Қоленер

Қоленер. Қаңлылардың қалалары мен қоныстары жергілікті базарларды не қажеттінің бәрімен қамтамасыз ететін қолөнер орталықтарына айналады. Қоныстар мен корымдарды казғанда кераммка мейлінше көп табыл-ды. Зерттеушілер шаруашылыкта түрлі қажеттерді қамтамасыз ететін ыдыстардың ондаған түрін атайды. Металл ыдыспен бірге, керамика ыдыс тамақ дайындау үшін пайдаланылған. Сұйықты тасу және сақтау үшін тұтқалы кұмыралар тұтынылған. Азық-түлік жерге қазып орнатылған үлкен ыдыстар — көзелерде сақталған. Ақырында, әсемдеп жасалған ас ішетін саптыаяқтар, құмыралар, кеселер де болды. Әдеттегі бұйымдар ішінде зор көркемдік талғаммен істелгендері кездеседі.
Мысалы,тұткқасы жануар мүсіні түрінде жасалған қақпақ сондай бұйым. Ол жануардың тұмсығы дөңес, құлақтары тік әрі шұнақ, сауыры шөп қоректілерге тән, қысқа кұйрығы жоғары қайрылған.
Тегі, мүсінде киік бейнеленген болса керек. Бұл кезде керамика дайындау ісінде қыш ұршықшасы әлі таралмаған. Ыдыстар айиалып тұратын тұқырда таспалау әдісімен жапсырып жасалған. Безендіру және сапасын жақсарту үшін ангобтық қаптама, жылтырату, ойып өрнектеу қолданылған. Кұүйдіру көбінесе қыш күйдіретін пештерде жүзепге асырылады. Жалпы алғанда, зерттеушілер Сырдариядағы керамика өндірісінін әдеттен тыс қарапайымдылығын, дәстүрлілігін үнемі атап көрсетеді. Кангюйлер заманындағы қорымдар мен қоныстардан алуан түрлі металл бұйымдардың табылуы жергілікті жерде металлургия колөнерінің дамығанын көрсетеді. Кангюй, үшін металлургия өндірісінің жетекші орталықтары Шаш – Илақ аймағындағы қоныстар мен қалалар болды. Нак сол кезде осында, тауларда, жергілікті кен негізінде темір және полиметалл өндіру, алтын мен күміс өңдеу дамиды. Алдыңғы калалық ірі металлургия орталықтарының бірі қираған Құлата каласының орнындағы қала болған. Оның көлемі 50 гектарға жеткен, металлургия өндірісінің іздері айқын сақталған.
Әдетте кұрамы бай кеніштерден кен алынды. Олар опырылып, ашық өңірлер мен аралас топырақты өңдеу жолымен өндірілді, бұл кенді аз бергенімен, оған шығын да аз жұмсалатын сді. Кенді балқыту, байыту, тегінде, кеніштерге жақын жерде жүргізілсе керек. Дөңгелек пештер де, төрт бұрышты пештерде пайдаланылған.
Металл бүйымдардың құрамы мен шеберханалардын қалдықтары металлургияның түрлі салалары - темір ұсталығы, қола қүю, зергерлік істің дамығанын дәлелдейді. Шеберханалардың өніміне корғаныс және шабуыл жасау қарулары, ат әбзелдерінік бөлшектері, ауыл шаруашылық құралдары, темірден соғылған бұйымдар кірген,
қабірлерінен әдетте қанжарлар, семсерлер, пышақтар, жебелердің ұштары, сауыт, табақшалары табылады. Теміртағалар, шегелер, ілмектер, капсырмалар, түсті металдан істелген бұйымдар - сырғалар, алқалар, білезіктер, айылбастар, инелер, біздер ұшырасады.
Әдетте кангюйілер коныстарының қабаттарынан сүйектен ою оятын колөнер іздері табылады. Қолөнершініц үйі жанындағы қоқыс тәуілетін шұңқырлардан айыр тұяқтылардың өңделген (арамен кескіндескен іздері бар мүйіздері қалдықтар түрінде екінің бірінде кездеседі. Сүйектен пышақтың, қанжар мен семсердің саптары істелген. Қанжарлардың қынарына, әр түрлі қобдишалардың, құтылардың сыртына сүйек табақшалары салынған
ою-өрнектер мен сурет салынған сүйек табақшалармен безендірілетін болған. Самарқанд түбіндегі обалы қорымнан ғажайып екі айылбас-табақша табылды. Оларда көп мүсінді ұрыс және аңшылық композициясы әжептәуір шеберлікпен ойып бейнеленген. Кейіпкерлерінің егжей-тегжейлі, тәптіштеп бейнеленгені сонша, біз ертедегі әскери ақсүйегінің бет-бейнесін көзге елестете аламыз35.
Қолөнер жұмысының әйелдер үшін дәстүрлі саласы жүн өндеу болған. Казба жұмыстары кезінде табылған нәрселердің ең дағдылысы алуан түрлі (керамика, тас) ұршықбастар, тоқыма станоктарына арналған ауыртпақтар болып табылады. Жүннен иірілген жіптен жылы киім тоқылды. Қой жүнінен киіз басылды. Ши тоқылған. Сонымен қатар еден төсеніштерінін қалдықтарын әдетте археологтар өртеніп кеткен үйлердің жұртынан ұшыратты.
Зергерлік бұйымдар мен әшекейлер алтын мен қоладан жасалған. Мәселен қақ алтыннан жасалып кезіне қызыл тас орнатылып, жалған інжумен жиектелген қапсырма табылды. Лағыл мен қызғылт ферузадан түрлі – түсті шыныдан моншақтар жасалған.
Қару – жарақ түрлерінен үш қырлы темір жебелер сүйектелген құралды сабақтар қысқа темір семсерлер мен сыңар жүзді қанжар болған. Былғары белдіктерден қалған қола, темір тогалар мен көп ұшырасады. Әшекейлердің тас, металл, шыны моншақтар, түсті тастар көздері бар, қола және алтын бүрме моншақтар, сырғалар мен ілгектер сыннан есілген еңір жижиектер мен шаштереуіштер бар.
Қаңлылар өрмекпен жүн мата тоқыған, алуан түрлі қыш ыдыстар істеген. Қоладай және темірден өндіріс құрал-саймандары мен қару-жарақтар жасаған. Алтын мен күмістен сақина, сырға, білезік, алқа тағы басқа да алуан түрлі әшекейлі сән-салтанат бұйымдарын жасаған: Отырған үклерінің қабырғалары әшекей ою-өрнектермен безендірген.
Еліміздің жазба тарихының айтуынша, қаңлы елінің ресми жазба заңы болған. Бұл деректе: Олардың заңы хан сарайында сақталады. Осы заң бойынша кылмыстыларды жазалайды. Өрескел ауыр қылмыс жасағандардың тұқымы құртылады. Одан соңғылары өлім жазасына үкім етіледі. Ұрлық істегендердің қолы кесіледі2 дейді.
Қаңлылар ата-аналарының аруағына табынған. Қаңлы елінде ата-бабалар мазары бар, әр жылы маусым айында барлық иеліктер жиналып, ата-бабаларына шек береді3.деп жазылған. Қаңлы тайпаларының бір бөлігі бұлда дініне сенген. Тарихи жазбаларда олар бұддаға сенедІ1 деген дерек бар. Археологиялық қазбалардың анықтауынша, каңлылардың бір бөлегі отқа, айға, күнге табынған. Еліміздің жазба деректерінде, қаңлылардын ән-күй, музыка, би сияқты көркемөнерінің гүлденіп, өркен жайғандығы және олардың Орта жазыққа дейін өрістеп, даңққа бөленгендігі туралы мол мәлімет бар. Бұл деректердің дәлелдеуінше қанлыларда қос шекті және бес шекті музыка аспаптары, дал-дабыл, сыбызғы-сырнайлар болған. Суй патшалығы тарихы, музыка аспаптары тарауында; Жу патшалырының патшасы той жасағанда қаңлы елінің және Кушардың музыка аспаптарын алдырды деп жазады. Таң дәуірінің естеліктері атты кітаптың 33-тарауында; Жу Уди түрік қызын ханымдыққа алды. Батыс өңірдегі елден оны құттықтап, Құшар, Суяы, Қаңлы елдерінің музыка аспаптарын тойға әкелді дейді. Бұл мәліметтерден қаңлылардың музыка аспаптарының аса атағы болғандығы байқалады.