекеше түрде баяндай келе, көпше түрге ауысады. Және ұры башқұрт Қарасақал жөнінде айтарым, шын аты Шуна ғой, бізге оның қажеті жоқ, құдай қаласа, ол Сіздің биік мәртебеңіздің қолына тапсырылатын болады. Хат мәтінінің ерекшелігі – қазақ тілінде жазылғандығы. Бұл сипат лексикалық, грамматикалық тұлға-тәсілдерінен танылады. Сонымен қатар сол уақыттың өзінде-ақ белгілі жазу мәнері болғандығын көрсетеді.
Патша үкіметінің әділетсіздігі туралы араб әрпімен шағатай тілінде жазылған Исатай, Махамбет бүгінгі ұрпаққа жетіп отыр. Бұл хаттарды (26 хатты) кирилица әрпіне түсірген академик Манаш Қозыбаев пен архивтің бұрынғы директоры М. Хасанаевтың басшылығымен орысша нұсқасы және соған байланысты басқа да құнды материалдар енгізіліп, жеке кітап болып шығаруға ұсынылған. Хаттар Орынбордың генерал-губернаторы – Василий Алексееич Перовскийге, Орыс әскери атаманы полковник Василий Осипович Покатиловқа, тергеуші жасауылдар: Бородин, Мезимовтарға, сондай-ақ сахара істеріне байланысты обыр мекемелерге арыз түрінде жазылған. Хат орыс әкімшілігінің осы тектес ел ішіне қойған атар оқ, шабар қылыштары: Жәңгір хан мен жалданба итаршылары Қарауылқожа Бабақожаұлы сияқтылардың сиқы мен сықпытын көрсетеді.
Хат мәтіні мына төменгідей:
Ішкі Орда болғушы беріш руының старшыны Исатай Тайман ұлынан ағлам нама
Сіз биік мәртебелінің хұзіретіңізге беймағлұм емесдүр...Оралдың войсковой старшинасы Иван Емельянович Акутин қасында бірнеше командаларымен мені өзіне шақырмақтығына банаға (шақыру себепті) мен һәм өздігімнен аттанып шығып, бірақ ықтиярсыздықтан хисап етілгендігімнен нышаны көрінгендігі себепті, хауіпті болып еліме қайтып келгенімде, халқымызға Қарауылқожа Бабақожаұлы бірнеше кісілерімен аттанып, ұлы бүлінгішілік, пәлекеттер еріштіріп,(әлек салып), әрқайсысы әр тарапқа көшіп жүргенде жасауыл Қарақожа Бабақожаұлы Күндусіне апармыш бірнеше жауыз пиғылды жолдастарымен аттанып келіп, шықмыш орысты һәм сіздерге жаулықпен шығарып, сол сіздің еліңізді аралап, үлкендеріңізді ұстап алып, уә қатын-балаларыңызды қырып, малдарыңызды байтұл мал қыламын деп жұртымызға жар салып, уә біздерге қараған кісілердің ауылын шауып, малдарын тартып алып, сол себепті мен һәм халықтың бүліншілікпен бара алмай, мұнан бұрын да әр не оқиғаларымызды баян уә аян айлаған едік. Шафхатлы назарларыңызға белгілі, Қожаның көрсеткен зор әлегінен бара алмағанымыз себепті, ханұнары намасында болынбасақ еді деп. Тағыда сол 14 мизанда әлгілермен молдахат алысып, оларды да ашындырып қалған едік. Қайда көшіп, уә қайда жүрмектерімізді уә бұл себепті біздер әлгі данұшпандардың көрсеткен уәсуәсә сөздерінен күндуімізді шығармақлықлармыз үшін Бекетай уә Жаманқұл делінуші жайларда отырмыз.
Олардың соңғы күн жоқ нәрселермен көрсетіп, нахақ орындардан кінәлі қылмақ еді. Тағы да ышандырамыз, уә бақша қауымларымен крухылар жиған кісілеріміз, тағы да бөтен, бұзық пиғылымыз жоқ бүр. Уә, дұшпандарымыздан қорыққанымыздан біздер нендей ол ұлық Император-ағзам хұзіретіне ышанусыздықтарымыз интыпар етілгендігі білінсе еді деп көз тұтамыз. Сонымен біздің уә, ғайрылардың (басқалардың) хаддімнен мекен етуші жайларынан ықтиярсыз сүріп әр бір орынға жіберсе біздер өзімізге қалған срокте еш біріңізбен жүрмеске присягі мен кіндуымызды ашындырамыз. Бұдан төменде ол Ағзам-хұзіреттерінің нендейнің алғыр, уә салғырттаяғына ризамыз, жүмле халқымызбен деп көз тігіп қалғушы, кемтар қызметкеріңіз старшын Исатай Тайманұлы мөрімді бастым.
18 мизан 1837 4-қор,1-тізбе, 1974-іс, бет (түпнұсқадан)
Оралский әскери атаман [56,72-б].
Хат мәтінінде:
- бана- себеп банайы себеп (шағатай- парсыша);
- күндусіне апармыш - өзімен бірге апармыш (парсы);
- байтұл мал- хатталып-шатталған мал(шағатай);
- ханұнарлы намасында- заңның ауқымында(шағатай);
- молдахат- тоқтам хат;
- уәсуәсә- азғыру(арабша);
- күндуімізді-өзімізді (парсыша);
- крухлар- ұйымдасу мағынасында;
- ышанусыздықтарымыз интыпар - сенімсіздігіміз қалдырылуы;
- хаддімнен- ежелден;
- сүріп- түре қуалау;
- срокте- өлшеулі мерзім (орысша);
- жүмле- тұтас, барлық деген ұғымдар қолданылған.
Махамбет хатын Жем, Сағыз, Қайнар бойын жайлаған елдердің, әлім-шөмен руларының адамдары Баубек, Нәдірқұл, Сәли, Жармұхамбет, Амантай дегендерге жазғандығы тарихтан мәлім.
Хат мәтіні 1970 жылы Қазақ әдебиеті газетінің 31 июльдегі санында түпнұсқасымен бірге жарияланған мақаласында транскрипциясы (араб әрпімен жазылған хат текстін қазіргі қазақ графикасына көшіру) біраз дұрыс жасалмаған. Мысалы: чауыб, алача деп жазылған сөздері шауып, алаша болып, араб жазуымен алтмыш, кіші, йумшаб, йәбәрәңіз, Иармухамед, ерді, уа, һәм түрінде берілген сөздер алпыш, кіші, жүсап, жіберсеңіз, Жармуханбет, еді, һәм деп қазақша транскрипцияланған (біз мұны Махамбет хатының сол мақалада берілген фотокөшірмесінің кішкене үзіндісінен көріп байқадық,-деп түйіндейді Р.Сыздық [15, 257-б].
Хаттың түпнұсқасымен танысатын болсақ:
Дәлудің 19-да 1839 йылда йолданды,
Хұрмәтлу батырлар Баубек, Нәдірқұл, Сәли, Жармұханбет, Амантай, баршаларыңызға бірдайін сәлемдерімізден соңыра истих-фарларың уләндірсе элха-мдиллә сізнің дұғакүйлірін-нің хамидіндә.Уәбұнден соң бүйылғы Хиуа барган сафарымы-здан саған сәләмәт қайтып келугі һәр сөзлірімізні Жарастан сұрап білерсіз. Өһәм сізләрні өзімде көруге бек интізар болсам да жұртның жайсызлығы бірлән өзімнің артқы жағымның жайсыз ашуғышлығы уәзәрә бара алмадым... [56] -болып келеді.
Р.Сыздықова еңбегінде осы хатты және іспеттес хаттар жиынтығын ХІХ ғасырдағы орыс жазушыларының әлеуметтік, ғылымдық мәселелерді сөз еткен әрі көркем әдеби тілде жазылған ой-толғаныстарымен қатар қоюға болмайды деп көрсетеді [15, 264-б].
Дипломатиялық хат – Махамбет өмір сүрген кезеңдердегі қазақ эпистолярлық жанрының сипатын танытатын құнды жазба.
Тұрмыстық хаттар. Хаттың бұл түрі басқа түрлерінен лингвистикалық сигналдар арқылы ерекшеленеді. Бұл хаттардың тақырыптары көбінесе тамақ киім, денсаулық, рухани байлықтар, мәдениет, адамдар арасындағы қарым-қатынастар, дем алу түрлері болады. Жазылу мәнері жағынан бұл хаттар еркін, ауызекі стиль элементтері жиі қолданылады. Диалектизмдер, ауызекі сөйлеу стиліне тән қарапайым сөздер, сөйлемдерінің құрылысы эпистолярлық стильді ауызекі стильмен жалғастырады.
1968 жылы Жетісу газетінде жарияланған С.Қозыбаевтың Хаттармен өрілген өмір атты мақаласында келтірілген Мәншүк Мәметованың майдан даласынан анасына жазған жеке хатының мәтіні төмендегідей:
Мамажаным менің! Мұңаймашы, мен майданға аттанып барамын. Өзімнің ерлігімді, адамға тән өрлігімді танытпақпын. Мама, қажет болған жерде Отан үшін өмірімді құрбандыққа шалуға бармын. Жолыққанша, мамажан ..
Мәншүктің келесі хаты: Майдандағы өмір көңілді болып кетті. Немістермен мылтық тілінде келіссөз жүргізіп жатырмыз. Қателеспесем біз осы күндердің ішінде алға жылжуымыз керек... [57, 7-б]. Бұл хатта ғылыми ақпарат жоқ. Хаттың басқа стильдермен ұқсастығымен қатар жеке хаттарға тән айырмашылығы айқындала түседі. Ептеп болса да, хатта көркемдік әсірелеу бар. Мұнда да:
- хаттың адресанты, адресаты нақты адам;
-хатта көтерілген тақырыпқа байланысты құбылыстар ойдан шығарылмай, шынайы мәнінде берілген;
-хат мәтінінде ауызекі сөйлеу лексикасы қолданылған.
Тағы бір мысал ретінде жауынгер-жазушы Мәлік Ғабдуллиннің Әзілхан Нұршайықовқа жазған хатын алуға болады
Бауырым Әзілхан!
Аман-саушылығыңа тілектеспін. Жазған хатыңды кеше алдым. Көптен бері командировкада болып, содан кеше келдім. Мен де аман-саумын дегеннен басқа сөз жоқ
Өзің үзбей хат жазып тұр. Аман-сау, абыройлы болуыңа тілектеспін. Таныс жолдастарға көп сәлем.
Хатыңды күттім. Мәлік.
3 февраль, 1944 ж [58, 4-б].
Адресант пен адресат арасындағы қарым-қатынас, тұрмыс мәселесі т.б. баяндалады.
Достық хаттар. Мұнда ауызекі сөйлеу тілінің элементтері молынан кездеседі, бұл хат көбінесе диалогқа құрылады. Тұрмыстық қаратпалар кеңінен қолданылады. Ы.Алтынсариннің Н.И. Ильминскийге жазған хаттары т.б. Хаттың ерекшелігіне орыс сөздерінің жиі жұмсалуын, хаттардың бағыныштылық сипатты білдіретін сөздермен, тұрақты тіркестермен аяқталуын айтуға болады. Сізге шын берілген қызметшіңіз, Шын жүректен сыйлайтын бағынышты пендеңіз т.б. Көркемдегіш құралдардың, троп түрлерінің, бейнелі, айқындауышты сөйлемдер мен фразеологизм, мақал-мәтелдердің жұмсалуы эпистолярлық стильді көркем әдебиет стилімен жақындастырады.
Достық хатқа мысал ретінде Сәбит Мұқановтың мына бір хатын алсақ,
Сүйікті Хажым (Хажығали Жұмағалиұлы)
Жұмалиев жолдас!
Мен сені қазақ педагогика институтының студенті кезінде көріп жүргенмен, бетпе-бет және жақын түрде, тек 1934 жылдың қысының басында Теке (Орал) қаласында ғана білдім. Ол кезде Москвадағы қызыл профессорлар институтында оқып жүрген едім де, Текеге қысқы каникул кезінде келген едім. Сен ол кезде Орал педагогика институтында сабақ береді екенсің. Сонда сенен және басқа Текеліктерден көрген сый-құрметімде шек болған жоқ.
1935 жылы, мен ЦКП-ны тамамдап Алматыға келсем, сен өзің оқыған институтқа оқытушы болыпсың. Тамаша жетістік !
Содан бері Ауыл аралас, қой қоралас дегенді қарым-қатынас үзілген жоқ. Осы отыз үш жылдың мәдениеттік, оның ішінде әдебиеттік майданында бірге қызмет атқарғанымызда, екеуіміз де бір идеяда, бір тілекте келе жатырмыз, ол - Ленин идеясы.
Қазақстан кеңестік мәдениеті мен әдебиетіне сен сіңірген еңбек ұлан – байтақ. Халқымыздың Қазан революциясынан бұрынғы мәдениетін сәнді киіз үйге баласақ, кеңестік дәуірдегі мәдениетін ХХ ғасырдағы ең салтанатты сарайдың қатарында десек, сол сарайдың көптеген мықты тіректерінің біреуі сенсің!
Сол халықтың советтік мәдениетіне әлі де талай үлес қосарлық талант та, талап та, жігер де тұла бойыңда түгел.
Бүгін жасың алпысқа, мәдени қызметің қырыққа толуын халқың тойлаған күні, саған мықты саулық, бақытты өмір, жемісті өмір тілеймін.
Ағалық, жолдастық, достық көңілден – (Сәбит Мұқанов)
Алматы, 7VI–1968 жыл [59,152-б].
Сыршыл хаттар. Хаттың бұл түрі жазушының жеке өмірін, ішкі жан-дүниесін, сезімін сәулелендіреді. Мысалы, ақын Марат Отаралиевтің хаттары:
Әлібек!
Хатыңды, открыткаңды бәрін алдым. Тұманбайдың өлеңдерін жібергенің не? Мен саған Қазақ әдебиетінің март айының аяғында (тақырыбын ұмыттым) жас ақындар туралы (ішінде мен де бар) мақаласы бар газетті жібер деп ем, ұмытып кеттің бе?
А, әлгі С. тіпті жазуды жазуды қойып кетті. Аңқау, ақ көңілділік кейде адам жанының ақылсыздығын байқатпайды екен ғой. Аулақтап кеткен кезде ескі таныстардың жақсы жақтары ерекшеленіп, кемшілігі айқын көрінеді. Кейбір қыздарға ақымақтық та жарасады, тек жарасқан кісісіне.
Ә.Тәжібаевтың сөйлеген сөзін оқыдым. Түкке тұрмайтын Оразбек поэмасының төңірегінде есіл сөздерді еркіне жіберіпті. Парасатты, сынаса сынауға тұрарлық дүниелер жоқ па екен соншалық. Әлде қәзіргі дүрлігудің лебін пайдаланып қалғысы келгені ме. Рас, сөз арасында бес- алты ауыз айта кетуге болар, ал ара- тұра талдауға тұрмайтын дүниеге сонша қадалып,еліре беру жарамсыз- ақ.
Университеттің әдеби бірлігінде не жаңалық бар? 1 курстан қосылған талаптар бар ма? Біздің курс жігіттері аманшылық па? Қыздар ше, қыздар бұзылып жүргеннен сау ма өздері.
Маған Тұрсынзаданың және Тұманбайдың биылғы жинақтарын (арасына екі- үш күн салып) сыртын ақ қағазбен орап почтаға бандероль етіп жіберуге тырыс. Әлгі Қазақ әдебиеті (жоғарыда жазған), сосын Тұрсынзаданы ұмытпашы.
Әбзелханға менен сәлем айт. Менің жағдайым жаман емес. Күндер зулап өтіп жатқан сияқты. Бесінші ай өтіп барады. Маған тиесілі отыз айдың бес айы өтсе, қалған жиырма бесі де аударылып түспес деймісің. Өлеңді аз жазып жүрмін, күндіз служба, кешке волейбол, гармонь, кино, кітап оқимын.
Бүгінге осымен болдым. Алматының жігіттеріне, Алматының қыздарына, талдарына, бұлақтарына, гүлдеріне, өлеңдеріне, Алматыға, саған сәлем.
Ертең 2 май ғой. Бүгін увольнениеге шығам. Тағы да ішіп жүрмесем. Ит біле ме.
Марат.30 апрель [60, 124-б].
Хатта ауызекі сөйлеу стиліне тән элементтер жиі жұмсалады (Маған Тұрсынзаданың және Тұманбайдың биылғы жинақтарын (арасына екі- үш күн салып) сыртын ақ қағазбен орап почтаға бандероль етіп жіберуге тырыс. Әлгі Қазақ әдебиеті (жоғарыда жазған), сосын Тұрсынзаданы ұмытпашы).
Почта, служба, волейбол, гармонь, кино, увольнение, т.б. орыс сөздері, инверсияға құрылған сөйлемдер сөйлеушінің тілдік ерекшелігін байқатады, әрі сыршыл хаттарда ауызекі сөйлеу стилінің элементтері молынан жұмсалатындығы, субьектінің көзқарасының тікелей берілетіндігі байқалады.
Әдеби-достық хатқа тән белгілер:
- метафоралық оралымдар, теңеулер көп қолданылады;
- ауызекі стильге тән жалғауларды қысқартып айту ( ойлағам-ойлағанмын, екем-екенмін);
- қайталама, қосарлама қос сөздер көп кездеседі (Артық-ауыс, жан-жүрегімді, астаң-кестең, орынды-орынсыз, бұрын-соңды);
- әдеби хаттардан әдеби көркем шығармаға тән барлық ерекшеліктерді көруге болады;
- эмоционалдық-экспрессивтік, бейнелілік, көркемдік қасиеттер тән, сондықтан әдеби хаттарда көркем әдебиетте қолданылатын стильдік-бейнелілік құралдардың барлығы дерлік кездеседі;
-хат жолдаушының мамандығына байланысты терминде кездесуі мүмкін;
- әдеби хаттарда өзіндік авторлық баяндау стилі бой көрсетіп отырады.
Хаттардың көркем шығармадан айырмашылығы:
- адресатқа бағытталғандығы;
- өзіндік коммуникативтік мақсаты;
Сөйлемдер ықшам, оқуға, қабылдауға жеңіл (салалас, сабақтас құрмалас сөйлемдер аз кездеседі.) Мұхтар Әуезовтің Ғайнижамалға жазған сүйіспеншілік хатын талдасақ, Міне, хатыңды алып, көңілдің көп кірі мен кірбіңі жуылғандай болды. Жаным жадырап, көңілім көтеріліп қалғаны соншалық, осы бойда жеделхат жолдадым да, мына хатты жазуға кірістім. ... Хатыңыздың алғашқы жолдарынан сондай салқын сыз лебі де аңқып қоя берген. Бірақ, әрі қарай оқыған сайын, хаттың аяғында, өзімнің сүйіктім, өзі де сүйетін аяулы Ғайниыммен қайтадан табысып, қандай қатты қуандым десеңізші!..
Осынау бір байыпты да байсалды, артық-ауыс сөзі жоқ хатта айтылғанның бәрі жан-жүрегімді қатты тебірентіп, әрі бетімнен от шығарды. Мен мұндай парасатты, жігерлі де жаны таза Ғайниді білмейді екем. Сіздің күйкі өмірдің күйбеңінен жоғары тұра білетініңіз мені қайран қалдырып, жан-дүниемді астан-кестең етті. Мұндай тамаша қасиетіңізді көргенімде, Сіздің бойыңыздан бұрын өзім байқамаған бұл жаңалыққа, бекзаттығыңызға дән риза болдым. Мен өзім Сізді қалай сүйсем, Сіздің де мені солай сүйетініңізге сенгім келеді. Біздің ойымыз да, сезіміміз де, аңсарымыз да біте қайнасып, бірге туысқандай болып кеткені соншалық, жан-жүрегімізбен жақын болып, бауыр басысып кеткен бұл жұптастығымызға жара салып, кірбің түсірудің өзі обал-ақ болар еді [40, 248-б].
Ерекшеленген тілдік бірліктер - көркем әдебиет стиліне тән тілдік қолданыстар. Баяндап отырған субъектінің көзқарасы образды түрде, әсірелеу арқылы жеткізіледі. Кейіптеулер, фразеологизмдер, троп түрлері, синонимдер - көркем әдебиет тіліне тән құбылыстар.
Демек, эпистолярлық жанр түріне жататын әдеби хаттар эпистолярлық стиль мен көркем әдебиет стилін ұштастырады.
Мұхтар Әуезовтің хаты – адамдар арасындағы өзара үйреншікті жазып сәлемдесу, не хабарласу (эпистола) ғана емес кәдімгідей эпистолярлық әдебиет. Жұртқа мәлім Федор Достоевский, өзінің Бейшараларында мұндай жазба түрін көркем шығарма туғызу тәсіліне, тіпті әдеби жанрға айналдырған. Ал мына жазбаларға қарап отырып, автордың адамдық тағдырын, суреткерлік ғұмырнамасын, бұрын бізге беймәлім болып келген тағы бір түпкірін тінтіп, тың деректер жинап қана тынбаймыз[40,253].
Сондай-ақ мұнда Мұхтар Әуезовтің өзіндік авторлық баяндау стилі байқалады. Сөйлемде көсемшенің – ып формасы жиі қолданылады. (Міне, хатыңды алып..., жаным жадырап..., жан жүрегімді қатты тебірентіп, қайран қалдырып, бауыр басысып).
Хаттың бірінші мақсаты – хабарлау және жеделхатқа жауап ретінде жазылған, екінші мақсаты – хат жіберушінің сезімін білдіру. Мынадай метафоралық оралымдарды кездестіреміз: Сондай салқын сыз лебі де аңқып қоя берген, Көңілдің кірі мен кірбіңі жуылғандай болды. Эпитеттер: Парасатты, жігерлі де, жаны таза Ғайниді білмейді екем
Ғабит Мүсіреповтің хатын әдеби хат ретінде қарастырамыз. Хат мәтіні көркем әдебиет тіліне тән образдар, ауызекі тілге тән диалектизмдер, фразеологизмдер, сөздердің ауыспалы мағынада жұмсалуы орын алған. Мысалы:
ӘБДІЛДА
Аман оралдың ба, жаным!
Манағы бір кезде берілген хабарға қарағанда, Сен бүгін Ленин қаласына оралуың керек. Егер бұл хабарды бірер күн бұрын естіген болсам, мен бүгін жүріп кетпеген болар едім, әсіресе, осы жолы біраз отырысып, көп сөйлеуге құмартып едім. Енді сол тілекті білдіргеніме қанағат ет. Ұзамай ауылға келерсің, көрісерміз, сөйлесерміз. Тап осы кезде ауыл аман, қора-қопсы бүтіндей қоярлық емес. Көп нәрселер баяғысына тартып, орынсыз алауыздықтар, керексіз алабұртулар, кешіккен балалықтар, ерте келген шалдуарлықтар туғызып жүр. Естірсің, жақын арада бірталай адамдарды ұрсып- сөгіп, ұрсатын-сөгетін жайларымыздың көп екенін тағы да әшкерелеп алдық. Өйтпеске болмады да. Бір жағынан соңғы жылдарда ұйымшылдығымыз, бірлігіміз күшейген сияқты еді, екінші жағынан іруіміз де елеулі екен. Соның бәрі анда-санда шырқ бұзып, кейіп кетіріп тұрады. Ұйымшылдығымыздың да перде жыртыспас, шынды айтқызбас жақтары қоюланып қалыпты. ... Шоқан айналасында да солай болыстық. Сонымен аз ғана еңбек ете түс, аз ғана өңдей түс деуді ұяла білер жастарға ғана айтпасақ бәлеге қалатын болдық, ұйымшылдық дегеніміз оп-оңай ыдырап кетеді.
Әдебиеттің терең талаптарын жете ұғынып қайтқалы отырған сендер тіпті қатал болуларың мүмкін. Ырбай-тырбайға қарамай, әдебиетіміз жөнінде ашық-ашық әділдік айтамыз ба, болмаса, әуелі ырбай-тырбайдың аяқталуын күтеміз бе? ...
Сәлеммен Ғабит.
Кешігетін болсаң хат жаз. Ғ.М.1.08.1956 ж [61, 77-б ]. Хат иесінің өзіндік көзқарасы, авторлық идеясы басым.
Көркем шығармада суреттеу көп қолданса, хат мәтінінде суреттеу өте сирек кездеседі. Суреттеу субъективті авторлық баяндаудан бөлінбей, бірге берілген, жеке абзацқа мүшеленбейді.
Ғабит Мүсіреповтің өзіндік баяндау стиліне жай сөйлемдерді қолдану тән, хаттың мақсаты – бір ұжымдағы алауыздықты жою мәселесін көтеру. Диалектілік сипаттағы қос сөздер көрініс береді: ырбай-тырбай, ұрсып-сөгіп. Эпитеттерді ұтымды және жиі қолданады: ұяла білер жастар, орынсыз алауыздықтар, керексіз алабұртулар, кешіккен балалықтар, ерте келген шалдуарлықтар. Ауызекі сөйлеу тілінде жиі жұмсалатын риторикалық сұраулы сөйлемдер де көрініс берген әшкерелеп алдық- ұрыстық, ескерттік, айттық т.б. етістіктердің орнына жұмсалып авторлық мысқылды береді. Көркем туындылардағы айтылар ойды әсірелеу, комика тудыру т.б. көріктеуіш тілдік құралдар хат тілін көркем шығармаға жақындатса, екіншіден қаламгердің сөзсаптамының даралығын аңғартады. Орынсыз алауыздықтар, керексіз алабұртулар, кешіккен балалықтар, ерте келген шалдуарлықтар туғызып жүр. Автордың ажуа, мысқылы образды түрде жеткізілген. Хат мәтініндегі перде жыртыспас, шынды айтқызбас жақтары қоюланып қалыпты – жазушының ойы тұспалмен өрілген. Хат белгілі бір адресант пен адресат арасындағы коммуникативтік байланысты көрсетеді. Осы желі хатта үзілмеген.
Енді төмендегі қазақ эпистолярлық стилін танытатын хатқа талдау жүргізсек, әдеби хаттың үлгісін танимыз. М.Иманжановтың Әзілхан Нұршайықовқа жазған хатының мәтіні төменгідей:
ӘЗІЛХАН!
Аман-сау жүріп жатырсыңдар ма?
Сенің очеркің осы хатты жаздырып отыр. Әуелі қалай оқығанымды айтайын. 30.12,54 жылы түскі демалыс сағаты алдында очерк менің қолыма тиді. (Әбдікәрімді әлі көргенім жоқ, біреуден беріп жіберіпті). Түскі асқа дейін 7-8 бетті оқып кетейін деп қолға алайын. Жоқ, очерк мені кетірмеді, ұстап қалды. Орта кезден аса бергенде маған бір шіркін-ай деген тілек пайда болды. Енді осы На среднем уровне сияқты аяқталмаса екен! – деп отырдым. Аяғынан шыққанда Уһ! – деп дем алдым. Нағыз өмір!...
Міне, очерк осылай оқылды. Ол маған бас алғызбай тамақтан кешіктірді. Искусствоның күші осылай екен.
Мен қолпаштап айтуды, өтірік мақтауды қадірлемейтін адаммын. Өзіме біреу бұлай етсе, қорлау деп түсінемін. Сондықтан біреу жөнінде де мен осылай сезінемін. Шыным, маған қатты ұнады. Қазақ очеркіндегі жаңалық деп бағалаймын. Жеделбуаз қысыр сөздер, көргенді тізу, қонып-түстену, жолдан дегендер әбден тойдырып болды ғой. Мынау соларға үйренген адамға самал ескендей болды. Жұп-жұмыр, арқауы бір босамайды, адамдар мінезімен, түр-кескінімен көзге елестеп отырады. Жай ғана жиналыстан, ешбір сюжетте табуға болмайтын қарапайым жиналыстан, мұндай әңгіме тудыру- өмірді зерттегіштік, шеберлік. Иә, иә, бұл әңгіме, шын өмірден алынған көркем әңгіме. Мұныңмен очерк жазуды біраз қиындаттың. Несі бар, дұрыс. Қиындасын, қолымыздан келмейді екен, әуреленбейік, бұл жанрды қорламайық.
Саған бұл хатты жазудағы мақсатым – осыны айтып қуанту ғана емес. (Әрине, еңбекті бағалау да – үлкен зейнет, мен оған түсінемін). Мұның үстіне баяғы өзіңе айтқан: ЖАЗУ КЕРЕК! ЖАЗУ КЕРЕК! Ішіңде талай сырың бар, өнерің бар, өзіңді қинап жүрген көп күйлерің бар. Білемін. Шығару керек сыртқа, айту керек басқаға. Болмайды!...
Әзірге әңгіме осылай. Халимаға, балаларға қолдарын қысып сәлем жолда! Әрине, менен! Жігіттерге сәлем!
Мұқан
07.01.1955 жыл. Алматы [62, 321-б].
Очеркің осы хатты жаздырып отыр, жеделбуаз қысыр сөздер, үлкен зейнет, самал ескендей, жұп-жұмыр, арқауы бір босамайды т.б. эпитет, кейіптеу, әсірелеу, қайталама құбылысы хат тілін әсерлеп, көркем әдебиет тіліне жақындатады. Бірақ бұл хат та хат жолдаушы мен хат алушыны байланыстырады. Өзге хаттардан ерекшелігі тілінің образды, бейнелі болып келуі, хат басында амандық сұрасу, соңында сәлем айту сияқты бірліктер жұмсалған. Қыстырма сөздер, оңашаланған айқындауыштардың жұмсалуы ауызекі сөйлеу тілімен әдеби хатты ұштастырады, яғни хат тілі еркін жазылған, ауызекі сөйлеу тілінде ұшырасатын қыстырынды сөйлемдер (Әбдікәрімді әлі көргенім жоқ, біреуден беріп жіберіпті);
(Әрине, еңбекті бағалау да – үлкен зейнет, мен оған түсінемін) қолданылған.
Субьектінің көзқарасы айқын берілген, ауызекі сөйлеу тіліндегідей хат жолдаушының ішкі сезімі, эмоциясы бірден жеткізіледі (Аяғынан шыққанда Уһ! – деп дем алдым. Нағыз өмір!...).
Енді төмендегі тағы бір хаттың мәтініне үңілсек,
Аса қадірлі достар – Мұқан мен Рәзия!
Қалай, аман-саусыздар ма? Балалардың дендері сау ма, қарттардың күйлері жақсы ма? Біздің хабарымыз: тегіс аманбыз. Сіздердің хаттарыңызды алып, қуанып қалдық. Мұқанның жайы тәуірлігін одан бұрын, Серіктен телефон арқылы сөйлескен де, естіген болатынбыз. Оның үстіне өздеріңізден келген хаттан барлығын анық естіп, жүрегіміз біраз тыныштық тауып қалды. Апырай, жақсы болып жазылып кетіп, анау екі айлық жолдамамен барып демалып келсе, қандай жақсы болар еді деп жатырмыз. Одан кейін курортқа кету мәселесін де ойлаймыз жүрегі жарап, өкпесі көтерсе, самолетпен барғаны да дұрыс болар еді- ау десеміз, өйткені пойызбен жүрген адамға ( алыс жол және науқас адам болғандықтан) ауыр тиер деп ойлаймыз. Оны, әрине, денсаулықтың жалпы жағыдайына қарап шешесіздер ғой. Біздікі әншейін іштей ойлаған ой сияқты жай да.
Біздің жақта айта қоярлық бөтен әңгіме жоқ: облыс мемлекетке астық тапсыру жөнінде алған міндеттемесін орындай алмайтын болды, 110 миллион пұт емес, қазір 80 миллионның етегінен ұстап, соны орындауға күресіп жатқан жай бар. Ендігі тілек те тек Республика миллиардының айналасында ғана болып отыр. Биыл астық ысырабы көп болды, бөлектеп жинауға дайындық аз болды да, көп егін комбайн жетпей, қурап түсіп қалды ғой.
Кеше СҚ маған куәлік жіберіпті, тілші деген. Обкомның особый секторына, секретный хаттар тәртібімен, арнаулы үлкен конвертпен, спецсвязьбен келді. Қалың конверт. Сол тың жердің даласындай үлкен конвертті ашып келіп жіберсем, оның ішінде небары тілдей ғана куәлік болып шықты. Бұл, әрине, Көшековтің ісі, соның-ақ қолының қамқорлығы. Сонымен, енді өзімді заңды тілші деп есептеп отырмын. Бастығым -Көпбаев.
Әнеукүнгі Дружба народовтың заказын орындай алмай қалдым. Өйткені олар 13 қыркүйекте не қылсаң да бер деп талап қойды. Ал мен 13 қыркүйекте емес, 1 қазанда бітірсем сол деп отырмын. Неге екенін білмеймін, қол тым шабан жүруде. Соны бітіріп, ӘЖИге жіберіп, Баянауыл жайына қайта оралмақ ойым бар. Басқа айта қояр бөтен жаңалығымыз жоқ.
Мұқа, қазіргі жалпы жайыңыз қалай? Әнеукүнгіден кейін қайталаған жоқ па сырқатыңыз? Балалар жүдеп қалған жоқ па сіз ауруханада жатқан кезде папаларын сағынып? Курортқа кетсеңіз тағы да сағынады-ау олар. Бірақ, денсаулық жараса қалайда барып келу керек курортқа. Ал мен өзімде сағындым сізді – тек жазушылар пленумына баратын шығармын деген үмітке ғана арқа сүйеп отырмын. Егер онда да сіз ол мезгілде Алматыға қайтып оралсаңыз. Соған дейін тағы да бір жинақ боларлық очерктер жазып апармақ ойдамын.
Рәзия апай, сіз бізге посылка жіберемін деп бекер әуреленесіз. Сіздің жайыңызды біз білмейді дейсіз бе, біз сізге посылка жібермеді деп өкпе қояды деп ойлайсыз ба? Бізге тек анда-санда бір хат жазып, хабарларыңызды білдіріп тұрсаңыздар болды, басқа ешнәрсе дәметпейміз, құдай ақына. Сондықтан оған босқа уақыт кетірмеңіз. Сізге айтар жалғыз-ақ өтінішіміз бар: ол хатты авиа етіп жіберсеңіздер екен. Өйткені поштамен жіберілген хаттар өте кеш келеді. Ал біздің сіздерден келген хатты тез алғымыз келеді.
Сіздерді құрметтеуші Әзілхан мен Халима. Мақсұт пен Рүстемге бізден, біздің балалардан сәлем! 17.09.56 ж [62, 328-б] .
Хат мәтіні негізінен әдеби, достық үлгіде жазылған. Хат барысында автор қолына алған очерк жайындағы өзінің көңіл-күйін жеткізсе, екінші хатта достық сезім мен жанашырлық байқалады. Әдеби хаттардың басталуы мен аяқталуы еркін болады. Мысалы Аман-сау жүріп жатырсың ба?, Аман оралдың ба, жаным?. Ресми хаттардағыдай қатаң форма жоқ. Кейіптеу, деректендіру тәрізді троп түрлері жиі кездеседі: Бірінші хатта очерк мені кетірмеді, Сенің очеркің осы хатты жазғызып отыр сияқты кейіптеулер жұмсалған.
Стильдік мәндегі орыс тілінде сөз тіркестерін қолданады. Енді осы на среднем уровне сияқты аяқталмаса екен. Искусствоның күші осылай екен. Орыс сөздерін қолданады: Обкомның особый секторына, секретный хаттар тәртібімен, Дружба народовтың. Орыс сөздеріне қазақ тілінде қосымшалар жалғану құбылысын көреміз. Бұл жай сол кезеңдегі орыс тілінің ықпалын, үстемділігін, басымдылығын көрсетеді. Яғни күнделікті сөйлеу тіліне енген варваризмдер сол қоғамның бейнесін танытып, хат тілінде қолданылған.
Хатта эмоционалдық-экспрессивтік мәндегі одағай сөздерді тырнақшаның ішінде қолданады: Уһ, шіркін-ай. Параллельдік конструкциялар кездеседі: Жай ғана жиналыстан мұндай әңгіме тудыру өмірді зерттегіштік, шеберлік. Экспрессивтік-эмоционалдық реңкі бар бұйрық райда Жазу керек!, Жазу керек! деген сөйлемдер қайталанып қолданылады. Ойталқы сөйлемдерді көп қолданады: Болмайды, Білемін, Күтпедім, Толық басып жатыр.
Ирония құбылысы қолданылады, яғни қарама-қарсы мәндегі жағдайлардың ұшырасуы: Мұныңмен очерк жазуды қиындаттың. Несі бар, дұрыс. Қиындасын, қолымыздан келмейді екен, әуреленбейік, бұл жанрды қорламайық.
Әзілхан Нұршайықов түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлемдерді көп қолданады: Одан кейін курортқа кету мәселесін де ойлаймыз: жүрегі жарап, өкпесі көтерсе, самолетпен барғаны дұрыс болар еді-ау десеміз, өйткені пойызбен жүрген адамға (алыс жол және науқас адам болғандықтан) ауыр тиер деп ойлаймыз.
Ауызекі сөйлеу тіліне тән оралымдар кездеседі: Не қылсаң да бер, денсаулық жараса, қалайда барып келу керек курортқа. Яғни сөйлемдер инверсияға құрылған, алыс жол және науқас адам болғандықтан деген қыстырмалар жұмсалады.
Күрделі теңеу қолданылады: Тың жердің даласындай конвертті ашып келіп жіберсем.
Эпистолярлық мәтінде семиотикалық бірлік болғанына байланысты мынадай бөліктері болуы қажет: бастау, негізгі бөлік және соңы. Бастау – жеке хаттың ең ежелгі бірлігі болып табылады, ол хатты XIX ғасырдың II мен XX ғасырдың жартысы кезеңіндегі дербес жанры болғаны туралы айтады. Іскери жазба құрамынан шықса да, бұл белгі оны іскери жазбадан айырады.
Ақын-жазушы, сыншы, ғалымдар мен өнер иелерінің хаттары – эпистолярлық мұраның мол көзі болып табылады. Сондай хаттардың бірі – сыншы І.Омаровтың хаттары. Сыншы өзінің ой-пікірін, қоғамға деген көзқарасын, философиялық ой-түйіндерін хат арқылы қалдырған.
Сыншының хаттары жөнінде М.Керімбекұлы былай дейді: І.Омаров хаттары – өткір тілдің мәйегі, кемеліне келген келісті ойдың үлгісі, әбден көңіл сүзгісінен өтіп, жүйелеген ойдың көрінісі. Сыншы хат арқылы өмірдің өзекті мәселелерін қозғайды, талқыға салып пікірлеседі, ақылдасады. Түйінді қорытынды ой айтады. Көп хаттарында ақын-жазушыларға шеберлік жайында ақыл кеңес береді[63, 48-б].
Сыншы І.Омаровтың Б.Момышұлына жазған хатында: Адамзат тағдырын қатты ойлайтын ұлы азаматтың жанының үнін сезгендеймін. Шудақталып көріне бастаған соғыс бұлттарының қаншалықты қауіпті екенін өткен тарих дәлелдеп, еңбекші халықтарды бауырмалдылыққа шақырыпсың. Ондай ұран шақыруға сенің правоң мол,-дейді. Шудақталып көріне бастаған соғыс бұлттарының, ұлы азаматтың жанының үні т.б. көріктеу құралдары жұмсалып, көркемдік мәнін арттырады.
Хат өте қысқа жазылған. Екінші хатында: Менің ең қадірлі досым, әйгілі батыр Бауыржанға!- деп бастаған. Яғни эпистолярлық стильге тән сипатты сақтай отырып, тарихи шындықты баяндайды. І.Омаров хатында: Шынымды айтсам, сені сол алпысқа қиғым келмейді. Мүмкін бойыңмен келген де шығарсың, бірақ ойыңмен әлі жассың. Сен бастан кешірген аласапыран өмірден, қиын- қыстаудан, тән жарасынан, жан жарасынан осыншама ерлікпен өтіп, бүгінгі таңда таңқаларлық қайраткерлік ету тек сенің ғана қолыңнан келеді. Өмір жолын қорытындылау әлі ерте, дегенмен мүшелді жасыңда еңіреген ер болып, ел абыройына көрік беріп, батыр атандың, жазушы атандың, тарихқа мәңгі өшпестей аяулы атыңды жаздың. Өзінің көзі тірісінде мұндай әйгілі болу тарихта кездесе бермейді- деп ой толғайды [64, 45-б].
І.Омаров хаттарының түрлі жағдайларға байланысты жазылғандығына хаттағы деректерге қарап, көп нәрсені аңғаруға болады, жоғарыдағы үзіндіде тарихи шындықтың көрінісі жатыр. І.Омаров Шығарма шындығы деген сын мақаласында Бауыржан Момышұлына ой-пікірін батыл айтады. Б.Момышұлы кейбір жазған мақалаларын І.Омаровқа жіберіп, оның пікірін үнемі хат арқылы алып отырғандығын хаттары арқылы білеміз. І.Омаров хатында: - Қадірлі Бауыржан! Мақалаңды алдым. Қайда басылатынын білмеймін, бірақ та өте ойлы, мағыналы және өте қажет еңбек. Тіл жағынан да, философиялық негіз жағынан да, саяси жағынан да көптеп жазылып жатқан мақалалардан шоқтығы биік тұр..., деп, сыншы Б.Момышұлының мақалаларына баға беріп отырған. Сыншының хаты 1969 жылы жазылған. Өзім болсам әлі де оңала алмай жатырмын. Әлсізбін, бірақ та өмір үшін күресемін. Әрине, тек қана өмір сүру мақсаты емес, еңбекке қайтқым келеді(Чин емес, еңбек) деп І.Омаров өз күйінішін хат арқылы білдіреді [64, 36-б]. Осы хатында сағынышын да, қуанышын да жасырмай айтады: Сені, сол себепті елің болып, халқың болып, онан қалады, бүкіл ойлы адам баласы болып жақсы көреді, сыйлайды, қадір тұтады. Мен болсам, сені туған бауырымнан артық санаймын, дәріптеймін. Сендей адаммен, азаматпен замандас болғаныма қуанамын. Сені аса қадір тұтушы досың Ілияс Омаров.
І.Омаров хаттарынан хаттарынан ақынның не жазушының өмір тарихын білумен қатар қоғамдық көзқарасын да аңғарамыз. Сыншы, ғалым, ақын-жазушы хаттары қоғамның келбетін таныта алады.
Жазушылардың жеке хаттары кейін жалпы ұлттық әдеби тіліне енетін сөз құралдары, буындары, сөздер мен түсініктер меңгерілетін зертханасы болып табылады.
Әдеби хаттар мен тұрмыстық хаттарға еркіндік тән болса, іскери хаттарға белгілі бір жазылу тәртібі мен талап қойылады. Уақыты мен күні, орны көрсетіліп жазылады. Жоғарғы мекемелер мен ұйымдapдaн шығатын хаттар, негізінен, тапсырма беру, хабардар ету, ескерту, түсiндiру, cұpay салу түрiнде жиі кездеседi. Олардың әрқайсысының белгiлi бiр үлriсi, формасы болады.
Іс қағаздарының барлығының коммуникативті мақсаты бар. Іс қағаздарының ішінде эпистолярлық стильге жататын түрі әрі көп қолданылатын түрі – қызметтік хат болып табылады. Қызметтік хаттар қазақ эпистолярлық стилінің қатарын құрайды.
Бүгінгі таңда қазақ эпистолярлық стилін танытатын қызметтік хат түрлері өте көп. Мысалы, ресми хаттар, қызметтік хаттар, ұсыныс хаттар, сұраныс хаттар, шағым хаттар, циркуляр хаттар, жолдама хаттар - өзіндік жазу талабы бар, жазу мәнері бар, тұрақты дайын күйінде қолданылатын үлгілері, яғни қалыптасқан сөздер мен сөз тіркестері, терминдері бар, қалыпқа түскен жүйесі бар хаттар болып табылады. Олар өзге хат түрлерінен ресми, кеңселік стилімен дараланады.
М.Қасымбеков, Қ.Әлімқұлов Іс қағаздарын жүргізу атты кітабында хаттарды маңызы мен мазмұнына қарай хат талап, хат өтініш, хат-шағым, хат ескерту, хат хабарлама, ілеспе хаттар тобын құрайтын инициативалы хаттар және ақпарат түсінік, тыйым салу хаттарының жиынтығын құрайтын жауап хаттар деп топтастырады [65, 14-б].
Ал қызметтік хаттарды Л.Дүйсембекова: ресми хаттар, жеке хаттар, ұсыныс хаттар, сұрау салу хаттары, шағым хаттар, жолдама хаттар [27, 134-б] бөліп көрсетеді.
Қызметтік хаттардың төмендегідей түрлері бар, әр қайсысының өзіндік жазылу мәнері, құрылысының даралық сипаты бар.
Хабарлама хат – өзiнiң стилi бойынша шақыру хаттарына және ақпараттық xaттарға ұқcac болады және ол нақты адресат үшiн толтырылады және cұрaтуғa жауап болып табылады. Ол: Хабарлаймыз. Хабардар етемiз, Сiздiң, назарыңызға ұсынамыз деген сөздер арқылы жазылады. Одан әpi қандай да бiр фактiлер көрсетiледi. Жарнамалық хаттар ақпараттық хаттардың бiр түpi, нақты адресатқа жiберiледi және жан-жақты сипаттамасы жане жарнамалап отырған тауарлар мен көрсетiлетiн қызметтердiң, бағалары көрсетiледi. Ақпараттық хаттар белгілі бір іс-шараның өтуі жөнінде хабарлайды. Мысалы, ондай хаттарға конференцияның өткізілетін орны мен тақырыбы, талаптары жөнінде хабарлау мақсатында жіберілген хаттарды атауға болады. Ақпараттық хат адресатқа қандай да бiр фактi немесе iс-шара туралы хабарлайды.
Көбiнесе, ақпараттық хаттардың көмегімен қандай да бiр ұйымның қызметiн, өндiретiн өнімін, шығаратын бұйымдарын үгiттейдi.
Жарнамалық хаттардың мақсаты – адресаттың ұсынылып отырған қызметтерге қызығyшылығын тудыру болып табылады. Хаттың мәтіні нақты, анық және толық ақпараттарға ие болуы тиiс. Мұндай хаттарда автор- ұйымның мекен-жайы бөлек көрсетiледi.
Шақыру хаты – адресатты қандай да бiр жүргізілетін іc-шараларға қатысуға шақыру. Нақты тұлғаларға, сондай-ақ мекемелерге жiберiледi. Хат: Қатысуыңызды өтiнемiз, Сiздi шақырамыз, Бiз Сiздi шақырғанымызға өте қуаныштымыз және т.б. сияқты сөздер арқылы жазылады. Шақыру хатына қойылатын талаптар:
жүргiзiлетiн iс-шараның сипаты;
өтетін мерзімі, нақты уақыты көрсетіледі;
құрметті, қадірлі, сыйлы т.б. қаратпа эпитеттермен басталады;
мәтіні шағын, нақты.
Растау хаттары – бұрын жiберiлген құжаттың күшінде қалатынын хабарлайтын (мысалы, шарт, нұсқаулық және т.б.) жiберiлiмдердi хат, телеграмма, аударым, бандероль, тауарлар, құндылықтар) алу туралы хабар. Хат қандай да бiр фактiнi, iс-әрекеттi, телефонмен сөйлесудi растайды және мiндеттi түрде хатта растаймыз деген сөз жазылады.
Осындай хаттарды уақытылы жiберу мәселесін бақылауға алуға және ескертпе хат жiберудi болдырмауға мүмкiндiк бередi.
Циркуляр хаттар – ведомстволық жағынан бағынышты барлық мекемелерге бiр мезгiлде жөнелтiлетiн хат, олар, негiзiнен, тапсырма беру сипатында болады [27, 135-б].
Ақпарат түciнік хаттары дегенiмiз – бұрынғы тапсырылған міндетті түсiндiруге, оның кейбiр мәселелерi мен фактiлерiн нақтылай түсу мақсатында жазылатын хаттар. Тыйым салу хатында салынған cұрaуғa мәселелердің шешілмегені туралы жазылатын болса, шешiм хатында-мәселенiң дұpыc шешiлгенi жөнiндегi мағлұмат бередi.
Ескертпе хат қандай да бiр мiндеттеменiң, с.с. жүргізілген іс-шаралардың орындалу мерзімінің жақындағанын немесе өтіп кeткен шараларды көрсетедi. Бір хат өте қысқа болуы мүмкін және маңызды бiр бөлiктен ғанa тұpaды. Мұндай хаттар Ескертемiз деген сөзбен аяқталады.
Кепiлдiк беру хаты – ондағы мiндеттемелердi орындауды қамтамасыз eтeтін құжат. Аталған хаттарда ақы төлеуге, өнiмдi немесе оның қандай да бiр бөлiгiн жеткiзу мерзiмдерiне кепiлдiк берiледi. Кепiлдiк беру хаттары
жоғары құқықтық қызметтер атқарады, сондықтан хаттың мәтіні анық және нақты болуы тиiс.
Сұраныс хаттары. Мекемеге бір ақпаратты жіберуді сұрау немесе белгілі бір құжатты жіберуін сұрайды.
Артық әсірелеу, көркемдік құралдар жұмсалмайды. Белгілі бір ғана мақсатпен қатаң ресми талапта жазылады.
Коммерциялық xaттap – келісім-шарттар жасау және оны орындау барысында жасалады. Олар сатып алушының тауарлар, қызметтер туралы жан-жақты ақпарат беруiн өтiнyі жәненемесе тауар жiберуге ұсыныстары, (оферта) сатушылардың жауаптары, жарнамаға жауап, кредиттiк хаттар болуы мүмкін. Рекламациялық (шағым) xaттapдa кәсіпорын басқа тараптың (қарсы агенттiң) келiсiм-шарт талаптарын орындамауынан болған шығындарды өтeyiн талап етедi. Рекламацияда осы фактiнi растайтын құжаттардың көшiрмелерi қoca берiледi. Осы негiзгi құжатқа қосымша ретiнде жан-жақты дайындалған көшiрмелер рәсiмделедi.
Шетелдiк әрiптестермен келісім-шарт жасау кезінде кредиттік xaттap
пайдаланылады. Онда сатушы алушының банкiнен валюталық есептік шотының нөмірімен сатып алушының тауарлар және қызмет көрсету үшін ақы төлеуге берген банк кепiлдiгiн көрсете отырып, кепiлдiк беру хатын сұрайды.
Жауап хаттар – бастама хаттардың сипаттамасына байланысты болады, өйткенi оның мәтінінің тақырыбы белгiлi, бастама xaттa қойылған мәселелерді шешу сипатын жазу немесе ұсынысты, өтінішті орындауды қабылдау не одан бас тарту. Жауап әрқашанда қандай өтініштер қанағаттандырылады, түскен өтiнiштердiң барлығы қанағатrандырылды ма, қашан және қай мерзiмде орындалғаны туралы нық қысқа болуы тиiс.
Қызметтiк хаттардың келесi түpi – баяндау хаттары. Олар кәсіпорын басшысына арналған немесе тұжырымдap мен ұсыныстардан тұpатын, жұмысты орындау туралы құбылыс, дерегі бар қалыптасқан оқиға туралы жоғары тұрған органға ақпарат беретiн құжат. Жоғары тұрған басшыны қандай да бiр деректер, оқиғалар туралы хабардар ету қажеттiлiгi жағдайында автордың бастамасы немесе басшының қатысуы бойынша жасалады және жазылып отырған мәселе бойынша құрастырушының ұсынысы болуы да мүмкін. Баяндау хатқа мысал ретінде Сәрсен Аманжоловтың мына бір хатын алсақ:
ВКП(б) өлкелік комитетіне
Ұлт мәдениеті институтының директоры
С.Аманжоловтың баяндау хаты
Институтта жұмыс істегелі бері сіздердің алдарыңызға үнемі бір мәселені қоюмен келемін. Бұл мәселе институттың ғылыми істерге арналған мекен-жайының тарлығы туралы болып отыр. Бұрын институт жаңадан ашылған тұста, кең көлемдегі жұмыс жоспарын жасаудың мүмкіндігі жоқ кездері бұл мәселеге зәрулік онша байқалмайтын. Қазір үлкен академиялық сөздікті құрастыруға кірісуімізге байланысты бүтін бір кітапхана, көптеген жаңа қызметкерлер қабылдау қажет болып тұрған кезде осы күнге дейін отырған музейдің кіре беріс бөлмесінен еш қанағаттана алмаймыз.
1934 жыл [66,75-б].
Мақсаты – басшының белгiлi бiр шешiм қабылдауына себеп болу. Баяндау хаттың мазмұнын ашатын тақырыбы болады. Құжаттың осы түрін рәсiмдеу адресатқа байланысты. Баяндау хаттары ішкі және сыртқы болып eкire бөлiнедi.
Жеделхат, телефон хат, телетайп хат мәтініне ерекше телеграф стилi тән. Мұндай хаттардың мәтіні қысқа, дәл, анық болуы шарт. Мәтiнде көмекшi сөздер, жалғаулар, шылаулар, тыныс белгiлерi болмайды. Көп белгiлi түрлерi болмаса, сандар сөзбен жазылады. Mәтін қысқа, жинақтылықты қажет етедi, eкi ұшты, астарлы мағынаны қажет етпейдi. Бұл хаттың негiзгi мaқсаты кepeкті ақпаратты тез жеткiзу болғандықтан, қызметтік хатттардағыдай кiрiспе сөз, сыпайыгершілік сөздер жазылмайды. Мүмкiндiгi барынша қысқа және түсінікті болуы қажет [27, 142-б] .
ХХI ғасыр ақпарат ғасыры, жаhандану ғасыры, Евразиялық қауымдастық ғaсыры. Ғасыр еншiсiне жататын құбылыстар адамзат өміріне, кез-келген қоғамда қоғамдық сананың дамуы, мәдени, саяси, азаматтық, құқықтық сананың дамуымен тығыз байланысты екен даусыз. Жылдар өткен сайын қоғамның қай саласында болсын iлгерiлеушiлiк, даму сатысының жүрiп отыруы - заңды құбылыс.
Ақпарат алмасу, ақпарат беру жолдары ақпараттық технологиялар жетiсiтiгiне қарай почта, телеграф, телекс, телефон, факс, Интернет-почта технологиялары көмегімен телеграммажеделхаттар, телефонограмма телефонхаттар, телетайп хаттар, факстер, электрондық почтамен келетін хаттарды жеткiзу iскe асырылады. Олар – телеграф арқылы жiберiлетiн қысқа мазмұнды, жедел сипаттағы құжат жеделхат.
Жеделхат құрылымы мынадай:
- категориясы мен нөмері;
- мерзiмi, жiберiлетiн уақыты;
- алушының аты-жөнi, мекен-жайы;
- мәтін;
- жiберушiнiң қолы;
-жіберушінің мекен-жайы.
Жеделхат мәтініне ерекше телеграф стилi тән. Жеделхат мәтіні қысқа, дәл, анық болуы керек. Сыпайыгершілік сақтау мақсатында жұмсалатын сөздер, аман-саулық сұрау, кіріспе сөз, хат соңындағы сәлем жолдау, т.б. қолданылмайды. Жеделхатқа тән ерекшелік нақты көтерген мәселеге қатысты қысқа мәтін ғана жазылады, яғни жеделхаттардың мәтініне нақтылық, қысқалық тән. Мысалы, құттықтау, өтініш, хабарлау т.б. Өзге хаттарға қарағанда жазылу тәртібі қатаң сақталуын талап етеді.
Жедел хаттар ішкі және халықаралық болып бөлінеді. Ішкі жеделхаттарға мемлекет ішінде жіберіліп қабылданатындар, ал халықаралық жеделхаттарға шет елдерге жіберілген немесе шет елдерден келгендері жатады. Ішкі жеделхаттар өкіметтік, жедел, жай болып үшке бөлінеді[27,144-б].
Телефонхат- жедел мәселелер бойынша телефон арқылы берiлген және алушы жазып алған құжат. Ол отырыстар, мәжiлiстер, іскерлік кездесулер, жоспарланған іс-әрекеттердегі өзгерістер, іс-шаралар туралы жедел хабарлар мақсатында пайдаланылады .
Жеделхат мәтіні мен оған қойылатын талаптар телефонхатқа да қойылады.
Телефонхатта міндетті түрде мына талаптар болуы шарт:
- жіберген мекеменің атауы, мекен-жайы;
- құжат түрінің атауы;
- хабарды беру (қабылдау) күнi мен уақыты;
- адресат;
- құжаттың мәтіні;
- қолы;
- телефонограмманы қабылдаған және жіберген тұлғаның лауазымы және аты-жөні;
- телефонограмманы берген және алған мекеменің телефон нөмері көрсетіледі.
Бүгінгі дәуір - телеграфтың, телефонның, радионың, теледидардың, байланыс жүйесінің қарқынды дамыған дәуірі. Ақпаратты еркін және жылдам жеткізу заман ағысының жетістігі болса, эпистолярлық стильдің де дамуы болып табылады. Әрбір электрондық хаттың, жеделхат пен телфонграммалардың жазылу мәнері, тәртібі эпистолярлық стильдің көрінісі болмақ. Соның бірі - E - mail немесе электрондық почта. Заман ағымына жетістіктеріне, қоғамдағы өзгерістерге қарай хат жазудың соңғы жетістіктерінің бірі – бүкіләлемдік Интернет жүйесі арқылы хат алысу күнделікті өмірдің қажеттілігі ретінде кеңінен қолданысқа енді. Мұнда әрбір адамда жеке электрондық мекен-жайын табу үшін өзінің құпия сөзі (код), хат қоржыны болады. Бұл интернет жүйесі арқылы кез-келген электрондық мекен-жайы бар досыңа немесе басқа адамдарға хат жіберсеңіз, ол бес секундтың ішінде өз иесін табады, яғни дүниенің төрт бұрышына ортақ байланыс. Сонымен қатар, бұл арқылы көптеген суреттер, құжаттар, іс-қағаз құжаттарын, т.б. хат арқылы жіберуге немесе қабылдауға болады.
Қазақ эпистолярлық жанрға жататын туындылардың бүгінгі күнгі көрінісіне келер болсақ, қазақ баспасөз бетіне белгілі қоғам қайраткерлері заманымыздың, қоғамымыздың күрделі мәселелеріне арнап хат жазып, талқылауға ұсынады. Өз көзқарастарын газет-журнал беттеріне жариялай отырып, көзқарастары мен тұжырымдарын ашық түрде хат түрінде жолдайды.
Мысал ретінде ақын, қоғам қайраткері Мұхтар Шахановтың премьер-министрге хатын атауға болады.
Хат Жалын журналына жарияланды. Ақын қазақ тілін, мемлекеттік тілді дамытуға көңіл бөлінгені жайлы айта отырып, мемлекеттік тілде сөйлей алмайтын кейбір шенеуніктеріміздің кесірінен бүкіл қазақ халқы зардап шеге беруі керек пе?”деген ащы шындықты көтереді. Баяғы жартас бір жартас деп қынжылады. Кезінде Үкіметте әзірленіп, бірақ ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Г.Қарағұсованың кінәсінен тоқтап қалған Мемлекеттік тілді мемлекеттік қызметкерлердің, лауазымды мамандық иелерінің белгілі бір көлемде және біліктілік талаптарына сәйкес меңгеру туралы заңды қайта көтеру қажет деп білеміз [67,5-б] деген ұсынысты білдіреді.
Хаттың алдыңғы үлгілерден айырмашылығы хат бірден мемлекеттік тілді дамыту ісіне, яғни қоғамдық мәселеге арналады. Хат тілі ресми стильде жазылған деуге болады.
Сонымен, қорытындылай келгенде, эпистолярлық стильде жазылған шығармалар көрнекті тұлғалардың, ақын-жазушылардың немесе қоғам қайраткерлерінің әлеуметтік мәселелерге арналған тақырыптарға жазылған хаттары түрінде болады. Эпистолярлық хаттар белгілі бір қалыптасқан үлгідегі баяндау тәсілімен жазылады және бұл хаттардың лексика-фразеологиялық құрамы (саяси-публицистикалық сипатта, әкімшілік терминдер, күрделі терминдер, т.б.) өзгеше болып келеді. Эпистолярлық стильдегі мәтіндердің сөйлем құрылысы күрделі келеді. Көп жағдайда хаттар тіліне эмоционалдық, бейнелеу тән емес. Хат мәтінінің фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік ерекшелігін талдау –сол кезеңдегі эпистолярлық стильді тануға мүмкіндік береді. Эпистолярлық үлгідегі мәтіндер бұқаралық коммуникация аясында басты орын алады. Олар кейде прагмалингвистикалық, әлеуметтік лингвистикалық сипатқа ие.
ІІ ХАТ МӘТІНІ ТІЛІНІҢ ЛЕКСИКА-ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Хат – өзіндік құпиясы мол, зерттеусіз жатқан әдеби мұраға жатады. Хат арқылы заман жайлы, халықтың мұң-мұқтажын, тағдырын, хат жолдап отырған қайраткердің ішкі сыры мен мұңын да аңғарамыз. Хат арқылы оқу білімге шақыру, т.б. үгіт насихат жүргізіледі.
Эпистолярлық жазбалар тілінің өзіндік стильдік, лексика- грамматикалық ерекшеліктері бар. Эпистолярлық стилі өзге функционалды стиль түрлерінен белгілі бір жазу мәнері арқылы дараланып тұрады. Хат мәтінінің тілінде морфологиялық тұлғаларды қолдануда елеулі өзгешеліктер кездеседі. Сондай-ақ, лексикалық ерекшеліктер мен сөйлем құрылысындағы даралық сипат бірден көзге түседі. Бұл – өткен ғасырдағы қазақ тілінің эпистолярлық стилінің негізі қазақтың сөйлеу тілі мен сол тұстағы ұлттық жазба тілі болғандығын танытады. Бұл белгіні қазақ авторларының хаттарын Хұсайын Файзхановтың Шоқанға татарша (түркіше) жазған хатының мәтінімен салыстырғанда, өте айқын көруге болады. Файзхановтағы: тағу барып болмас, мин факир кіші, шиш алурға йол болмады, баруға деп тұрамын, анда болайым днймін...сөзлер жиярға, сізнің йацқа баруны бек тіләгән едім, машғур болуға тіләймін, көп яхшы емес,“мың йарумдай болур ми, бек ару қазақ тілінде йзсаңыз еді...тарих хикаятлары болса, әлбәттә, йахшыдүр,...мәнә бергені йоқ, бірісін сізге йібәрүрмін, білмәймін, аны берүрлер ми?, мені адресім бу илә [68,126-144- бб] деген сияқты татарша-түркіше сөз, сөйлем түрлері қазақ хаттарында жоқ.
Эпистолярлық жазбалар тілінің лексикасында орыс тілі арқылы келген сөздердің молдығы, яғни қазақша баламасы жоқ тың ұғымдардың атауларын орыс тілінен алып жұмсау – аталған стильдің де, ұлттық жазба тілдің де басты даму принциптерінің бірі болды.
ХVІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдың І жартысындағы қазақша эпистолярлық стильдің келесі бір белгісі – түркі жазба әдеби тілдеріне тән кейбір грамматикалық тұлға-тәсілдердің ұшырасуы. Мысалы, Махамбет Өтемісұлы хурматлу батырларға жазған хатында уа, уаһәм, бірлән, білән деген шылауларды, бек, нечүк деген үстеулер мен есімдіктерді, еді, емес деген көмекші етістіктері сөз басында келетін ж-ның орнына й-ді жазу;
-қазақша ш дыбысы естілетін сөздер ч әрпімен жазу;
-с келетін жерлерде ш әрпі таңбаланған;
-араб-парсы сөздері түпнұсқаша жазылған.
Осы іспеттес хаттың бірі Шоқан мен оның әкесі Шыңғыстың, Сәдуақастардың хаттарында да осы сияқты ерекшеліктер байқалады: бұларда да алхамдилла, иншалла, сияқты арабша қыстырмалар;
-ләкин, һәм, уа ғайри, аның үчүн (өйткені шылауының орнына);
- жоғса (әйтпесе);
-емді (енді);
-һаммасы деген қазақ тіліне жат шылаулармен қатар үстеу, есімдіктер қолданылады.
Жалпы, бүгінгі таңда ескерткіштер қатарына жататын қазақ хандарының, би, сұлтандарының, старшындарының Ресей патшасына, патша үкіметінің министрлеріне, қазақ даласын билеуші әскери әкімдеріне жазған және олардың бір-біріне жазысқан қатынас қағаздары мен хаттарының тілі түсініксіз, басқа тілден енген сөздер де көп қолданылып, оқуға қиындық туғызады.
Махамбет хатының түпнұсқасымен танысатын болсақ:
Дәлудің 19-да 1839 йылда йолданды,
Хұрмәтлу батырлар Баубек, Нәдірқұл, Сәли, Жармұханбет, Амантай, баршаларыңызға бірдайін сәлемдерімізден соңыра истих-фарларың уләндірсе элха-мдиллә сізнің дұғакүйлірін-нің хамидіндә.Уәбұнден соң бүйылғы Хиуа барган сафарымы-здан саған сәләмәт қайтып келугі һәр сөзлірімізні Жарастан сұрап білерсіз. Өһәм сізләрні өзімде көруге бек интізар болсам да жұртның жайсызлығы бірлән өзімнің артқы жағымның жайсыз ашуғышлығы уәзәрә бара алмадым.... Һәм өзім де бұ халықтың ішінде тура алмаймын. Қайтып тез заманға екер алдындан барып, ханға жолығамыз. Нешік те болса бұйыл клімейінше қалмас. Әгәрдә өзләріңіздің жайларыңыз келсе Сәли старшинаны бәңә жіберіп алыңыз. Бән һәм сізләрнің хабарыңызды күтіп алсам кирәк, Ушан халықларының ішінде һәрнәшік Хиуалән әскер болмайдүр деп ойламаңыз. Әгәр орыс қазақтан нысанлық болса,бері қарап көшіңіз. Бір малыңызға да назар халқы ғайрп уәлият тия алмас. Ғәрнешік орыс турәгә хор болмаңыз. Һәм бүгінде Ғайбала ханның қолында біраз әскер бар. Адай табынның тинтәкләрін тйып, зәкәтләрін алатұрған. Һәм бийыл барған алашалар молла Жарылғас білән Ошырты бидін барған илівдәң Аллақұли хаж бажы һәм зәкәтбірісін де алмады,һәм ошар күз алашада алпыш икі үйді қырғыз Хиуадан батырлар шауып кетіп еді, шол молларны да Аллақұли кісі жұмсап,алдыруға ниетлеген ирді һәм тілеу халқылары да малжия. Алдын алып келіп берді. Орыстан шығып барған халыққа хәдірсіз имәс. һәм сіз халықтың да бізнің бірлән болғаныңызды да айтулы. АЛ-лақұли хан бек хош уақ болды. Бутәр ғайры ке язайын? Язғушы ініңіз Мухамед Утәмішұғлы дейур біләсіз: Мухамет.
Сәли бірлән Жармұқанбет достым, уақытыңыз болса, бізге бек мұқтаж шәй шекер алып беріп жіберсеңіз, бек ұлуғ мархабарлар болар еді [56, 87-б].
Ғалым Б.Кенжебаев ХІХ ғасырдағы әдебиеттегі шығармалар тілі жөнінде: ...тілі шұбар келеді. Араб, фарсы, шағатай, татар, башқұрт, өзбек сөздері араласып жатады, жалпы түрки деп аталатын тіл болып келеді. Аты қазақша дегені болмаса, көбіне, тілі де, емлесі де қазаққа түсініксіз болды. Оларды қалың бұқара былай тұрсын, қазақтың мұсылманша оқыған, қат білетін адамдары-қожа, молдалары да жөнді түсінбеді [69, 12-б], - дейді. Анығында, сол кезеңдегі жазбалардың бәрінде қазіргі қазақ әдеби тілімен салыстырғанда фонетикалық, грамматикалық, лексикалық ерекшеліктері өте көп.
Т.Р. Қордабаев: Өткенге қазіргі тіліміз мұнарасынан қарушылар, әдетте, көне жазбалар тілін қойыртпақ, қоймалжың, шұбар тіл т.б. деп тоқсан саққа жүгіртіп сықақ етеді. Бірақ, сол қойыртпақтың қазақтың жазба тілінің, әдеби тілінің қалыптасу тарихындағы алғашқы кезең, алғашқы бір дәуір болғандығын мойындамау тарихқа қиянат жасау болар еді - дейді [70, 45-б]. Хат мәтіні өз заманына сай сөйлейді, сондықтан ол да қазақ әдеби тілі қалыптасуындағы алғашқы кезеңді танытады.
Эпистолярлық стильге жататын мұрағаттар тілінде де қазіргі әдеби тілімізге қарағанда өзгешеліктері лексика-фразеологиялық құрамынан, грамматикалық тәсілдерінен, синтаксистік құрылымынан, орфографиясынан көрінеді. Мысалы, Абайдың інісіне жазған хаты Шоқанның әкесі Шыңғыстың хатына қарағанда түсінікті тілде жазылса да, кейбір ерекшеліктер байқалады, мысалы, һардайым, таупықты, ғұмыр т.б. сөздер қолданылған. Ал өлеңдері қазақша жазылған. Бұған қарағанда, Абай хат жазу мәнерін сақтап жазғанға ұқсайды.
Эпистолярлық жазбаларға жататын құжаттар тілі Р.Сыздықованың [15], Б.Әбілқасымов [24]еңбектерінде талданады.
Абай дәуіріне дейінгі хан-сұлтандардың түрліше грамота хаттарына келсек, олар сол кезде мода болған ресми-эпистолярлық стильдің сынықтары болатын. Мұнда шағатай, татар, араб-парсы элементтері басым болды [71, 94-б] ,- деп тұжырымдайды ғалым І.Кеңесбаев.
Қазақтың хан, сұлтан, старшындарының орыс империясының әкімшілік орындарына жазған хаттары мен белгілі қоғам қайраткерлері, ақын-жазушы, оқыған азаматтарының әлеуметтік мәні бар хаттарының тілі өзіндік ерекшеліктері көп.
Р.Сыздық стильдік ерекшеліктерінің бір белгісі құрметті, жоғары мәртебелі, мейірімді, т.б. сол сияқты құрмет көрсете, сый білдіре арнаған сөздердің татар, түркі жазба әдеби дәстүрінде қалыптасқан жазу мәнеріне сәйкес ғизатлу, хурматлу, мархабатлу, сағадатлу, биік мартабалу, ғинайтлу, құдратлу, шафағатлу тәрізді болып қаратпа сөздер арқылы басталатындығында екендігін көрсетеді. Және бұл құжаттар тілінде қолданған сөздердің басым көпшілігі қазақ тіліне тән емес, ортаазиялық әдеби тіл мен татар тілдерінікі деген тұжырым жасайды [72, 151-б]. Хат тілінен үзінді келтірер болсақ,
Сізге белянд һурматлу ұлұғ мансаблу атамызға, меһірбанлу анамызға, уа барша іні қарындастарымызға көптен көп сәлем.
Сәлемнің бағдыда біздерден есендік сұрасаңыз алхамдилла ифтиля деб білесіз (Шоқанның әкесіне жазған хаты). Алхамдилла деген қыстырма сөз сол кезеңдегі хаттардың көпшілігінде қолданылған.
- деб білесіз- қазіргі тілде деп білесіз түрінде жұмсалады.
Хат мәтінінде - п орнына б жазу дәстүрі де сақталған.
Ғалымдар: ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақша іс қағаздарының тілінде көне түркі әдеби тілдік дәстүрлі грамматикалық формалар мен сөз өрнектері көп уақыт сақталып келді... Олар уақыт озған сайын, қазақ арасынан шыққан оқыған интеллигенттердің саны көбеюіне байланысты өзгеріске ұшырап, ондағы өзге тілдік элементтер халықтық формалармен алмастырыла бастады [38, 158-159-бб] ,- деп көрсетеді.
ХІХ ғасырда жазылған Шыңғыстың хаты мен Ы.Алтынсарин, Абайдың хаттары арасындағы айырмашылықтар сол кезеңдердегі эпистолярлық жазбалардың табиғатын танытады. Алдыңғы хатпен салыстырғанда қазақша жазылған. Бірер жерде түркі әдеби тілінің кейбір формалары кездесіп қалғанмен (есімше туғызатын арерр жұрнағы ұрүр түрінде), қазақ тілінің фонетикалық заңдылығын сақтай отырып жазылған. Есімшенің ұрүр тұлғасы көне шежірелерде қолданылған. Көне скерткіштер тілін зерттеген түрколог ғалымдарымыз: ...шежіреде есімше де өте жиі және әр түрлі мағынада, әр түрлі функцияда қолданылған. Есімшелер ішінде жиі кездесетіні -ар, -әр, -ер, -ур, -р, -с формалы түрі. Түркологиялық әдебиеттерде бұл қосымшаны көне -ғұр-гүр, -ғыр-ғір, -қыр-кір, -құр-күр, -ғар-гер, қар-кер жұрнақтармен төркіндес, осы жұрнақтардың фонетикалық құбылыстарға ұшыраған түрі [72, 35-б] дегенді айтады.
Ресми стильмен қатар қарастырылып келген эпистолярлық стильдің мазмұны, көлемі, жазылу түрі жағынан өзгеше.
- белгілі бір қалыптасқан үлгіде, баяндау тәсілімен жазылады;
-лексика-фразеологиялық құрамы (саяси-публицистикалық сипатта, әкімшілік терминдер, күрделі терминдер, т.б.) өзгеше болып келеді;
-ойдың логикалық жүйелігін сақтау мақсатымен сөйлем күрделі құрылады.
-құжаттар тілі мен осы кезеңдегі хаттар тіліне эмоционалдық, бейнелеу тән емес.
Хат мәтінінің ерекшеліктері жеке-жеке тоқталуды қажет етеді. Фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік ерекшелігін талдау – хат мәтінінің табиғатын тануға, сол кезеңдегі эпистолярлық стильді тануға мүмкіндік береді. Өйткені эпистолярлық стильде фонетикалық, лексикалық, грамматикалық өзгешеліктер көп. Мысал келтірер болсақ,
сұрайлар – етістікке көптік жалғауы жалғанған, септік жалғаулардың қолданысында да ерекшелік байқалады. Мысалы, ілік септігі -дің түрінде жұмсалмай, -ім түрінде жалғанған. Табыс септігі жалаң –ы түрінде келеді, сондай-ақ, фонетикалық ерекшелігіне сөздің соңғы буынында -ү дыбысының келуін жатқызуға болады, мысалы, өткүр уа зерек; берүп, синтаксистік ерекшелігінің белгісі күрделі, шұбалаңқы сөйлемдердің кездесетіндігін жатқызуға болады.т.б.
Әгәрдә өзләріңіздің - е дыбысының орнына -ә дыбысын қолдану сияқты, сондай-ақ, турәгә - ө дыбысын -у дыбысы алмастырған құбылыстар қазіргі тілімізден өзгеше екендігін танытатын белгілер. Бутәр ғайры ке язайын? Язғушы - ж дыбысын хат мәтіндерінде не –й, не я дыбыстарын алмастырып қолданылу құбылысы да байқалады.
Жалпы, хат мәтіндерінің тілі әр кезеңде әр түрлі сипатта танылады.
Хат мәтіндерін жазылған кезеңдерге байланысты төмендегідей жіктерге бөліп қарап, лексика-грамматикалық, фонетикалық ерекшеліктерін саралауға болады:
-XVIIІ ғасырдағы хаттар;
-ХІХ ғасырдың І жартысындағы хаттар;
- ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасыр басындағы хаттар;
-кеңестік дәуірдегі хаттар;
-қазіргі кезеңдегі хаттар.
Әр кезеңдегі әлеуметтік жағдайлардың, экстралингвистикалық факторлардың әсері, хат жолдаушының білім дәрежесі хат мәтініне өзіндік ықпалын тигізіп отырған. Сондықтан әр дәуірдегі хат мәтінінің лексикасы да сол кезеңнің айнасы бола алады. Хат жанрының лингвистикалық сипатын талдау барысында, қазіргі әдеби тілімізбен салыстырғанда, біз осы кезеңдердегі фонетикалық, лексика-грамматикалық өзгешеліктердің де әрқилы екендігіне көз жеткіздік.
ХХ ғасыр басында жазылған қайраткерлердің хаттары таза қазақша жазылып, көпшілікке түсінікті, орыс тілі немесе араб-парсы сөздері де мейілінше аз қолданылғандығын аңғаруға болады.
2.1 Фонетикалық ерекшеліктері
Әр ғасырда жазылған хат мәтіні мен ескерткіштер тілін талдау арқылы сол кезеңдегі эпистолярлық жанр тілінің ерекшелігін көрсетуге болады. Мысалы, ХVIII ғасырда, XIX ғасыр мен ХХ ғасыр басында жазылған хат мәтінінің тілінде бүгінгі қазақ әдеби тілі тұрғысынан алып қарағанда, фонетикалық өзгешеліктер бірден аңғарылады.
ХVIII ғасырда қазақ даласының саяси, әлеуметтік, экономикалық жағын бейнелеумен қатар, бізге ХVIII ғасырдың ІІ жартысы мен ХІХ ғасырдың І жартысында эпистолярлық стильдің қандай болғандығын көрсете алады. Олар төмендегідей ескерткіштер:
Қайып хан елшілерінің қазақтардың Ресеймен тату тұруы тілегі туралы мәлімдемесі; Қайыпханның жоңғарларға қарсы бірлесіп аттану үшін әскер жіберу туралы өтініш жасап император І Петрге жазған хаты 1718 жыл 10 желтоқсан; Кіші жүз ханы Әбілхайырдың өзінің қол астындағы адамдарымен бірге Ресей бодандығына алуды сұрап әйел патша Анна Иоанновнаға жазған хаты 1730 жыл 8 қыркүйек;Нұралы ханның Орынбор губернаторына хаты. 1773 жыл 19 қыркүйек [27,15-б] т.б. хаттар жатады.
Мысалы, 1803 жылғы Айшуақ ханның жазбаларында:
Кіші юз қырғыз – қазағы юртаның бән хан хасаблаймын. Бәнім хукмым астында болғушы ішкі сархад жерлерінде сархад тарафында мақам едәшіләр уа ол Кіші бзінің һәр бөлік ұрұғларында хүкмат едеші башлық сұлтанлар, старшиналар уа билер, уа мырзалар, уа батырлар, уа ғайри яхшы адамлар жұмығ юртымызның халайықларының ғам халайықларының тыныш уа астрахатлігі үшін қылған қол уағдаларын бәнім назарыма тәслім, едүп, һәм өтүніп, сұрайлар...[73, 20-б]
Хат тілінің фонетикалық даралығына сөздің соңғы буынында -ү дыбысының келуін жатқызуға болады, мысалы, өткүр уа зерек; берүп, едүп, үшүн, қылұп, т.б. Мұндағы өткүр, үшүн сөздерінің соңғы буынында ү дыбысының келуін орфоэпияның фонетикалық принципіне байланыстырсақ, ал едүп, қылұп көсемшелерін -үп, -ұп көрсеткіші арқылы Ғ. Айдаровтың пікірін назарға аламыз:
а) -а, -е basa – наступая:
ә) - ғалы, (-гелі), - қалы, (-келі) toplagalu – чтобы сложить
б) -уп, - іп; ajigin – услышав [74, 64-90 бб].
үп, -уіп қосымшаларының қолданыста болуы көне түркі дәуірінен қалыптасқандығы еш даусыз. Мысалы: Қанун қодуп, Табғачқа йана ічігді –Хандығын тастап, Табғашқа қайта бағынды [75, 5-б]. Ал едүп, құлұп- етістік құрамындағы ұп көсемшенің жұрнағы. Орхон жазбалар тілінде де, орта ғасыр мұраларының тілінде де көсемшенің ұп, үп тұлғаларының кеңінен қолданғандығын білеміз. Ол қазіргі жазуда орфографиялық заңдылыққа сәйкес -ып, іп түрінде жұмсалады.
Қазіргі тіліміздегі әр деген араб тілінен енген сөз бастапқы күйінде, жазылу тұлғасын сақтап -һәр түрінде жұмсалған.
Ұрұғларында, тұғры, жұмығ т.б. сөздерде қазіргі қазақ әдеби тілі тұрғысынан қарағанда басы артық -ғ дыбысының сөздің соңында жиі жұмсалуы байқалады. Бұл - негізінен оғыз тобына жататын тілдерге тән құбылыс. Ғалымдарымыз көне түркі тілінде сөздің абсолют басында ғ,г дыбыстарының жұмсалмағандығын, сөз соңында жиі қолданылғандығын айта келе, көне түркі тіліндегі сөз ортасында қолданылған ғ,г- дыбыстарының ықпал заңдылығының нәтижесі екендігін тілге тиек етеді [72, 59-б].
Сондай -ақ яхшы, юз сөздеріндегі сөз басындағы я, ю қосарлы дауысты дыбыстардың орнына йахшы, йуз болғанын көне, орта түркі ескерткіші материалдары бойынша дәлелдеуге болады, яғни мұнда й – ж сәйкестігі орын алып тұр. Қазақ тіліндегі ж қазіргі түркі тілдерінің бірсыпырасында сөз басында айтылатын й-дің, сондай-ақ көне түркілік й-дің көрінісі [72, 68-б].
Хүкмат- сөзі бүгінде дыбыстық өзгерістерге ұшыраған, яғни үкімет түрінде жұмсалады. Сөз басындағы х-дыбысы түсіріліп қалады. Хат мәтінінде араб-парсы сөздері түпнұсқа түрінде жазылған. Қазақ тіл білімінде шығыс тілінен енген сөздердің түбірі бүгінгі таңда өзгеріске ұшыраған күйінде жұмсалатындығы фонетикалық заңдылық ретінде қаралады.
Хат мәтінінде түбірі қатаң дыбысқа аяқталған сөзге де, ұяң дыбысқа аяқталған түбірлі сөзге де көптік жалғауының тек -лар, -лер, ләр түрі жалғанған, яғни қазіргі тілдегі заңдылық сақталынбаған. Оның себебін біз, біріншіден, ол кезеңде әлі де болса, дыбыс үндестігінің толық қалыптасып болмағанымен түсіндірсек, екіншіден, көптік ұғым чуваш тілінен басқа түркі тілдерінде -лар аффиксі арқылы беріледі. Түркі тілдерінің көпшілігінде соңғы дыбыстардың сапасына қарай -лар аффиксінің басқы дыбысы ассимиляцияланып, әр түрлі варианттар пайда болды. [76, 103-б]
М. Томановтың пікірін басшылыққа алсақ, хат жазылған уақытта -лар аффиксінің ассимиляциялануы әлі бола қоймаған. Қатаң дыбысқа аяқталатын сөздерге -дың, -дық, -дар сияқты ұяңнан басталатын қосымша жалғанған: хазратдар, қазақдар, халықдың, халықдық т.т.; жұрнақтардың да түбірімен үндесуі қазіргі тіліміздегіден өзгеше: айыплан, сабаблы, башлатқан т.б.
Бұл белгілермен қатар сөз басында қазақша ж дыбысы келетін жерлерде j (й) әрпін жазу: йыл, йаш, йазұлады, йахшы, йаман;
ш әрпінің орнына ч: барча, чақлы, үчүн;
с әрпінің орнына ш: түйе башлақтан бір тоғұз, іш (іс), кіші (кісі), йаш т.б. жазу дәстүрі сақталады. Бірақ ерекше көрсететін жайт – бұл орфограммалар қатаң сақталмайды, сондықтан -йер ~ жер, іш ~ іс, бойұнча ~ сайлауынша сияқты бір сөздің немесе форманттың қазақша - “түркіше” екі нұсқада жұмсала береді.
-С-дыбысының орнына -ш дыбысы алмасып, қатаң дауыссыз дыбысқа аяқталған сөздерге үнді дыбысынан басталатын қосымша жалғанады. Мысалы, базар бастығы сөзі - хат мәтінінде базар башлұғы түрінде келеді.
Сонымен, эпистолярлық стильде жазылған ескерткіштер тілінен төмендегідей дыбыс алмасуларын атауға болады:
-с- қатаң дауыссыз дыбыстың орнына ш-дыбысының жазылуы;
- сөздің соңғы буынында ұ және ғ дыбыстарының келуі;
- п~б сәйкестігінің аңғарылуы;
- б~м дыбыстарының алмасу құбылысы байқалады.
Бұл құбылыстарды Дауыссыз дыбыстар -б~м , бен~мен, бің~мің. Бұл ауысу, яғни соңында -н,-ң дыбыстары айтылған сөздің басында -б дыбысының м-ға ауысуы кейінді мұрын жолды дыбыстардың кейінгі ықпалының нәтижесі болуы мүмкін [77, 36-б],- деген ғалымдардың пікіріне жүгінеміз. Хат тілінде: мен, менің жіктеу есімдігі – бән, бәнім тұлғасында келеді.
Сондай-ақ, хат тілінде п~б сәйкестігі аңғарылады. Сәлемнің бағдыда біздерден есендік сұрасаңыз алхамдилла ифтиля деб білесіз (Шоқанның хатында) немесе айтұб, болұб т.б сөздерде кездеседі. П дыбысының орнына б -әрпінің келуі дыбыс үндестігінің әсері деп айтумызға болады.
Мархаматұлы сұлтанға Сұлтан Шұға Нұрғали ұғлының хатының тілін алып қарайтын болсақ, төмендегідей өзгешеліктер бірден аңғарылады. Қазақ тілінің фонетикалық заңдылықтары сақтала бермеген. Хатта сол айтылуы бойынша жазылған деп есептейміз. Мысалы, ұлұғ, бұрұн, хұзұрызда, һөнүз, үшүн, бұрұнғы, алұштұрмайынша, қайсыдұр, ибәрүләдұр, мархаматлұ, т.б. түрінде беріледі.
Ал етістіктердің болұп, қошұп, ерүп түрінде жазылуын буын үндестігі деп айта алмаймыз. Ол Орхон жазбалары мен орта ғасыр ескерткіштер тілінде де кездесетін көне түркілік көсемше тұлғасы болып табылады.
Хатта тиісті сөзі - тишлі түрінде келсе, -ж дыбысының орнына -и дыбысының қолданылуы да кездеседі. Жоғарыдағы хатпен салыстырсақ, түсінуге болады. Себебі, Айшуақ ханның хатында татаризм, шағатаизм, кітаби тіл элементтері басым, екінші хат мәтінінде де көп.
Мысалы, Болұп өткен хан қырғыз-қазақларының ыхтиялары илә сайлаулары бойынша ол ұлұғ император ағзам хазратларының ыхтияры илә тағайынләнгән ерді. Кіші юз қырғыз-қазақ юртына Орала суының сахра тарафына уа хажы тархан сахарасында көшүп уа қонұп юргушіләргә өзі билеуші ханлықға қайсыдұр кім үшбу иылда май юлдұзының 12 юмында ол ұлұғ алла тағаның тақдыры боюнша офат өліңді. Өзінің офатындан бұрұн ол хан бізләрінің хұзұрызда өсиет қылды, яғни ханлық мырасыға уа аның илән билемекілікке қырғыз-қазақ жамағатларұны белгүледі өзіден тұғмыш ұғлы Жаһангер сұлтан Бөкей хан ұғылы ақсүйек нәсілінден тұғмыш, бірақ һөнүз туғалы он дөрт яшында аның үшін өзінің кәміл яшына тігенше тағайынланды оның янына шол қырғыз-қазақ жамағатларыға хұқүмәт едүп тұрарға бәрі шол бұрынғы дәстүр бойынша.
Нешүкдұр кім аңа ол ұлұғ император ағзам хазратларұндан тапшырұлмышдұр, өзі илә бір тұғма інісі сұлтан шұғай Нұрғали ұғлы һәр қаю қырғыз-қазақларұндан шоның үшүн сұлтанларұндан, старшиналарұндан уа биләрұндан уа һәм күллі қырғыз-қазақларұндан башарақ қадыр-хұрмет қылмақ үшүн дәстүр бойынша. Нешүкдұр кім ол хан Бөкей Нұрғали ұғлының өсиеті бойынша бізләр баршаларұмыз бір юркәдән риза болұп қыламыз мақболландұрдұқ өзләріміздің инабатлұ кепілік хатымыз бірлән ол өсиетні тахқық уағдамыз илә бізләр сақламақға алұштұрмайынша. Қайсыдұр кім сізге қошұп ибәрүләдұр бізнің мархаматлұ сұлтанұм сізнің хазратыңыздын өтүніп ділайміз қаюы өзіңізнің елтмәмеңіз илә мағлұм қылмақға сыйламақ, өзәріне тахқық тағайын қылмақлықға қаю баршаны кәмәнстаф низамынша. Нешүкдұр кім болды бұрұнғы болұп өткен генерал майор Павел Семенович Попов аның соңында қалған войсвокой старшина уа һәм ковалер Филипович Скворцов үшбуының үшүн өз тарафындан әкәһләндүрмәкке уа һәм барша мұндағы қырғыз-қазақ жамағатларны, шоның хақында бізләр сізге ышанамыз, үшбуңәр тиішлі рәуішше шариғ қанұнға муафық бақы ғайырұсында қаламыз. Сізге өзімізнің хайыр-хұда еллігіміз илә саратан юлдызының 25 юмінде 1815 иылда.
Нешүкдұр кім – кім деген сұрау мағынасын білдіруде жұмсалған.
мархаматлұ – мархабат
сұлтанұм – сұлтаным;
мағлұм – мәлім;
һөнүз – күндіз;
дөрт яшында – төрт жасында.
инабатлұ – инабатты.т.б. Хат тілінде кездескен сөздер бүгінгі таңда фонетикалық өзгерістермен жұмсалады.
Ал орыс графикасымен берілген хаттардың мәтіндерінде бұл көрсетілген орфографиялық ерекшеліктердің бірде-біреуі жоқ, мысалы, қазақ тілінің 1897 жылғы күнтізбеде Көшпелі халықты басқарып тұру турасында деген атпен 1891 жылғы Степное положениеден аударылып берілген мәтіннің жазуында қазақ тілінің ауызша айтудағы фонетикалық заңдылықтарын мейлінше сақтау принципі ұсталынған. Соның нәтижесінде ерін үндестігі: ÿйдöн, öзÿнÿн, болуп; түбір мен қосымшалардың дыбыс үндестіктері де: кöшпели, калыктын, жерлери, ағаштар; араб-парсы сөздерінің ауызекі сөйлеу тілдегі қазақша қалыптасқан вариантта берілуі де: калык; локсат, жа, аким, иктіар, кисап, адет, ар бир,; штрап, болус, уез, земленке, аулнай, кандилат, песир, нагрет т.б. орын алған.
Мұнда орыс сөздерінің жазылуы екі түрлі принципте: бірі жоғарыда айтылған сөйлеу тілінде қалыптасқан түрінше жазу, екіншісі орысша орфограммасын сақтап немесе соған мейлінше жақындатып жазу. Мысалы, статья, Внутринних дел Министр, военный губернатор, начальник, правленіе, закон, волостной съезд, волостной управитель, Министерство Государственных Имуществ, Общества, чиновник т.б. сөздер осы көрсетілген түрінде жазылған.
Абылай сұлтанның Сібір губернаторы Сухаревқа 1745 жылғы жазған хатына талдау жасау барысында фонетикалық жағынан даралықтар бар екендігін байқадық.
Ғизатлу хүрмеилу уа меруетлу уа шәукетлу уа барчаға рахымлы улуғ падшаһ хазіретлерінің ғасподин Алексей Михайлович Сукроф йанаралға мен Абылай сұлтанның көбдін көб дұғай сәлем. Біз мұндаесен аман тұрамыз шүкір аллаға. Сіз онда есен аман болұңыз. Сөзіміз олдұр мұнда падишаһ йыртына қаршылық қылыб йатқандың һеч файда тапмадұқ. Мұнда қазақ йұртына аралай алмадұқ анда өрус йуртына аралай алмадұқ ескі қылған йазықларымызға йаңа тәуба қылдұқ падшаһға баш саламыз тиділәр уч йұз үйлі кішінің башлығы бізке келіб баш салұб қайтды аңа но хүкім қыласыз му йа иса баш салма деб хүкім қыласызлар муаның хүкімін ғасподин Алексей Михайлович йанарал Сіз білүрсіздер сізнің айтқан биүрұғыңызча падшаһға баш салыб құл болұб көнүб тұрмаңылықа мүштадүр ол халықлар шолардын бір икіт Тобол шаһарына тұрмада тұрадүр деб ештүбләр атасының аты Жаулы бай ағасының аты Ибаш өзінің аты Байикіт падшаһға баш салүб қүл болған себебілі Сіз Алексей Михайлович йанарал рахым қылыб қайтарғай едүңіз мәғар рахым қылсаңыз бізнің иберген Чафа ұғылы Ешдәулет деген йала йолдашы есен аман ұғылы Боздақ шолардын қалдұрмай иберген едіңіз.
Хат мәтінінде төмендегідей дыбыс алмасулары кездеседі:
а) ж-й дыбыстарының алмасуы: йала йолдашы; йанарал, йатқандың, йазықларымызға йаңа, йұртына т.б.
ә) п-б дыбыс алмасуы салүб, келіб, болұб, көнүб т.б.;
в) ғ-у дыбыс алмасуы йағлық, йағершілік т.б;
г) п-ф дыбыс алмасуы хафа болдық, тарафынан, сафар, кіріфтар т.б;
ғ) ш-ч дыбыс алмасуы барчаға, биүрұғыңызча, уч т.б ;
д) п-м дыбыс алмасуы тапмадұқ.
Хат тіліндегі мақтау сөздері -лу жұрнағымен аяқталады. Бұл – есім сөз таптарынан сын есім жасайтын -лы-лі жұрнағының варианты. Оның -лу түрінде айтылуын кітаби шағатай тілінің әсері деп қабылдаймыз.
Қазіргі тіліміздегі әр, ақыл түріндегі сөздер араб тілінен енген бастапқы қалпын сақтап һәр, ғақыл түрінде қолданылған .
Сын есім тудырушы жұрнақтары хат мәтінінде қатаң дыбыстан кейін де ұяң түрінде келеді: көбінесе туынды сын есімдер -лы,-лі жұрнағы арқылы жасалған. Мысалы, рахымлы т.б.
Тәуба қылдұқ; һеч файда тапмадұқ; аралай алмадұқ. Қазіргі тіліміздегі -дық, -дік тұлғасы - дұқ, -тұқ түрінде келеді.
Шыңғыстың хатында төмендегідей фонетикалық өзгешелік көзге түседі:
-м дыбысының орнына б дыбысының келуі (мен-бән, менің-бәнің);
-б-п сәйкестігі (деб);
араб сөздерінің бастапқы қалпында, дыбыстық өзгеріске ұшырамай қолданылуы (һеш, жаһаттанып);
і-ұ сәйкестігі;
қ-х сәйкестігі(ұлығ);
а-ә сәйкестігі әгәрда; т.б.
Шоқанның хаттарында түркілік сөздер бар. Дегенмен, Шыңғыстың хатымен салыстырғанда қазақша, түсінікті.
Шоқанның хатында:
Сізге белянд һурматлу ұлұғ мансаблу атамызға, меһірбанлу анамызға, уа барша іні қарындастарымызға көптен көп сәлем аяқталғанда эпистолярлық стильге тән сәлем жолдайды. Дәю, жазғушы ұғлұңыз Мұхаммед- Ханафия т.б. Хұда бұйырса, хұда қаласа, алла нәсіп еткей, алхамдилла, хұда разы болсын деген тұрақты тіркестер жұмсалады.
- қ-х сәйкестігі байқалады. Құдай-хұда түрінде жазылған.
Махамбет хатында да фонетикалық ерекшеліктер төмендегідей. Хаттан үзінді келтірер болсақ, Хұрмәтлу батырлар Баубек Нәдірқұл, Сәли, Жармұханбет, Амантай баршаларыңызға бірдайін сәлемлерімізді соңыра истихфарларыңыз уләндірә әлхамдиллә сізнің дұғакүйләріңіздің хамидіндә. Уә бүнден соң бұ йылғы Хиуа барған сафарымыздан сағ сәләмәт қайтып келугі һәр сөзләрімізні Жарастан сұрап білерсіз. Өһәм сізләрні өзім де көруге бек інтізар болсам да жұртның жайсызлығы бірлән өзімнің артқы жағымның жайсыз ашушылығы уәзәрә бара алмадым. Өһәм өзім де бұ халықтың ішінде тұра алмаймын. Қайтып тез заман ғаскер алдындан барып, ханға жолығамын. Нешік те боса бұ йыл келмейінше қалмас. Әгәрдә өзләріңізнің жайларыңыз келсе. Сәли старшинаны бәңә жіберіп алы. Бән һәм сізләрінің хабарыңызны күтіп алсам кирәк. Ушан халықларның ішінде һәрнешік Хиуадан әскер болмайдұр деп ойламаңыз. Әгәр орыс-қазақтан қысаңлық болса, бері қарап көшіңіз. Бір малыңызға назар халқы ғайри уәлият тия қылмас. Һәрнешік орыс турәгә хор болмаңыз. Һәм бүгінде Ғайбала ханның қолында біраз әскер бар[56, 102-б].
Хат тіліндегі фонетикалық ерекшеліктер:
Араб сөздерінің бастапқы қалпында, яғни түбір қалпында жұмсалуы: ғаскер-әскер; һәрнешік- әр түрлі; һәр -әр; уәлият –аймақ
Әр есімдігі араб тіліндегі һәр деген парсы сөзінен алдыңғы һ дыбысын түсіріп айту негізінде пайда болған. Бұл заңдылық күншығыс тілдерінен енген сөздердің көбінде кездеседі [72, 56-б].
Көптік жалғауы фонетикалық заңдылықтарға бағынбай қолданылады Мысалы, сізләрні, сөзләрімізні, көптік жалғауын айтуымызға болады;
- с~ш дыбыс алмасуы- ( һәм ошан күз алашадан алпыш икі үйні қырғыз Хиуадан батырлар шауып кетіп еді, шол малларын да да Аллақұли кісі жұмсап, алдыруға ниетленген ирді һәм тілеу халықлары да малының алдын алып келіп берді) алпыс-алпыш – осындай сәйкестіктер көне ескерткіштер тілінде кездесетіндігін білеміз. Мысалы, “Жамих-ат тауарих” шежіренің тілінде есептік сан есімдер беш, йетміш, алпыш түрінде жұмсалады.
- е~и және ә~е сәйкестіктері: алпыш икі – алпыс екі; кирәк –керек;
турәгә - төреге;, иліндән- елінен т.б. әгәрдә- егерде- татар тілінің әсері.
-ілік септігінің -ның жалғауы хатта қатаң дауыссыздан кейін жазылған. Яғни дыбыс үндестігі сақталмаған. Мысалы, жұртның, халықның т.б.
- дыбыс үндестігінің сақталмауы түбірге жалғанған қосымшаларының көпшілігінен байқалады. Мысалы, халықлары, сізләрінің, хабарыңызны т.б.
Сонымен, Махамбеттің хатындағы ерекшеліктерді былай қорытуға болады:
- сөз басында келетін ж-ның орнына й-ді жазу (йыл, йолланды, йазғучы, Иармухамбет, йазайын);
- септік жалғаулары жалғанғанда дыбыс заңдарын сақтамайды: үйні, жайсызлығы, йуртының, сізләрнің т.б.;
- бұл хаттағы алатурған, алтмыш, бірісін деген тұлғалар да қазақтық емес.
- жіктеу есімдігі мен, маған тұлғасында емес, бән, бәңә түрінде келеді;
- қазақша ш дыбысы жазылатын сөздер ч әрпімен жазылған (чауыб, алача);
- с әрпі орнына ш әрпі таңбаланған (йумшап, шул, кіші);
- араб-парсы сөздері түпнұсқаша жазылған.
Абайдың Халиуллаға жазған хаты қазақ әдеби тілінен, ақынның шығармаларынан фонетикалық ерекшеліктері арқылы дараланады:
Сізге, ғизатлу уа хұрматлу ғазиз мүккарам ініміз Халлиулла мырзаға, бізки ағаңыз Ибраһимнен дұғай сәлем! және Уа һәм ата-аналарыңыздан, аға-іні, жеңгелеріңізден көптен-көп дұғай сәлемлер йолдадық. Алхамды лилла, үшбу күнде сау-сәлеметлерміз өзің көрген жандар һәммасы. Уа қана бізге хат йазған Қамаридден моллаға көптен-көп сәлем дегейсіз.
Һәрне сізге дінқарындашылық тұрғысыдан қылған олшлықлары алла тағаладан қайтсүн, өзіне хат йазуға уақыт тар болды.
Аягөзге келген уақытта пошта йүрерге тығызланғанда екен, һәрне хатларды да көрдүк. Бижай діл қабылымыз олды[78, 213-б].
Абайдың Халиуллаға жазған хатындағы фонетикалық өзгешеліктерді төмендегідей сипаттауға болады:
- ж дыбысының орнына -й әрпінің берілуі- йолдадық, йазуға, йазған, йүрерге, йібердік т.б.; Бұл ерекшеліктерді қыпшақ тілінде сөз басында й, ж, дж дыбыстары жарыса қолданылады. Қыпшақ тілдеріне тән ортақ құбылыстар, екінші жағынан, оларды басқа топтарынан ерекшелейтін белгілер осылар [70, 40-б] деген ғалымдар пікірімен ұштастырамыз. Мысалы, йазғұшы ағаңыз Ибраһим Құнанбайұғли даиу білесіз.
-л~д~т сәйкестігі аңғарылады. Мысалы, -дер көптік жалғауының орнына -лер вариантының жұмсалуы - сау-сәлеметлерміз;
- ерін үндестігіне сәйкес жазылуы байқалады. Еріндіктен басталған сөздердің екінші буынындағы езулік -ы, -і – дыбыстары өзгеріске түседі, яғни ұ дыбысына сәйкес дыбысталады, жазғанда да айтылуы сақталады. “Ы дыбысы көбінесе көне түркілік у дыбысының көрінісі болып келеді. Мысалы, қайтсүн, көрдүк,т.б;
Ал Ы.Алтынсарин хаттарында фонетикалық ерекшеліктер көп ұшыраспайды. Орыс сөздері молынан қолданылған. Орыс сөздері фонетикалық өзгеріске түскен күйінде де, өз қалпын сақтап та қолданысқа түседі. Ы.Алтынсарин хаттарынан ерекшеліктерді көре алмауымыз, хаттың орыс тілінде жазылғандығы, қазақ тіліне аударылғандықтан сол кезеңдегі эпистолярлық стильдің сипаты байқала қоймайды.
Хаттың мазмұнынан ұлы ағартушының мектепке, мұғалімге деген көзқарасын көруге болады. Бұл хаттан Ыбырай Алтынсарин тұсындағы жеке адамдар арасындағы хат үлгісін көрсек, екіншіден, ұлы ағартушының өз ана тілінің сөз байлығын қаншалықты жете пайдалана білгенін де байқаймыз. Мәтін төмендегідей:
Қадірден ағамыз Байекеге көп сәлем.
Бағдұнде алхамдиллә бармыз. Бұл жақтың қары жұқа, малы семіз, бірақ малда да, адамда да сырхау бар. Адам ауруы қарасан, малда сығыр бірлә түйе өліп жатыр.
Мұның бағдұнда жаңа арада учитіл Мазахинден хат жолықтым. Моллалар Бақтұбайның тұрған үйінден қуамын деп машақатланұбдұр. Биұл школда болған уақұтымда Бақтұбай жамағатым бірлә тұрамын деген соң, мен айтұб едүм сол Бақтұбайның осы тұрған фәтерінде тұрұр, оның үчүн учитіл болған адамлар жақын жерде тұрмаса, күн-түн қатынамағы боран-чашын болғанда мүшкіл болса керек деб және осы Бақтұбайның тұрған үйі түбінде школға керек болады деп былтыр школ ачқан уақытында да ауыз (ча) нече рет өзіңізгеде айтұлған сөз еді. Һәр нечік әуелде школының медіресе жайларында болмақына рұқсат берулері рас болса школның өзіне кереклі орынларын алұб дайындалмасқа түбінде де мүмкін емес. Бұл рәуішлі һәр 1 молла һәм ғайри қазақлар күнде біреуі келүб учитіллерге азар берүб жәбірлей берселер, школының да күн көрүб тұрмағы қиұн болса керек.
Соның үчүн хәзірәтүңізден көб өтінемін бұл тығынлықларын кім етүб жүрсе де қойдұрсаңыз еді. Моллалар айтадұмыс шәкірд балалар оқұытуға керек деп сұраб ұарасаұ, медіресеге оқимын деп келген де бір шәкірд жоқ. Мұндан көрінердүр тек школыңа тығызлық беруінің талабы бар екеннігі. Егер бұ тұғрыда сізнің мәслихатұңызңа тоқтамасалар, өтінемін маған тез арада хабар берсеңіз еді. Тиүшілі хакімлерге мұндай кісі басына хакімлік етүб учитіллерге абида беруден құтқарсаңыз еді деб жазұб өтінем екім үчүн кәзірде сізден 1 ақыл сұрамай һәм хабарұңызға еріштірмей бөтен кішілерке білдіруші лайық көрмеген үчүн сәзні бимазалап хат йаздым.
Ғайыпқа биұрмайсыз деп хайыр дұңаларыңыздан үмідде қалучы ихласы қызметкеріңіз Ибраһим Алтұнсарин, 28 ғинуарда [79, 32-б]
Бұл хат сол тұстағы өзге ресми хаттарға тән, мәтіннің басында келетін ұзыннан-ұзақ жартылай арабша, жартылай қазақша, мәтінге қатысы жоқ арнау сөздерден аулақ. Қадірден ағамыз Байекеге көп сәлем деп бастайды да, бір - екі сөйлеммен амандықты қысқаша айтып, өзінің негізгі көтерілген мәселесіне тікелей көшеді. Хаттың тілі жатық, сол тұстағы қазақтардың сөйлеу тілімен жазылған. Сөйлемдері қысқа, баяндалған ойы да анық, әрі түсінікті. Алайда хатта сол тұстағы қазақ қауымы қолданған көне жазба әдеби тіл (түркі) әсері де аз да болса кездесіп отырады. Кей жерлерде с, ж дыбыстарының орнына ш, й дыбыстарын жазып жіберу, түбірге қосымша қосылғанда үндестік заңдылықтарының сақталмауы сияқты жәйттер мұнда да кездесіп отырады. Мысалы, тиісті кісілер, жазды, керекте, орындар сияқты сөздер хатта тиүшілі, кішілер, йаздым, кереклі , орнылар түрінде жазылған.
Сонымен, хаттар тілінде төмендегідей ерекшеліктерді атап өтеміз:
1. Түбірге қосымша жалғанғанда үндестік заңның сақталмауы, қазіргі тіліміздегі жылдар-жыллар, растығына-раслығына, халықтың-халықдың, біздің-бізнің, себепті-сәбәбілі, адамдары-адамлары, ұқсастар-ұқсалары, тиісті-тіишлі т.б. түрінде жазылуымен ерекшеленеді. Бұл хаттар тілінің татар тілінің әсеріне де байланысты, көне тұлғаларды қолдануына, араб т.б. тілдердің әсеріне де байланысты өзгешеліктері деп есептейміз.
2. Қазіргі тіліміздегі емле заңдылығына сәйкес ш жазылатын тұстарға ч әрпінің келуі де өзгешелігін танытады. Мысалы, акча, бұлайча, барчамыз, т.б.
3.- ы,і дыбыстарының орнына үұ жазылады.
4. Сөз соңында қазақ тілінде п жазылатын сөздерге хат мәтінінде б-дыбысының жазылуы. Мысалы, болыб, қылыб, байқаб, сөйлесіб т.б.
5. Араб, парсы сөздерінің түпнұсқа тілдегіше сақталады. Хүкмат, хисаб, һәрәкет, ыхтиар т.б.
6. Орыс сөздері дыбыстық өзгеріске ұшырап, қазақ тілінің фонетикалық заңдылығына сәйкес, айтылуы бойынша қолданылуы басым. Начәлнік, ойазнай, песір, школ, учител т.б.
Қорыта айтқанда, осы кезеңдердегі нұсқалардың бір ерекшелігі қағазға түскені, сондықтан бұлар сол тұста қазақ эпистолярлық стилінің қандай сипатта болғандығын тануымызға мүмкіндік береді.
Қазіргі таңдағы эпистолярлық стиль үлгілерінің қазіргі әдеби тілімізбен салыстырғанда фонетикалық ерекшеліктері жоқ. Орфографиялық заңдылық басты назарға алынады.
Қазақ әдебиетіндегі тарихи тақырыптарда жазылған көркем шығармаларда хат үлгілері фонетикалық, лексикалық, грамматикалық жағынан тілімізден дараланады. Оның себебін кейіпкерлердің, қаһармандардың өмір сүрген дәуірін шынайы суреттеу мақсатында қаламгер сол кезеңнің эпистолярлық жанрдағы туындыларының сипатын сақтауға тырысатындығымен түсіндіруге болады.
2.2 Лексикалық ерекшеліктері
Эпистолярлық жазбалар тілінің лексикалық ерекшеліктеріне ең алдымен эпистолярлық стильге тән стандарт сөздер мен тұлғалардың болғандығын және тұрақталып, қазіргі эпистолярлық жанрда қолданылатындығын айтуымызға болады. Мысалы, хаттың сыпайыгершілік қаратпа сөздермен басталуы, көне әдеби тілдік формалардың сақталуы, т.б.
Қазақ тіл білімінде араб-парсы тілдерінің өте көп қолданылуы, әдеби тіл нормасына сай келмейтін лексика, фонетика, грамматикалық ерекшеліктер, көне тілдік қолданыстардың жұмсалуы кітаби тіл деп аталатындығы белгілі. Хаттар тілінде кітаби тіл үлгісі сақталып, араб-парсы, иран, татар тілдерінің элементтерін қолданылғандығы көрінеді. Бұл құбылыс туралы ғалым С.Исаев: Бұл – бірлі-жарым ғана кездесетін кездейсоқ құбылыс емес, қазақтың жазба әдеби тілі тарихынан белгілі орын алған Қазан төңкерісіне дейін төл әдеби тілмен қатар өмір сүрген тілдік құбылыс [80, 207-б] ,-дейді.
Жазба әдеби тіл көрінісі ретінде орыс сөздерінің көбірек қолданылатынын атауға болады. Ол сөздер жоғары лауазымдарды атайтын стандарттар: патша хазратлары (Его Величество), генерал-губернатор хазратлары; әр алуан ресми атаулар-терминдер ретінде келген маһкама (учреждение), хизмет (служба), міндетлі хизмет, хизмат даптары (список служебный), бұйрық қағазы (приговоры), халық (общества, которые выбирает должность волостного управителя), жария бұйрық (приказ опубликованный, обнародованный), уалайат (территория по определенному административному делению) ‘арз (прошение, продаваемое на имя лиц), тартиб~тәртіп (порядок, распоряжение), қазына (государственная казна, собственность), низам (положение).
XIX ғасырдың II жартысындағы хат мәтініде орыс сөздері : пригауар (приговор), сбор, выборный, аулнай, жалованье, раскладка, знак, статья, (заңның, ереженің статьясы), содья, списка, аренда, полиция т.б. қолданылған. Олардың бірқатары орыс тіліндегі сын есім мен зат есім тіркесі күйінде өзгертілмей қолданылады. Мысалы, Областное правление, увольнительный приговор, уездный начальник, волостной управитель, аулнай старшианлар, Внутрених дел Министр, Степной генерал-губернатор, военный губернатор, Оренбургский Ново-линия районы, государственный совет, податной инспектор, казенная палата, докладной лист т.б
Эпистолярлық жазбаларға жататын қазақтың хан, сұлтан, болыс, билерінің орыс империясының әкімшілік орындарына жазған хаттары мен белгілі қоғам қайраткерлері, ақын-жазушы, оқыған азаматтарының хаттарының тілінде әр кезеңге байланысты кірме сөздердің (араб-парсы, орыс тілінен енген) белсенді қолданысқа түскендігін байқаймыз.
М.П. Вяткин хат тілінде кітаби шағатай тілінің элементтерінің жиі кездесу құбылысын хатты жазушы адамдардың татар молдалары немесе патша үкіметінің өкілдері екендігі жайлы: Орта Азия тілдеріне тән архаизмдер мен арабизмдер араласқан татар тілі хандар канцеляриясы практикасында ұзақ уақыт берік сақталып, ресми хат-хабарлардың барлығында қолданылады. Бұл тіл қазақ халқының көпшілік бұқарасына мүлде түсініксіз болды [17, 341-б] ,-дейді. Бұл топқа жататын материалдар тілдік жағынан біркелкі емес, олардың бірінде араб, парсы сөздер өте көп жұмсалып, оқуды мейілінше қиындатса, екіншісінде орыс тілінен енген сөздер, терминдер жиі қолданысқа түскен.
Жүмле пәндешідік илән сіз ғали нәсіплү саятлыны граф хазратларымыза ғарыз қылұп жүмле мархаматлұ уа ғынаятлұ падышаһ агзам хазратларының ғали дәргәһләрінің тапұғына жүмле бәндә гәне ғарыз қылұп уағдаларын, тәкід уа тақрыр қылдұрмақыңызы бән хан һәм барша жамағатлар жүмле ыхласлы пәндешілүгіміз илә иланмас қыламыз. Сіз ғали нәсіплү саятлыны граф хазратларымызның сұрамақлықыңызны падышаһ ағзам...
Айшуақ ханның қатынас қағазы эпитеттер арқылы Жүмле мархаматлұ уа ғинаятлұ - барлық шапағатты және мейірімді деген қаратпа сөздер арқылы басқа эпистолярлық жанр түрлеріндегідей басталады. Қарата айтылған сыпайыгершілік сөздері қолданылған. Аса, зор, асқар, жоғары ұғымын туғызатын араб сөзі – ғали, падышаһ агзам немесе Ғали хазратларымыз – ұлы мәртебелілігіңіз т.б. қолданылған.
Жүмле, жүмла – барлық, жалпы, бүтін деген мағынада жұмсалған.
Мархаматлұ- рақымды, шапағатты деген мәнді білдіретін қаратпа сөз.
Хат тіліндегі кейбір араб сөздері бастапқы қалпына өзгеше таңбаланып жазылған. Оның себебін араб әріптерімен таңбаланған сөздердегі дауысты дыбыстардың (а,е,ы,і) оқылуына байланысты деп санаймыз. Мысалы, Т.Қордабаевтың Қазақ жазбалары тілінің синтаксисі атты еңбекте берілген хат мәтінінде кейбір араб сөздерінің оқылуы осы дауысты дыбыстарға байланысты араб тіліндегіден өзгеше таңбаланған. Мәтіннен араб сөздерінің мәнін анықтауға болады.
Аталған еңбектегі хатта аслахқа, астрахатқа деп берілген сөздерді араб тілінің ислахқа – реформа, өзгеріс; истрахатқа – демалыс, үзіліс [81,120-б] деген мағынада жұмсалған лексемалар екендігін мәтіннен түсінуге болады.
Мұхлас арабтың мұхлис – шын, адал деген мәнде (мұхлас пәнде Айшуақ хан).
Кенд мөһөрімді басдым - мөһөрім – парсы тілінен енген сөз, бүгінгі қазақ әдеби тілімізде мөр болып өзгеріске ұшырап қолданылады.
Ілік септігі жалғауымен келген Дәргәһләрінің деген сөз - парсы тілінен енген сөз. Бұл сөздің беретін мағынасы – мәртебелі, аса құрметті дегенді білдіреді.
Жүмле, іждаһадлы, хысабайлымын, хүкмым т.б. араб тілінен енген сөздер, сол бастапқы күйін сақтап жазылған.
Фаһымлары лексемасы – ақыл, ой, түсінік [81, 221-б] - деген мәнде жұмсалған.
Рузгәр деген сөздің құрамындағы гәр – сөз жасайтын жұрнақ. Ал руз – мезгіл, уақыт, шақ деген сөз.
Мысалы, тәкід сөзі арабтың тәкид сөзі. Оның қазақша баламасы - растау, қолдау [81, 209-б].
Сондай-ақ – шылауы шондаиоқ түрінде келеді.
Айшуақ ханның хатының тілінде араб-парсы элементтерінің жұмсалуы басым болса, Мархаматұлы сұлтанға Сұлтан Шұға Нұрғали ұғлының хатының тілін салыстырар болсақ, екінші хатта араб-парсы тілінен енген сөздер азырақ. Бұл хаттың да ерекшелігі бар. Бөкей ордасы сұлтандары мен старшындарының сұлтан Шөке Нұрғали ұлына жазған хаттарының тілінде кейбір фонетикалық және грамматикалық өзгешеліктері болғанмен, Айшуақ ханның хатына қарағанда лексикалық ерекшеліктерінде айтарлықтай жаттылық жоқ. Дегенмен, біраз ерекшеліктерді атап көрсетуге болады.
Мысалы, Нешүкдұр – кім деген сұрау мәнінде жұмсалады. Мархаматлұ – мархабат; сұлтанұм – сұлтаным; мағлұм – мәлім; һөнүз – күндіз; инабатлұ – инабатты араб-парсы сөздері.
Мысалы, тәкід сөзі арабтың тәкид сөзі. Оның қазақша баламасы - растау, қолдау[81, 156-б].
Офат – өлді, қайтыс болды[81, 163-б].
Мирасыға – өсиетке; кәміл яш – кәмілет жас; тахқиқ – орындалу, тексеру; мақбул – қабылданған, құпталған; шариғ қануыға муафиқ – шарихат заңына сәйкес т.б. шығыс тілінен енген сөздер орын алған.
Сонымен бірге орыс сөздері қолданылған: генерал майор Павел Семенович Попов; войсвокой старшина уа һәм ковалер Филипович Скворцов. Орыс сөздері сол кездегі әскери шен атаулары. Орыс сөздері қазақ тіліне бейімделмеген, яғни дыбыстық өзгеріске түспеген күйінде жұмсалған. Хат жазылған кезеңде, қазақ жерінің Ресей империясына бағынуына байланысты орыс сөздерінің ене бастауын танытады.
Хат таза қазақша, түсінікті түрде жазылған. Сол дәуірдегі сөйлеу тіліне жақын. Сөз болып отырған хат мәтіні тілінің әр түрлі лексикалық ерекшелікке ие болуы оны жазған адамның (хатшының) ұлтына, қай тілде сауат ашқандығына, оқығандығына байланысты. Осы кезеңдердегі хаттардың тіліне қарасақ, бірінде оғыз тілдерінің элементтері басым болса, екінші бірінде қыпшақ тілдер элементі басым болып келеді.
Қайып хан елшілерінің қазақтардың Ресеймен тату тілегі туралы мәлімдемесінің тіліне үңілер болсақ, лексикасында орыс есімдері қолданылған. Араб тілінен енген сөздер кездеседі: хан, әмір, әзір, әскер т.б. Орыс тілінен енген сөздер: губернатор, князь, Тобольск деген жер атауы т.б. сөздерге назар аударуға болады. Орыс тілінен енген лексемалар өзгеріске ұшырамаған күйінде жұмсалады.
Көнерген сөздер: хан, қоңтайшы, патша, мырза, орда, бұхаралық, т.б. Бұл көнерген сөздердің өзін ішін ара бөліп қарауға болады. Қазіргі кезде түсінікті, қолданыстан шығып қалған сөздер, (хан, қоңтайшы, патша т.б.). Қазіргі таңда қолданылатын, бірақ мағынасы ол кезеңдегіден сәл өзгерген сөздер: мырза, жарлық т.б. сөзі қолданылған.
Екінші құжатта, яғни Қайыпханның жоңғарларға қарсы бірлесіп аттану үшін әскер жіберу туралы өтініш жасап император І Петрге жазған хатында (1718 жыл 10 желтоқсан) басқа эпистолярлық стильдердегідей эпитетті қаратпа сөздермен басталады. Яғни, сол замандағы эпистолярлық жазбалардың жазу мәнеріне сай жазылған. Мысалы, Және де ұлы мәртебелі патша Сізден өтінемін, Сіздің жауыңыз қоңтайшыға аттанғым келеді және қазір одан басқа ешкіммен соғысқым жоқ. Ал егер ұлы мәртебелі Сіз, әмір берсеңіз, бізге рұқсат етсеңіз, Сіз өзіңіз оған, қоңтайшыға қарсы және бізге көмек етіп әскери адамдар жіберуге нұсқау берсеңіз және ол әскери адамдардың қандай уақытта жіберілетіні туралы бізге тездетіп ведомость жіберсеңіз, сол мерзімде бізде бәрін алып шығамыз және ондай жауды, құдайдың рахымымен, тас-талқан еткіміз келеді
Сонымен XVIII ғасырдағы хат жанрында төмендегідей лексикалық ерекшеліктерімен көрінеді:
араб-парсы сөздерінің мейілінше мол жұмсалуы (аслахқа, астрахатқа);
терминдердің ішін ара кездесуі (ведомость);
орыстың әскери шен атаулары (генерал майор, войсвокой старшина, ковалер);
сол кезеңге тән әлеуметтік лексемалар (хан, әмір, әзір, әскер) жиі жұмсалған.
ХІХ ғасырдағы хаттар тілінің лексикасына қатысты осындай тұжырымдарды айтуға болады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы хаттар тіліндегі кейбір өзгешеліктер ғалым Р.Сыздықтың еңбектерінде талданады. Р.Сыздық стильдік ерекшеліктерінің бір белгісі құрметті, жоғары мәртебелі, мейірімді, т.б. сол сияқты құрмет көрсете, сый білдіре арнаған сөздердің татар, түркі жазба әдеби дәстүрінде қалыптасқан жазу мәнеріне сәйкес екендігін айтады. Ондай бірден көзге түсерлік ерекшеліктерінің бірі ғизатлу, хурматлу, мархабатлу, сағадатлу, биік мартабалу, ғинайтлу, құдратлу, шафағатлу тәрізді болып қаратпа сөздер арқылы басталатындығында деп көрсетеді. Және бұл құжаттар тілінде қолданған сөздердің басым көпшілігі қазақ тіліне тән емес, ортаазиялық әдеби тіл мен татар тілдерінікі деген тұжырым жасайды [15, 230-б]. Хат мәтініндегі құдретлу, шафағатлу, мархабатлу, ғизатлу, хұрметлу деген сөздердің барлығы дерлік араб сөздеріне түркі тілдеріне ортақ сын есім тудырушы -лу; -лү жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалған. Демек, мұнан шығатын қорытынды, түркі жазба әдеби дәстүрінде қалыптасқан хат жазу мәнері болған. Онда ең әуелі, өзге тілдердегі сияқты, хат иесінің адресатқа құрмет көрсете, сый білдіре арнаған қаратпа сөздері келеді. Бұл қаратпада қайткенде де эпитеттер болуы керек (хурматлу, ғизатлу, сүйүклү, меһрбанлу т.т.): хурматлу батырлар ... (Махамбет хатынан), хурматлу улұғ мансаблу атамызға, меһрбанлу анамызға; Сізге улұғ хурматлу уа сүйуклу атамызға (Шоқанның хаттарынан), зияда хурметтілеріміз Григорий Николаевич, осындай ардақты ханымымыз Александраға (С.Шомановтың хаттарынан); ғизатлу уа хурматлу болғучы баламыз Халлиолаға... (Құнанбайдың хатынан); Сізге ғизатлу уа хурматлу азиз мұқарам ініміз Халиолла мырзаға... (Абайдың хатынан); зияда ғизатлу уа хурматлу ... Шыңғыс Уали уғлына (Ладыженскийдің хатынан); айналайын шырағым сүйікті Сәмреке (Н.И.Ильминскийдің хатынан).
ХІХ ғасырдағы қазақ тілінде жеке адамдардың бір-біріне жазысқан хаттары санаулы ғана. Солардың ішінде бізге жеткендерінің бірі атақты жауынгер ақын Махамбет Өтемісұлының 1839 жылы жазған хаты. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанның батыс өлкесіндегі халық өмірінде болған елеулі оқиға – Исатай мен Махамбет бастаған шаруалар көтерілісі. Бұл көтеріліс көркем әдебиетте ғана емес, іс-қағаздар тарихында да өз ізін қалдырғанын көреміз. Олардың қатарында Махамбет Өтемісұлының М.Ладыженскийге, Жәңгір ханның Исатай Тайманұлына жазған хаттарынан көре аламыз.
Қарастырылып отырған кезеңдегі іс қағаздарының тілі мен ауызекі тіл арасында да жоғарыдағыдай елеулі өзгешеліктер бірден көзге түседі. Қазіргі қазақ әдеби тілінде қолданылмайтын көне түркілік элементтер басым. Мысалы, академик Р.Сыздықова: Өлеңдері таза қазақша Махамбет Хурматлу батырларға жазған хатында уа, уа һәм, бірлән, білән деген шылаулардың, бек, нечүк деген үстеулер мен есімдіктерді қолданады[15, 231-б],-деп атап көрсетеді. Хат тіліне назар аударсақ,
Әгәр орыс-қазақтан қысаңлық болса, бері қарап көшіңіз. Бір малыңызға назар халқы ғайри уәлият тия қылмас. Һәрнешік орыс турәгә хор болмаңыз. Һәм бүгінде Ғайбала ханның қолында біраз әскер бар. Адай, Табынның тинтәкләрін тиып, зәкәтләрін алатұрғанһәд де узләріңіз біліп тұрғансыз. Һәм де бұ йыл барған алашалар молла Жарылғас білән Ошырты бинің барған иліндән Аллақұли хан бажы һәм зәкәт бірісін де алмады. Һәм ошан күз алашадан алпыш икі үйні қырғыз Хиуадан батырлар шауып кетіп еді, шол малларын да Аллақұли кісі жұмсап, алдыруға ниетленген ирді һәмтілеу халықлары да малының алдын алып келіп берді. Орыстан шығып барған халық хадірсіз ирмәс. һәм сіз халқының да біздің бірлән бір болғаныңызны да Аллақұлихан бек хош уақ болды. Бутән ғайри не язайын? Язғушы ініңіз Мұхамед Утәміш ұғлы дейур біләсіз – Мухамет.
Араб, парсы сөздері жиі қолданылады.
Мысалы, уәлият – (араб) ескі (уилайет). Сөздікте мағынасы былай түсіндіріледі. Облыс, өлке, аймақ, орталықтан алыс жердегі әкімшілік орын, түкпірдегі ел провинция, губерния [82,177-б].
Бажы –(парсы) (бадж) Шекарадан өтетін товарға, малға салынатын алым-салық. (пошлина, налог, дань) [82,40-б].
Зәкәт – (араб) діни. (Зәкат) Ислам дінінің шариғаты бойынша қожа мен молда, хан мен ишандардың пайдасына халықтың мал-мүлкінен жыл сайын алатын алым-салық үлесі т.б.[82,79-б].
Бұл ерекшелік тек Махамбеттің хатында ғана кездеспейді. Сол кезеңдердегі эпистолярлық стиль үлгілеріне жататын құндылықтардан да байқалады.
Абылай сұлтанның Сібір губернаторы Сухаревқа 1745 жылғы жазған хатына талдау жасау барысында лексикалық жағынан даралықтар бар екендігін байқадық.
Хаттың тілі қарапайым және қазіргі оқушыға да толық түсінікті, стилі жартылай ресми ойы айқын, сол дәуірдегі ресми құжаттарға тән шұбалаңқы, күрделі тіркестер кездеспейді, адресатқа арналған ғизатлу, хүрметлу, меруертлу, даулетлу, шәукетлу, барчаға рахмлы тәрізді мадақтау эпитеттерден кейінгі нақты жұмысын баяндауға көшеді. Яғни, мұндағы ең алдымен көзге түсетін хат мәтініне тән ерекшелік – хаттың Ғизатлу хүрмеилу уа меруетлу уа шәукетлу уа барчаға рахымлы улуғ падшаһ хазіретлерінің ғасподин деген сыпайылықты білдіретін мақтау сөздермен басталуы.
Ал Шыңғыстың хаты көбіне жауап түрінде келеді. Хат мәтінінің тіліндегі лексикалық ерекшеліктерге келетін болсақ, Шыңғыс жауап хаттарында орыс сөздерін еркін қолданады. Мысалы, ай аттары орысша берілген. Июль, апрель, май, февраль, сияқты ай аттары, сонымен қатар, адъютант, полковник, портрет, губернатор, блогородное собрание, музыканттар, князь, т.б. орыс сөздері тұнып тұр. Кірме сөздер, орыс тілінен енген, орыс тілі арқылы өзге батыс тілдерінен енген сөздер сол күйінде, қазақ тілінің фонетикалық заңдылықтарының әсерінен өзгеріске түспеген қалпында жұмсалған.
Хат мәтінінде шығыс тілінен енген сөздер мен көне түркілік элементтер де басым. Мысалы, хат мәтінінде шад олдық, көп сәлем айтадұр, бек ыхласты, һеш шама жоқ шад, білан таныстым, жаһаттанып жүр, т.б. түркіше, шағатайша сөздер қазіргі тілімізден өзгеше екендігі бірден көзге түседі. Жырақ жерден жақын көңіл, Хұда ғұмыр берсе, Хұда тағала алды-артын бақытты қылып, хайырын берсін, Хұда есендік берсе, Хұда бұйырса, әмір Алланікі дүр, т.б. мақал, тұрақты тіркестер кездеседі. Р.Сыздықова бұл жөнінде зерттеу еңбегінде айтып өтеді: Ал Шыңғыстың хаттары әлдеқайда түркіше. Мұнда көне ұйғыр жазба тілінен келе жатқан кейбір тұлғалар қолданған: мысалы, бол етістігінің орнына ол варианты: олдың (шад олдық) қыпшақтың ған жұрнақты есімшесінің орнына –мыш аффиксті түрі: ерміш (екен), жазмыш (апрельдің 14 жазмыш хатыңыз) шағатайлық ерсал айладық (сәлемдерімізді ерсал айладық) т.б. шағатайшалап жіберуді жатсынбайды [15, 232-б] дейді.
Шыңғыстың хаты тілек мәнді сөздермен аяқталады. Дәю, әрдайым хұдадан есендіктеріңізді тілеп жазғұш атаң сұлтан түрінде жұмсалған.
Шыңғыстың хатында ай аттары орыс тілінде беріліп, кей кезде өзгертіліп, яғни қазақ тілінің фонетикалық заңдылығына сәйкес жазылады. Мысалы, Сіздің апрельдің 14-інде жазмұш мұбәрак сәлем хатыңызды майдың 27-жолығып, бәршаларымыз шад олдық Немесе Бұ күнде жанарал – губернатор Алматы – Қапалда, үйілдің аяғында қайтпақ.
Хатта төмендегідей ерекшеліктер көзге түседі:
- Ғизатлу уа хұрматлу қаратпа сөздер арқылы басталуы;
- қазіргі әдеби тілімізде қолданыста жоқ көне түркілік һәм шылауының қолданылуы;
- қайтсын, көрсін етістіктеріндегі сын тұлғасының – (қайтсүн, көрсүн) сүн түрінде берілуі ( ерін үндестігіне сәйкес);
- отыз сан есімінің отүз түрінде қолданылуы ;
- осы, бұл есімдіктерінің орнына үшбу сөзінің келуі;
Алхамды лилла, үшбу күнде сау-сәлеметлерміз, өзің көрген жанлар һәммасыдеген қолданыстардың, яғни араб тілінің көрініс беруі.т.б.
Бұл хат алдында келтірілген хатқа қарағанда ұғынықты болу себебі қазақ тілінде көне жазба дәстүрді сақтай отырып жазылғандығында.
Шоқан Уәлиханов, оның әкесі Шыңғыстың, Садуақастардың хаттарында Алхамдилла, иншалла сияқты арабша қыстырмалар, ләкин, һәм, уа ғайыры, аның үчүн(өйткені), жоғса (әйтпесе), емді (енді) сөздері қолданылған. Сондай-ақ, хұдадан есендіктеріңізді тілеп; хұда ғұмыр берсе; хұдай тағала алды-артын бақытты қылып, хайырын берсін; алхамдилла, ахырының хайырын берсін; хұда есендік берсе; хұда бұйырса т.б. тұрақты тіркестер қолданылады. Бұл - ауызекі сөйлеу стиліне тән құбылыс, діни ұғымға байланысты фразеологизмдер.
Ыбырай мен Шоқан хаттарының соңында төмендегідей бағыныштылықты білдіретін сөйлемдер, сөздер жазылған. Сол кездегі патшаға жолданған хаттардың бәрінде кездеседі деуге болады. Мысалы, Садуақас Шормановтың хатында: Сізді дайым хұрметте қалаушы (қазіргі әдеби тілде сізді үнемі құрмет тұтушы болуы керек), Қош, сізді, һам жамағатыңызды құрметтеуші түрінде келеді.
Ф. М. Достоевскийдің Шоқан Уәлихановқа жазған хатының тіліне үңілер болсақ, қазіргі әдеби тілден лексикалық ерекшеліктерді байқаймыз.
Құрметті досым, сіздің хатыңызды маған Александр Николаевич әкеліп тапсырды. Сіз сондай сүйкімді, жылы сөзбен жазыпсыз, хатыңызды оқығанда өзіңізді көргендей болдым. Сіз мені жақсы көремін деп жазыпсыз. Ендеше мен туралап-ақ айтайын, мен сізді жанымдай жақсы көремін. Мен Сізді жақсы көргендей ешуақытта да, ешкімді де, керек десе туған аға- інімді де жақсы көрген емеспін, мұның себебін құдай білсін. Бұл жерде бұған өте көп дәлелдер келтіруге болар еді, бірақ сізді несіне мақтай берейін! Ал, енді, Сіз, қымбатты Уәлиханым, менің ниетімнің таза екендігіне, тегі, ешқандай дәлелсіз- ақ сенетін боларсыз, егер де бұл туралы мен он кітап жазсам да көңілдегінің бәрін түгел жазып тауыса алмас едім, өйткені сезім, тәтті көңіл дегендер түсіндіруге болмайтын нәрселер ғой. Сізбен арбада тұрып қош айтысып айырылысқаннан кейін бәріміз де күні бойы көңілсіз болдық. Біз бүкіл жол бойы Сізді аузымыздан тастамай, білгенімізше мақтай бердік. Япырмай, Сіз бізбен бірге жүрген болсаңыз, қандай жақсы болған болар еді! Сіз Баянауылда көзге түсіп, үлкен әсер еткен болар едіңіз. Кузнецкіде (мұнда мен өзім ғана болдым. И.В. Бұл құпия)- мен өзім досым деп жүргенбір ақылды, сүйкімді, адамгершілігі күшті әйелге Сіз жайында көп- көп әңгімелер айттым. Менің Сізді оған мақтағаным сонша, тіпті ол Сізді, ешуақытта көрмеген болса да, менің сөзіме қарап, өте жаратты, оның себебін, Сіз оны өте тамаша суреттеп жібердіңіз деп маған өзі түсіндірді. Мүмкін бұл тамаша әйелді Сіз бір кезде көріп те қаларсыз және оның достарының да бірі боларсыз, мен де соған тілектеспін. Бұл туралы жазып отырған себебімде осы. Барнауылда мен болып та жарығаным жоқ. Дегенмен бір балда болып, керек адамымның бәрімен дерлік таныстым. Мен көбіне (бес күн) Кузнецкіде тұрдым. Онан соң Змиевада және Локте тұрдым. Демчинский әдеттегісіндей ылғи сықақпен жүрді. Мен оны осы жолы бұрынғыдан да жақсырақ байқадым. Сізге көп нәрселер жазуға болар еді, бірақ оның бәрін хатқа сыйғызуға мүмкін емес. Бір кездерде бұл жөніндегі кейбір сырларды өзіңізде естіп білерсіз, ал, қазір, қапелімде (күтпеген жерден) менің басыма маған дүниенің бәрінен де қымбат болып көрінетін бір нәрсе туралы сонша қайғы, сонша қорқыныш түскен кезде, қазір жалғыз өзімнен басқа ешкім болмай қалған кезде (ал әрекет жасау керек) – мен Сізге өзімнің басты ойымды, көздеген мақсатымды, және екі жылдан аса уақыт жүрегімді өлердей елжіретіп жүрген бір мәселенің бәрін Сізге ашып айтпағаныма өкініп жүрмін! Солай етсем мен бақытты болған болар едім. Қымбатты досым, сүйікті Шоқан Шыңғысұлы, мен Сізге жұмбақ жазып отырмын. Ол жұмбақты шешем демей-ақ қойыңыз, тек менің жолым болуын тілеңіз. Мүмкін осының бәрін жуық арада менің өзімнен- ақ естіп қаларсыз. Мүмкіншілік болса біздікіне тезірек келіңіз, ал апрельден қалушы болмаңыз. Бізге келемін деген ойыңызды өзгертіп қойып жүрмеңіз. Сізді көруге асықпын, ал өзіңіз де зеріге қоймассыз... И. В. сізге сәлем деді; Омбыға қалайша оны қызықтырып, шақырғаныңызды айтты. Ол Сізді жадынан шығармай, Сіз туралы ылғи құрастырып отырады [83,-305-б] .
1. Хатта ауызекі тіл, тұрмыстық лексика көбірек қолданылады;
2. Хат мәтінінде автор баяндаған қоршаған ортада, болмыста жүзеге асатын құбылыс, оқиға, фактілер ойдан шығарылмайды, шынайы түрде беріледі.
3. Белгілі қарым-қатынас хат мәтінінде тікелей жүзеге асады. Ш.Уәлиханов Ф.М.Достоевскийге хат жолдап, содан кейін Ф.М.Достоевский хатына жауап жазады. Арасында белгілі бір қарым-қатынас, яғни, хат жазудағы байланыс бар.
...Сіз Омбыда зерігіп деп жазыпсыз,- әрине, зерігесіз! Сіз менен өзіңіздің қызметіңіз жөнінде ақыл сұрапсыз...
4. Көркем мәтінде уақыт “көркем уақыт” деп аталып, жай уақытқа қарама-қарсы қойылса, яғни, көркем шығармада жай уақыттың иллюзиясы көрініс тапса, хат мәтінінде жай уақыт және уақыт хат жазылып отырған сәтпен байланысты белгіленеді.
( Ф.М.Достоевскийдің Шоқан Уәлихановқа жауап жазған уақыты- Семей қаласы, 14 декабрь,1856 жыл)
5. Хаттың адресаты, адресанты нақты, белгілі адамдар Ш.Уәлиханов пен Ф.М.Достоевский бір- бірімен таныс адамдар. Ал көркем шығармада, көбінесе, автор құбылыс пен фактілерді, оқиға болған жерді нақты айтпай, ойдан шығаруы мүмкін.
6. Хаттағы хабар адресантпен байланысты, оған қатысты хабар.
7. Егер көркем шығармада автор тұтас шығармадағы шындыққа бір ғана, өзіндік көзқараспен қараса, хатта қатаң бір авторлық идея жоқ.
8. Көркем шығармада суреттеу көп қолданса, хат мәтінінде суреттеу өте сирек кездеседі. Суреттеу субъективті авторлық баяндаудан бөлінбей, бірге өмір сүреді, жеке абзацқа мүшеленбейді. Бұл, әсіресе, жеке хаттарға тән. Белгілі бір сапарды баяндап отырушы хат болса,онда қысқа пейзаждық суреттеулер көрініс табады. Пейзаждық суреттеулер үнемі баяндаулармен араласып жүреді және жеке тақырып құрамайды. Эпистолярлық портрет сыртқы келбетті суреттеу кезінде қолданылады.
9. Хат мәтінінің соңғы бөлімдерінде адресантқа тілек айтылады немесе кеңес беріледі. Кейбір кездері адресат ақыл сұрап, оған жауап жазылады.
Сіз менен өзіңіздің қызметіңіз жөнінде және жалпы жағдай жөнінде ақыл сұрапсыз. Менің ойымша: істеп жүрген жұмыстарыңызды тастай көрмеңіз. Сіздің материалдарыңыз көп. Қазақ даласы жайында мақала жазыңыз. Қазақ даласының тұрмысы жөнінде, өзіңіздің жастық шағыңыз және тағы сондайлар жөнінде өзіңіздің запискаларыңыз түрінде бірдеңе жазып бере алсаңыз бәрінен де жақсы болған болар еді.
Европаша толық білім алған ең бірінші қазақ екеніңіз есіңізде болсын. Оның үстіне тағдыр Сізді тамаша адам етіп шығарды. Сондықтан, Сізге артта қалуға болмайды; алған бетіңізден қайтпаңыз, алға ұмтыла беріңіз.... Менің сізге беретін тағы бір (жалпы) кеңесім: аз ойланып, аз толғанып көбірек істеңіз; өзіңіздің келешек қызметіңіздің өрісін кеңейту үшін неден бастасаңызда іске кірісе бастаңыз. Тек құдай жар болсын.
10 Хат мәтінінде қысқартылған, қыстырма сөздер көп кездеседі (ал әрекет жасау керек). Сонымен қатар қысқартылған сөздер хат жолдаушы мен хат алушыға ғана түсінікті болуы мүмкін. И.В. деп кісінің есімі құпия болғандықтан қысқартылған.
11 Хаттан автордың өзіндік стилімен бірге басқа хат мәтініне ұқсамайтын өзіндік ерекшелігі көрінеді.
12 Хаттар бір тақырыпты, көп тақырыпты қамтуы мүмкін. Хатта әр абзац жаңа тақырыпқа құралады.
13) Хаттың бір ерекшелігі автор айтайын деген ойын еш бүкпесіз еркін жеткізе алады.
Хатта алдыңғы мәтіндерге қарағанда фонетикалық даралықтардың көп кездеспеуі хаттың түп нұсқасы орыс тілінде жазылып аударма болғандығының әсері. Сондықтан лексикасында да қазіргі тілімізден дараланатын өзгешеліктер байқалмайды.
Ұлы ағартушы Ш.Уәлихановқа орыстың хат жазысу мәдениеті ерекше ықпал еткендіктен, хаттарын кімге арнап жазуына орай көтерген мәселені, стилін, композициялық құрылысын құбылтып, өзгертіп отырады. Үлкен парасат, азаматтық болмыс, мәдени-ағарту мәселелері – Шоқан Уәлиханов хаттарының алтын діңгегі. Тұрмыстық белгілер ата-анасымен жазысқан хаттардан көрініс береді. Шоқан Уәлиханов хаттарында эпистолярлық жанр табиғатына қатысты түрлі ой түюге жетелейтін ерекшеліктер баршылық.
Ал Ыбырай Алтынсарин хаттары - негізінен, ағартушылық көзқарас жемісі. Б.Әбілқасымов өзінің ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі атты кітабында қазақ тіліндегі Ресми іс- қағаздары стиліне шартты түрде белгілі қоғам қайраткерлерінің хаттарын да жатқызуға болады деп көрсетеді. Ол хаттарды екі топқа бөліп қарастырады. Жанұялық, жартылай ресми мәселелерге арналады. Екінші топтағы хаттардың стилінде де ресми құжаттарға тән белгі, заңдылық, дәстүр қатаң сақталады деп көрсетеді [24,186-б].
ХІХ ғасыр аяғында жазылған Ы.Алтынсаринның хаттарына талдау жасасақ, орыс сөздерінің жиі қолданылғандығын байқаймыз. Хаттарда ай аттары орысша аталуынша беріледі. Бұған қарағанда ХІХ ғасырдың ІІ жартысында қазақ жазба тілінде ай аттарының көне қазақша немесе арабша атауларын орыс календары ығыстырғаны байқалады. Бұл да, сірә, орыс мәдениетінің қазақ даласына күшті әсер ете бастағанының бір куәсі тәрізді. Орыс сөздері жұмсала бастайды: школ, учител.
Араб сөзі үмид – сенім, тілек деген мағынаны береді, сол арабша жазылуын сақтап қолданады [82,179-б]. Қазақша жазылуы – үміт.
Н.И.Ильминскийге жазған хатына үңілсек:
Қыстыгүні рапорт жазғанмын, бірақ оған не дегендерін білмеймін, соны қалай білер екенмін? рапорт сөзі жұмсалған. Хаттарда төмендегідей орыс сөздері қолданылған:
әлеуметтік: писарь, министр, уезд начальнигі, комиссия, семинария директоры , попечитель т.б.
тұрмыстық зат атаулары: скамья,
әскери терминдер: офицер, майор,
Хат мәтінінде образ тудырушы, көріктеуіш құралдар мен фразеологизмдер кәрін тігіп тұр, т.б. Хат соңында тұрақты тіркестер кездеседі. Ыбырайдың хаттарының барлығына дерлік төмендегідей тұрақты тіркестер арқылы аяқталады. Мысалы, Сізге мәңгі берілген қызметшіңіз, Сізге шын берілген қызметшіңіз, Сізге шын көңілмен берілген қызметшіңіз, Сіздің қызметшіңіз, Сізге шын берілген Ы.Алтынсариніңіз, Сізге мәңгі берілген қызметшіңі, бағынышты қызметшіңіз, “Сіздің ұлы мәртебеңіздің бағынышты пендесі”, “сізді шын құрмет тұтатын, мейілінше берілген қызметшіңіз” деген тұрақты бағынышты сөздермен аяқталып отырады.
Ы.Алтынсариннің төмендегі хатына назар аударсақ,
“Бағдұнде алхамдиллә бармыз. Бұл жақтың қары жұқа, малы семіз, бірақ малда да, адамда да сырхау бар. Адам ауруы қарасан, малда сығыр бірлә түйе өліп жатыр.
Мұның бағдұнда жаңа арада учитіл Мазахинден хат жолықтым. Моллалар Бақтұбайның тұрған үйінден қуамын деп машақатланұбдұр. Биұл школда болған уақұтымда Бақтұбай жамағатым бірлә тұрамын деген соң, мен айтұб едүм сол Бақтұбайның осы тұрған фәтерінде тұрұр, оның үчүн учитіл болған адамлар жақын жерде тұрмаса, күн-түн қатынамағы боран-чашын болғанда мүшкіл болса керек деб және осы Бақтұбайның тұрған үйі түбінде школға керек болады деп былтыр школ ачқан уақытында да ауыз (ча) нече рет өзіңізгеде айтұлған сөз еді. Һәр нечік әуелде школының медіресе жайларында болмақына рұқсат берулері рас болса школның өзіне кереклі орынларын алұб дайындалмасқа түбінде де мүмкін емес. Бұл рәуішлі һәр 1 молла һәм ғайри қазақлар күнде біреуі келүб учитіллерге азар берүб жәбірлей берселер, школының да күн көрүб тұрмағы қиұн болса керек.
Соның үчүн хәзірәтүңізден көб өтінемін бұл тығынлықларын кім етүб жүрсе де қойдұрсаңыз еді. Моллалар айтадұмыс шәкірд балалар оқұытуға керек деп сұраб ұарасаұ, медіресеге оқимын деп келген де бір шәкірд жоқ. Мұндан көрінердүр тек школыңа тығызлық беруінің талабы бар екеннігі. Егер бұ тұғрыда сізнің мәслихатұңызңа тоқтамасалар, өтінемін маған тез арада хабар берсеңіз еді. Тиүшілі хакімлерге мұндай кісі басына хакімлік етүб учитіллерге абида беруден құтқарсаңыз еді деб жазұб өтінем екім үчүн кәзірде сізден 1 ақыл сұрамай һәм хабарұңызға еріштірмей бөтен кішілерке білдіруші лайық көрмеген үчүн сәзні бимазалап хат йаздым.
Н.И.Ильминский белгілі себептермен 1858-60 жылдары Орынбор қаласында тұрып, шекара комиссиясы мекемесінде қызмет еткені мәлім. Сол жылдары Н.И.Ильминский қазақ тілін үйренуде үлкен табыстарға жеткен. Соның бір айғағы оның қазақ достарына, оның ішінде Ш.Уәлихановқа жазған хаттары болып табылады. Н.И.Ильминский хаттарында сол тұстағы жазба құжаттарда жиі кездесетін түркі әдеби грамматикалық формалар мен араб- парсы сөздері некен-саяқ ұшырайды. Араб-парсы сөздері: мектеб, кітаб, хәріф, міскін, әкім тәрізді қазақ арасына кең тараған, жалпы халыққа түсінікті сөздер. Татар тіліндегі сөз тіркестерін пайдаланған. Мысалы, көкірегіме тамырын салұб, көңілдерін салұб деген сөз тіркестері қазақ тілінде көкірегіме тамырын жайып, көңілдерін қойып деген мағынаны әсірелеп жеткізу үшін пайдаланған.
Қазақ ұлттық жазба әдеби тілін қалыптастырушы, ұлы ақынымыз Абай Құнанбаевтың хаттарынан да қазіргі әдеби тілімізбен салыстырғанда елеулі өзгешеліктер байқалады. Мысалы, Абайдың Халиуллаға жазған хатында:
Сізге ғизатлу уа хұрматлу ғазиз мүкаррам ініміз Халиулла мырзаға бізки ағаңыз Ибраһимнен дұғай сәлем! Уа һәм барша ата-аналарыңыздан, аға-іні, жеңгелеріңізден көптен-көп дұғай сәлемлер йолладық. Алхамды лилла, үшбу күнде сау-сәлеметлерміз, өзің көрген жанлар һәммасы...
Алхамды лилла, үшбу деген сөздер араб тілінен (дінге қатысты) енген сөз болса, соңғысы бүгінгі қазақ тілінде қолданылмайды. Хатты ақын сол өзі өмір сүрген кезеңдегі хат жазу мәнерін сақтап жазған.
Мысалы, хат мәтіні эпитеттермен келетін қаратпа сөздермен басталатындығы, мәтін ішінде алхамдилла, иншалла, ма бағда, уа филь-ахир сияқты араб тілінен енген қыстырма сөздердің жұмсалуы.
Хаттың аяқталуы да стандарттық үлгіге сай келеді. Мысалы, язғучы пәленше түрінде келуі, сонымен қатар хат соңында кейбір адамдарға сәлем жолдануы. Мысалы Абай хатында Хамритдин молдаға көптен-көп сәлем дегейсіз десе, Шоқанның хаттарында: Н.М.Ядринцевке менен поклон айтыңыз; Нұрида екеумізден Александра Викторовнаға поклон айтыңыз; Жақып жанға сәлем деп аяқталуы сол кезеңдегі эпистолярлық стильдің сипатын танытады.
Абайдың хатында: Алхамды лилла (Әлхамду лилаһ) - Аллаға мадақ, һәммасы – барлығы, фарыз ғайын – парыз, міндет көздері (ораза тұту, садақа сияқты міндеттер), білім бұлағы деген мағынада қолданылған. Хусусындан – турасында, әсіресе деген мәндегі сөз [81, 213-б].
Профессор Ғ.Қалиев, доцент Г.Боранбаеваның Қазақ әдеби тілінің тарихы деген оқу құралында Абай хатының мәтіні берілген. Хат мәтіні соңындағы Ибраһим Құнанбай ұғли даиу білесіз – деген сөйлемдегі даиу сөзі деп деген мағынаны білдіреді.
Дінқарындашылық – дін туысқандық, діні бір - көне түркілік элемент.
Тауфиықты – бақытты, сәтті деген мәнінде.
Сонымен, XVIII ғасырдағы хаттар тілін талдай отырып, лексикалық ерекшелігіне байланысты төмендегідей тұжырым жасауға болады:
- араб-парсы элементтерінің өте көп кездеседі (ғарыз, ғарыз нама, ахуал, ғарыз хал, мәктәбә, күтабтү, кәтаб т.б.);
- Ресейге бағынуына байланысты орыс сөздерінің қолданыла бастайды (генерал, жанарал, гинерал түрінде, кавалер сөзі кауалер, куалер);
- тұрақты эпитеттермен басталады (құдретлу, шафағатлу, мархабатлу, ғизатлу, хұрметлу немесе аса мәртебелі, қымбатты, т.б.);
ХІХ ғасырдың І жартысындағы хаттар тілі лексикасының өзіндік айырмашылығы болды:
- хан, ханзада, ханым, ханша, төре, сұлтан, би, болыс, ақсүйек, кедей, т.б. сөздер жиі қолданылады, алаш сөзі де жиі жұмсалды;
- сөздері түсінікті, осы кезеңге дейінгі талданған хаттар тілімен салыстырғанда қазақ сөздері басым, яғни жалпы халықтық қазақ тілінің лексикасында жазылған;
- араб-парсы сөздері қолданылды;
- орыс сөздері қоғамдағы өзгерістерді танытады;
- осы тұста қазақ қоғамының әлеуметтік және әкімшілік құрылысына байланысты жаңа сөздер әдеби тілімізден орын алды;
-эпистолярлық нұсқалар кітаби тілінде жазылды.
Ал ХХ ғасыр басындағы хат мәтінінің тіліне келсек, онда да кітаби шағатай тілінде жазылған хаттар да болды. Зиялы қауымның көпшілігі өзіне дейінгі эпистолярлық стильге тән жазу үлгісін қолданды.
Лексикалық құрамында араб, парсы, шағатай және бүгінгі түркі тілінің элементі болды. Мысалы, үшбу, бек, офат, бегірек, һәммәсі, һәр т.б. Орыс сөздері де жұмсалды. Мысалы, средняя школа – орта школ, государственная дума – дәулет думасы түрінде кездеседі.
Аталған кезеңдердегі эпистолярлық нұсқаларда кітаби тіл элементтерінің қолданысы басым болды. Кітаби тіл табиғаты Ә.Құрышжановтың ғылыми еңбегінде қарастырылады. Ғалым: Кітаби тіл деген белгілі бір ізден шалыс баспайтын, өз арнасынан ауытқымай, әрдайым жүйелі түрде қолданылатын тіл емес. Ол жыл өткен сайын жаңарып, ішін ара өзгеріске ұшырап отырған. ХХ ғасырдың басындағы кітаби тіл о бастағы қалпынан, қала берді тіпті ХІХ ғасырдың ортасында қолданылған түрінен едәуір өзгеше болған сияқты [84,15] ,- деген тұжырым айтады.
Сол дәуірдегі көркем шығармалардан кітаби шағатай тілі көрініс береді. Кітаби тілдің эпистолярлық туындыларға ғана емес көркем әдебиетімізге де, әдеби тілімізге де елеулі із қалдырғандығы жөнінде ғалымдарымыз атап өтеді: Ескі кітаби тіл дәстүрі қазақ әдеби тілінің барлық кезеңдеріне де әсерін тигізген. Оны қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерінен де, XV-XIX ғасырлардағы әдеби тілден де, жаңа жазба әдеби тілдің негізін салған Абай, Ыбырай шығармаларынан да, тіпті ХХ ғасыр басындағы әдеби тілінен де байқауға болады [85, 175-б].
Демек, хат мәтініндегі кірме сөздердің молдығы кітаби тілдің әсері. Бұл көрініс барлық эпистолярлық нұсқалардың барлығында бірдей емес. Бұл жөнінде академик Р.Сыздықова: Бір ескеретін нәрсе – қазақша хаттардың тілінің бұл көрсетілген стильдік және лексикалық-граматикалық ерекшеліктері барлығында да бірдей емес: біреулерінде түркіше элементтер басым, екіншілері біршама қазақша жазылған деуге болады, үшіншілерінде тіпті орыс сөздері мен обороттары жиірек кездеседі[15, 233-б], -деп көрсетеді.
ХХ ғасыр басындағы хат тілінің тағы бір ерекшелігі - таза қазақ тілінде жазыла бастауы, орыс сөздерінің аз қолданылуы, кейбір интернационалдық терминдердің де қазақшаға аударылып берілуі т.б. Оның себебі қазақ әдеби тілінде көптеген шығармалардың жазылуы, жазба әдеби тіліміздің негізін салушы Абай, Ыбырай шығармаларының кеңінен таралуы, прозаның тууы, публицистика саласының дамуы т.б. эпистолярлық жанрға да өз әсерін тигізбей қоймады.
Ал кеңестік дәуір кезіндегі хат мәтіні тілінің лексикалық ерекшелігін талдайтын болсақ, кірме сөздердің жиілігі, орыс тілінен енген, орыс тілі арқылы басқа тілден енген сөздер, терминдердің молдығымен ерекшеленеді.
Ресми хаттарда терминдер, орыс сөздері, ғылым мен техниканың дамуына байланысты енген сөздер молынан ұшырасады. Мысалы, Камал Смаилов Олжас Сүлейменовке жазған хатында: Строниций- 90 мен цезий бөлініп шығатын плутон ядросы жарылады екен. Олар да бар, басқа да біраз нәрселер бар құрамында. Бірақ олардың бәрі де сол жер астында жарылған жерінде қалады, сол жерде өзіне-өзі бұғалық салып тұншықтырады. Заряд 600 метрдей тереңдікте жартасты- гранитті қыртыс қабатында жарылады да, сол тас қатпарларының арасында қалады, соларға сіңіп жоғалады. Бұл жарылыстың коэффициенті. Бірге тең демек барлық ядролар түгел тізбекті реакцияға түсіп, бәрі де ыдырап кетеді.
...Егер осы қозғалыс болмаса, Курчатов қаласының қақпасы қазақтарға ашылар ма еді, Абыралы ауданы қайта құрылар ма еді, ең бастысы жыл бойына полигон мелшиіп, жарылыстар тоқталар ма еді? Көргендер, түсінгендер мұны біледі, бағалайды., Әрі әлемдік деңгейде қоғамдық қызмет атқару, жер шарын аралап дамыл таппау, әрі ақындық шабытқа ие болу, ірі ғылыми еңбекпен шұғылдану – мұның бәрі бір адамға аз сыбаға, аз міндет емес. Бұл әркімнің қолынан келе бермейді. Бірақ, табиғат сені солай туды да, тағдыр солай ұйғарды. Көтергейсің, шыдайсың... [42,-184-б]-деп хатты аяқтайды. Хатта ғылыми информация айтылса да, хатқа тән коммуникация үзілмейді. Эпистолярлық стильдің мәнеріне сәйкес хаттың соңында алғыс, тілек айтылады. Хатта Камал Смаилов Олжас Сүлейменовке Невада – Семей қозғалысын жүргізгеніне алғысын айтып, ризашылығын білдіреді. Дегенмен, хатта көркем мәтінге тән қолданыстар да кездеседі. Мысалы, өзіне-өзі бұғалық салып тұншықтырады; Курчатов қаласының қақпасы; полигон мелшиіп; Көргендер, түсінгендер; ақындық шабыт.
Қорыта айтсақ, эпистолярлық стильге жататын хат мәтіні тіліндегі лексикалық өзгешеліктер әр кезең тілінен хабар береді. Эпистолярлық ескерткіштер тіліндегі лексикалық ерекшеліктерге араб-парсы сөздерінің жиі жұмсалуын, қазақ жерінің Ресей империясына бағынуына байланысты орыс сөздерінің қолданыла бастауын, тұрақты эпитеттердің жұмсалуын т.б. жатқызуға болады.
2. 3 Грамматикалық ерекшеліктері
Хат мәтініндегі грамматикалық еркшеліктер негізінен қосымшалар мен етістік формаларының аясында байқалады. Хаттың грамматикалық құрылысында кездесетін ерекшеліктер әр кезең нұсқаларында әр қилы сипатта көрінеді.
Ең алдымен Айшуақ ханның хатындағы грамматикалық ерекшеліктерге тоқталсақ,
Сіз ғали нәсіплү саятлыны граф Виктор
Павлович хазратларының ғали жанабларына.
Кіші юз қырғыз – қазағы юртының бән хан хысаблаймын. Бәнім хукмым астында болғушы ішкі сархад жерлерінде сархад тарафында мақам едәшіләр уа ол Кіші юзінің һәр бөлік ұрұғларында хүкмат едеші башлық сұлтанлар, старшиналар уа билер, уа мырзалар, уа батырлар, уа ғайри яхшы адамлар жұмығ юртымызның халайықларының ғам халайықларының тыныш уаастра хатлігі үшүн қылған қол уағдаларын бәнім назарыма тәсілім,едүп, һәм өтініп, сұрайлар...
Мысалы жалғаулықтар және, мен орнына уа, һәм, кейде бірлән қолданылған.
Мәтіндегі сөйлемдердің құрылысындағы ерекшелік, сөйлемдерінің өте ұзақ болып құрылуынан байқалады. Яғни сөйлемдері шұбалаңқы, әр сөйлемнің ара жігін ажырату кейде қиындық тудырады. Ғалым Л.Дүйсенбекованың зерттеулерінде XVIII ғасырдағы ресми іс қағаздар тіліне тән құбылыстар талданып, синтаксистік құрылымның негізгі ерекшелігі – сөйлемдерінің шұбалаңқы, жіктері әрең ажыратылатындай түрде келуі[27,19-б],- деген тұжырым айтылады. Бұл түйінді сол кезеңдегі хат мәтінінен де көрініс беретіндігін атап кетеміз.
Сіз ғали нәсіплү саятлыны граф хазратларымызның сұрамақлықыңызны падышаһ ағзам хазратларының уа керім, уа ғынатларындын мархаматларын ғата қылорға Орынборұхының базар башлұғы Виличконың, ізгу халқы илә сахара жамағатларын еркәләп һәм тұғырылық илә хүкүм қылмақлығы өзінің іжаһадлы ғамхорлықы илә көп замандын бері алысда юрүп саудаға келми тұрған жамағатларны саудаға келтүрүп жұмығ юртамызның аслахқа келүп тыныш уа астрахатқа келуіне деләләт қылмақлықына көре һәм шондайоқ дінімізнің ұлұғы ғызатлұ Ахұнд һәм кәнфединт Әбдуәлфатих Ғабдолслам ұғылы уа Бажыхуанада юргуші Мүрсәлім Бешкора ұғылы өзләрінің өткүр уа зерек фаһымлары илә зияда ғамхорлық қылұп, тағымлікләрі илә кенәш берүп базар башұндын анларға тапсұрылмыш ішләрні кемәянбағы иеріне келтүрүп, бізнің жамағатларымызның анларға махабатлы ағтад қылмақлары илә ішләрімізде қолдаш болмақлықлары үшүн үшбу ішләрі бән хан татықлап дұрсатламәгім илә таптұрамын өзімні һәм барша жамағтларымны һәр заманда сіз мархаматлү саятлыны граф хазратымызның ізгүлік саясында сағынып рузгәр кешірмәгімізні қаламан (Айшуақ ханның хаты).
Хат мәтініндегі грамматикалық ерекшеліктер төмендегідей:
- сөйлемнің тым ұзын, созылыңқы келуі;
- Уа – жалғаулығы көбірек қолданылған;
- құжаттағы сөздердің көбіне жуық араб, парсы, көне түркі сөздері болғандықтан оқуға, түсінуге қиындық туғызады және кейбір лексемаларды мәтін ішінде ғана тани аламыз;
- көптік жалғауының қолданылуына да қазіргі тілмен салыстырғанда елеулі өзгешелік байқалады. Мысалы, сұлтанлар, старшиналар уа билер, уа мырзалар, уа батырлар, уа ғайри яхшы адамлар;...
-дар көптік жалғауының орнына –лар жалғауының жұмсалуы.
- сұрайлар – бүгінде активті түрде қолданылатын сұрайды деген етістікке көптік жалғауы жалғанған;
- септік жалғаулардың қолданысында тағы төмендегідей ерекшелік байқалады. Мысалы, ілік септігі –дің түрінде жұмсалмай, -ім түрінде жалғанған;
- табыс септігі жалаң - ы түрінде келеді.
- есімшенің ған ген формасының -мышміш түрінде келуі (тапсұрылмыш)
Ғалым Р.Сыздық - мыш тұлғасының шағатай тіліне тән жұрнақ екендігін, түркі жазба әдеби тілінен әріден келе жатқан қолданыстар болып саналатындығын айтады [86, 100-б], ал Л.Дүйсембекова құжаттар тілінде есімшенің –ған жұрнағының орнына –мыш түрі жиі қолданғандығын тілге тиек етеді [27,19-б].
- көптік жалғауы тұлғасы -лар хатта -ләр түрінде жұмсалып, жуан, жіңішке түбірлі сөздердің барлығына жалғана береді. Сонымен қоса, дыбыс үндестігіне де бағынбайды.
- көптік жалғауының -лар вариантының ғана қолданылуы, кей жерлерде -ләр түрінде келуі (өзләрінің) – түркілік болып табылады. Ғалым М.Томанов: Түркі тілдерінің бәрінде – лар аффиксінің сингормониялық варианттары бар. Әзірбайжан, құмық, ноғай, түркімен, түрік, ұйғыр тілдерінде көптік жалғау – л дыбысынан басталады да, екі вариантты болады (лар, лер, ләр) [77, 104-б],-деп тұжырымдайды. Сонымен қатар, ғалым татар тілінде де лар, ләр, нәр түрінде қолданылатындығын да айтады [77, 104-б].
Хат тілінде кездескен көптік жалғауы - лар түрінде ғана жұмсалуы көне түркілік әдебиеттің әсері;
- мақсатты, ниетті келер шақ - қылмақлары, болмақлықлары, т.б түрінде жұмсалған. Қазақ тілінде бұл төмендегідей тәсілдер арқылы жасалады: қылмақпын, болмақпын, қылмақсың, болмақсың, қылмақ,болмақ, қылмақпыз, қылмақсыздар, қылмақ.
- мақсатты келер шақ - мақ тұлғасы арқылы берілген;
- ілік септігінің – ның варианты ғана ұшырасады. Мысалы, хазратымызның, юртамызның, дінімізнің т.б. Қазақ және жалпы қыпшақ тілдеріндегі түрі ықпал заңдылығының нәтижесінде дауыссыз дыбыстар ыңғайында үш түрлі болып келеді;
- табыс септігінің -н-варианты кездеседі. Мысалы, ғынатылар ындын мархаматларын жамағатларын, жамағатларымны, кешірмәгімізні, өзімні, сізләрні, кешірмәгімізні т.б. Бұл жөнінде түркітанушы ғалым М.Томанов: Табыс септіктің түркі тілдерінде қолданылатын қосымшаларының барлығы -ны-ні вариантының айналасында топталады. Түркі тілдерінің бәрінде қазақ тіліндегі сияқты тәуелдіктің ІІІ жағындағы сөзге табыс жалғауы –ын түрінде жалғанады [77, 88-б] дейді. Табыс септігінің осындай тұлғада қолданылуын көне түркілік деп танимыз.
Айшуақ ханның хатында келтүрүп, берүп, юрүп, өткүр, т.б. түрінде келеді. Қазіргі түркі тілдерімен салыстырғанда, көне түркі тілінде көсемшенің тұлғалары мол болғанға ұқсайды. Осы күні қолданылатын көсемшелік тұлғалар ол тілде түгел бар... Айталық, ескі жазбалар тілінде істің, әрекеттің мақсатын, себебін білдіру мәнінде көбінесе -у, -ү, -ы тұлғалары қолданылса, қазіргі тілде осы мағыналар -а, -е, -й көсемшелерімен беріледі [77, 154-б]. Хат мәтінінде қолданылған көсемшенің – ү тұлғасы көнеден қалған. Ол қолданыстар бүгінгі әдеби тілімізде кездеспейді. Ал ескерткіштер тілінде -ұү; -а-е; -ып-іп; -ұп-үп жұрнақтардың көсемше жасайтындығы, көсемшенің жұрнақтары көне, орта түркі ескерткіштерінің тілінде қазіргі тіліміздегіден әлдеқайда мол болғандығын ғалымдар еңбектерінде дәлелденген.
Мархаматлұ сұлтанымыз ғызатлұ сұлтан Шұға Нұрғали ұғлы деп басталатын хат Бөкей ордасы сұлтандары мен старшындарының сұлтан Шөке Нұрғали ұлына жазған хатында грамматикалық даралықтар кездеседі.
Қазіргі әдеби тіл жүйесінен ерекшеленетіндей жайттар, негізінен, дүр, мыш, лар, қосымшаларымен қатар, уа, һәм, бірлән, илән, илә шылауларымен байланысты. Мысалы, Нешүкдұр кім аңа ол ұлұғ император ағзам хазратларұндан тапшырұлмышдұр, өзі илә бір тұғма інісі сұлтан шұғай Нұрғали ұғлы һәр қаю қырғыз-қазақларұндан шоның үшүн сұлтанларұндан, старшиналарұндан уа биләрұндан уа һәм күллі қырғыз-қазақларұндан башарақ қадыр-хұрмет қылмақ үшүн дәстүр бойынша. Нешүкдұр кім ол хан Бөкей Нұрғали ұғлының өсиеті бойынша бізләр баршаларұмыз бір юркәдән риза болұп қыламыз мақболландұрдұқ өзләріміздің инабатлұ кепіллік хатымыз бірлән ол өсиетні тахқық уағдамыз илә бізләр сақламақға алұштұрмайынша.
Уа, һәм – шылаулары және ыңғайластық шылауының қызметін атқарған. Қатар келіп, сондай-ақ шылауының мағынасын береді.
Һәм жалғауы осы кезеңдегі хат мәтіндерінде жиі қолданыс тапқан. Т.Қордабаев: һәм – түркі тіліне парсы тілінен ауысқан салаластырушы жалғаулық. Бұл да уа жалғаулығы сияқты көне жазу нұсқаларында өте жиі қолданылып келеді,-дейді. Сонымен қатар ғалым аталған жұрнақтың синтаксистік қызметі бірыңғай мүшелерді және салалас құрмалас сөйлем компоненттерін бір-бірімен салыстыра байланыстыру болған [73, 102-б],-деп анықтайды.
Илә -және деген шылау орнына жұмсалса, бірлән шылауы есім сөзден кейін келіп көмектес септігі қызметінде жұмсалады.
Хатта -дүр қосымшасының жұмсалуы басым. Мысалы, Нешүкдұр, тапшырұлмышдұр, мақболландұрдұқ - соңғы екі сөзде баяндауыштық мағына береді.
-дұр қосымшасы Шыңғыстың хатында да ұшырасады. Мысалы, Адъютант Соколов, Клименко һам Кривоногов көп сәлем айтадұр. Хатта дұр қосымшасы әр түрлі сөз табына жалғанып, баршасына да баяндауыштық (предикаттық) мағына беріп, сөйлем аяғын тиянақтап тұр. XVIII ғасырдағы ресми құжаттар тілін арнайы зерттеген ғалым Л.Дүйсенбекова құжаттар тілінде үшінші жақ жіктік тұлғада – дүр формантының жұмсалатындығын айтады [27,19-б].
Дұрдүр қосымшалары көне ескерткіштер тілінде, сондай-ақ, халық ауыз әдебиетінде, шығыс халықтары әдебиетінде ұшырасады. Мысалы, Таһир-Зуһра жырын алып қарар болсақ,
Бір ой қылсам керек-дүр,
Жұртым жисам керек –дүр.
Қызым қосым Таһирға,
Тойын қылсам керек-дүр[87, 201-б].
Қырғыз-қазақларұндан, старшиналарұндан уа биләрұндан уа һәм күллі қырғыз-қазақларұндан – деген сөздерге жалғанған қосымша шығыс септігінің жалғауы. Ғалым М.Томанов Б.А. Серебренниковтің пікіріне қосыла отырып: -дан құрамын тарихи тұрғыдан былай түсінуге болады:-да істің статикалық (қозғалыссыз) мекенін (локатив) білдіреді де, -н істің бағытын (латив) білдіреді [76, 46-б] ,- деген тұжырым айтады. Хат мәтініндегі дан тұлғасы шығыс септігінің жалғауы, хатта тан варианты ұшыраспайды.
Қайыпханның жоңғарларға қарсы бірлесіп аттану үшін әскер жіберу туралы өтініш жасап император І Петрге жазған хаты ( 1718 жыл 10 желтоқсан). Хаттың синтаксистік құрылымына келсек, сөйлемдер үтір арқылы ерекшеленіп, құрмалас сөйлемдермен беріледі. Яғни ой жалғастығына байланысты сөйлемдер құрмаласып беріледі. Және де ұлы мәртебелі патша Сізден өтінемін, Сіздің жауыңыз қоңтайшыға аттанғым келеді және қазір одан басқа ешкіммен соғысқым жоқ. Ал егер ұлы мәртебелі Сіз, әмір берсеңіз, бізге рұқсат етсеңіз, Сіз өзіңіз оған, қоңтайшыға қарсы және бізге көмек етіп әскери адамдар жіберуге нұсқау берсеңіз және ол әскери адамдардың қандай уақытта жіберілетіні туралы бізге тездетіп ведомость жіберсеңіз, сол мерзімде бізде бәрін алып шығамыз және ондай жауды, құдайдың рахымымен, тас-талқан еткіміз келеді. Берілген мәтін құрмалас салалас сөйлем арқылы берілген. Синтаксистік ерекшелігі – сөйлемдерінің шұбалаңқы, жіктері әрең ажыратылатындай түрде келуінен көрінеді.
Сіз - жіктеу есімдігі жұмсалуы, сонымен қатар, жіктік жалғауының ІІ жақ сыпайы түрінің қолданылуы сол кезеңдегі эпистолярлық стильге тән құбылыс болып табылады.
Шоқанның әкесі Шыңғыс пен Садуақастардың хаттарында да осы типтес ерекшеліктер байқалады: бұларда да алхамдлилла, иншалла, сияқты арабша қыстырмалар, ләкин, һәм, уа, ғайри, аның үчүн (өйткені шылауының орнына), жоғса (әйтпесе), емді (енді), һаммасы деген қазақ тіліне жат шылаулармен қатар үстеу, есімдіктер қолданылған. Ләкин, һәм, уа – шылаулары сол кезеңде белсенді қолданыста болған. Шыңғыстың хатында: Сіздің апрельдің 14-інде жазмұш мұбәрак сәлем хатыңызды майдың 27-інде жолығып, бәршаларымыз шад олдық.
Хат тіліндегі өткен шақтың түрі – мыш -міш жұрнағы арқылы жасалады. Б.Шағырова М. Қашқаридың Диуани лұғат-ит-түрк сөздігінің тілін талдай отырып: -мыш, міш жұрнағының беретін мағынасы – болжалдылық немесе баяндаушылық мағына. Айтушы іс-әрекеттің қалай болғанын өз көзімен көрмейді, бірақ іс-әрекеттің болып өткенін хабарлайды. Мысалы:
Ол бармаш - ол барыпты, мен оның барғанын көре алмадым.
Ол кeлмiш - ол келіпті, мен оның келгендігін көре алмадым.
Қазіргі қазақ әдеби тіл нормасында - мыш - міс жоғарыдағы мысалдардағыдай қолданылмайды, бірақ бұл қолданыс із-түзсiз жоғалып кетпеген. Ауыз әдебиеті үлгілерінде, көркем әдеби тілде айтыпты-мыс, сөйлепті-міс түрінде кездеседі. Сондай-ақ, - мыш - міш – өткен шақтық есімшені білдіретін тұлға. Біздің қазіргі тіліміздегі келген адам-келміш ер, барған адам - бармыш ер болып айтылған ,- дейді [88,13-б].
Біздің талдауымыздың нысаны болып отырған хат мәтінінің (Айшуақ хан, Шыңғыстың Шоқанға жазған хаты) тілінде ұшырасатын – мыш, - міш қосымшалары көне түркілік, яғни хат тілінде түркі әдеби тіл дәстүрін сақталған. Көне түркі, орта түркі жазба ескерткіштерінде -мыш -міш аффиксі өткен шақтық есімшені білдіреді. Біз сөз етіп отырған хат тілінде ол болжалды өткен шақтық мағынаны да білдіреді. Шыңғыс хатында: Анда Кенесары балалары бірге ерміш.
- Мыш -міш: -мыш - міш, -мыс -міс қосымшасы іс-әрекеттің айтушы болмаған уақытта, өткен шақта болғандығынан хабардар етеді.
Айтушының өз көзімен көрмегендігін аса анық еместігін аңғартып тұрады. Қазіргі қазақ тіліндегі ежелгі өткен шақтың мағынасымен сәйкес келсе, екіншіден, -мыш-міш, -мыс -міс аффиксі мүлде сөздiк қордан шығып қалған жоқ, ауыз әдебиетi үлгiлерiнде де, әдеби тілде де, ауызекі тілде де демеулік шылау түрінде ұшырасады.
Мысалы: Қаладан үлкен уәкіл келіпті-міс. Сондай-ақ қазіргі қазақ тіліндегі тұрмыс, болмыс т.б. сөздерінің жасалуы да осы жұрнақтан шыққан деуімізге болады. -мыш - міш аффиксінің хат тілінде қолданылуының бір ерекшелігі – етістіктің түбіріне жалғанып, есім сөздердің алдынан келуі арқылы сындық сипатқа ие болуы. Мысалы: жазмұш мұбәрак сәлем хатыңыз.
Бұл тұста біз зерттеуші А.Егеубаевтың -мыш -міш жұрнағының қазіргі қазақ тіліндегі бармақ, келмек сөздерінің мағыналарына сәйкес келетіні туралы айтқан пікірін қуаттаймыз [89,153-б].
Көне құндылықтардағы мыш-міш тұлғасының сипаты көптеген ғалымдар еңбектерінде талданады: Прошедшее время глагола имеет еще два показателя: - мыш - миш и т.д. Они присоединяются к концу слова. [- мыш - миш и т.д.] выступают также и как показатели имени действующего лица [т.е. причастия действительного залога]. Например, [в ед.ч.]: калмиш [он пришел], катмши [он ушел],йатмыш [он лег спать]; во мн.ч. : калмишлар [они пришли], катмишлар [ониушли], йатмышлар (они легли спать) [90, 207-б] Құтадғу білікте де - мыш - міш арқылы жасалған етістік өткен шақтық есімше, болжалды өткен шақ, анықтауыш сипаттылық қызметінде қолданыста болған [90, 106-б].
XIX ғасырдың II жартысындағы қазақша эпистолярлық стильдің бір белгісі ақын Махамбет хаттарынан байқалады. Ақынның Хурматлу батырларға жазған хатында:
- уа, уа һәм, бірлән, білән деген шылаулар, бек, нечүк деген үстеулер мен есімдіктерді қолданылған;
-еді, емес деген көмекші етістіктері кейде ерді, ермәс түрінде көне ұйғыр жазба дәстүрінен келе жатқан тұлғада жазылған;
- кейде шығыс септіктің көне ұйғырлық тұлғасы -дын-дін жалғаулы түрін де, көсемшенің дейүр тұлғасы жұмсалған (бұндын соң, сәлемдеріміздің соңыра);
-сөз басында келетін ж-ның орнына й-ді жазу ерекшелігі орын алған (йыл, йолланды, йазғучы, Иармухамбет, йазайын);
- септік жалғауларына келгенде, дыбыс заңдарын сақтамайды: үйні, жайсызлығы, йуртының, сізләрнің т.б.;
- хат мәтініндегі алатурған, алтмыш, бірісін деген тұлғалар қазіргі қазақ тілінде кездеспейді.
- жіктеу есімдігі мен, маған тұлғасында емес, бән, бәңә түрінде келген;
- ш дыбысы естілетін сөздер ч әрпімен жазылған (чауыб, алача); және с келетін жерлерде ш әрпі таңбаланған (йумшап, шул, кіші);
-араб-парсы сөздері түпнұсқаша жазылған.
-араб графикасымен жарияланған қосымшалардың қазақ тіліне тән фонетикалық варианттары кейде еленбейді, нәтижесінде көптік жалғау тек –лар түрінде, табыс септік –ны, ілік септік -ның, жатыс -та, шығыс -нан түрінде беріледі: оқуны, қазақлар, адамлар, арызлар, мекемелерні.
Шыңғыстың хатында: Өздеріміз үшбу күнде дуаннан елге қайтпаққа тұрмыз. Военный губернатор келіп, ревиз қылып, һам бізге, Ғафарға, Табай баласы Тастенге сайлау қылдырып, бәрша жұрттар бір иттифақта болып, үшімізді алмастырмайынша өз орындарымызға қойдылар...
- үшбу – сілтеу есімдігі жұмсалады;
-етістік -ұр, үр (Хұда ғұмыр берсе – көп алысқа барур)формасында кездеседі. Бұл формалар қазіргі әдеби тілімізде -ар,-ер, тұлғалы есімше мағынасында жиі қолданылады. Хат тіліндегі -үп, -ұп, -уп - тұлғасымен келген көсемшенің барлығы қазақ тіліндегі - ып, - іп, - п жұрнақты көсемшеге сәйкес келеді. Атқаратын қызметтері де - ып, - іп, - п жұрнақты көсемшемен мағыналас.
Ал қайтпаққа тұрмыз етістігіне келсек, бүгінгі қазақ әдеби тілінде қалау рай көмекші етістігінің жәрдемімен қайтқалы тұрмыз түрінде жұмсалады.
Көмектес септігінің орнына бірлән, білан – шылауының жұмсалу құбылысы бұл хат мәтінінде де кездеседі. Мысалы, Банабан тез Омбыға өзім бірлән алып барсам керек, Өзі барша жамағатлары білан Баян-Аула, Қарқаралыға кетті, Анда адъютант Фридрихс білан таныстым Шыңғыстың хатында бірлан, білан түрінде келген шылау көмектес септігінің қызметін атқарған. Көне ескерткіштер тілінде бірлан, біле шылауының жұмсалуы орын алғандығы жөнінде ғылыми еңбектерде айтылады. Мысалы, Махмуд Қашқаридың Диван луғат ат-түрк атты еңбегінде кездеседі: Қыш йай біле тоғушты, қыңыр көзін бақышты (Қыс пен жаз тоғысты, қыңыр көзбен бағысты) [88,164-б].
Қазіргі қазақ тіліндегі көмектес септігінің –мен-бен-пен жалғаулары қазіргі түркі тілдерінің ішінде өзбек тілінің қыпшақ диалектісінде ғана айтылады. Жоғарыдағы хат мәтініндегі сол кезде белсенді қолданылған бірлән шылауының қосымшаға айналуы жайлы М.Томанов былай дейді: Қазақ тіліндегі көмектес септік мәннің бәрілу жолдары қазіргі түркі тілдерінде әр түрлі болып келеді. ...1.-мен (-пен);-бен (бенен), 2.-ла,ло 3.-ба,-па, ма.4.-была,-пыла,, -мыла. 5. –пала,-палан. 6.-бан,-ман,-пан. 7.-дан, тан, нан, быпаң, мынау 8.-дан, нан. Бірлікті, құралдықты білдірудің тәсілі болып табылатын бұл қосымшалар қазіргі өзбек тілінде, басқа тілдерде де айтылатын білә (білән, бірлән) шылау сөзінің әр түрлі өзгерістері нәтижесінде қалыптасқан [76, 91-б].
Көне түркі тілінде қазақ тіліндегі - мен септік жалғауы мен басқа түркі тілдеріндегі біле шылауының мәнін беретін арнайы жалғау -ын, ін, н тұлғасы айтылған. Алайда бұл тұлға ескерткіштер тілінде бірле шылау сөзімен жарысы қолданылған [76, 93-б]. Демек, хат тілінде қолданылған білән, білә шылаулары көне түркілік болып табылады.
Сол кездегі көркем шығармалар тілінде де осы тұлғаның белсенді қолданыста болғандығына мысал келтірсек, Т.Жомартбаевтың Қыз көрелік романында: Сонда Ғайникамал бір неше күнлер пароход бірлән жүріп... Ижтихад бірлән оқып... т.б
Синтаксистік ерекшелігіне хатта инверсияның жиі қолданылғандығын атауға болады. Хат мәтініне үңілсек, Осиповке сәлем айтыңыз, жолыққандай болса; Полковой Шишкович (сен туралы) маған сәлем айтыпты, қуаныш қылып; т.б. Шоқанның хатында да сөйлемдегі сөздердің қазіргі қазақ тіліндегі сөйлемдермен салыстырғанда инверсияға құрылған. Мысалы, Керек соңғыны жазбақ түрінде құрылған.
ХІХ ғасыр аяғындағы хаттарға келер болсақ, Шоқанның, Ы.Алтынсариннің Н.И.Ильминскийге жазған хаттарында грамматикалық өзгешеліктер жоғарыда талданған хаттарға қарағанда аз. Шоқанның хаттарында: Әгәрде басылса бізге хат жазып хабарландырыңыз – хабарлаңыз, Сіздерге көп-көп сәлем көндіреді (көндіреді –жолдады, айтты, жіберді деген мағынада қолданылған) т.б. ерекшеліктер аңғарылады.
ХІХ ғасыр соңындағы хаттар тілі қазіргі әдеби тілімізден көп айырмашылығы жоқ. Қарастырылып отырылған кезеңдердегі хат тілінде етістіктің сыпайы түрі жиі қолданылады. Р.Сыздықованың пікірінше, етістіктің сыпайы түрде -ңыз, -ңіз, -сіз, -сыз жалғауымен жіктеліп қолданылуы XIX ғасырдың қазақ әдеби тілінде белсенді түрде жүзеге аса бастады [15, 50-б]. Олай болса, осы кезеңдегі хат тілінде ІI жақтың сыпайы түрінің жиі ұшырауы тарихи заңды құбылыс.
Сондай-ақ бұйрық райдың ІІ жақ сыпайы түрлері жұмсалады. Мысалы, хауп қылмаңыз, түзік жазыңыз, іздеп қараңыз, сөйлесіп көріңізші, айтыңызшы, хабарласуыңызға болмас па екен т.б. түрінде кездеседі. Бұл құбылысты сол кезеңдегі эпистолярлық стиль үлгісі деп танимыз. Себебі, Абайдың хатында інісіне де сіз жіктеу есімдігі мен етістіктің сыпайы түрлері жұмсалады.
Абайдың інісі Халиуллаға жазған хатынан эпистолярлық стильге тән жазу мәнерін көреміз. Абайдың қазақ әдеби тілі даму тарихындағы алатын орны туралы қазіргі қоғамдық ой-пікірімізде негізгі бір тұжырым бар, ол: Абай – қазақтың жазба әдеби тілінің ірге тасын қалаушы деген қағида[91, 21-б],- дейді ғалым Р.Сыздық. Өлеңдерін таза қазақша жазатын ақынның хатты эпистолярлық стиль үлгісімен жазғандығын көреміз. Сонымен бірге, сол кезеңде эпистолярлық стильдің жазу мәнерінің болғандығымен түсіндіреміз. Мысалы, Сізге, ғизатлу уа хұрматлу ғазиз мүккарам ініміз Халлиулла мырзаға, бізки ағаңыз Ибраһимнен дұғай сәлем! және Уа һәм ата-аналарыңыздан, аға-іні, жеңгелеріңізден көптен-көп дұғай сәлемлер йолдадық. Алхамды лилла, үшбу күнде сау-сәлеметлерміз өзің көрген жандар һәммасы. Уа қана бізге хат йазған Қамаридден моллаға көптен-көп сәлем дегейсіз. Жоғарыдағы талданған хаттардан көп грамматикалық айырмашылығы жоқ.
Ы.Алтынсариннің хаттарындағы грамматика саласына қатысты ерекшеліктерге көз жіберсек, әр тұста өзіндік тіл һәм, бірлә, дүр жалғау- шылаулары кездесіп отырады. Бірер жерде етістіктің шартты рай формаларынан кейін –лар, -лер көптік жалғауларының жалғану фактісі бар. Мысалы: Күнде біреу келүб жәбірлей берселер... немесе сізнің мәслихатыңызға тоқтамасалар....
Бұл арада –лар, -лер қосымшасы басқа бір тілге еліктеуден емес, субъектінің көптігін білдіру мақсатында әдейі қолданылған. Сол кездегі жазба тіл нормасына сәйкес қазіргі себебі, сосын, соңында, жайлы (туралы) көмекші сөздердің орнына аның үчүн, соның үчүн, рәуілші, тұғрұда сөздері қолданылған. Сондай-ақ қазіргі –у формалы тұйық рай етістікке керек, үшін, көмекші сөздерінің қосылуы арқылы берілетін етістік мағынасы хатта мақ+ үчүн, мақ +керек формалары арқылы берілген. Есімшенің -ар-р-ер формалары да мұнда –ұр-үр түрінде кездеседі. Мысалы, мен айтұб едүм сол Бақтұбайның осы тұрған фәтерінде тұрұр, оның үчүн учитіл болған адамлар жақын жерде тұрмаса, күн-түн қатынамағы боран-чашын болғанда мүшкіл болса керек деб. Хаттың лексикасы негізінен қазақтың байырғы сөздерінен тұрады. Қазіргі тіл нормасы тұрғысынан ашып қарағанда, көнерген,диалектіге тән бірен-саран сөздер бар. Мысалы, еріштіру сөзі- көне түркі жазба ескерткіштерінде кездестіру мағынасында ұшырайды. Жамағат (туысқан) (машақатланұбдұр), азар беру (мазасын алу), жайлары (үйлері), рәуішлі (сықылды). Терминдік мағынадағы школ, учитіл, ғинуар, фәтер сөздерін, басқа бір-ақ жерде ренжіту мағынасында орыстың обида сөзін қолданыпты. Ол да стильдік мақсатта айтайын деген ойын әсерлі жеткізу ыңғайында қолданылса керек.
Қазіргі қазақ әдеби тілінен шығып қалған һәм, мыш, дүр, ләкин, уа сияқты көне әдеби тілінен тән формалары Айқапжурналында жиі қолданылып отырады [38, 145-б] ,- деген тұжырым аталған бірліктердің тек эпистолярлық жазбаларда ғана емес ХХ ғасыр басындағы басылымдардан да орын алған құбылыс екендігін дәлелдейді.
Қорыта айтқанда, қарастырылып отырылған кезеңдегі эпистолярлық стильге жататын хат мәтіндеріндегі грамматикалық ерекшеліктері барлығында бірдей емес. Бірінде көне түркілік элементтер басым болса, екінші хатта орыс сөздері қолданылған. Енді бірінде қазіргі қазақ әдеби тілінен дараланатын грамматикалық ерекшеліктер көзге түспейді.
2.4 Көркем шығармадағы эпистолярлық стильдің көрінісі
Орыс әдебиетінде эпистолярлық стильде жазылған көркем шығармалар тілі ғалымдар зерттеулерінің нысаны болды. Мысалы, Г.С.Журавлева Эпистолярные контексты в Гистории о российском кавалере Александре атты мақаласында эпистолярлық жанрда жазылған көркем туындының тілдік ерекшеліктеріне мән береді [92, 189-199-бб].
Қазақтың көркем шығармаларынан эпистолярлық стильдің үлгісін кездестіруге болады. Қазақ әдебиетінде де эпистолярлық жанрға жататын көркем туындылар кездеседі.
Ы.Алтынсариннің Балғожа бидің баласына жазған хаты деген өлең түрінде жазылған хаты бар.
Үміт еткен көзімнің нұры балам,
Жаныңа жәрдем берсін құдай тағалам.
Атаң мұнда енеңмен есен-аман,
Сүйіп сәлем жазады бүгін саған.
Атаңды сағындым деп асығарсың,
Сабаққа көңіл бөлсең басыларсың;
Ата-анаңды өнер білсең асырарсың,
Надан боп білмей қалсаң аһ ұрарсың [79, 9-б]
Өлеңнің үміт еткен көзімнің нұры балам деп басталуынан хаттың эпитетті тіркестер арқылы жазылу мәнерін көреміз. Хат эпистолярлық стильге тән сөз қолданыстар арқылы басталады.
Соғыс кезінде майданнан хат немесе елден майданға хат өлең түрінде жазылған. Төмендегі хат өлең жолдары арқылы сол кезеңдегі елдің жайы мен майдандағы қазақтардың тағдыры суреттеледі. Хат түрінде жазылған өлеңдер біршама. Мысалы, Омар Шипиннің Губернатор келгенде, Құбаша ақынның Әбдірахман Иманқұл ұлына жазған хаты, Әбдірахманның Құбашаға қайтарған жауап хаты деген өлеңдер жатады, т.б. шығармаларды айтуға болады.
Құбаша ақынның Әбдірахман Иманқұл ұлына жазған хаты деген өлеңінде Құбаша елдің июнь жарлығын естіп, оған қарсы көтеріліс жасағалы тұрғанын хабарлайды. Хат түріндегі өлеңдердің тілі жатық. Көпшілік қауымға түсінікті. Араб-парсы тілімен шұбарланбаған. Қарапайым, ауызекі стильде жазылған. Көріктеуіш құралдар, троп түрлері аз қолданылған. Мақал-мәтел, фразеологизмдер де аз жұмсалған Орыс сөздері кездеседі, көбінесе әскери терминдер, патшаның шеніне қатысты атаулар, техникаға байланысты атаулар т.б. сөздер болып келеді. Хаттан үзінді келтірер болсақ,
Бозбалалар бұланды,
Қайрат тасып нұрланды;
Айнымасқа анттасып,
Шалып жатыр құрбанды.
Немесе
Аманкелді еріңнен
Кісілер келіп қозғалды.
Кел бауырым дегенде,
Келмей бұған кім қалды.
Тәуекелге бел байлап,
Бір ниетте тұрғанда [93, 74-б] ,- деп суреттейді.
Өлеңнен байқағанымыз, эпистолярлық стильде жазылған. Эпистолярлық стиль ауызекі стильге өте жақын, өлеңде айқындауыш, айшықтау т.б. көріктеу құралдары қолданылмаған. Ауызекі стильде оқиғаны баяндап тұр.
Ырық бұзғыштар ұрланды,
Орысқа қашып шырмалды.
Айтқанына жан ермей,
Ордасы босап бір қалды.
Ендігі хабар сіздікі,
Біз білдірдік бұл жайды.-деп толғайды ақын, ел басқарған би-болыстарды халықтың қолдамай отырғандығын баяндайды. .
Әбдірахманның Құбашаға қайтарған жауап хаты
Әбдірахман да өз елінің көтеріліске әзірленіп жатқандығын хабарлайды. Бұл жауап хаттың тілі де қарапайым, көпшілік қауымға түсінікті, кірме сөздер аз, көріктеу, айшықтау құралдарына көп сүйенбеген. Эпистолярлық стиль үлгісінде жазылған өлең хаттан тағы мысал келтірер болсақ,
Біздің ерлер санаулы
Аттары сайлы жараулы,
Жал құйрығы тараулы,
Ұйқысы қашқан ораулы.
Бізден де қашты қалаға
Бірлі - жарлы бояулы.
Бұл тілектің жолынан
Қалатын жан аяулы [93, 75-б].
Сонымен, хат-хабар түрінде шығарылған жырларда ақындар ауызекі сөйлеу стилінде жазған деуге болады. Көріктеуіш құралдар, троп түрлері, образды сөз қолданыстар, сондай-ақ, сөздің ауыспалы мағыналары, синоним, омоним, антонимдер де сирек қолданылған.
Аттары сайлы жараулы,
Жал құйрығы тараулы деген тәрізді ауыз әдебиетінде кездесетін тұрақты қолданыстар ұшырасады.
Көркем әдебиеттегі эпистолярлық стиль элементтері кейде сол қалпында беріліп, яғни грамматикалық, лексикалық ерекшеліктерімен қолданылған. Ол құбылысты біз Көркем әдебиет шығармаларында кеңсе, іс қағаздары стилінің элементтері де кездеседі. Бұл кездегі іс қағаздардың атаулары, бір жағынан тілімізде бар сөздерден жасалса, екінші жағынан орыс тілінен дайын күйінде алынған[38, 71-б] ,- деген ғалымдар пікірлерімен ұштастырамыз. Мысалы, Ж.Аймауытов Ақбілек романындағы Жылтырдың арыз хатында хәм жалғаулық шылауының қолданылуынан төмендегі ерекшеліктерді байқауға болады: ғабатын, илан хәрі ауылнай, хәм, Ахмет Сағнайұғылы, Әбен Матайұғлы, хисап, яғшы ат, яғшы мылтық, ұғырлатып алды, бәдірет, т.б. араб, парсы татар тілдерінің элементтері, сонымен қатар біршама орыс сөздерін жұмсалған. Бұл тілдік бірліктер сол кездегі эпистолярлық стильге тән ерекшеліктер болып саналады. Жазушы прозасындағы Ақбілек пен Бекболат хаттарында: Гызстләу, о құрметлеу ғазырдан көргуші мағ муқым Ақбілекжанға көптен көп егзу сәлемлерімізні ырсал айладік[94, 266-б] деп басталады. Хат тілінде араб-парсы сөздері, татар тіліне тән қосымшалар, кітаби шағатай тіліне тән сөздер мол ұшырасады. Көркем шығармада автор сол кездегі хаттың жазылу үлгісін сақтап қолданады, осыдан біз эпистолярлық стильге тән мәнерді көреміз.
Көркем шығармадағы эпистолярлық стиль элементтері жоғарыда келтірген хат тіліне қарағанда түсінікті. Себебі, көркем шығармадағы хаттар аталған стиль мәнерін сақтай отырып қазақша жазылған деуге болады.
Эпистолярлық стиль белгілері Х1Х ғасыр ақыны Кете Жүсіп Ешниязов шығармаларынан да көрініс береді. Кете Жүсіптің Атыңды емлемен жаздым хатқа (Ажар қызға бірінші хат), Білімді артық туған перизатым (Ажар қызға екінші хат) өлеңдері – хат түрінде жазылған шығармалар. Бұл екі өлең тілінде де көнерген сөздер көп жұмсалған.
Мүләйім бір баласың ақыл ойың,
Ләззатпен қатарыңа теңдеп бойың,
Атыңды емлеменен жаздым хатқа
Жарасар жанабыңа еткен ойың.
Рақым ет келбетіңе кетті көңілім,
Ықшыңа ықылас етіп алма мойын
Базарын балалықтың өткізіп ем,
Тарқатып не сұлудың қолдан тойын [95, 383-б].
Мәтінде ықшы(көңіл кету, құмарту), өтіл( өтініш ), сама (аспан), қама (камзол), мәнзіл (орын) тәрізді бұл күнде мағынасы түсініксіз, көнерген сөздер мен араб – парсы тілдерінен енген кірме сөздер мол орын алады. Сондай-ақ көркем шығарма тіліне тән теңеу, метафора тәрізді айшықтау құралдары да қолданылады. Мысалы: Атыңды емлемен жаздым хатқа деп аталатын өлеңде қызды - ширатпа шыны күміске, өзін асыл шойынға балайды.
Миуа едің иісі гүл, ханадағы, ұсталған алтын оқам қамадағы, Сайрандап суда жүзген сіз бір балық, бұл кезде шалықтаған сен ақ сұңқар т.б авторлық метафораларды кездестіруге болады. Дегенмен мұнда көріктеу құралдары мен образды бейнелеуден гөрі, көнерген элементтер, ауызекі сөйлеу стиліне тән жалаң баяндау басым.
Эпистолярлық стильдің мұндай белгілері туралы зерттеушілер былай дейді: С точки зрения лингвистики, письмо как разновидность текста имеет свои особенности. В нем произошло тонкое и сложное переплетение устной разговорной и книжно- письменной речи. Непринужденная или наоборот, высокопарно-торжественная манера обращения закрепилась в обшепринятых, условных эпистолярных формах (ср.:милостивый государь; дружище и т.д.). С годами сложилась целая система этикетных формул, типичных разговорных оборотов, кратких конструкций, вопросительных и восклицательных конструкций, которые известные всем, кто хотя бы изредка писал письма[92, 211-б].
Мұндай хат түріндегі өлеңдерді Абай шығармашылығынан да кездестіреміз. Жігіт сөзі және Қыз сөзі өлеңдері эпистолярлық стиль үлгісінде жазылған деуге болады.
Айттым сәлем, Қаламқас,
Саған құрбан мал мен бас.
Сағынғаннан сені ойлап,
Келер көзге ыстық жас.
Сенен артық жан тумас,
Туса, туар артылмас.
Бір өзіңнен басқаға
Ынтықтығым айтылмас [96, 152-б].
Өлеңнің алғашқы шумақтарынан-ақ эпистолярлық стильге тән белгілерді байқауға болады: өлең құрылысы күрделі емес, жеңіл ұйқасқа құрылған. Мұнда көнерген сөздер мен араб-парсы сөздері жоқ, тілі түсінікті. Іздеп табар сұңқармын, Жарастықты шүйгенде, Сіз – қырғауыл жез қанат тәрізді метафоралар, ішім оттай күйгенде, жүрек балқып, игенде, ішкі сырды түйгенде тәрізді әсерлі фразеологизмдер кездеседі.
Абайдың аудармалары ішінде де эпистолярлық стиль үлгісіндегі туындылар бар. Пушкиннің Евгений Онегин шығармасы Абай аудармасында эпистолярлық роман түрінде шыққан. Олар: Татьянаның Онегинге жазған хаты, Онегиннің Татьянаға жауабы, Онегин сөзі, Онегиннің Татьянаға жазған хаты.
Махаббат тақырыбына арналған бұл шығармада тек қана бір мәселе ғана қозғалмайды, мұнда сол дәуірдегі әйел адамдардың қоғамдағы орны туралы маңызды мәселе де көрініс табады. Эпистолярлық стильдің тағы бір ерекшелігі - мұнда хат жолдаушы кейіпкер өз басындағы махаббат, күйініш-сүйініш т.б. психологиялық жағдайларды, ішкі сырын, ең бір аяулы сезімдерін жайып салады, сондықтан кейіпкердің ішкі сезім-толғаныстары, сезім сарайы терең ашылып, ешқандай бүкпесіз, ашық, нанымды бейнеленеді.
Құп білемін сізге жақпас
Ескі жара білтелеу
Ақ жүрегің енді ұнатпас
Мезгілі жоқ қай медеу
Ықтиярсыз мұңды сезім
Кетті ыршып жолыңа
Мазағыңа бердім өзім
Өз басымды қолыңа[96, 345-б].
Мәтінде кейіптеу, теңеу, метафора тәрізді троптың түрлері мол қолданылған. Мысалы: Мұз жүрегім май сықылды, масқаралап мені тағдыр; Сен ағашта піскен алма, тәңрі добы – бұл ғаріп бас т.б.
Михраб, ғұзір тәрізді кірме сөздер де жұмсалған.
Онегиннің Татьянаға жауабында эпитет, метафора сияқты троптың түрлері жиі қолданылады. Мысалы: асыл леп, сұм жүрек, сұм заман тәрізді тұрақты эпитеттер, Ол – перизат, Мен – жаралы жолбарыспын, Сен – тоты құс бақта жүрген, ол – жас ағаш, бір қызыл гүл деген тәрізді метафоралар шығарманың көркемдігін арттыра түседі.
Хат мәтінінің өзіндік ерекшеліктері туралы орыс ғалымдары былай дейді: Частные письма – это размышления, наблюдения, эмоциональные признания, часто – исповедь души. Именно в письмах проявляется непосредственность мироощущения, когда адресат оказывается лицом к лицу с мыслями и чувствами автора. Короткая записка может воссоздать его черты характера, круг интересов, отношения к событиям. И хотя нечестно поглядывать за частной жизнью, письма интересных людей, пожалуй, неменее увлекательны и познавательны, чем их произведения искусства или литературы. Они потрясающе правдивы и привлекают именно своей искренностью, непосредственностью и меткими жизненными наблюдениями [92, 210-с].
Ғалымның тұжырымына дәлел ретінде хат түрінде жазылған өлеңдерге мысал келтірсек, Абайдың баласы Мағауия Құнанбаевтың Әбішке хат өлеңі, Тұрағұл Құнанбаевтың Хат, Жауап хат, Әбішке хат өлеңдері де хат мәтінінде жазылған. Бұл хаттарда да адам басындағы психологиялық жағдайлар, қимастық, өткен күндерге деген сағыныш, амалсыздық т.б. жүрек толқытар сезімдер көрініс табады. Мысалы, Әбіш науқастанып жатқанда жазылған Мағауияның Әбішке хат өлеңінде ақын:
Бірге өскен жолдасым
Сағындым бірлікті
Көрерге мұңдасым
Тілеймін тірлікті
Баяғы келер ме
Бірге ойнап жүруге
Бар құдай бере ме
Жүзді аман көруге
Қуанып, құшақтап
Сөйлесіп күлуге
Жарқылдап, бұлғақтап,
Қызықты бөлуге.
Сөйлесіп, сырласып,
Далада аяңдап,
Қалжыңмен ырғалып [97, 158-б].
Әбіштің аман-сау күніндегі ойнап-күліп бірге жүрген жүрген сәттерін аңсайды. Хат мәтінінің жазылу мәнеріне сәйкес көрерге мұңдасым деген қаратпалар жұмсалады. Хат жазушының сол өткен күндердің бағасын білмегеніне өкініш білдіретіндігі, сол бақытты сәттердің қайта оралмасын сезіп өзегі өртентіндігін, алаңсыз бақытты кезеңдерін еске алуын экспрессоид етістіктер (аяңдап, ырғалып, жарқылдап, бұлғақтап) ашып тұр. Мысалы, сөйлесіп, сырласып, аяңдап, ырғалып, жарқылдап, бұлғақтап, қуанып, құшақтап т.б.
Бақытқа сенбедім,
Қызыққа келмедім.
Алланың бергенін
Сорлы боп білмедім.
Өткенге зар болдым,
Қызыққа жете алмай,
Айтарға бар болдым,
Қайғыдан кете алмай.
Қиналтсам жанымды
Баяғы келер ме,
Айтсам бар малымды
Тілекті берер ме! [97, 161-б].
Хат түрінде жазылған бұл өлең тұтастай Мағауияның Әбдірахманның жағдайына күйініп, толғанған ішкі сезім-күйін бейнелейді.
Тұрағұл Абайұлы Құнанбаевтың Жауап хат және Әбішке өлеңдері де осы тәріздес шығармалар. Абайдың болыстарға арнау өлеңдері де хат. Ол хат – өлеңдерден сыншыл көзқарас, ашу – ыза оты айқын сезіледі. Бұл хаттарда да ақын ауырып жатқан Әбдрахманның көңілін сұрай, бір жағынан өзінің ішкі сезімін білдіреді.
Рахаттан көрсетті Алла қайғы өртін
Сізді жазса жазылар ішкі дертім,
Өмірдің сізден соңғы керегі жоқ,
Қайтейін тартып жүріп бос бейнетін.
Сол кезеңдерге тән хат мәтіндеріндегіде өлеңде адресантқа адресат Сіз деген есімдікті қолданады.
Бұл өлеңдерден басқа, Тұрағұлдың тағы бір махаббат тақырыбына арналған Хат өлеңі эпистолярлық жанрға жатады.
Өршиді көрген сайын іште жалын
Тіл түгендеп айта алмас қылған зарын.
Қан жүрек қайнаған соң ғашықтықпен
Ақыл қайрат білмейді не қыларын.
Мұнда ақын өзі хат жолдап отырған қыздың портретін де береді:
Бет қызылы дәл қарға тамған қандай
Айналасы ақ таңлақ атқан таңдай.
Жайнаған көз қиғаш қас, қырлы мұрын,
Әжімсіз аппақ саусақ, тіп-тік маңдай.
Ақ маңдайға жарасқан кәмшат бөрік,
Қайтіп тақат қылармын сізді көріп.
Жанға еңкеймен дейтұғын зор көкірек,
Сабыр қылмай бойымда кеттім еріп[97, 163-б].
Эпистолярлық стильде жазылған көркем шығармаларға ортақ бір белгі – бұларда негізінен оқырманның психологиялық жай-күйі, жақсы көру, жек көру сезімдері, ішкі сезім толқындары, жүрек соғысы анық сезіліп тұратындығы. Хат белгілі бір адамға арналады, хат жолдаушы субьективтік көзқарасын тікелей білдіреді.
Көркем шығарманың хат түрінде жазылуының өзі хат мәтінінің осындай артықшылықтарына байланысты. Жазушы кейіпкерінің кез келген жерде аша бермейтін ішкі сырын хат арқылы ашқызады.
Ілияс Жансүгіровтың Баласынан анасына хат, Ертістен хат деген шығармалары эпистолярлық стиль үлгісінде жазылған. Баласынан анасына хат өлеңінде қалаға оқуға кеткен баласының елдегі анасына жолдаған сәлемі бейнеленеді. Өлеңнің тілі жеңіл. Ауызекі сөйлеу стиліне жақын жазылған. Туындыда антонимдер, тұрақты тіркестер, теңеу, эпитет, метафора сияқты тілдің айшықтау құралдары көп қолданылмайды. Дегенмен, эпистолярлық стиль үлгісіндегі бұл шығармаларда тілдің көркемдік құрал тәсілдері мүлде қолданылмаған деуге болмайды.
Қорғаным, анам, қамқорым,
Қолыңа тисе осы хат.
Құлының жазды қолынан,
Қуан да хатқа қыл қуат[98, 244-б].
Берілген шумақта аллитерацияға құрылған дыбыстық анафора тәсілі қолданылған. Синтаксистік құрылысында да эпистолярлық стильге тән белгілер, кездеседі. Сөйлемдері көбінесе қысқа қайырылып, бірдей тұлғаға аяқталады.
Сондай-ақ, Ілияс Жансүгіровтың хат түріндегі келесі өлеңі – Ертістен хат деп аталады. Бұл өлең де осы үлгіде жазылған. Мұнда негізінен Ертіс өзені бойының табиғат сұлулығы, байлығы сипатталады. Мұнда ауызекі сөйлеу стиліне тән белгілер де орын алған. Бұл өлең алдыңғы өлең тәрізді қысқа қайырылған, құрылысы бірдей сөйлемдерден тұрады.
Журналыңның бетіне,
Жұртым, жаздым сәлем хат.
Жүзгенім Ертіс өзені,
Мінгенім Алтай - пароход [98, 306-б].
Шығарма тілінде көркемдегіш, көріктегіш құралдар, астарлы бейнелеулер өлеңнің табиғат әсемдігін бейнелеуге арналған шумағында бейнелі суреттер кездеседі.
Төбем аспан – торғыннан,
Маужыраған кең майдан.
Астым ағыс толқыған,
Сылдыр-сылдыр су ойран[98, 306-б].
Жалпы халықтық сауат кезеңдік саясатқа байланысты тоқыраған сәтте ауызекі өлеңге түседі. Ақын мен ақын өлеңмен есендеседі, шалқар сахараның екі шалғайында жатып бір ауыз өлең айтып сәлем жолдайды. Өлең – хат құлақтан құлаққа өтіп, жатталып адресатына жетеді. Ынтызар жүректі ғашық жандар тілегін өлеңмен айтып жеткізеді. Қазақ қыздары жігіт тілегіне ықыласты болса- оған өрнек шеккен жібек орамал сыйлаған. Бертінге дейін сақталып келген бұл дәстүр де хат сипатын беретін, хабарласу міндетін атқаратын символдық мән-мағынаға ие салт. Ертеде ұзатылған қыз ата-анасына өзінің есендігін, қандай көңіл күйде жүргендігін орамалға шегілген өрнек арқылы астарлап, ишаралап жеткізетін болған.
Халық әні- Әпитөкте:
Тіл хат жоқ.
Ақша маңдай, қаракөз,
Өзіңдей бекзат жоқ,
Тым болмаса,
Хат пенен хабар сөзің жоқ.
деген жолдар бар. Хат – кестелі орамалмен жеткізілер хабар, берілген уәденің символы.
Ұлы Абайдың Айттым, сәлем, Қаламқасында хаттың ауызекі сәлем формасы мен жазбаша өлең хаттың мазмұндық бірлігі бар [99, 178-б].
Хат жазу барысында нақты тұрақталған үлгісі болмаса да, белгілі бір жазу мәнері бар. Хат бірінші жақтан баяндалады. Нақтылы адресант (хатты жазушы) пен адресаттың (хат жолдаушы) болуы керек. Хат әдеби шығарма сияқты жанама, жазба түр ретінде болады, бірақ та әдеби шығармадан өзгеше бір ерекшелігі тек нақты адамға арналған және оны көпшілік назарына жариялауға жатпайды.
Қоғамның, қоғамдық қатынастардың, тілдің дамуымен бірге жалпы жазба тіл мен оның жанрлары да жетіле түспек. Соған орай стиль, тілдік құралдарды қолдану шеберлігі де жетіледі.
Қазақ ақындары Хат жаздым, қалам алып деп әнге де қосқан. Ауылыңда ақсақал болса жазулы хатпен тең деп көне құлақты шежіре қарияны жазулы хатқа балайтын да болған. Осы жайлардан ой түйсек, халық хат дегенді өлең, жыр, кітап мағынасында қолданғанын аңғарамыз. Оның өзіндік себебі бар. Халық ақындары көбіне өлеңді белгілі бір кісіге арнау формасында айтқан. Бұхардың Абылайға айтқаны т.б осыны аңғартады. Бұл орайда өлең хат міндетін атқарғанын көреміз. Кейін осындай арнау жазу мәдениетіне ұласып хат тану мағынасына барып сабақтасса керек. Құраннан өзге кітап сөзінде хатқа балау осындай мағыналы бір түбірден өріс алғандай. Сонымен бірге, эпостағы қаламды көр де қасымды көр дейтін образды өлең жолдары негізсіз емес. Ертедегі ақындар көне түркіше, арабша білім алған. Демек, олардың хат жаздым, қалам алып деуіне негіз бар. Дей тұрсақ та, хат жазысу қазақта бұқаралық кең сипат ала қоймаған.
Қалай дегенде де хат ХІХ ғасырда қазақ жазушылары тұрмысына тереңдей ене бастаған еді.
Хаттың қазақ жазушылары өміріне дендеп енуі – ХХ ғасыр басы. Қазақ халқында хат, хат өлеңнің түрлі үлгісі бар еді. Жаңа ғасыр көгінде хат жанр ретінде қалыптасып, формалық тұрақтылыққа келді. Хат- өлең хабар жеткізу міндетімен бірге арнау, жолдау мағынасын бойына сіңіре бастады. Эпистолярлық жанр тұрмыстағы міндетімен бірге, әдебиетке етене кіріп араласты. М.Сералиннің Гүлқашима, С.Торайғыровтың Қамар сұлу поэмаларының хат формасында жазылуы соған айғақ.
Қазақта қарапайым хатпен бірге хат-өлеңде хатпен бірге қатар жасап келеді.
Мысал ретінде С.Торайғыровтың төмендегі өлеңдерін атауға болады.
Достыма ұмытпастық үшін хат, Достыма хат, Қ...ға сәлем т.б.
Шын достым шыбынымдай Шайбайжан,
Болғанда біріміз – жан, біріміз- тән.
Болса да қырық жыл қырғын ұмытпаспыз,
Сонда да, біраз сөздің реті бар.
Жібердім “Зарландымның” жеті бөлімін,
Жазуға онан артық келмеді хал.
Көңілге қиял қадар ала көрме,
Болады достың суы – достына бал [100, 78-б].
Бұл хат- өлеңді Сұлтанмахмұт Торайғыров досы Шайбайға жазған.
Хат-өлең қазақ эпистолярлық жанрының өзіндік бір ерекшелігі дерлік. Халқымыздың ақынжандылығын танытатын хат-өлеңнің өрістеуіне халық ақындары себепкер. Халық ақыны Шашубайдың хат-өлеңінен бір мысал келтірейік.
Сәбитке!
Аман ба денсаулық, Жамбыл аға,
Сендағы жақсымысың, Сәбит бала?
Көрмесем де сыртыңнан тілеулеспін.
Аман ба келін- кепшік, бала-шаға?
Шын жолдас жолдасының сырын шашпас,
Жар болып қандай қиын ақыр жағдай,
Жолдасын еш уақытта тастап қашпас.
Бұл тек амандық білдіргенім ғой, қалқам, Шашыңды зарықтырмай хат жазып, хабарлас.
Ағаң Шашубай [101].
-Хаттың адресаты белгілі;
-мәтіні поэзия және қара сөз;
-хат жазылған мерзімі толық емес, жылы белгісіз деген түсініктеме берілген.
Ал, мына бір хат-өлеңге көңіл аударсақ:
Елге хат
Ең соңғы рет болып ем елде қашан,
Естен шығып кетіпті-ау әлдеқашан!
Апа, сенің хатыңды ерекше бір
Елге деген сезіммен шөлдеп ашам!
Сенен егер сәлем хат сәтін салып,
Келе қалса көбісі –латынша әріп
Шөбересін көруден үміткер шал.
Шөбін шауып, жүр ме әлі, отын жарып?
Көңіл құрғыр көрмесе жайлана ма,
Беріліп тек мен жайлы ойға ғана.
Құмалақ сап құлыным кеп қалар деп
Жол тосумен жүрмісің, қайран Ана?
Шайқалмаған сабада қымызың қап,
Кенже ұлыңнан күттің бе күн ұзын хат?
Жылағым да келеді,
құлағымда-
Әлі күнге “Әлдиің тұр ызыңдап?...[102, 61-б]
Ақын Әубәкір Смайылов еліне, ата-анаға деген сағыныш- сезімін өлең түрінде хат арқылы жолдаған.
Осындай хаттың бүгінгі тұрғыдағы поэзиялық үлгілерінің бірі 2005 жылы Әдебиет айдыны газетінің №34 нөмірінде жарияланған С.Қажидың ақын Еркін Ібітановқа арнаған хат- өлеңі:
Хат жаздым, қалам алып қайран болса,
Бөлісер ортамызда ойлар қанша?!
Өзіңдей тектіні іздеп құлазимын,
Бас имей көр-көкірек жандарға онша.
Тынбаспын, күресемін
(Қажет пе тұмсығында тегістеймін)
Сен болсаң Хан Тәңірдің қарағайы
Мың жылдық қарағайда беріштеймін.
...Хат жаздым, қалам алып қайран болса,
Берілме анау- мынау ойларға онша.
Жырдағы қолбасымсың, сарбазыңмын,
Күтіп тұр алдымызда майдан қанша[103, 61-б].
Хат жиырма төрт жолдан тұрады. Хат нақты адресант бағытталып, бірінші жақтан баяндау арқылы хат- өлең стилімен берілген. Хат- өлең де поэзияға тән теңеулер басым. Өлеңде ақын Е.Ібітановтың бойындағы адами қасиеттерін тектіні, Хат Тәңірінің қарағайы, Жырдағы қолбасымсың, ал өзін ақын артынан ерген ізбасарлары ретінде сарбазыңмын бейнелі теңеулер арқылы береді. Сонымен қатар айналадағы кейбір адамдардың бойындағы пасықтықты, надандықты көр көкірек деген эпитетпен, өмір тіршілігін майдандеп метафораны қолдану арқылы бейнелесе, адамның кемшілігін бетіне айту тұмсығын да тегістеймін деген ұтымды сөз қолданыстарын көруге болады.
Хат мәтіні жартылай қара сөзбен, жартылай хат- өлеңмен жазылған. Нақты адресанты бар, арада коммуникациялық қызмет байланыс орнағаны көрінеді. Әдеби- көркемдік шығармаға тән көркемдік бейнелеу арқылы ойын жеткізу бар. Хат екінші жаққа арнау, бірінші жақтан жүзеге асатын іс- қимыл арқылы байқалады. Жанар таудай жыр, толассыз топанындай ертегінің, Бурабайдай”, “тамаша бір романдай деген теңеулер қолданылады. Күрделі эпитет қолданылады. Мысалы: Құландай құйындатқан тентек, Көкшедей көңілімнің.... Метафоралық оралымдар қолданылады: ...өмір бәйгесінен құр қалмаспын. Ауызекі стильге тән белгілерді көруге болады: тегі, сұрағандарға сәлем.
Қазақ поэзиясының дарабоздарының бірі Бернияз Күлеев эпистолярлық жанрға тән сипатта жазылған туындылары сол кезеңдегі осы жанрдың табиғатын танытады.
Апама хат шығармасында жастарды өнер-білім табуға шақырады.
Жатқан қазақ тәтті ұйқыға малынып,
Бетін ашпай, бөгежектеп жамылып,
Ел-жұртынан айырылып тірілей,
Көрер ме еді, жүр екен жас нағылып[104, 6-б ].
Хат қазақ жастарына арналған. Көркем әдебиет стиліне тән сөз қолданыстар, айшықтау құралдары жұмсалады.
Эпистолярлық стиль элементтері тек поэзиялық шығармаларда емес, прозалық, публицистикалық шығармаларда да көптеп ұшырасады.
Белгілі жазушы Мұхтар Мағауиннің Аласапыран романында Ораз Мұхаммед сұлтанның бірнеше хаттары берілген. Бұл хаттардың біразы Ораз Мұхаммед сұлтанның ағасы Тәуекел ханға, біразы орыс тілінде аудармасымен қоса берілген Петр Павлович Сапегаға жазылған.
Хаттар тілі көнерген сөздер мен араб, парсы, татар сөздеріне толы. Сондай ақ фонетикалық өзгешеліктер де ерекше көзге түседі.
Мәлик аллаһ!
Ұлұғ мәртәбәлі, биік мансаблы, дана ғақыллы, меһрибан жүреклі, асыл теклі, алтын тахтлы, саһибқыран падшаһ ислам халидулла мәлики Тәуеккел ағамызның бахтлы дәрһәгіна дат йазмыш - інісі Ораз Мұхамед сұлтан-дүр.
Әмә біз ғазиз, ұлұғ, қаһарман, һәм бахтлы мәлик, жүмлә, кристиан падшаһы Федор Иваноуич хазретлерінің дәргәһінда, татар ханзадалары, ноғай бегләрі, шеркеш кінәзләрі білән, бұндағы дин ислам қауымы білән һалал құлдығына хәзір болдық. Имам падишаһ һазретлері бізні йарылқаб, сұһұрғаллар, анғамлар бахшыш қылды һәм мұқаддима ләшкәр қылды.
Қаһары қатлы, құдіреті күшлі, ғақылы кәмәл һәм алаш ұранлы жүмлә қазақ ханы ғазиз ағамыз!
Ұлұғ орұс падшаһы әр жанабдағы уәләятларны, қабилаларны өзіне мәсһүр қылды. Орыс қабиласы бисиар ғазім баһадүр қабила-дүр, һәм хиссабсыз көб қабила-дүр. Топ йүз сан, мылтық мың сан. Аның хикаяты һәр йерде мағлұм, мәшһүр. Йағлық йолын тұтма. Он сипахын харап қылсаң, түмені тұрұр. Чауш иібер. Елчі келтір. Йағлық оңай, йүз йыл, достлық қиын, мың йыл.
Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол дейүр.Елчі келсе, ұлұғ падшаһ хазретлері һәм баш уәзір, ақтажы бояр мір-әл-умәра Барис Федароуич жазит береді.
Әма анаңыз әз Ханым, қарындасыңыз Асыл ханым, келініңіз Ай Шешек бегім, мұнда туған ініңіз Сүйініш Мұхамед-оғлан – һәммәсі сағ-саламат, алла тағала рахымы білән аман тұрұр, һәм дрһәгіңа баш ұрұр.
Тарихның тоқыз йүз тоқсан тоқызда, қоян жылы тамызның он жеті жаңасында жазылды.
Мәскеуден Хажы-Тарханға, хәм Маңғышлаққа, һәм Гүрганджға сафар чекміш карван баши бекке тапсырылды. Ол ары асырар. Хақ тағала, өзің тұғры йол тапқыз.
Ораз Мұхамед сұлтан
Мүбәрәк мөһрімні бастым [105, 318-б].
Мұндағы ең алдымен көзге түсетін хат мәтініне тән ерекшелік – хаттың ұлұғ мәртәбәлі, биік мансаблы, дана ғақыллы, меһрибан жүреклі, асыл теклі, алтын тахтлы, саһибқыран деген сыпайылықты білдіретін мақтау сөздермен басталуы. Хатта араб, парсы, шағатай элементтері мол.
Хат тіліндегі фонетикалық ерекшеліктер: сөздің соңғы буынында -ү, -ұ дыбысының келуі: Мысалы: ұлұғ, бұрұн, орұсша т.б.
Ал тұрұр, баш ұрұр деген етістіктердегі сөздің соңғы буынында келген ұр,үр тұлғалары жоғарыда айтып өткеніміздей көне түркілік есімшенің тұлғасы. Бұл қосымшалары қазіргі қазақ тіліндегі есімшенің қосымшаларымен мәндес.
Төмендегідей дыбыс алмасулары кездеседі:
а) ж-й дыбыстарының алмасуы: йүз, йыл, йазмыш, йолын;
ә) й-Һ дыбыстарының алмасып келуі: меһрибан, дәргәһінда;
б) п-б дыбыс алмасуы йарылқаб, көб;
в) у-ғ дыбыс алмасуы йағлық, йағгершілік;
г) п-ф дыбыс алмасуы хафа болдық, тарафынан, сафар, кіріфтар;
ғ) ш-ч дыбыс алмасуы үч, көчіп т.б .
Қазіргі тіліміздегі әр, ақыл түріндегі сөздер араб тілінен енген бастапқы қалпын сақтап, һәр, ғақыл түрінде қолданылған .
Морфологиялық ерекшеліктері:
Сын есім тудырушы жұрнақтары хат мәтінінде қатаң дыбыстан кейін де ұяң түрінде келеді: мансаблы, алтын тахтлы, бахтлы,Қаһары қатлы, құдреті күшлі, алаш ұранлы, меһрибан жүреклі, асыл теклі т.б.
Сан есімдердің сол кезең тіліне сай: секізсегіз,тоқызыншы тоғызыншы, дүз жүз түрінде келуі: Тоқызыншы сөзіміз – тәмәм сөз. Орұсша жеті мың бір дүз бірінші , тарихтың мың бірі жылан жылы ...
Біз бұндан бұрын башымызны ұлұғ хатерге бағышлаб, һәр тараф йолмен секіз мәрте сөз йаздық. Топ йүз сан, мылтық мың сан.
Көсемшенің -ар, -ер жұрнағының орнына -міш тұлғасының қолданылуы:
Күн - өтміш, адам - өлміш. Күн өтер, адам өлер.
Сөйлем соңында –дүр элементінің қолданылуы:
Ұлұғ мәртәбәлі, биік мансаблы, дана ғақыллы, меһрибан жүреклі, асыл теклі, алтын тахтлы, саһибқыран падшаһ ислам халидулла мәлики Тәуеккел ағамызның бахтлы дәрһәгіна дат йазмыш - інісі Ораз Мұхамед сұлтан-дүр.
Орыс қабиласы бисиар ғазім баһадүр қабила-дүр, һәм хиссабсыз көб қабила-дүр.
Тарихи ескерткіштер тілінде де дүр, дұр тұлғалары белсенді қолданыста болған.
Еді тұлғасының ерді түрінде келуі:
Қазақ қабиласы һәр халде оң йол табар ерді.
Ал орыс князінің бас атаманына жазылған екінші хаттың тілдік ерекшеліктері аздап өзгеше. Мұнда араб, парсы, шағатай элементтерімен қоса орыс сөздері де қолданылған. Мысалы: поместье, пахолик,староста, т.б.
Жазушы көркем прозасында хатты тарихи деректерге сүйнен отырып келтірген, өзі суреттеп отырған дәуірдегі эпистолярлық жанрдың сақталуына толық мүмкіндік жасаған.
Эпистолярлық стильдегі көркем шығармалар негізінен екі түрлі сипатта болады: бірінде автор хатты өзіне-өзі жазады, яғни біреуге арнамай, тек өзі үшін, өзінің көңіліндегі маза бермей жүрген ойларын сыртқа шығару мақсатында жазса, бірінде хат екінші бір адамға арналады. Бірақ мұндай хаттардың бәріне ортақ ерекшелік – оларда адамның кез келген жерде аша бермейтін құпия сырлары, немесе ең бір аяулы жан сезімдері терең ашылады. Мұндай шығармаларда ауызекі сөйлеу стилі мен көркем шығарма стилінің белгілері қатар жүреді.
Хат түріндегі шығарма жазушыға қаһармандарын барынша ашық, тебірене сөйлеуге, ішкі дүниесін бүкпесіз ақтаруға мүмкіндік береді. Сондықтан, эпистолярлық стильді көркем шығармада қолдану – жазушы үшін кейіпкердің ішкі сезім сарайын ашуда, оның барлық ішкі толқынысын, тебіренісін ақтарып салып, сол арқылы оқырман көңілінен орын табуда таптырмас тәсіл болып табылады.
Қазақ әдеби тілінің қалыптасып, дамуына эпистолярлық жанрдағы шығармалардың да үлес қосқандығы белгілі.
Мысалы, Баубек Бұлқышевтың майданда жүріп жазған Шығысұлына хат шығармасы эпистолярлық стиль үлгісін көрсетеді. Шығармада майдан шебінде жүрген жауынгердің Отанға деген патриоттық сезімі көркем тілмен баяндалады. Хат түрінде жазылғанмен, мұнда Отан үшін жан аямай күресуге шақыру, ұран, үндеу мағынасы айқын сезіліп тұрады. Сондай ақ қаһарманның ішкі сезім тебіреністері, арман-мұраты бүкпесіз, ашық, сенімді түрде ақтарылады.
Отан бізге қолымызға қару, бойымызға қуат беріп, өзіңнің сүйікті Арқаңды, сұлу шығысыңды, қонақжай халқыңды қорға деді. Сол Отан бүгін менің тағдырым сенің қолыңда, жауынгер, деп отыр. Ойлашы, Шығысұлы, біз ел сенген ерміз, қалайша неміске туған жерді қолдан береміз? Ел намысы үшін, ер намысы үшін жан қиятын шақ бұдан артық болар ма?
Сен еркіндіктің туын көтерген азат елде өстің. Сен өзің сүйген шығыстың бір сұлуына үйленіп едің, сен өзіңше менің әйелімнен сұлу, сүйкімді жан жоқ деп ойлап едің. Ендеше ортаң бүлінбесін, сүйген сұлуың күң болып зарламасын десең, өлтір жауды, өлтір фашисті! Өлімнен қорықпа, екі өлмек, екі тумақ жоқ, ұмтыл ілгері [106, 24-б].
Бұл шығармада да көбінесе ауызекі сөйлеу тіліне тән қысқа қайырылған, құрылысы ұқсас, бірдей тұлғаларға еді, едік аяқталатын сөйлемдер жиі ұшырасады.
Шығысұлы! Өткен жылы бастан бірге кешірген ауыр күндерді есіңе алшы. Біз неміс қоршауында, өлімнің аузында бірге өлуге серттесіп едік. Қоршаған жау жанымызды алмақ болып еді. Бірақ біз берілмеп ек [106, 24-б].
Баубек Бұлқышевтың Отан соғысы жылдары жазылған бірнеше публицистикалық шығармалары эпистолярлық стиль үлгісінде жазылған. Бұлардың бәрінде автор Отан соғысының ауыр жылдарында майданда жүріп, ел туралы, Отан туралы патриоттық ойларын, қасық қаны қалғанша Отан үшін күресуге бел байлағанын көркем сөзбен қағаз бетіне түсірген. Соғыстағы жан түршігерлік оқиғаларды баяндай отырып, өзінің жауға деген өшпенділігі, ыза -кегі одан сайын өсе, өрши түскенін айтады. Бұдан біздің байқайтынымыз, эпистолярлық стиль адамның ішкі жан дүниесіндегі жек көрушілікті, махаббатты, адамдық парыз бен ар-намысты, адам басындағы ең бір ауыр кезеңдерді барынша терең, бүкпесіз жеткізе алады.
Хат мәтінінің тағы бір артықшылығы – хат көбінесе ең жақын адамға арналатындықтан, ондағы оқиға барынша нанымды баяндалады.
Ақын-жазушылардың хаттары арқылы олардың өмірге деген көзқарастарын, шынайы сезімдерін көреміз. Эпистолярлық жанрға жататын туындылар әдебиетімізге, әдеби сынның қалыптасып, дамуына ықпалын тигізеді. Мысалы сыншы І.Омаров хаттары көркем шығармаға шынайы баға берген құнды еңбектердің қатарына жатады. Сыншы тарихтың тірі куәгеріндей, атақты ақын- жазушылармен хат жазысып отырған. Мысалы І.Омаровтың Халықтық эпопея туралы жазған портреттік рецензиясын баспасөз бетінен оқып шығып, М.Әуезов арнайы жауап хат жазған. (28 тамыз, 1958) Онда атақты жазушының Қайта, атақты сынның оның асыл міндеті, оның позитив ролі- жақсының жақсылығын жақсы танытып беруде емес пе? Сенің еңбегіңдегі аса бір еңсесі биік, қазіргі талап, осы жолдағы қамқорлық ойда - деген ойларында шындықтың ізі жатыр [47, 68-б].
М.Әуезовтің хаты І.Омаров сыншылдығының сырына тереңірек тануға мүмкіндік береді. Жазушы мен сыншы хат арқылы әдебиет жайлы кең түрде пікірлеседі. Жазушы хатының бір тұсында: – Бірақ сенің еңбегіңді оқып шыққаннан кейін айрықша бір түйген жайым:шынайы адамша сөздің басын сонада Ғабит бастаса, міне, бүгіндері содан арғы өнеге бойын, шарықтауын, нәрлі өрлеу сипатын сенің еңбегің аяқтап тұр, – деп айта аламын деп ағынан жарылады. Достық хатта хат жолдаушының көзқарасы айқын көрінеді.
Хат мәтінінде өзгелерге айтыла бермейтін адамдық сыр жаныңды жайлағандай әсер қалдырады. Хат арқылы жазушының сезімі, ой- тұжырымы берілген. Хатының соңында, М.Әуезов баспасөзде жарияланған І.Омаровтың мақаласын зор ілтипатпен оқып шыққанын айтады: Тек әдебиеттің өзінің арнасында жүрген жұрт емес, Отанымда, елімде, сол елдің ары, жақсысы болып айтса деп білетін, оқи да білетін дос, көмекші азамат, шынайы қайырлы, ең қадірлі оқушым келіпті деп қуанамын. Осыны өзімнің ғана ырысым демеймін,барлық қазақ әдебиетінің, республика жұртшылығының жаңа бір, өзгеше саналы бір толық туысы да, табысы деп танимын деп азаматтық шынайылығын сездірген.
М.Әуезов хаттың соңында хат жолдаушы өзінің кім екендігін береді, Досың Мұхтар деген сөзі – олардың арасындағы достық қатынасты айқындайды.
Жазушы Ж.Молдағалиевтің жинақтауымен шыққан І.Омаровтың топтама хаттары Өлді деуге бола ма, айтыңдаршы деген тақырыппен 1986 жылы Жалын журналында жарияланды. Хаттар мазмұны – І.Омаровтың адамгершілік ізгі қасиетін білдірумен бірге, І.Омаровты сыншы әрі публицист ретінде танытады. Хаттағы ақын-жазушылар туралы мазмұнды ойлары сыншы шеберлігінен туындаған. Сыншы қабілетінің негізгі ұшқыны хат арқылы дамиды [64, 40-б].
Ғ.Мүсіреповтың І.Омаровқа жазған соңғы хатында (29-30 сәуір, 1970) сыншының ауыр халде жатқанын біле отырып, көңіліне кірбің келтірмей хат арқылы сындарлы ойын шеберлікпен білдірген: Сен, Горький жазған сұңқардай, ойың жоғары, биікті шарлаған, жерде жорғалауды сүймейтін адамсың. Өмірінде әлденені арман ете алған адам сол армнның ең биігіне шығуды да арман етеді. Ешкім оған жете алмайды. Ұзақ сапар жолында кездескен аз кедергіге де қиналмауыңды, өзіңді- өзің мүжімеуіңді кеңес етер едім. Қызуың басылмаған жассың, кейде сондайға назаланып кетуің мүмкін. Саған бір керексізі сол болар,қаны суыған шалдар, әрине, ақылгөй келеді. Өздері қызына алмаған соң, қызынғанға да қызғана да қарайды, қызыға да қарайды., үміт- арман дегендер қызусыз келе бермейтінін біле тұрса да, сабыр тілейді. Алайда, әр қызудың уақыты, орны бар ғой,кейде көп нәрсені сабыр жеңетіні де болады. Ғабиден осыны жеңеді [107, 45-б],- деп Ғ.Мүсіреповтің жазған хатынан жазушының ішкі сыры мен мұңын да аңғарамыз. Хаттың көркем мәтіннен айырмашылығы белгілі бір адресатқа арналғандығы, өмірді шынайы суреттеуі.
Жазушы Н.И.Анов І.Омаровты орыстың атақты ақын- жазушыларымен тең тұтады. Ал, І.Омаровтың Ановқа жазған екінші хатында: 1967жылы, 15 қаңтар) – Сіздің романыңызды былтыр ғана оқуыма мүмкіндік болды. Арада алпыс жыл өтсе де, Сіздің есте ұстайтын дүниелеріңізге таң қалдым. Өз бойыңйһыздағы зор адамшылықпен қоса, сол адам атына лайық жазушылық қолтаңбаңыз қызықтырады- деп І.Омаров хат арқылы адал көңілімен өз пікірін білдірген [64, 43-б].
Хат арқылы І.Омаров өзінің оқыған шығармалары жайлы пікірлерін білдіріп отырған. Ұйғыр жазушысы Мұрат Хамыраевқа туыстық ілтипатпен жазған хатында, жас жазушыға ойлы пікір айтып, талабы мен талантын ұштай түсуге кеңес береді. Хатта былай дейді:- Қалқам Мұрат! Сенің ұйғыр халқы мәдениетінің гүлденуі деген кітабыңды үлкен ықыласпен, қанағаттанарлық сезіммен оқып шықтым, - деп ілтипатпен бастайды [64, 42-б]. Қалқам Мұрат! деген қаратпа сөзбен басталуы, хат жолдаушының бауырмал екендігін танытады.
І.Омаров хаты қазіргі қазақ әдеби тілімізде жазылған. Қазақ әдеби тілін дамытуға өзіндік үлес қосқан деп айтуға болады. Эпистолярлық жанрдың қазіргі таңдағы көрінісі осы сыншы І.Омаров хаттарынан танылады.
Хат сыншының ерекше білімділігін танытады: Түркі тілдес халықтардың көне мәдениеті- кейін халық болып қалыптасып кеткен елдеодің түпкі көзді бұлағы. Сондықтан ол тарихты қарастырғанда бұл заңдылықты ескермеуге әсте болмайды. Ұйғыр мәдениетін сөз қылғанда оның ірі өкілдері- Хиракати, Замли, Билял Назым, Садыр Палванды жеке адамдар деп қарамай, сол мәдениеттің өркендеуіндегі бір- бір маусым деп алған жөн болады.
Менің ойымша, мұраға қарап қызықтыру бар да, сол дәстүрді тәжірбие ретінде пайдаланып, ілгері өркендету бар. Бұл салада ақын- жазушылардың еңбектері зор. Ұмар Мұхаммеди, Изим Искандеров, Исмил Саттаров, Хизмет Абдулин сол мұраны бойларына сіңіре отырып, қазіргі заман мәдениетінің талап- тілегіне сай ілгері дамытып келеді. Әр халықтың мұраларының барлығында да музыканың симфониялық бастауы бар екені рас. Ол – ұйғырдың мұқамында болса, қазақтың күйлерінде жатыр деп, түркі халқына ортақ салауатты пікір айтады [64, 42-б].
Ағалық қамқорлық ретінде, хат соңында өз ойын жинақтай келіп: - Осы хат арқылы, қалқам Мұрат, сенің кітабың жайлы оқырмандық ойымды білдіргім келеді. Зерттеуіңнен жаңылма, халқыңның тарихын өздерің секілді жігіттер жазуы керек деп ойын аяқтайды [64, 43-б].
І.Омаров хат арқылы оқырмандық ойын, пікірін айта отырып, жас жазушының зерттеу ісіне зор сенім артады. Бұл І.Омаровқа тән сыншылдық пен сыршылдық қасиеттің бір қырын хаты арқылы тани аламыз. Эпистолярлық жанрдың бір ерекшелігі ақын-жазушының сезімін , көзқарасын шынайы білдіруі.
І.Омаров өзінің Ғафу Қайырбековке жазған хатында ақынның өзіне жіберген кітаптарына сыншылдық көзқарасын хатта байқатады.
Сыншы ретінде І.Омаровтың Ғ.Қайырбековке жазған хатында: Қадірлі Ғафу! Жақында жіберген кітапшаңды оқып шықтым. Мен шындықты жақсы көретін адаммын. Бірдеме жазамын деп бірнеше рет оқығаным жоқ. Осы күні ой да жалқау. Сол себепті пікірлерім үстірттеу болар. Дегенмен, бірер ауыз сөз жазуды жөн көрдім. Менің байқауымша, қазір ақындығың піскен, өмір философиясына жетіктеу болғанға ұқсайсың. Әттең Дала қоңырауын осы кезде жазбаған екен деген ой келеді. Меніңше сол зор, тынысы кең поэмаға қайта оралсаң қиындығы болмас еді [64, 44-б] ,- деп кеңес береді.
Жинақтағы ақын өлеңдеріне: - Ал енді Алтын бесікке келсек, мұнда әр түрлі тақырыпқа жазылған ақындық ой, көркем суреттеулер, толғаулар, табиғат көрсетеді. Жинағыңда махаббат лирикасы молдау ма деп қалдым [64, 44-б] ,- деген пікірін ашық айтады.
Ақын өлеңдерін талдай келіп, оған адам мінездерін суреттеу шеберлігіне көбірек назар аударуды ескертеді. Ол: Әрине адам да әр қилы болады.Жинақта адамның асыл қасиеттері молырақ бой көрсетеді. Бірен- саран ауыз күйдірерлік жексұрын мінездер де сыналады. Біздің қазақ жағдайында жиірек кездесетін осы бір желбуаз шарт етпе, сасық өсек, қызғаныштық сияқты деп, ақынның ой түйіндеу тәсіліне тоқталады:
Жай итіңнен адам иті жексұрын
Арнап тимей айдаладан тістескен, деген өлең шумағына өз басы қалғанын жасырмайды: - Міне, бұл шындық. Адамды игілікке, гуманизмге шақыру- бір жағынан адам бойындағы асыл қасиеттерді көрсету болса, оның арамдығын әшкерелеп, жексұрындығын қатал сынайды [64, 45-б] ,-деп ақын өлеңдеріндегі өмір шындығын ашып айтады.
І.Омаров бұл хатында ақынның жіберген кемшіліктеріне батыл тоқталады. Ол:- Жіті қараған көзге кітапшаның кемшілігі де бой көрсетіп отырады. Шынын айтсам, мен оларды көргем жоқ. Мен оқыған затымнан жақсылық іздеймін. Тапсам қуанамын, реніш туғызатын мәселелерді езгілеу менің дәл осы күнгі денсаулығыма нұқсан келтіреді. Кітапшаңнан бір сезініп қалғаным – ептеген асығыстық бар ма деген жобалау. Ондай да бір қайнау ішінде болып жататыны белгілі ғой. Әбден тебіреніп жазған нәрселеріңде ондай алақолдық сезілмейді - деген сыншы ойларында ақынға күш беретіндей зор қуат бар [64, 45-б].
Хат мәтінінен эпистолярлық жанрдың ерекшелігі көрінеді:
-хат арқылы қоғам қайраткерлері, ақын-жазушы, сыншы, әдебиетші т.б. атақты, дарынды тұлғалардың оптимистік көзқарасы, қазақ халқына тән, ұлттық философиялық ойлары танылады;
- өмірдегі өзекті мәселелерді баяндап, талқыға салады, пікірлеседі, ой қорытады, тарихи шындықты тануға көмектеседі;
- тебірене жазылған хаттарда көркем шығармамен салыстырғанда жазушының ішкі сезімдері шынайы жеткізіледі.
Қорытындылай келсек, эпистолярлық жазбалар тілінің өзіндік стильдік, лексика-грамматикалық ерекшеліктері бар. Ресми стильмен қатар қарастырылып келген эпистолярлық стильдің мазмұны, көлемі, жазылу түрі жағынан өзгеше. Белгілі бір қалыптасқан үлгіде, баяндау тәсілімен жазылады. Лексика-фразеологиялық құрамы (саяси-публицистикалық сипатта, әкімшілік терминдер, күрделі терминдер, т.б.) өзгеше болып келеді.
Ойдың логикалық жүйелігін сақтау мақсатымен сөйлем күрделі құрылады.
Құжаттар тілі мен осы кезеңдегі хаттар тіліне эмоционалдық, бейнелеу тән емес.
Сонымен, эпистолярлық стильдегі көркем шығармалар негізінен екі түрлі сипатта болады: бірінде автор хатты өзіне-өзі жазады, яғни біреуге арнамай, тек өзі үшін, өзінің көңіліндегі маза бермей жүрген ойларын сыртқа шығару мақсатында жазса, бірінде хат екінші бір адамға арналады. Бірақ мұндай хаттардың бәріне ортақ ерекшелік – оларда адамның кез келген жерде аша бермейтін құпия сырлары, немесе ең бір аяулы жан сезімдері терең ашылады. Мұндай шығармаларда ауызекі сөйлеу стилі мен көркем шығарма стилінің белгілері қатар жүреді.
Хат түріндегі шығарма жазушыға қаһармандарын барынша ашық, тебірене сөйлеуге, ішкі дүниесін бүкпесіз ақтаруға мүмкіндік береді. Сондықтан эпистолярлық стильді көркем шығармада қолдану – жазушы үшін кейіпкердің ішкі сезім сарайын ашуда, оның барлық ішкі толқынысын, тебіренісін ақтарып салып, сол арқылы оқырман көңілінен орын табуда таптырмас тәсіл болып табылады.
ҚОРЫТЫНДЫ
Біздің жазба мәдениетіміздің құнды да, қомақты саласы болып табылатын эпистолярлық жанр - дамыған жанр. Хат түрі сан алуан, олардың мәтіндері, стильдік ерекшеліктері де әр түрлі. Солардың ішінде еліміздің, жеріміздің әлеуметтік- саяси, экономикалық жағдайына байланысты кешегі ел билеген хан, сұлтан болған ата- бабаларымыздан қалған әр түрлі тарих тереңінен сыр шертетін хаттары, ұлы ағартушыларымыздың, соның ішінде Шоқан Уәлиханов, Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин секілді дараларымыздың, қазақ әдебиетінде өзіндік із қалдырған Ғабит Мүсірепов, Сәбит Мұқанов, Ғабиден Мұстафин жазушыларымыздың хаттары, кешегі сұрапыл жылдардағы хаттар, бүгінгі хаттар бәрі- бәрі зерттеуге сұранып тұрған бағалы да құнды дүниелер. Бұл дүниелерді талдау, оларды жан- жақты зерттеу жұмыстарын жүргізу эпистолярлық жанрдың сипатын тануға мүмкіндік береді. Қазақтың хан, сұлтан, старшындарының орыс империясының әкімшілік орындарына жазған хаттары мен белгілі қоғам қайраткерлері, ақын-жазушы, оқыған азаматтарының әлеуметтік мәні бар хаттарының тілі өзіндік ерекшеліктері көп. Хат мәтініндегі фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік ерекшелігін талдау арқылы хат мәтінінің табиғатын тануға, сол кезеңдегі эпистолярлық стильді тануға болады.
Эпистолярлық жазбалар тілінің өзіндік стильдік, лексика-грамматикалық ерекшеліктері бар:
-ресми стильмен қатар қарастырылып келген эпистолярлық стильдің мазмұны, көлемі, жазылу түрі жағынан өзгеше;
- белгілі бір қалыптасқан үлгіде, баяндау тәсілімен жазылады;
-лексика-фразеологиялық құрамы (саяси-публицистикалық сипатта, әкімшілік терминдер, күрделі терминдер, т.б.) өзгеше болып келеді;
-ойдың логикалық жүйелігін сақтау мақсатымен сөйлем күрделі құрылады;
- адресант (хат жазушы) пен адресаты (хат алушы) бар;
- ой бірінші жақтан баяндалады,
- құжаттар тілі мен осы кезеңдегі хаттар тіліне эмоционалдық, бейнелеу тән емес.
Хат мәтінінің ерекшеліктері жеке-жеке тоқталуды қажет етеді.
1. Хат тілінің фонетикалық ерекшелігіне сөздің соңғы буынында -ү дыбысының келуін жатқызуға болады, мысалы, өткүр уа зерек; үшүн, орұс, т.б. Сөздің соңғы буынында ұ,ү дыбысының келуін орфоэпияның фонетикалық принципіне байланысты.
2. қылұп, берүп, едүп, т.б хат тіліндегі етістіктердегі -ұп;-үп- тұлғалары көнеден қалған тұлға. Қазіргі тіліміздегі көсемшенің -ып,- іп тұлғаларымен мәндес.
3. Түбірге қосымша жалғанғанда үндестік заңы сақталмайды, Қазіргі тіліміздегі жылдар-жыллар, растығына-раслығына, халықтың-халықдың, біздің-бізнің, себепті-сәбәбілі, адамдары-адамлары, ұқсастар-ұқсалары, тиісті-тіишлі т.б. түрінде жазылуымен ерекшеленеді. Бұл хаттар тілінің татар тілінің әсеріне де байланысты, көне тұлғаларды қолдануына, араб т.б. тілдердің әсеріне де байланысты өзгешеліктері деп есептейміз.
4. Қазіргі тіліміздегі емле заңдылығына сәйкес ш жазылатын тұстарға ч әрпінің келуі де өзгешелігін танытады. Мысалы, акча, бұлайча, барчамыз, т.б.
5. Ы, і дыбыстарының орнына орфоэпияның фонетикалық принциптеріне сәйкес үұ жазылады.
6. Сөз соңында қазақ тілінде п жазылатын сөздерге хат мәтінінде б-дыбысының жазылуы кездеседі. Мысалы, болыб, қылыб, байқаб, сөйлесіб т.б.
7. Араб, парсы сөздерінің түпнұсқа тіліндегісі сақталады. Хүкмат, хисаб, һәрәкет, ыхтиар т.б.
8. Орыс сөздері дыбыстық өзгеріске ұшырап, қазақ тілінің фонетикалық заңдылығына сәйкес, айтылуы бойынша қолданылуы басым. Начәлнік, ойазнай, песір т.б.
XVIII ғасырдағы хаттар тілін талдай отырып, лексикалық ерекшелігіне байланысты төмендегідей тұжырым жасауға болады:
- араб-парсы элементтерінің өте көп кездесетіндігі (Себебі XVIII ғасыр мен ХІХ ғасырларда қазақ тіліне араб, иран тілінен сөз ауысу процесі күшейе бастағаны белгілі, мысалы, ғарыз, ғарыз нама, ахуал, ғарыз хал, мәктәбә, күтабтү, кәтаб т.б.) ;
- Ресейге бағынуына байланысты орыс сөздерінің қолданыла бастауы (генерал, жанарал, гинерал түрінде, кавалер сөзі кауалер, куалер түрінде кездеседі);
- тұрақты эпитеттермен басталады (құдретлу, шафағатлу, мархабатлу, ғизатлу, хұрметлу немесе аса мәртебелі, қымбатты, т.б.).
ХІХ ғасырдың І жартысындағы хаттар тілінің лексикасының өзіндік айырмашылығы болды:
-хан, ханзада, ханым, ханша, төре, сұлтан, би, болыс, ақсүйек, кедей, т.б. сөздер жиі қолданылады, алаш сөзі де жиі жұмсалды, ол сол қоғамның келбетін танытады;
-сөздері түсінікті, осы кезеңге дейінгі талданған хаттар тілімен салыстырғанда қазақ сөздері басым, яғни жалпы халықтық қазақ тілінің лексикасында жазылған;
-араб-парсы сөздері қолданылды;
-орыс сөздері қоғамдағы өзгерістерді танытады;
-осы тұста қазақ қоғамының әлеуметтік және әкімшілік құрылысына байланысты жаңа сөздер әдеби тілімізден орын алды.
XIX ғасырдың II жартысындағы қазақша эпистолярлық стильдің бір белгісі – түркі жазба әдеби тілдеріне тән кейбір грамматикалық тұлға тәсілдерді пайдалануы. Мысалы, Махамбеттің хурматлу батырларға жазған хатында уа, уа һәм, бірлән, білән деген шылауларды, бек, нечүк деген үстеулер мен есімдіктерді қолданады; еді, емес деген көмекші етістіктері кейде ерді, ермәс түрінде көне ұйғыр жазба дәстүрінен келе жатқан тұлғада жазады, араб-парсы сөздері түпнұсқаша жазылған т.б. ерекшеліктерді санамалап беруге болады.
Араб графикасымен жарияланған қосымшалардың қазақ тіліне тән фонетикалық варианттары кейде еленбейді, нәтижесінде көптік жалғау тек –лар түрінде, табыс септік -ны, ілік септік -ның, жатыс -та, шығыс -нан түрінде беріледі: оқуны, қазақлар, адамлар, арызлар, мекемелерні.
ХІХ ғасыр соңындағы хаттар тілі қазіргі әдеби тілімізден көп айырмашылығы жоқ. Етістіктің сыпайы түрі жиі қолданылады.
Қорыта айтқанда, қарастырылып отырылған кезеңдегі эпистолярлық стильге жататын хат мәтіндеріндегі грамматикалық ерекшеліктері барлығында бірдей емес. Бірінде көне түркілік элементтер басым болса, екінші хатта орыс сөздері қолданылған. Енді бірінде қазіргі қазақ әдеби тілінен дараланатын грамматикалық ерекшеліктер көзге түспейді.
Ал ХХ ғасыр басындағы хат мәтінінің тіліне келсек, онда кітаби шағатай тілінде жазылған хаттар кездеседі. Зиялы қауымның көпшілігі өзіне дейінгі эпистолярлық стильге тән жазу үлгісін қолданды.
Лексикалық құрамында араб, парсы, шағатай және бүгінгі түркі тілінің элементі болды. Мысалы, үшбу, бек, офат, бегірек, т.б. Орыс сөздері де жұмсалды. Мысалы, средняя школа – орта школ, государственная дума – дәулет думасы түрінде кездеседі.
ХХ ғасырдағы хат тілінің тағы бір ерекшелігі:
хаттардың қазақ әдеби тілінде жазылуы;
орыс сөздерінің сирек қолданылуы;
кейбір интернационалдық терминдердің де қазақшаға аударылып берілуі т.б.
Сонымен, қарастырылған кезеңдердегі лексикалық ерекшеліктерге араб-парсы сөздерінің жиі жұмсалуын, қазақ жерінің Ресей империясына бағынуына байланысты орыс сөздерінің қолданыла бастауын, тұрақты эпитеттердің жұмсалуын т.б. жатқызуға болады.
Хат мәтініндегі грамматикалық ерекшеліктер негізінен қосымшалар мен етістік формаларының аясында байқалады. Мысалы жалғаулықтар және, мен орнына уа, һәм, кейде бірлән қолданылған.
Синтаксистік ерекшеліктер сөйлемдерінің өте ұзақ болып құрылуынан байқалады. Айшуақ ханның хатында сөздердің көбіне жуық араб, парсы, көне түркі сөздері болғандықтан оқуға, түсінуге қиындық туғызады. Көптік жалғауының қолданылуында да қазіргі тілмен салыстырғанда елеулі өзгешелік байқалады.
Эпистолярлық стиль элементтері көркем шығарма тілінде көп кездеседі.
Эпистолярлық стильде жазылған көркем шығармаларды әр кезеңдегі әдебиеттен кездестіре аламыз. Эпистолярлық стиль белгілері ХІХ ғасыр ақыны Кете Жүсіп Ешниязов шығармаларынан да көрініс береді. Кете Жүсіптің Атыңды емлемен жаздым хатқа (Ажар қызға бірінші хат), Білімді артық туған перизатым (Ажар қызға екінші хат) өлеңдері – хат түрінде жазылған шығармалар. Бұл екі өлең тілінде көнерген сөздер кездеседі.
ХХ ғасыр басындағы көркем шығармалардан Ы.Алтынсариннің Балғожа бидің баласына жазған хаты, Омар Шипиннің Губернатор келгенде, Құбаша ақынның Әбдірахман Иманқұл ұлына жазған хаты, Әбдірахманның Құбашаға қайтарған жауап хаты деген өлеңдер жатады, т.б. шығармаларды айтуға болады.
Бұл кезеңге тән хат түріндегі өлеңдердің тілі жатық. Көпшілік қауымға түсінікті. Араб-парсы тілімен шұбарланбаған. Қарапайым, ауызекі стильде жазылған. Көріктеуіш құралдар, троп түрлері ауыспалы мағынадағы сөздер, образды суреттеулер орын алмаған. Мақал-мәтел, фразеологизмдер де көркем шығармалармен салыстырғанда аз жұмсалған деуге болады. Орыс сөздері кездеседі, олар - көбінесе әскери терминдер, патшаның шеніне қатысты атаулар, техникаға байланысты атаулар т.б.
Демек, хат түріндегі өлеңдер эпистолярлық стильде жазылған, ауызекі стильге өте жақын, өлеңде айқындауыш, айшықтау т.б. көріктеу құралдары қолданылмаған.
Көркем әдебиеттегі эпистолярлық стиль элементтері кейде сол қалпында беріліп, яғни грамматикалық, лексикалық ерекшеліктерімен жазылған. Оның себебі жазушы суреттеп отырған қоғамның келбетін шынайы беру қажеттілігінен туындайды.
Хат түріндегі өлеңдерді Абай шығармашылығынан да кездестіреміз. Жігіт сөзі және Қыз сөзі өлеңдері эпистолярлық стиль үлгісінде жазылған. Аталған өлеңдердің құрылысы күрделі емес, жеңіл ұйқасқа құрылған. Мұнда көнерген сөздер мен араб-парсы сөздері жоқ, тілі түсінікті.
Абайдың аудармалары ішінде де эпистолярлық стиль үлгісіндегі туындылар бар. Олар: Пушкиннен аударылған Татьянаның Онегинге жазған хаты, Онегиннің Татьянаға жауабы, Онегин сөзі, Онегиннің Татьянаға жазған хаты. Абай аудармасында Евгений Онегин Татьяна мен Онегиннің бір-біріне жазған хаттарынан тұрады. Пушкиннің Евгений Онегин шығармасы Абай аудармасында эпистолярлық роман түрінде шыққан. Эпистолярлық стильдің тағы бір ерекшелігі - мұнда хат жолдаушы кейіпкер өз басындағы махаббат, күйініш-сүйініш т.б. психологиялық жағдайларды, ішкі сырын, ең бір аяулы сезімдерін жайып салады, сондықтан кейіпкердің ішкі сезім-толғаныстары, сезім сарайы терең ашылып, ешқандай бүкпесіз, ашық, нанымды бейнеленеді.
Абайдың баласы Мағауия Құнанбаевтың Әбішке хат өлеңі, Тұрағұл Құнанбаевтың Хат, Жауап хат, Әбішке хат өлеңдері де хат мәтінінде жазылған. Бұл хаттарда да адам басындағы психологиялық жағдайлар, қимастық, өткен күндерге деген сағыныш, амалсыздық т.б. жүрек толқытар сезімдер көрініс табады.
Эпистолярлық стиль элементтері тек поэзиялық шығармаларда емес, прозалық, публицистикалық шығармаларда да көптеп ұшырасады. Баубек Бұлқышевтың майданда жүріп жазған Шығысұлына хат шығармасы эпистолярлық стиль үлгісін көрсетеді. Шығармада майдан шебінде жүрген жауынгердің Отанға деген патриоттық сезімі көркем тілмен баяндалады. Соғыстағы жан түршігерлік оқиғаларды баяндай отырып, өзінің жауға деген өшпенділігі, ыза -кегі одан сайын өсе, өрши түскенін айтады. Бұдан біздің байқайтынымыз, эпистолярлық стиль адамның ішкі жан дүниесіндегі жек көрушілікті, махаббатты, адамдық парыз бен ар-намысты, адам басындағы ең бір ауыр кезеңдерді барынша терең, бүкпесіз жеткізе алады.
Хат мәтінінің тағы бір артықшылығы - хат көбінесе ең жақын адамға арналатындықтан, ондағы оқиға барынша нанымды баяндалады.
Хат түріндегі шығарма жазушыға қаһармандарын барынша ашық, тебірене сөйлеуге, ішкі дүниесін бүкпесіз ақтаруға мүмкіндік береді. Сондықтан эпистолярлық стильді көркем шығармада қолдану – жазушы үшін кейіпкердің ішкі сезім сарайын ашуда, оның барлық ішкі толқынысын, тебіренісін ақтарып салып, сол арқылы оқырман көңілінен орын табуда таптырмас тәсіл болып табылады.
Түйіндесек, қазақ эпистолярлық стилі бар, ол ресми стиль ішінен орын алатын, ауызекі стиль элементтері жиі ұшырасатын, өзіндік жазу мәнері бар шағын стиль болып табылады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Серғалиев М. Стилистика негіздері. -Астана, 2006. -271 б.
2. Шалабай Б. Қазақ стилистикасы ғылымының алдында тұрған міндеттер Қазақ филология ғылымы: тарихы, бүгіні және болашағы.- Алматы, 2003.- 73-75 б.
3. Винокур Г.О. Избранные работы по русскому языку.- М., 1959.- 66 с.
4. Ефимов А.И. Стилистика русского языка. -М., 1969.- 262 с.
5. Топорков В. О слове Советское искусство.- М., 1952.- 31 с.
6. Будагов Р.А. Введение в науку о языке. -М., 1965.-492 с.
7. Кожина М.Н. Стилистика русского языка. -М., 1983, -223 с.
8. Михайлов М.М. Стилистика русской речи. -Чебоксары, 1968. -370 с.
9. Розенталь Д.Э. Практическая стилистика русского языка. -М., 1974, -352 с.
10. Ефимов А.И. О языке художественых произведений. -М., 1954. -316 с.
11. Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка. М., 1964. - 316 с.
12. Әлкебаева Д.А. Қазақ тілінің стилистикасының прагматикасы. Фил. ғыл. док. дисс. авторефераты. -Алматы, 2006. -43
13. Балақаев М., Томанов М., Манасбаев Б., Жанпейісов Е. Қазақ тілінің стилистикасы. -Алматы, 2005.- 254 б.
14. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. -Алматы, 1965.- 336 б.
15. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. -Алматы, 2004. -282 б.
16. Виноградов В.В. Итоги обсуждения вопросов стилистики. Вопросы языкознания. –М., 1955.-№1, 66с.
17. Вяткин М.П. Қазақ ССР тарихы бойынша материалдар -М-Л., 1940, Т4 -334 б.
18. Котков С.И. Деловая письменность и литературный язык Русская речь. 1980. -№5, 105 с.
19. Тарабасова Н. О некоторых особенностях языка деловой письменности Источниковедение и история русского языка. -М., 1964.-172с.
20. Федюрко С. Стилистические особенности русского делового письма как жанровой разновидности официально-делового стиля. Дисс... канд. фил. наук. ЕГУ.-Воронеж, 2002. -140 с.
21. Дүйсембекова Л. Қазақ ресми - іс қағаздары. Фил. ғыл. док дисс. Авторефераты. -Алматы, 2006. 38 б.
22. Ергазиева Н. Формирование и развитие официально-деловой речи в казахском языке. Автореферат... канд.филол. наук. -Алматы, 1997.- 25с.
23. Оразбаева Ф., Мұхамади Қ. Мемлекеттік тілдегі іс-қағаздар.
-Алматы, 2006. -146 б.
24. Әбілқасымов Б. Көне қазақ тіліндегі ресми іс қағаздар Қазақ әдеби тілінің тарихи көздері. XIX ғасырдың II жартысындағы қазақ әдеби тілі.
-Алматы, -1982. -224 б.
25. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. -Алматы, 2004. -272 б.
26. Балақаев М., Жанпейісов Е. Әдеби тіліміздің қалыптасу тарихынан Қазақстан мектебі, -№2,- 70 б.
27. Дүйсембекова Л. Іс қағаздарын қазақша жүргізу. -Алматы, 2000. -205 б.
28. Словарь иностранных слов. -М., 1988. - 624 с.
29. Қазақ совет энциклопедиясы. Том 12, -Алматы, 1978. -598 б.
30. Кожина Н. Стилистика русского языка. -М., 1993. -224 б.
31. Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. -Астана, 2006. -369 б.
32. Головин Б. Основы культуры речи. –М., 1980. -323 с.
33. Сыздықова Р. Бүгінгі көркем проза тілі және әдеби норма. Өнер алды-қызыл тіл.мақалалар жинағы. –Алматы, 1986. -85 б .
34. Степанов. Ю. Семиологическая грамматика. М.,1981, 360 б.
35. Амиров. Р. Особенности синтаксиса казахского разговорной речи. -Алматы, 1972.-225 с
36. Филин Ф. Истоки и судьбы русского литературного языка. М., 1981. -325 с.
37. Толстой Л. ПСС. В 90 томах, -М., 1963. -65 с
38. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдеби тілі. -Алматы, 2000. -342 б.
39. Аманжолов Қ. -Алматы, 1979. 4 т. -340 б.
40. Әуезов М. Шығармаларының елу томдық толық жинағы. 8-т. -Алматы, -2002. -504 б.
41. Ефимов. А. Стилистика художественных речи. -Л., 1989. -295 с.
42. Смаилов К. Жолданбаған 27 хат.-Алматы, 1992. -231б.
43. Назарбаев Н. Бейбітшілік кіндігі. -Алматы, 2001. -415 б.
44. Жұбанов. Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер Жалын №3-4, -Алматы, -1994.-125 б.
45. Гайнуллина. Н. Эпистолярное наследие Петра великого в истории русского литературного языка. Дисс... док. фил. наук. -Алматы, 1996.-494с.
46. Книга исследования и материалы сб.:Т 4 Изд.всесоюзной книжной палаты –М.,1962. -407с
47. Ешекеева Г. Хат мәтіні Қазақ тілі мен әдебиеті, -Алматы, -2007. № 8.
48. Овчаренко А. Новые герои – новые пути Современник, -М., -1977. - 114 с.
49. Янушкеевич А. Қазақ даласына сапар туралы жазбалар. Аударма -Астана, 2003. -264 б.
50. Омаров І. Толғамдар. Раздумья. -Алматы, 1992. -168 б.
51. Ергөбеков Қ. Баянғұмыр (Жүрек қанымен жазылған хаттар).-Алматы, 1991. -230 б.
52. Әбсаттар қажы Дербісәлі Н.Назарбаевты құттықтау Егеменді Қазақстан, -2005.-№34.
53. Мұсабекова Ф. Қазақ тілінің практикалық стилистикасы. -Алматы, 1982. -125 б.
54. Виноградова. Е. Эпистолярные речевые жанры; прагматика и семантика текста. Автореферат канд. дисс. –М., 1991. -25 б.
55. Әбілқайыр хаттары... Ақиқат, -1993. -№11, -83 б.
56. Махамбет. Жыр семсер. -Алматы, 1979. -127 б.
57. Қозыбаев.С . Хаттармен өрілген өмір Жетісу- 1968.-№ 90. -15 май.
58. Алты хат, алуан тағдыр.( М. Ғабдуллиннің 6-шы хаты) Жетісу -1968.-№ 90, 9- мамыр.
59. Өмірбаяндық деректер. (С.Мұқанов. Әр жылдардағы хаттар) -Алматы, 2002. -286 б.
60. Ерімбетов М. Тағдырмын ерте жоғалған. Марат Отарәлиев хаттары Жалын №3-4, -1994. 125 б.
61. Мүсірепов Ғ. Ой-сезім сәттері. -Алматы, 1996. -144 б.
62. Нұршайықов Ә. Таңдамалы шығармаларының он томдығы. -Алматы, 2005, -Т.6. -416 б.
63. Керімбекұлы М. Сыншы және эпистолярлық жанр Әдебиет және өнер мәселелері. -Алматы, -2001. -97б.
64. Молдағалиев Ж. Өлді деуге бола ма, айтыңдаршы? Омаров хаттары Жалын №1, -1986. -40 б.
65. Қасымбеков М., Әлімқұлов Т. Іс-қағаздарын жүргізу, -Алматы, 1990, 265 б.
66. Аманжолов А. Ғылымның тереңінен маржан терген...(С.Аманжолов хаттары) Жалын, -1986, -№2. -111 б.
67 Шаханов М. Премьер –министрге хат Жалын, -2006, № 6,- 96 б.
68. Ш.Уәлиханов.Таңдамалы шығармалары. -Алматы, 1985. -126-144 б.
69. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. -Алматы, 1973. -146 б.
70. Қордабаев Т. Қазақ жазбаларының синтаксисі. -Алматы, 1966.-158 б.
71. Кеңесбаев І. Абай основоположник казахского литературного языка Советский Казахстан, -Алматы, 1955. -№9. -124 с.
72. Сыздықова Р. Сөз құдіреті. -Алматы, 2005. -271 б.
73. Қордабаев Т., Томанов М. Тарихи грамматика мәселелері. -Алматы, 1975. -175 б.
74. Айдаров Ғ. Тоныгюк ескерткіштеріндегі қазақ тіліне қатысты материалдар Қазақ тілі тарихы мен диалектология мәселелері, 5 ші шығуы. -Алматы, - 1963. -64-90 б].
75. Қалиев Ғ., Боранбаева Г. Қазақ әдеби тілінің тарихы. -Алматы, 2001. -269 б.
76. Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. -Алматы, 1992. -190 б.
77. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. -Алматы, 1988. -264 б
78. Құнанбаев А.Таңдамалы өлеңдер. -Алматы, 1985. -175 б.
79. Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. -Алматы, 1988. -314 б.
80. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. -Алматы, 1996. -303 б.
81. Баранов Х. Арабско-русский словарь.-М., 1984. - 926 с.
82. Бекмұхамбетов Е. Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері. -Алматы, 1977.-198 б.
83. Уәлиханов Ш. Мақалалары мен хаттары -Алматы, 1949.-368 б.
84. Құрышжанов Ә. Кітаби тіл материалдарынан Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері, 2-шығуы. -Алматы,-1960. -72-91 бб
85. Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. -Алматы, 1997. -256 б
86. Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. -Алматы, 1995. -207 б.
87. Ғашық наме. -Алматы, 1976. -461 б.
88. Шағырова Б. М.Қашқаридің Диуани лұғат ит-түрк еңбегіндегі және қазіргі қазақ тіліндегі етістік категориясы. Филолг. ғыл. канд. дисс. авторефераты, -Алматы, 2004. -28 б.
89. Егеубаев А. Кісілік кітабы. -Алматы, 1998. -318 б.
90. Садыков К. Языковые особенности Кутадгу билик Дисс...канд. фил. наук., -Ташкент, 1987. -179 с.
91. Сыздықова Р. Абай шығармаларының тілі. -Алматы, 1968. -330 б.
92. Журавлева Г. Эпистолярные контексты в Гистории о российском кавалере Александре Стилистика художественной литературы. -М., -1982.-212 с.
93. Кенжебаев Б., Шаменов К. 1916 жылғы көтеріліс жырлары. -Алматы, 1958. -137 б.
94. Аймауытов Ж. Шығармалары. -Алматы, 1989. -558 б.
95. Ай, заман-ай, заман-ай. -Алматы, 1991. -495 б.
96. Құнанбаев А. Шығармаларының бір томдық толық жинағы. -Алматы, 1961. -684 б.
97. Абайдың ақын шәкірттері. -Алматы, 1993. - 223 б.
98. Жансүгіров І. 5-томдық шығармалар жинағы, 1-ші том, -Алматы, 1986.- 325 б.
99. Ергөбеков Қ. Хат жаздым, қалам алып Жұлдыз, -1987, №12.-206 б.
100. Торайғыров. С. 2-томдық шығармалар жинағы, 1-ші том,
-Алматы, 1993. -270 б.
101. 29. VІІІ., жылы белгісіз. ҚазССР Мемлекеттік архиві, 1634 фонды, 1опись, -92 б.
102. Смайылов Ә. Елге хат Жалын, -1986 -№2, -111 б.
103. Қажи С. Хат. Еркін Ібітановқа Әдебиет айдыны, -2005. -№34, 11 б.
104. Күлеев Б. Таңдамалы шығармалары. -Алматы, 2000.-282-б.
105. Мағауин М. Аласапыран. -Алматы, 1988. -825 б.
106. Бұлқышев Б. Адамзатқа хат. -Алматы, 1977. -206 б.
107. Мүсірепов Ғ. І.Омаровқа соңғы хат Жалын, -1986. -№1, Б.112
МАЗМҰНЫ
АЛҒЫ СӨЗ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1ЭПИСТОЛЯРЛЫҚ СТИЛЬ ЖӘНЕ ОНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ СТИЛЬДЕР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ
1.1 Эпистолярлық стильдің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Эпистолярлық стильдің функционалдық стильдер жүйесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
1.3 Қазақ хат жазу дәстүрінің қалыптасып дамуы мен оған
әсер еткен әлеуметтік- этнографиялық жағдайлар ... ... ... . 26
1.4 Қазақ әдеби тілінің эпистолярлық стилі ... ... ... ... ... 38
2 ХАТ МӘТІНІ ТІЛІНІҢ ЛЕКСИКА-ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТЕ ҚОЛДАНЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
2.1 Фонетикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
2.2 Лексикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
2.3 Грамматикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .. 87
2.4 Көркем шығармада эпистолярлық стильдің
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 95
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... . 120
Әбікенова Гүлнафис Төкенқызы
Қазақ тіліндегі эпистолярлық стильдің
лингвистикалық сипаты
Басуға қол қойылған күні
Пішімі Офсеттік қағаз
Шартты баспа табағы Есептік баспа табағы
Таралымы 1000 Тапсырыс №
Ресми, іс кағаздар тілі
Ресми хат түсінігі және оның түрлері
Іскерлік хаттарды аудару кезінде қолданылатын әдіс-тәсілдерді анықтау, ерекшеліктерін сараптамалау
Қызметтік хат
Қызметтік хаттар туралы
Құжаттарды әзірлеу және ресімдеу
Қызметтік хаттарды ресімдеу жолдары
Ресми хаттар – іскерлік және коммерциялық. коммерциялық корреспонденциялардың негізгі. құжаттардың тілі мен стилі – құжаттағы тіл формулалары, сөз этикеті
Ресми құжат тілінің функциональдық формасы жазба тілі
Қызметтік хаттардың түрлері
Ақша қаражаттарының қоры қаржы қатынастарының материалдық-заттық көрінісі ретінде
ҚР территориясында әрекет ететін стандарттау бойынша нормативтік құжаттар
ҚҰЖАТТАРДЫ ТОПТАСТЫРУ
Құжаттарды баспаға шығару
АҚ-ның ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау
Бабажанов - ғылыми еңбектері үшін ресми марапатталған тұңғыш қазақ
Иммунологиялық төзімділіктің ресми ашылу мерзімі - 1953 жыл
Жануарларды және жануартекті өнімдерді экспорттау және импорттауды реттейтін халықаралық ережелер мен құжаттар
Құжаттар жинағы