Доңғалақты тракторлардың жүрісін басқаратын механизм

ҚАЗАҚСТАН ТҰТЫНУШЫЛЫР ОДАҒЫ
АГРОБИЗНЕС ЖӘНЕ ЭКОНОМИКА КОЛЛЕДЖІ МЕКЕМЕСІ

КҮНДЕЛІК-ЕСЕП

3ФХ – 8 тобы
Күндізгі бөлім

1504000 Фермер шаруашылығы мамандығы

Семей 2013 жыл.

Қазақстан Тұтынушылыр Одағы
Агробизнес және Экономика колледжі мекемесі

Молдагалиев Азамат

Тәжірибеден өту орыны: ТОО Ас Ай и К, ШҚО Бесқарағай ауданы Семияр ауылдық округы

Тәжірибенің мерзімі 09. 12. 2013 ж. дан 02.02. 2014 ж дейін.

Күнделік есепті өткізген мерзімі: ____ ___________ 20__ жыл.

Күнделік есепті тексерген: Нусупов А.М.

Есептің бағасы: __________ (______________________)

____ ______________ 20___жыл.

Тексерушінің қолы: __________________

АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН МЕХАНИКАЛАНДЫРУ ЖӘНЕ ЭЛЕКТРЛЕНДІРУ ПӘНІ БОЙЫНША КҮНТІЗБЕЛІК ЖОСПАР

№
Пән бойынша өтілетін тақырыптар
Күні
Уақыты
1
Трактордың, двигательінің жалпы құрылысы
09.12.13.
6
2
Трактордың басқару механизмі, оның түрлері
10.12.13.
6
3
Газ тарату механизмінің бөлшектерін бұзып жинау
11.12.13.
6
4
Іштен жану қозғалтқышын қоректендіру жүйесі
12.12.13.
6
5
Қозғалтқышты майлау жүйесі
12.12.13.
6
6
Іштен жану қозғалтқышын суыту жүйесі оның түрлері
13.12.13.
6
7
Қозғалтқыштыі іске қосу жүйесі, оның түрлері
16.12.13.
6
8
Ілініс
17.12.13.
6
9
Беріліс қорабының жұмысы, құрылысы оның түрлері
18.12.13.
6
10
Трактордың жетекші мостары
19.12.13.
6
11
Трактордың жүріс бөлігі оның түрлері, бөлінуі
20.12.13.
6
12
Рөлдік басқару жүйесі
21.12.13.
6
13
Трактордың тежегіш жүйесі оның түрлері
23.12.13.
6
14
Трактордың тежегіш жүйесін реттеу
24.12.13.
6
15
Электр энергия көздері
25.12.13.
6
16
Трактордың оталдыру жүйесі. Стартермен магниттің жұмыстары
26.12.13.
6
17
Трактордың басқару кабинасының қалыпты жағдайлары
27.12.13.
6
18
Дөңгелектерді реттеу
28.12.13.
6
19

Фермер шаруашылығының экономикасы ПӘНІ БОЙЫНША КҮНТІЗБЕЛІК ЖОСПАР

№
Пән бойынша өтілетін тақырыптар
Күні
Уақыты
1
Микороэкономикаға кіріспе экономикалық жүйелер
09.12.13.
6
2
Экономикальщ жүйелер және оның мәні
10.12.13.
6
3
Нарықтық тепе-теқдік
11.12.13.
6
4
Кәсіпорын экономикасы
12.12.13.
6
5
Баға мен кәсіпорын қаржысы
Кәсіпорындағы баға және баға қүрылымы
12.12.13.
6
6
Кәсіпкерлік қызмет өндіріс факторы ретінде
13.12.13.
6
7

Зоотехния ПӘНІ БОЙЫНША КҮНТІЗБЕЛІК ЖОСПАР

№
Пән бойынша өтілетін тақырыптар
Күні
Уақыты
1
Ірі қара малдарының сырт пішініне қарап бағалау тәсілдері
20.01.14.
6
2
Ірі қара малдарының өнімдерін өндіру технологиялары
21.01.14.
6
3
Ірі қара малдарының төлдерін өсіру
22.01.14.
6
4
Малдарды азықтандыру
23.01.14.
6
5
Малдардың жасы мен салмақтарын анықтау
24.01.14.
6
6
Малдардың түрлерін олардың тұқымдары
25.01.14.
6
7

Агрономия ПӘНІ БОЙЫНША КҮНТІЗБЕЛІК ЖОСПАР

№
Пән бойынша өтілетін тақырыптар
Күні
Уақыты
1
Топырақ және оның құнарлығы
27.01.14.
6
2
Дәнді дақылдар
28.01.14.
6
3
Тамыр жемістілер
29.01.14.
6
4
Мал азықтық шөптер
30.01.14.
6
5
Жайылым мен шабындықтар
31.01.14.
6
6
Егінді арамшөптер мен ауыл шаруашы-лық зиянкестерінен қорғау
02.02.14.
6
7

Механизация

Агрономия

Зоотехния

Экономика

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

09.12.13.

ҚОЗҒАЛТҚЫШТАРДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ҚҰРЫЛЫСЫ

Автокөлік қозғалтқыштары жылу қозғалтқыштары болып келеді. Бүл қозғалтқыштар отын жанғанда бө-лінген жылу энергиясының бір бөлігін механикалық энергияға айналуды қамтамасыз етеді. Отын қозғалт-қыштың ішіндегі цилиндрде жанады, ал жылудың ме-ханикалық жүмысқа айналуы поршеньнің цилиндр ішінде қозғалуы арқылы жүретін болғандықтан, қоз-ғалтқыштарды іштен жанатын поршеньді қозгалт-қыштар деп атайды.
Автокөлік қозғалтқыштарына қойылатын талаптар:
- белгілі бір қуаты және жоғары беріктігіне сай ең кіші өлшемі мен массасы болуы керек;
- отын үнемділігі жоғары болуға тиіс;
әр түрлі климаттық жағдайда оталуы жеңіл болуы керек;
техникалық қызмет жасалуы жеңіл, шығаратын шу, бөлінетін улы газдар деңгейі аз және қозғалткыш жақсы теңестірілген болуы қажет
қажетті жағдайда иінді біліктің айналу жиілігін тез өсіруге мүмкіндігі бар болуы керек.
Жанғыш коспа түзілу және түтану тәсіліне байланыс-ты қозғалтқыштар карбюраторлы және дизельді болып жіктеледі. Карбюраторлы қозғалтқыштарда жанғыш қоспа ци-линдрден тысқары жерде (карбюраторларда) түзіледі және цилиндрде электр үшқыны арқылы түтанады.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

Сурет. Қозгалтқыштың қарапайым сцлбасы жэне негізгі геометриялық параметр лері:
1 - енгізу клапаны; 2 - шыгару клапаны; 3 - поршень; 4 - цилиндр; 5 - иін; 6 - бцлгак; 7 - цилиндр қалпақшасы v - цилиндрдің толық көлемі; vh - цилиндрдің жцмыс көлемі; vc - жану камерасының көлемі; S – поршеньнің жцрісі

Жүмыс көлемі см3 немесе литрмен өлшенеді. Ав-токөлік ңозғалтқышы көп цилиндрлі, сондықтан ци-линдрдің жүмыс көлемдерінің қосындысын қозгалт-кыштың жцмыс көлемі деп атайды және vh' деп белгі-лейді. Поршень ЖШН-де түрғанда поршень үстіндегі ци­линдр көлемін сыәымдау камерасының немесе жану ка-мерасының көлемі (иа) деп атайды. ТШН-де түрған пор­шень үстіндегі цилиндр көлемін цилиндрдің

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

газ жағдайы басында изохорамен (с2 сызығы), соңынан изобарамен (zz' сызығы) өтеді.
Дизель қозғалткышы үшін жану процесінің соңын-дағы қысымды процестің басына және аяғына арналған теңдеулермен анықтауға болады:

сурет. Теориялық жэне пакты циклдердің индикаторлык диаграммалары:
а — дизель козгалтцышы; э — карбюратор козгалтқышы

Карбюратор қозғалтқышы үшін р = 1 деп аламыз. Үлғаю процесі соңындағы газдың температурасын мына теңдеумен анықтаймыз:

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

10.12.13

БАСҚАРУ МЕХАНИЗМДЕРІ

Тракторлардың басқару механизмдерін бірнеше топқа белуге болады: трактордың негізгі механизмдерінің (қоз-ғалтқыш, трансмиссия) жүмысын басқару; жүрісін бас-кару; ңосалңы механизмдерінің жүмысын басқару; бар-лық басқа механизмдердің жүмысын басқару; барлық басқа механизмдердің жүмысын бақылау. Осы аталған ба-сқару механизмдерінің басқаратын түтқалары және ба-кылайтын қондырғылары трактордың кабинасында орналастырылады. Оларды негізгі механизмдермен жал-ғастыру үшін механикалық рычагтар жүйесі, гидравли-калық жүйе немесе электрлік жүйелер қолданылады.
Трактордың негізгі механизмдерін басқаратын жүйе-лер туралы жоғарыда айтылды. Олармен қозғалтқыш және трансмиссияның жүмыстарын басқарады. Осы жүйеге кіретін басқару түтқалары мыналар: қозғалт-қыштың айналыс жылдамдығын басқаратын түтқа (акселатор), оталдыру жүйесін басқаратын түтқалар, ажыратқыш муфтаның педалі, беріліс қорабындағы жылдамдықты алмастыратын түтқалар.
Трактордағы барлық механизмдердің жүмысын бақы-лайтын қондырғыларға түрлі-түрлі аспаптар (приборлар) мен сигналбергіш шамдар (лампочка) жатады. Олар тиісті механизмнің қалыпты жүмысы бүзылған кезде тракторшыға белгі береді. Ондай қондырғыларға деталь жүйелеріндегі майдың ңысымы мен температурасы, судың температурасы, т.с.с. көптеген қүралдар кіреді. Олардың жүмыстарына арнаулы реттеулер

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

жүргізіл-мейді, тек істен шыққан кезде алмастырылады.
Тракторлардың қосалқы жүйесін басқаратын меха-низмдерге негізінен аспалы жүйені; гидравликалық жүйені, электрлік жүйені т.с.с. басқаратын механизм-дерді жатқызуға болады. Олардың жүмыстарына төмен-дегі бөлімдерде түсінік беріледі.
Сонымен, басқару механизмдерінің ішіндегі негізгісі трактордың жүрісін басқаратын механизм болып табы-лады. Оған жүріс бағытын өзгертетін қондырғы мен тежеуіш қондырғы жатады. Олардың қүрылыстары доң-ғалақты жөне шынжыр табанды тракторларда әр түрлі болады. Сондықтан төменде әрқайсысына жеке-жеке түсінік беріледі.

Доңғалақты тракторлардың жүрісін басқаратын механизм

Доңғалақты тракторлардың жүрісін басқаратын ме-ханизмдерге жүріс бағытын өзгертетін қондырғы (руль-дік механизм) мен жүріс жылдамдығын баяулататын тежеуіш қондырғы жатады.
Жүріс бағытын өзгертетін рульдік механизм, трак-тордың жүріс бөлігіндегі басңарылатын доңғалақтардың орналасуына қарай әр түрлі жасалады. Себебі трактор-дың жүріс бағытын өзгерту алдыңғы басқарылатын доң-ғалақтар арқылы немесе қүрамалы раманың ортасын-дағы доңғалақтар арқылы немесе қүрамалы раманың ортасындағы топсасы арқылы бүрып атқарылады. Осы-лайша басқарылатын рульдік механизмдер рульдік қалыптан, рычагты жүйеден және гидравликалық күшейткіштерден қүралады.
Рульдік қалыпта бүрамдықты беріліс болады.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

Оның бүрамдығы рульдік доңғалаққа білік арқылы жалғаса-ды да, трактор кабинасына шығарылады, ал бүрамдық ілінісетін доңғалақ сектор тәріздес жасалып, рычагты жүйелер арқылы басқару доңғалақтарымен жалғасты-рылады. Осы рычагты жүйемен параллель гидрокүшейт-кіш қойылады. Ол басқару доңғалағын бүруды жеңіл-детеді.
Рульдік механизмнің негізгі көрсеткіштері мен рет-телетін шамалары 5.1-кестеде келтірілген. Бүл механизмдегі негізгі реттелетін шамаларға әрбір рычагтар-дың байланысқан жеріндегі және рульдік қалыптан бүрамдықты механизміндегі ілінісу саңылаулары жата­ды. Егер осы саңылаулар көбейіп кетсе, рульдік доңға-лақтың бос жүрісі артады да, трактордын, жүріс бағы-тын басқару қиындай береді.
Рульдік доңғалақтың бос жүрісін қалыпқа келтіру үшін, алдымен, рычагтар жүйесіндегі топсалардың тоз-ғандарын алмастырады, Содан кейін бүрамдықты бері-лістегі ілінісу саңылауын ретке келтіреді. Ол үшін бүрамдықты ось бойымен жылжытатын бүрамалы қон-дырғы бар, онымен ілінісетін доңғалағының осі арнау-лы эксцентрикті ішпекке (вкладыш) бекітілген. Сол ішпекті бүрғанда, доңғалақ бүрамдыққа қарай жақын-дайды. Сөйтіп, олардьщ аралығындағы ілінісу саңылауын қалыпқа келтіреді. Кейбір тракторларда мүндай реттеу жүмыстарын аралық төсемнің көмегімен атқарады.
Гидрокүшейткіш жүйесіндегі золотниктің, клапан-дардың, сорғының жүмыстарын шеберханада арнаулы стендпен жүргізу қажет. Оның қалыпты шамалары 5.2-кестеде көрсетілген.
Доңғалақты тракторларда жүріс бағытымен қоса

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

11.12.13.

Газ тарату механизмінің (ГТМ) жұмысы

ГТМ (2.22-сурет), ол цилиндрлерге дер кезінде ауа (дизельді қозғалтқышта) немесе жанғыш қоспа (бензинді қозғалтқышта) жеткізу және цилиндрдегі пайдаланылған газды шығару қызметін атқарады. Клапан-дар енгізу және шығару тесіктерін ашып-жауып түрады, ал бүлар цилиндрлердің енгізу және шығару түтіктерімен жалғастырады.
Газ тарату механизмінің екі түрі бар: жоғары және бүйірге орналасқан клапандар. Оқулыктағы автомобиль қозғалтңыштарында газ тарату механизмінің клапаны жоғары орналасқан.
Газ тарату механизмінің қүрамына енгізу және шығару клапандары, таратқыш біліктен клапандарға қозғалыс бергіш бөлшектер, таратқыш білік пен шестернялар кіреді.
3
Иінді білік шестернялардың көмегімен таратқыш білікті (2) айналдырады. Қатарлы (а) жэне V тәрізді

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

б) таратқыш біліктің жүдырықшасы (2) итерішті жылжы-та отырып, оны қарнақпен (5) қоса көтереді, ал осы ке де оның екінші шеті темен жылжып немесе клапанды (1) күйенте (3) арқылы басады да, клапан (1) серіппені сығып енгізу немесе шығару тесіктерін ашады (2.22-сурет).
Таратқыш біліктің жүдырықшасы итергішпен шыққан кезде қарнақ (штанга) пен итергіш түседі, ал клапан серіппе әсерінен ершікке отырып, канал тесігін нығыздап жабады.
Иінді білік бензин қозғалтңыштарында 1 секунд ішінде 100-150 айналыс жасайды, ал дизельдерде 1 секундта 70 рет айналып үргіреді, немесе поршень 1 секундта 70-150 рет темен және жоғары жылжып үлгіреді. Клапандардың ашылып-жабылу аралық уақыты 0,07-0,2 секунд ғана. Немесе осы аз уақыт ішінде цилиндр ауа немесе жанғыш қоспаны кіргізіп және оны жанып болғаннан кейін шығарып жіберуге мүмкіндік жасауы қажет.
Сондықтан сору клапаны поршень жоғарғы шекті нүктеге (ЖШН) жетпей ашылады, төменгі шекті нүктеден (ТШН) өткеннен кейін жабылады (2.1-сурет).
Сол сияқты шығару клапаны да ерте ашылып, шекті нүктеден өткеннен кейін жабылады.
Клапандардың ашылу моментінен олардың жабылу моментіне дейінгі кезеңді (бүл иінді біліктің айналу гра- дусымен өрнектеледі) газ таратудың фазасы деп атайды (2.23-сурет).
Газ тарату фазасын кесте немесе айналма диаграм­ма түрінде бейнелейді. 2.23-суретте ңазіргі автомобиль қозғалтқыштарының газ тарату диаграммасыньщ фазасы келтірілген.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

Клапан ашылған кезде серіппе сығылады, одан пайда болған күштің артуы нәтижесінде дис-кілі серіппе шарикке тіреліп, жа-зылады. Серіппелер күшінің әсе-рінен шариктер (9) кері қайткан серіппенің кедергісін жеңіп, кор-пустың көлденең ойығы бойын­ша сырғанайды және де дискілі серіппені клапанымен коса біршама бүрышқа бүрады.
Кцйенте (3) – болаттан жасалған екі иінді рычаг .Оныңортатүсындағыжу-4 андау жерінде тесігі болады, сол тесікке төлке кигізіледі. Күйенте
3 иінінің біреуінде (үзынында) шынықтырылған сокқыш бо лад,ы, ол клапанды басады, ал екіншісінде — бүрандалы 1 тесік бар, оған реттеуіш бүрама (4) бүрап кигізіледі. Соның
көмегімен клапан мен күйенте соққышының аралығында саңыл ау жасалады және де мүның өзі клапандардың нығыз жабыл­уын қамтамасыз етеді. Күйенте осьте еркін тербеліп түрады, ал осьтің өзі блок қалпақшасына
бүрап кіргізілген тіреуге ор-натылады. Таяныш серіппе мен тоқтатқыш сақина күйентені осьтік ығысудан сақтайды. Күйенте осі қуыс, осы ішкі қуысы күйенте төлкесінің реттеуіш бүрама пен қарнақтың үйкелетін беттеріне май жіберетін канал ретінде пайдала-нылады. Күйенте осінің үшы бітеуішпен жабылған.
шыбықтан немесе іші қуыс болат стерженьнен жасала-ды. Қарнақтың үшында ажарланған, қыздырып өңделген үштың болады. Төменгі үштыңтың формасы шар тәрізді. Ол итергіштің шар тәрізді ойығына тіреледі. Жоғарғы үштық шар формалы немесе ойығының беті шар тәрізді болуы мүмкін. Оған күйентеге бүрап кіргізілген реттеуіш бүраманың қалпақшасы тіреледі.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

12.12.13.

ҚОРЕКТЕНДІРУ ЖҮЙЕСІ

Қоршаған ортаны қоргау мақсатьшда ксюғалтқьгштан шъгккан газдағы зиянды заттарды азайту көбіне қоректеңціру жүйесінің жүмыс істеуіне байланысты. Мысалы, Еуропалың стандартқа сай дүние жүзінде карбюраторлы бензинді қозғалт^шгтардьі пайдалануға тъгйьгм салынған (2.31-сурет). Қазіргі автомобиль кшғалтқьгштарьгнда ортальщ және тікелей бүрку бензинді қоректендіру жүйелері пайдаланьілады. Бүрку қоректеңціру жүйелері осы кітаптьш, келесі бөлімінде келтірілген (III бөлім. Қозгалтқыштардың электронды қоректендіру жуйелері).
Қазақстанда өлі де карбюраторлы қозғалткыштары бар автомобильдер жүмыс істейді. Сондықтан кітапта осы қозғалткыштар жайында қысқаша мағлүматтар келтірілген.

Іштен жанатын моторлардың қоректендіру жүйелері

Дизельді

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

Дизель крзғалтқыштарында механикалың қатарлы отын сорғыларының орнына жаңа қозғалтқыштарда сорғы-форсункалар пайдаланылады. Олардың жүмысын соңғы модельдерде электронды басқару блогы реттейді.
Сорғы-форсункалар механикалық, гидравликалық және электронды жүйеден жүмыс істейді. Бүркуді электронды жүйемен басқарады

Карбюраторлы қоректендіру жүйесі

Карбюраторлы қозғалткышта отын сорғы арқыл ы бактан (6) түндырғыш-сүзгі жэне отын өткізгіш арқылы сорғымен сорылады да карбюраторға жіберіледі (2.33-сурет). Енгізу тактісінде атмосфера ауасы сүзгіден (ауа тазарткыштан) өтіп басқа қоспалардан тазартылады да карбюраторға (4) келіп түседі. Мүнда ауа (2.32-сурет) тозаңданған отынмен араласады және енгізу түтігіне (коллектор) бағытталады. Жанғыш қоспаны дайындау енгізу түтігіне жалғасады, онда отын буланады және ауамен араласып кетеді. Бүл про­цесс қозғалткыш цилиндрінде енгізу және сығылу тактісі

Детонация

Детонация - бүл қопарылыс тәрізді отынның тез жануы. Бензин мен ауа қоспасының қопарылыс тәрізді өте тез жануын детонация дейді. Қозғалтқыштың осындай жағдайда жүмыс істеуіне болмайды, өйткені, поршеньге, поршень саусақтарына, бүлғаққа және түпкі подшипник-

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

сақталуы керек, өйткені, ол оңай түтанады. Боялған белшектер мен резеңкеге тамған бензин оларды бүлдіреді, бояу мен ре-зеңкені ерітеді.
Этилденген спиртпен жүмыс істеген кезде өте сақ болу керек, өйткені, ол адамның ағзасына тигенде уландыруы мүмкін. Этилденген бензинмен қолды, бөлшектерді, киім-ді жууға, шлангыдан ауызбен сорып пайдалануға тыйым салынған. Этилденген бензин теріге тиген жағдайда, дереу керосинмен, сонан соң сабынды сумен жуу қажет.

Дизель қоректендіру жүйесінің ерекшеліктері

Тез жөне толық жанатын жанғыш қоспаны алу үшін, отын мүмкіндігінше үсақ бөлшектерге тозаңдатылып және әрбір бөлшек үшін толық жануға жеткілікті ауа мөлшері болуы қажет.
Отын цилиндрге жану камерасындағы сығылу тактісін-дегі ауа қысымынан бірнеше есе артык болатын ІООМПа-ға (1000 атм) дейінгі кысыммен форсунка арқылы бүркіп енгізіледі.
Отын тольщ жануы жэне дизельді қозғалтңыштың Куаты мен экономикалың көрсеткіштері ең жаксы болу үшін, поршень жоғарғы шектік нүктеге келгенге дейін және одан өткеннен кейін (электронды басқару жүйесі арқылы) бірнеше рет отынды цилиндрге бүрку керек. Дизельді козғалткыштың қарапайым қоректендіру жүйесі 2.34-суретте көрсетілген.
Бактағы отын өз ағынымен отын өткізгішімен ірі тазарту сүзгісіне (4) келіп, мүнда ол ірі механикалық қоспалардан тазартылады

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

13.12.13

МАЙЛАУ ЖҮЙЕСІ

Майлау жүйесі қозғалтқыштың үйкелістегі бөлшек-теріндегі үйкеліс күшін азайту үшін май жіберуге, үйке-лістегі бөлшектерді салқындатуға және үйкеліс әсері-нен бөлінген бөлшектер түйіршіктерін сыртқа шыға-руға арналған. Егер бөлшектердің жүмыс беттері күрғақ және бір-бірімен түйісіп үйкеліске түсетін болса, оны қцргаң цйкеліс деп атайды. Қүрғақ үйкелістегі меха-низмдер жүмысына көп энергия жүмсалады және бөл-шектер көп мөлшерде жылу бөліп тез тозады.
Үйкелістегі бөлшектердің жүмыс беттері арасында қалың май қабаты болса, ондай үйкеліс сцйықтық цйке-ліс деп аталады. Бүл жағдайда бөлшектер крзғалысына кететін энергия өте аз болады және олардың тозуы күрт төмендейді.
Қозғалтңышта сүйықтық үйкеліс тек қана иінді білік және таратқыш білік подшипниктерінде жүмыс режимі кезінде қамтамасыз етіледі. Басқа үйкелістегі жүптар жоғары-төмен немесе тербелісті қозғалыста болады, сон-дықтан олардың жүмыс беттерін қажетті қалыңдықтағы май қабатымен қамтамасыз ету мүмкін емес. Үйкелістегі бөлшектердің жүмыс беттері жүқа қабатты маймен (0,1 мм жэне одан да аз) бөлініп түратын үйкелісті шекаралық цйкеліс деп атайды. Май қабатының қалыңдығына бай­ланысты шекаралық үйкеліс жартылай сүйық немесе жартылай қүрғақ үйкеліс болуы мүмкін.
Жартылай қцргақ цйкеліс кезінде белшектердің мик-ро шығыңқы жерлері тістеліп қалуымен сипатталады.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

жоғарғы қысымды сорғысына барады.
Кейбір қозғалтқыштарда поршень саусағы мен бүлғаңтың жоғарғы төлкесінің аралығы кысыммен май-ланады. Цгошндрлердің беті бүлғақтың иінді білігінің басынан бүркілген маймен майланады.
Майдың негізгі қорының орналасуына байланысты майлау жүйелері ылғалды және күрғақ картерлі болып жіктеледі.
Автокөлік қозғалтқыштарында, негізінен ылгалды картерлі май жцйесі қолданылады. Қцргақ картерлі майлау жийесі бар қозғалткыштарда автокөлік тік еңіс-тікке немесе кырға қарай қозғалғанда май иінді біліктің

сурет. Ылгалды картерлі майлау жцйесі:
1 - манометр; 2 - бас май магистралі; 3 - майды қоспадан тазартатын сизгі; 4 - май радиаторы; 5-радиатордың
сақтандыргыш клапаны; 6 - май жинагыиі; 7 - редукииялық клапан; 8 - май соргысы; 9 - ірі қоспадан тазалайтын сцзгі; 10- сцзгінің кайтарма клапаны

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

нығыздағышы арқылы сыртка шықпайды және майдың кызған бөлшектерден қызу деңгейі төмендеп, картер газының әсеріне түспейді. Сондықтан майдың қалып-ты жүмыс істеу мерзімі артады.

Майлау жцйесінің жцмысы

Барлық майлау жүйелерінің жүмыс істеу принцип! бірдей. Май картер түбінен немесе май ыдысынан май жинағыш 6 арқылы сорғымен 8 сорылып алынып, бас май магистраліне айдалады. Бас май магистралі қыз-метін блок-картердегі бойлық арна атқарады, одан май бүйірлеме тесіктер арқылы иінді және таратқыш білік-тердің мойнақтарына және басқа бөліктерге жеткізіледі.
Иінді біліктің түп және бүлғақ мойнақтарынан және таратқыш біліктің тірек мойнақтарынан ағып шыққан, сонымен қатар цилиндрлердің ішкі бетінен май сыдырғыш сақиналармен алынатын май иінді біліктің иіндері жөне қарсы салмақтар беттеріне тамып, айналыс кезін-де шашырайды да, май буы пайда болады. Ол цилиндр айнасын, жүдырықшаларды, таратқыш біліктің тісті доңғалақтарын жэне поршень саусактарын майлайды.
Май буы клапан сырығы мен бағыттағыш төлке арасын-дағы саңылауға да енеді. Қозғалтқыштың кейбір бөлшек-тері (күйенте осі, таратқыш біліктің осьтік бекіту күрыл-ғысы, тараткыш тісті доңғалақтар) майды үзіп беру тә-сілімен майланады.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

14.12.13.

САЛҚЫНДАТУ ЖҮЙЕСІ

Салқындату жүйесі жылуды қозғалтқыштың ең көп қызған белшектерінен алып, қоршаған ортаға беру ар-қылы қозғалтқыштың бірқалыпты, қажетті жылу ре-жимін қамтамасыз етеді. Жүмыс циклінде цилиндрдегі газдардың орташа температурасы 600-1000 °С болады. Сондыктан қозғалтңыш қызып кеткенде май күйіп, үйкелістегі беттерді майлау нашарлайды, бөлшектердің беріктігі азайып, өлшемдері езгереді.
Қозғалтқыштың жүмыс барысында салқындап кетуі де кері әсерін береді. Ол кезде жанғыш қоспаның түзілуі нашарлап, отынның жану жылдамдығы төмендейді, соның әсерінен қозғалтқыштың индикаторлық көрсет-кіштер мәні азаяды.
Поршеньді іштен жану қозғалтқыштарын салқында-тудың екі түрі қолданылады: ауамен және сүйьщпен.
Автокөлік қозғалтқыштарында, негізінен, сүйыңпен салқындату жүйесі қолданылады. Бүл жүйенің артық-шылықтары:
Қозғалтқыштың салқындатылатын бөлшектерінің орташа температурасы салыстырмалы түрде төмен, се-бебі, салқындаткыш сүйьщтың қайнау температурасы -100-110°С;
Цилиндрлерді қоршаған сүйық дыбысты оқшаулай-ды, соның әсерінен крзғалтқыштың жүмысы кезінде шуыл деңгейі төмен;
Бөлінетін жылуды кабинаны жылытуға пайдала-нудың қарапайымдылығы.
Сүйықпен салқындатуда сүйық аралык жылу алу ор-тасының ңызметін атқарып, салкындату

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

жүйесімен қоз-ғалған кезінде қызған бөлшектерден жылуды алып, оны радиаторға береді, радиатордан жылу қоршаған ортаға кетеді. Сүйықпен салқындату жүйесі термосифонды, еріксіз айдалатын ашық және жабық болуы мүмкін.
Термосифонды жүйеде сүйьщтың жүйедегі айналы-мына салқын жөне қызған сүйыктардың тығыздық айыр-машылығы эсер етеді. Ыстық сүйық көтеріледі, салқын сүйық томен түседі. Мүндай жүйе қарапайым болғаны-мен, автоколік қозғалтқыштарында қолданылмайды, себебі оның тиімділігі томен және сыйымдылығы үлкен радиаторды қолдануды керек етеді.
Сондыңтан автоколік қозғалтңышында сүйықты ерік-сіз айдайтын жүйе ңолданылады. Бүл жүйе ашық және жабың болуы мүмкін. Ашық жүйеде сүйық қоршаған ортамен байланысты болады. Бүл жүйеде қайнаған сал-қындатқыш сүйықта ауа копіршіктерінің пайда болуы сүйықтың айналым жылдамдығын томендетіп, салқын-датқыш жүйенің тиімділігін азайтады. Осыны ескере келе, ңозғалтқышта сүйыңты еріксіз айдайтын жабық жүйе қолданылады.

Жүйенің жүмыс істеу принципі: Иінді білік арқылы іске қосылатын сүйықтық сорғы 15 салқындатқыш сү-йықты радиатордың томенгі жағынан алып, қозғалт-қыштың салқындату тысына 6 қысыммен айдайды. Сал-қындату тысы салқындату арналары арқылы отіп, сал-қындатқыш сүйық цилиндрлерді және цилиндрлер бло-гының қалпақшасын салңындатады. Содан кейін

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

сал-қындатңыш сүйық түтікшелер арқылы радиатордың жоғарғы ыдысынан томенгі ыдысына жетеді.
Түтікшелер арқылы откенде салқындатқыш сүйық жылуын қоршаған ортаға беріп, салқындайды. Салңын-датылған сүйық радиатордың томенгі ыдысынан сорғы арқылы сорылып, ңозғалтқыштың салқындатқыш ты­сына қайтадан айдалып келеді, цикл қайталанады.
Салқындатқыш сүйықтың бүл жолын цлкен айналым деп атайды.
Салкындатқыш сүйыктың жолына, жоғарғы қылта ауызға термостат койылады. Термостат - сүйыңтың температурасына байланысты қозғалу бағытын автомат-ты түрде озгертетін клапан. Егер сүйық салкын болса, термостат клапаны сүйьщтың радиаторға баратын жо-лын жауып, сүйықты сорғыға бағыттайды - сүйық кіші айналымда болады. Термостат клапаны сүйықтың тем­пературасы 70-87 "С жеткенде ашылып, сүйықтың ра-диаторға баратын жолын ашады. Салқындатқыш сүйық-тың радиаторда тез салқындауына желдеткіштен туын-даған ауа ағымы эсер етеді.
Ауа ағымының жылдамдығы автокөлік жылдамды-ғына тәуелді. Ауа ағымының жылдамдығын радиатор алдына койылған пердемен реттеуге болады. Қозғалт-қыштың салқындату тысына салқындатқыш сүйық ци-линдрлердің төменгі және жоғарғы белдеуі және ци-линдрлер қалпақшасы арқылы жетуі мүмкін. Дизель қозғалтқыштарында сүйық цилиндрлердің төменгі белдеуі арқылы жеткізіледі, себебі бүл қозғалт-қыштарда сығымдалу кезінде отынның өздігінен түта-ну процесі жақсаруы үшін блок қалпақшасының қы-зуына қүрылмальщ жағдай жасалған.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

16.12.13.

ҚОЗҒАЛТҚЫШЫ ІСКЕ ҚОСУ

Оталдыру катушкасы
3012.3705 қозғалтқыш цилиндріндегі жанармай ңоспасын түтандыруға қажетті жогаргы кернеулі электр то-гын тудырады. Оталдыру катушкасы (2 дана) қозғалтқыш үстінде орнатылған.
Оталдыру катушкасы трансформатор төріздес (11.12-сурет). Төменгі кернеулі электр импульсі басқару блогынан жогаргы кернеулі катушкасына беріледі. Оталдыру катуш-касында төменгі кернеулі электр импульсі трансформатор арқылы жогаргы кернеулі электр импульсіне айналып, тізбек арқылы білтеге беріледі. Электрлі разряды оны бір уақытта бірінші және төртінші немесе екінші және үшінші цилиндрдегі білтеге береді. Мысалы: бір электр разряды бірінші цилиндрдегі сығылу тактісінде білтеге беріледі, ал екінші разряд төртінші цилиндрдегі шығару тактісі кезінде білтеге беріледі. Төртінші цилиндрдегі шығару тактісіндегі электр разряды козғалтқыш жүмысына ешқандай эсер етпейді. Иінді біліктің келесі
айналымында төртінші ци-линдрде сығылу тактісі болады, сонда электр разряды білтеге беріледі; ал бірінші цилиндрде электр разряды шығару тактісінде білтеге беріледі. Катушканың жүмыс
қабілетін ИСД-А14ДВР аспабымен тексереміз. Катушка-ны тексеру үшін жоғары вольтты тізбекті оталу катушка-сынан ажыратып, оның орнына ИСД аспабын қосамыз. Қозғалтқыштың иінді білігін стартермен айналдырғанда ИСД-аспабында электр разряды пайда болуы керек.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

сурет. Оталдыру катушкасы: 1—магнит тізбегі, 2—корпус, 3—катушка, 4—екінші орам, 5—бірінші орам, 6—жогаргы вольтті шықпа, 7—компаунд, 8—беткі ашасы

Осы әдіспен екінші катушканы тексереміз. +25°С температура-да оталдыру катушкасының орам кедергісі мына төмендегі шамада болуы керек:
бірінші 0,35+0,40 Ом
екінші 4-5 кОм
Ақауы бар оталдыру катушкасын ауыстыру қажет.

От беру білтесі

Қозғалтңыштарға А14ДВР от беру білтесін ңолдану үсынылған. А14ДВР — білтесін тексергенде изолятор ішінде кернеу барын естен шығармау керек. Білтенің ортальщ электроды мен жоғарғы шьщпа арасындағы кернеу мөлшері 10000 Ом

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

болады. От беру білтесін пайдалану негізі және оған техникалық қызмет көрсету.
Білтені қозғалтқыштың жүктеліп жүмыс істегенінен кейін тексереді. Қозғалткыштың бос жүрісінде күйік түрі өзгеріп түрады. Осыған байланысты білте жүмысына нақты сипаттама бере алмаймыз. Білтені жүргізушінің жинағындағы арнайы кілтпен бүрап шығарып алады. Білтені шығарып алғаннан кейін, оның күйік түрін, изо-ляторда жарық жоқтығын, электродтардың саңылауын тексереміз. Білтенің конусты изолятор бөлігінде бойлық жарықпен күйік болмауы керек. Бойлық жарықтары бар білтені ауыстыру керек. Білте жүмыс істегенде оның төменгі жағында қызғылт-коңыр түс пайда болады, ол білте жүмысына өсер етпейді. Бүндай білтелерді тазаламаса да болады. Күйігі бар білтелер арнайы күмтас жапсырылған Э-203 аспабымен тазаланады. Изоляторды тазалағанда өткір темірлі аспапты колданбау керек, себебі ол изолятор бетін тырнап тастайды. Кейін тырналған жерге күйік жиналып тазаланбай қояды. Егер білтені тазалай алмаса, оны ауыстыру керек. Білтені тазалағаннан кейін электродтар арасындағы саңылауды дөңгеленген сым темір көмегімен тексереміз (11.13-сурет). Электрод арасындағы саңылау 0,7-0,85 мм болу керек. Күйіктен тазаланған және саңылауы реттелген білтені қозғалтқышка орнатар алдында, оны қысым арқылы тексереді. Ақауы жок білте 800-900 кПа қысымда үздіксіз үшқын беріп түруы керек. Қозғалтқышқа жаңадан салынған білте 1000 кПа кысымда саңылаусыз болу керек. Қозғалтқышта жүмыс істеп түрған білте 40 см3мин артык ауа шығармау керек.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

17.12.13.

ТРАНСМИССИЯ

Трансмиссияның қызметі және негізгі түрлері
Автомобильдің жетекші доңғалаңтарына ңозғалтңыш-тың айналу моментін трансмиссия жеткізеді. Ол айналу моменті мен айналыс жылдамдығын өзгертіп, жетекші доңғалақтарға таратады. Трансмиссия беріліс санын өзгертеді. Ол ңозғалтқыштың иінді білігі айналу жиілігінің жетекші доңғалақтар айналу жиілігіне ңатынасына тең. Доңғалактарға жеткізілген айналу моментін доңғалақтың радиусынабөлсектартукүшіналамыз,яғнидоңғалақтардың жолмен үйкеліс қатынастары қорытындысымен автомобильдің крзғалысын қамтамасыз ететін күш. Тарту күші қозғалысқа кедергі күштерді - жол бетінің кедергі күшін, ауаның кедергісі, биікке көтерілу кедергісі және екпін алу күшін езгертіп отырады. Соған сәйкес жетекші доңғалақтарды тарту күш те өзгеріп отыруы тиіс. Тарту күші жетекші доңғалақтардың жолмен үйкелісімен шектеледі. Ең жоғарғы тарту күші автомобильдің барлық доңғалағына жетек барғанда жүзеге асуы мүмкін. Қатты төсеніш жолда жүру үшін автомобильге екі жетекші доңғалақ жеткілікті.
Трансмиссия түрлері:
Механикалың;
Гидравликалық;
Электрлі;
Қүрамалы.
Автомобиль трансмиссиясына ілініс, беріліс кррабы, үлестіргіш қорап, карданды беріліс, басты беріліс, жетекші белдіктер кіреді.
Іліністер механикалың жөне гидравликалың болып бөлінеді. Электрлі іліністер сирек кездеседі. Механикалық ілініс бір және бірнеше дискілі болады.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

Беріліс ңораптары сатылы, сатысыз, гидравликалың және автоматты болып бөлінеді. Буданды күш қондырғылары бар автомобильдерде (1-бөлім, § 3.5) көбінде электрлі трансмиссия пайдаланыла-ды.

Механикалық трансмиссия

Автомобильдерде көп тарағаны — механикалық транс­миссия. Ол автомобильдің жетекші доңғалаңтарының орна-ласуына байланысты әртүрлі схемада орындалуы мүмкін (1.1-сурет).
Доңғал аң формуласы 4x2(1.1, а-сурет) автомобильдер үшін жиі ңолданылатын сызба - ңозғалтңышы алдында орналас-ңан, артқы доңғалақтары жетекші және орталық бойлың ось-ке негізгі трансмиссия бөлшектерін орналастырған (Волга, ГАЗ - 53, МАЗ - 5335 басқалар).
Схемасы 4x2 жеңіл автомобильдердің механикалық трансмиссиясы әр түрлі болады. Мысалы, артқы доңғалағы жетекші және ңозғалтңыш артында ЗАЗ - 968 М Запо­рожец автомобилі (1,в-сурет) немесе алдыңғы жетекші доңғалаң және қозғалтқыш алдында - автомобиль ВАЗ -2108 секілді (1.1, б-сурет). Мүндай трансмиссияда кардан­ды беріліс қорабы мен жетекші белдік арасында болмайды. Ал жетекші доңғалактарға беріліс жартылай осьтер арқылы емес, карданды арқылы жүргізіледі. Жетекші баскарушы доңғалақтарға жетек тең бүрыштық жылдамдықты кар­данды беріліс аркылы жеткізіледі.
Нива сияқты Ресей және шетел автомобильдерінде 4x4, 6x4, 6x6 схемалары колданылады.
Ілініс қозғалтқыш пен трансмиссияны уақытша ажыратуға және оларды қайтадан қосуға арналған.
Трансмиссия козғалтқыш мен жетекші доңғалақтар

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

18.12.13.

БЕРІЛІС ҚОРАБЫНЫҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ

Автомобильдің беріліс қорабы жетекші доңғалақтары-ның тарту күшін, беріліс санын аныңтауға, қозғалтқышты трансмиссиядан үзақ уакытка ажыратуға және жүру бағытын өзгертуге арналған.
Беріліс қорабы сатылы, сатысыз, механикалық, гидравликалың, электрлік, автоматтық және қүрама болып бөлінеді. Сатылы механикалың беріліс қорабы алға жүру сатыларының санына байланысты төрт сатылы, бес сатылы және т.с.с. болып бөлінеді.
Беріліс саны көп болған сайын қозғалтңыш ңуатын жаңсы пайдаланады жөне жанармай үнемділігі жоғары болады.
Бүл жағдайда беріліс қорабының конструкциясы күр-деленеді және берілісті оптимальды таңдау қиынға соғады. Беріліс қорабы әдетте цилиндрлі тісті дөңгелектен (6.1-сурет) және механизмдерден түрады.
Берілісті ауыстыру іліністі ажыратып қосумен жүр-гізіледі, яғни берілісті ауыстыру күш ағынының үзілісімен болады. Ауыстыру уақыты әдетте 1-2 сек қүрайды. Кейбір беріліс қорабында берілісті ауыстыру үшін фрикционды (көп дискілі фрикционды) ілініс қолданады, олар күштік ағындарды үзбей-ақ берілісті ауыстыруды қамтамасыз ете-ді. Бүл косатын берілісте фрикционды косу, сонымен бір-ге ажырататын берілісте фрикционын ажырату аркылы жүзеге асады. Фрикционды ауыстыруларды пайдалану трансмиссиядан іліністі алып тастауға мүмкіндік береді.
Берілісті ауыстыру уақытын қысқарту үшін синхрониза­тор колданылады. Синхронизатор қосылатын бөлшектердің жылдамдығын теңестіреді.
Сатылы беріліс корабының механизмдерінде қосымша кондырғылар қарастырылған: 1) фиксатор (ілгек) бүл өз-

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

дігінен шығып немесе автомобильдің қозғалыс барысында қосылып калуын болдырмайды: 2) артқа жүру берілісінің косылуын қиындату қондырғысы — алға автомобиль жүріп бара жатқанда байқаусыз косып алуды болдырмау; 3) бө-геуіш кондырғы (кілт) бір мезгілде екі берілістің қосылып кетуін болдырмау.

6.1-сурет.Автомобилъдің беріліс қорабы: 1—бірінші (жетекші) білік, 2—бірінші білік шестернясы, 3—тісті тәж, 4—берілісті ауыстырып қоскыш рычаг, 5—қақпақ, 6—Шжәне IV беріліс шес-тернялары, 7—1 және II беріліс шестернялар блогы, 8—екінші
(жетектегі) білік, 9—арткы жцріс шестернялар блогы, 10—кар­тер, 11—аралык білік, 12—цдайы ілініс шестернясы

Планетарлы беріліс қорабының тісті дөңгелекті бері-ліс қорабына қарағанда артықшылығы — өлшемдері үлкен емес, массасы кіші, беріліс және беріліс саны үлкен. Кемші-лігі планетарлы беріліс қорабының бағасы қымбат.
Көбіне жүк тартқыш автомобильдерде, қосымша беріліс қорабы (бөлгіш, демультипликатор) әдетте екі сатылы, не-гізгі беріліс қорабынабіріктіріліп, жалғанып қолданылады. Жоғары

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

өтімді автомобильдерде тарату корабына бірік-тірілген демультипликатор колданылады.
Сатысыз беріліс қорабын қолдану кез келген беріліс санын алуға мүмкіндік береді. Сатысыз беріліс қорабы механикалық (екпіндік, фрикционды, т.с.с), гидравликалық (гидродинамикалық, гидрокөлемдік), электрлік және қүрама болып бөлінеді. Автомобильдерде көп тарағаны қүрама
Планетарлы (кейбір тісті дөңгелектерінің осьтері қоз-ғалыста болатын) механизм гидравликалық беріліс қора-бында жиі қолданылады. гидромеханикалық беріліс ңорабы, ол гидродинамикалық сатысыз берілістен (гидротранфорҚозғалтқыш) және оған жалғанған механикалық сатылы берілістен түрады.

АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН БЕРІЛІС ҚОРАБЫ

Үлкен ңалаларда жеңіл автомобиль жүргізушісі өр 100 км жол жүргенде 700 рет ілініс педалін басады және 600 рет берілісті ауыстырып ңосады. Орта есеппен әр 30 секундта бір рет ауыстырады.
Жүргізушінің жүмысын жеңілдетуге гидротрансфор-қозғалтқышы, планетарлы механизмі бар, басқару жүйе-сіне кіретін автоматтандырылған сатылы трансмиссия кө-мектеседі. Бүкіл әлемдегі осындай, автоматтандырылған қораптар миллиондаған машиналарда, автомобильдерде және тағы басқа транспорттарда қолданылады.
Easytronic деп аталатын беріліс қорабың, жылдам-дықты ауыстырып коскыш механизмді, Luk жөне Во-sch компаниялары General MotorsneH бірігіп жасаған. Ол гидромеханикалық трансмиссиямен және қолмен ауысты­рып қосатын беріліс қорабының көптеген оңды жақтарын біріктірді.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

20.12.13.

ЖҮРІС БӨЛІКТЕРІ

Жалпы түсінік

Трактордың жүріс бөліктері оларды жер бетімен жыл-жыту қызметін атңарады және барлық механизмдердің салмағын осы жүріс бөлігі ңабылдайды. Жүріс бөлігі түлғадан, қозғаушыдан және екеуін өзара жалғастыра-тын аспалы тіректен қүралады.
Трактор түлғасы - оның барлық механизмдерін бекі-тетін қондырғы. Тракторға күш осы түлғасы арңылы беріледі. Сондықтан да оны өте берік етіп жасайды.
Қозғаушының негізгі қызметі қозғалтқыштан транс­миссия арқылы келген қуатты тракторды итеретін күшке айналдыру болып табылады. Ол үшін қозғаушы доңғалаң айналдыру моментінің көмегімен айналады да, жер бетімен ілінісу күшін тудырады. Осы ілінісу күші трактор түлғасын итереді де, оны жер бетімен жылжы-тады. Осыған қосымша, трактордың барлық салмағы осы ңозғаушы доңғалаңтармен қоса, тірек доңғалақтарына да түседі. Олар трактордың алдыңғы бөлігінің салмағын қабылдайды, әрі көпшілік жағдайда тракторды бүру қызметін атқарады.
Аспалы тірек трактор түлғасын қозғауышқа жалғас-тырып түрады. Оның негізгі қызметі - трактор жүрісін жайлы қылу, яғни кедір-бүдыр жерлермен жүргендегі трактордың теңселу қүбылысын азайту. Сөйтіп, ол механизмдерді сынудан сақтайды және тракторшыға қалыпты жүмыс істеуге жағдай туғызады.
Тракторларды осы жүріс бөлігіне қарай доңғалакты немесе шынжыр табанды тракторлар деп екіге бөледі. Жүріс бөліктерінің қүрылысына қарай тракторлардың бірнеше техникалық қасиеттері өзгереді. Сондай негізгі бір қасиеті - өтімділігі қасиеті.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

Тракторлардың өтімділік қасиеті оның кедергілерден жүріп өте алатын мүмкіндігін сипаттайды. Трактордың бүл ңасиеті жүріс бөлігінің бірнеше көрсеткішіне бай­ланысты. Осы көрсеткіштерді екі топқа бөлуге болады: біріншісі - техникалық, екіншісі - агротехникалық көрсеткіштері.
Тракторлардың өтімділік қасиетін анықтайтын тех-никалық көрсеткіштерге доңғалақ схемасы мен топы-раққа түсіретін меншікті қысымы жатады. Доңғалақты тракторлардағы доңғалақ схемасы онда неше доңғалақ бар екенін және оның қаншасы қозғаушы доңғалақ екенін көрсетеді. Мысалы, схема 4x2 болғанда трактор-ларда барлығы төрт доңғалақ бар да, оның екеуі қозғау-шы, ал 4x4 болғанда барлың доңғалағы да қозғаушы доң-ғалақтар болып табылады. Қозғаушы доңғалақ саны көбейген сайын трактордың өтімділік қасиеті де жоға-рылайды.
Трактордың топыраңқа түсіретін меншікті қысымы қозғаушы мүшелердің топырақпен жанасқандағы тірек ауданына байланысты. Осы тірек ауданы көбейген са­йын топыраққа түсетін меншікті қысым азаяды. Трак-тордың өтімділік қасиетін жоғарылату үшін оның топы-раққа түсіретін меншікті қысымын азайту керек. Ал меншікті қысымның мөлшері қозғаушы мүшелердің түрлеріне тікелей байланысты. Шынжыр табанды трак-торларда тірек ауданы көлемді, сондықтан олардың то-пыраққа түсіретін меншікті қысымы да аз болады. Сон-дықтан олардың, доңғалақты тракторларға қарағанда, өтімділік қасиеттері жоғары болады.
Тракторлардың өтімділік қасиетін анықтайтын аг-ротехникалық көрсеткіштергеоның жер бетінен қашық-тығы мен екі қозғаушы мүшенің аралығындағы қашық-тық жатады.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

21.12.13.

АВТОМОБИЛЬДІҢ БАҒЫТЫН БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ

Автомобильдің бағытын қозғалыс барысында өзгерту басқару доңғалақтарын бойлық бағыт осінен бүру арқылы жүзеге асырылады.
Басқарушы доңғалақтар автомобиль каңқасына тәуелді немесе тәуелсіз түрде ілінеді.
8.7-суретте тәуелсіз аспалы басқарушы доңғалақтардың рульдік механизмі көрсетілген. Рульдік басқару рульдік механизмнен (3) және рульдік жетектерден түрады.
Әдетте рульдік механизмде гидравликалық күшейткішті қолданады. Жеңіл автомобильдерде механикалың рульдік басқару да қолданылады.
Рульдік механизмнің бірнеше типтері бар: бүрамдық-роликті, бүрамалы-рейкалы және рейкалы (8.8-сурет).

а б в

8.8-сурет. Руль механизмі. а—бцрамдық-роликті, б—бцрама-рейкалы, в—рейкалы, 1 —бцрамдыц, 2,4,9—біліктер, 3—ролик, 5—бцрама, 6—шарикті гайка-рейка, 7—шариктер, 8—тісті сектор, 10—шестерня, 11—рейка

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

Бүрамдық-ролик рульдік механизмін (8.8, а-сурет) кейбір автомобильдерде қолданады. Рульдік механизмнің типтері —үш ңатарлы ролик және глобоидтық бүрамдық, олар беріліс қуатты бүрамдьщ жүбын күрайды. 8.9-суретте ВАЗ автомобилінің рейкалы берілісті рульдік механизмі келтірілген.
Бүрамдық-роликті руль механизмінде реттеуішбүрамамен сошка білігін ось бағытында ауыстырып түруға, бүрамдық пен ролик аралығындағы саңылауды өзгертуге болады, мүның өзі рульдік дөңгелектің еркін жүрісіне әсерін тигізеді.
Сошка білігінің сыртқы шетінде шлиці бар, ол сошкаға кигізіледі. Сошканы білікке дүрыс орнату үшін оның үшы-на сызат сызықтар белгіленеді. Білікке сошканы гайкамен бекітеді және пайдалану кезінде оны керіп тартады.
Рульдік механизмнің корпус (3) (8.7-сурет) бөлшек-терін майлау үшін күю тесігінің деңгейіне келтіріп транс-миссиялық май қүйып, тығындайды. Корпустан май ағуын өздігінен қысатын сальник, киіз сакина жэне картон аралық төсем болдырмайды.
Рульдік жетек (8.7-сурет) бүрылу цапфасы мен (4,12) сошканы (7) жалғайтын бөлшектерден түрады. Барлық доңғалақтардың жалпы бүрылыс орталығы болуы керек, яғни ішкі басқару доңғалағы сырткысына қарағанда үлкен бүрыш жасап бүрылуы қажет. Бүл талапты орындау рульдік трапецияны қамтамасыз етеді (математикалық трапеция-ны еске түсіріңіз), мүнда автомобильдің алдыңғы осі мен көлденең рульдік тартқыш — негізгісі, ал бүйір жақтары -цапфа бүрылысының рычагтарын (8) атқарады^Д

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

сурет. ВАЗ автом механикалық рульдік механизмі: 1—бцру рычагы, 2—шарлы топса, 3,5—руль жэне тцтік тяга, 4,34—гайкалар, 6—шарлы саусақ, 7,13—кцндацтар, 8—ішпек, 9,33—серіппелер, 10,20—бцрандамалар, 11—капеырма, 12—тіреу, 14,15—пластина, 16,17—төлкелер, 18—тісті рейка, 19—кар­тер, 21—эластикалы муфта, 23—руль дөңгелегі, 24,29,31—под-шипниктер, 25—руль білігі, 26—руль колонкасы, 27—кронштейн, 28—сақтагыш қалпақ, 30—жетекші шестерня, 31—тірек

Рульдік басқару жүйесіндегі күшейткіштер

Рульдік басқару жүйесінде жоғарғы қысымды сүйықпен немесе сығылған ауамен жүмыс істейтін күшейткіштер пайдаланылады. Күшейткіштер жүргізушінің жүмысын оңайлату, авто­мобиль маневрлігін жоғарылату жөне ңауіпсіздігін көтеру үшін қолданылады. Жүргізушінің жүмыс кезінде 50% энергиясы рульді басқаруға жүмсалады.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

23.12.13.

ТЕЖЕУІШ ЖҮИЕЛЕРІ

Тежеуіш түрлері

Тежеуіштер автомобильдің жылдамдығын баяулатуға және тегіс емес жерде бір орнында үстап түруға арналған. Олардың түрлері:
Жүмыстық тежеу жүйесі. Бүл автомобильдің бас­ты тежеу жүйесі, барлық доңғалақты тежеп, жүріс жыл-дамдығын баяулатуға және шүғыл тоқтатуға арналған. Кө-бінде бүл тежеу жүйені аяк тежеуіші деп атайды;
Түру тежеуі. Көбінде түру тежеуішін автомобиль ток-тағаннан кейін қосады, сондыктан ол автомобильдің бір ор­нында қалуын қамтамасыз етеді. Бүл жүйе автомобильдің жетекші доңғалақтарына трансмиссияның білігін тежеу арқылы өсер етеді. Бүл жүйе қолмен басқарылады, сон­дыктан оны қол тежеу жүйесі деп те атайды;
Қосымша тежеу жүйесі. Басты тежеу жүйе істен шыққанда автомобильді тоқтатуға арналған. Мүндай жүйе-сі жоқ автомобильдерде істен шықпаған жүмыстық тежеу жүйесінің бөлігін (бірінші немесе екінші контур) немесе түру тежеу жүйесін пайдаланады;
Көмекші тежеу жүйесі. Автомобиль жолдың үзақ ылди бөлігімен жүргенде жылдамдықты шектеуге арнал-ған. Шектегіш-тежеуіш трансмиссия білігіне эсер етеді, басты тежеу жүйесін қызудан жэне таулы жерде тез істен шығудан сактайды. Жүк автомобилі қала сыртында әр 100 км жолда жүргізуші 125 рет тежеу жүйесін іске қосады, таудағы жолда осы жүйені іске қосу 1000-ға жетеді;

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

5. Тіркемелік тежеу жүйесі. Тіркеме доңғалақтарына жүріс кезінде, тоқтағанда және тіркеменің жүріп келе жат-қан автомобильден ажырап кеткенінде тежеуге арналған

.

сурет. Барабан­ды тежеуіш: 1 —ось, 2,6—колодкалар, 3—диск, 4—жцдырыцша, 5—барабан

Жүмыстық, түру жөне қосымша тежеу жүйелері барлық автомобильдерде қолданылады, ал көмекші - толык салмағы 12 тоннадан асатын ауыр жүк автомобильдерінде және толық салмағы 5 тоннадан асатын автобустарда, тіркемелік тежеу жүйесі автопойыз тіркемелерінде пайдаланылады.
Эр тежеу жүйесі бір немесе бірнеше тежеу механизмдерінен (тормоздардан) жэне тежеу жетектерінен түрады.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

Тежеуіш механизмдері

Автомобильді тежеуге тежеу механизмдерімен қатар козғалтқышпен тежеуді, аэродинамикалық тежеуді пайда-ланады.
Қозғалтқышпен тежеуді автомобиль ылдимен төмен түсіп келе жатқанда қолданады. Мүны козғалткыштың ай­налу жылдамдығын азайту арқылы жүзеге асырады.
Аэродинамикальщ тежеуді (парашют, арнайы калакша, т.б.) спорттық автомобильдерде жарыс кезінде өте жоғары жылдамдықты азайту үшін колданады. Бүл қүрылғыларды іске косқанда автомобильдің ауа кедергісі үлғайып, жылдамдығы азаяды.
Автомобильдерде өте көп тараған тежеуіш түрі - ме-ханикалық тежеуіштер. Оларды фрикционды тежеуіш ме-ханизмдер деп атайды. Фрикционды тежеуіш механизмдер дискілі (8.13-сурет) жэне барабанды (8.12-сурет) болып бөлінеді.

8.13-сурет. Дискілі тежеуіиі: 1—диск, 2,3 —колодкалар

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

2413..12.

сурет.Дискілі тежеуіш ме- азайтып, мүлдем тоқ-
ханизмі: 1—колодкалар, 2—суппорт, 3—тежеуішдиск, 4—багыттаушы, таиды.
5—ныеыздаушысақина,6—поршень, 7-дөңгелектежеуішцилиндрі

Тежеуіш жүйелерінің ақаулары

Автомобильдер мен тракторларды жүргізу қауіпсіздігі тежеуіштердің түзулігіне жэне оны шебер пайдалана білуге байланысты болады.
Тежеуіш жүйелерінің түрлі акаулары мүлде токтамауға өкеледі. Ол мынадай себептерден болады: гидравликалык жэне пневматикалык жетектердің герметикасының болма-уы; гидравликалык жетек жүйесіне ауаның енуі, ондағы тежеуіш сүйығының, тежеуіштің пневматигіалық жетегін-дегі ауаның жеткіліксіздігі, тежеуіш колодкалары мен ба-рабандар жапсырмасының тозуы және майлануы.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

низмдегі негізгі реттелетін шамаларға әрбір рычагтар-дың байланысқан жеріндегі және рульдік қалыптан бүрамдықты механизміндегі ілінісу саңылаулары жата­ды. Егер осы саңылаулар көбейіп кетсе, рульдік доңға-лақтың бос жүрісі артады да, трактордың жүріс багы-тын басқару қиындай береді.
Рульдік доңғалақтың бос жүрісін қалыпқа келтіру үшін, алдымен, рычагтар жүйесіндегі топсалардың тоз-ғандарын алмастырады. Содан кейін бүрамдықты бері-лістегі ілінісу саңылауын ретке келтіреді. Ол үшін бүрамдықты ось бойымен жылжытатын бүрамалы қон-дырғы бар, онымен ілінісетін доңгалағының осі арнау-лы эксцентрикті ішпекке (вкладыш) бекітілген. Сол ішпекті бүрғанда, доңғалақ бүрамдыққа қарай жақын-дайды. Сөйтіп, олардың аралығындағы ілінісу саңылауын қалыпқа келтіреді. Кейбір тракторларда мүндай реттеу жүмыстарын аралық төсемнің көмегімен атқарады.
Гидрокүшейткіш жүйесіндегі золотниктің, клапан-дардың, сорғының жүмыстарын шеберханада арнаулы стендпен жүргізу қажет. Оның қалыпты шамалары 5.2-кестеде көрсетілген. Доңғалақты тракторларда жүріс бағытымен қоса, жүріс жылдамдығын баяулататын тежеуіштің жүмысын да үнемі қадағалап, реттеп отыру қажет. Өйткені те-жеуіш күш екі бөлшектің аралығындагы үйкеліс күші-нің әсерінен туатындықтан, олар тез тозады. Осындай тозуға байланысты механизмдердегі тиісті шамалар өзгереді де, тежеуіштің қалыпты жүмысы бүзылады.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

Доңғалақты тракторларда тежеуіш қондырғының екі түрі қолданылады. Олардың түрі беріліс механизмінің қүрылысына байланысты, яғни механикалық және пневматикалық тежеуіш қондырғылар.
Тракторлардың жүрісін баяулататын тежеуіш қонды-рғылар негізгі тежеуіш пен беріліс механизмінен қүра-лады. Негізгі тежеуіш қондырғы жүріс доңғалағына (Т-150К, К-701) немесе онымен бір байланыстағы білікке орнатылған қосымша барабанға (МТЗ-80, Т-40А) бекіті-леді. Бүл тежеуіш қондырғының жүмысы сол барабан мен қосалқы механизмнің аралығында үйкеліс туғызу болып саналады. Қосалқы механизм үшін үйкелісі күшті материалмен қапталған лента, диск немесе қалып-тар қолданылады. Осы қосымша механизмдер беріліс механизмінің көмегімен барабанға күшпен итеріліп, аралыгында үйкеліс күші пайда болады. Тежеуіш қондырғыда негізгі реттелетін шама ол ба­рабан мен қосалқы механизмнің аралығындағы саңылау болып табылады. Ол саңылау тежеуішті басқаратын педальдің толық жүрісімен тікелей байланысты. Сон-дықтан да тежеуіш қондырғының жүмысын реттеу бас-қару педалінің бос жүрісі мен толық жүрісін реттеумен атңарылады. Басқару педалінің бос жүрісі мен толық жүрісі 5.2-кес-теде көрсетілген. Егер бос жүрістің мөлшері осы көр-сетілген шамадан өзгеше болса, онда тежеуіш жүмысы қалыпты болмайды. Бос жүріс көп болған жағдайда толық жүріс азаяды да, тежеу күшін азайтады, ал аз бол­са, барабан мен қосалқы механизм өзара жанасып түрғандыңтан өздігінен тежелу болады.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

2512.13.

ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯСЫНЫҢ КӨЗДЕРІ

АВТОМОБИЛЬДЕРДІҢ ЭЛЕКТР ЖАБДЫҚТАРЫ

Автомобильдерде электр энергиясы іштен жанатын қозғалтқышты іске қосуға (стартермен), жанғыш коспаны түтатуға, дыбыс және жарық дабылдарына, қозғалыс жолдары мен кабинаны жарьщтандыруға, электронды басқару жүйесіне, бақылау-өлшеу аспаптары мен қосымша жабдықтарды қоректендіруге жүмсалады.
Буданды қозғалтқыш агрегатында іштен жана­тын қозғалтқыш мен электр қозғалтқыштарын қатар қолданғанда, электр жүйесі автомобильдің басты жүйесі болып табылады. Мүнда электр қозғалтқыштары жетекші доңғалақтарға орнатылады (2.11-сурет).
Электр энергиясын өндіретін аспаптар электр тогының көздері, ал оны түтынатындар түтынушы деп аталады.
Генератор мен аккумулятор батареясы ток көздері, ал түтынушылар - ЭББ, электрокозғалтқыштар, стартер, дабыл-дар мен жарықтандыру және бақылап-өлшеу аспаптары.
Электр тогының көздері механикалық және химия-лық энергияны электр энергиясына айналдырады. Түты-нушылар электр тогы энергиясын энергияның басқа түріне (механикалық, жарық, дыбыс, жылу) айналдыруға қызмет етеді.
Автомобильдің қаңқасы (метал бөліктері) электр жүйеде масса қызметін атқарады, ал жүйе өткізгішін оң полюске жалғастырады. Электр жүйесінің кернеуі - 12 В және 24 В.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

ЭЛЕКТР ТЕХНИКАСЫНАН ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР

Электр тогы. Электрондардыңөткізгішпенбағытталған козғалысын электр тогы деп атайды.
Олардың бір бағыттағы қозғалысы түрақты ток деп аталады. Ток түйық өткізгіште электр қозғаушы күшінің әсерінен пайда болады. Электр тізбегі өдетте ток көзінен, түтынатын орындардан жэне оларды жалғастырушы өткіз-гіштерден пайда болады.
Электр тогын металдар, көмір, сілтілер мен қышқыл-дардың судағы ерітінділері жақсы өткізеді. Электр жабдық­тарының аспаптарын жалғастыратын өткізпштер ретінде мыс немесе алюминий сымдарын пайдаланады.
Электр тогын мүлде өткізбейтін материалдарды өт-кізбейтіндер немесе оқшаулағыштар (изоляторлар) деп атайды. Олар —эбонит, резеңке, пластмассалар, маталар және басқалар. Мүндай оқшаулағыштар ток жіберуші өт-кізгіштермен электр жабдьщтары үшін қабық ретінде пай­даланылады.
Автомобиль электр жабдықтарының аспаптары тү-рақты токпен қоректенеді. Түрақты ток сыртқы тізбекте оң полюстен теріс полюске қарай козғалады деп шартты түрде есептейді.
Түтынушылар мен ток көздеріне өзара тізбекті және параллель қосылады. Токты тізбектей қосқан кезде бір ток көзіндегі оң полюс екіншісіндегі теріс полюсқа жалғанады, жалпы кернеу барльщ ток көзіндегі кернеу косындысына тең болады. Ток көздерін параллель (4.1-сурет, б) қоскан кезде ат-тас полюстерді өзара жалғастырады. Ток көздерінің жалпы кернеуі бір ток көзіндей ғана болады, ал сыйымдылыгы ба-тареялар санына сай еселеп артады.
Электр түтынушыларын параллель қосқанда ток оларға жеке-жеке, ал тізбекпен (4.1-сурет, а) косқанда олар бір-біріне жалғасып қосылады.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

сурет. Электр көздерін қосу әдістері: а—ток көздерінің тіз-бекті қосылуы, б—ток көздерінің параллель қосылуы

Электр магнитті индукция. Ток жеткізуші өткізгішті спираль етіп орап, оған магнитті жақсы өткізетін аз көміртекті болаттан жасалған өзек темір орнатсақ, онда табиғи магниттің барлық қасиеті бар электр магниті пай­да болады. Электр магниттері электр жабдықтарының аспаптарында (стартерлер, генераторлар, дыбыс дабыл-
дары, бақылап-өлшеу жэне басқа аспаптар) кеңінен қол-данылады.
Түйық өткізгіштен магниттің магнит күш сызығы қиып өтсе, онда өткізгіште электр тогы пайда болады не­месе механикалық энергияны электр энергиясына (мыса­лы генераторларда) айналдырады. Ток индукцияланатын генератор өткізгіштері бір орам жасағанда, бір фазалы ток өндіріледі. Егер өткізгіштер 120° бүрыштыкта орналасқан бір текті үш орам жасаса, онда үш фазалы ток индукцияла-нады.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

26.12.13.

ОТАЛУ ЖҮЙЕСІ

Батареядан оталу

Бензинді қозғалтқыштардың цилиндрлерінде сығылған жүмыс қоспасы оталу шамынан шығатын үшқыннан түта-
нады. Үшқынды разрядтандыруға қажетті жоғары кернеу тогын оталу батарея аспаптарынан немесе магнетодан ала-ды. Төмен кернеулі токты жоғары кернеулі токқа айналды-ру және оны қозғалтқыштың цилиндрлеріне бөлу қызметін атқарады. Батареядан оталу қүрылғысының сызбасы 4.6-суретте көрсетілген.

сурет. Батареядан оталу қцрылгысы: 1—аккумулятор батареясы, 2—стартерді қосқыш, 3—оталдыру қосқышы, 4—алгашқы орама, 5—екінші орама, 6—оталу катушкасы, 7—таратқыш, 8—цзгіш, 9—конденсатор, 10—оталу шамы

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

Төмен кернеулі ток тізбегі аккумулятор батареясынан немесе генератордан қоректенеді. Оған тізбекті түрде от-алдыру қосқышы (3), қосымша резисторы бар оталу ка-тушкасының алғашқы орамы (4), үзгіш (8) пен масса қо-сылған. Жоғары кернеу тогының тізбегі оталу катушкасының екінші орамынан (5), таратқыштан (7), жоғары кернеу өткізгіштерінен, оталу шамы (10) мен массадан түрады. Жоғары кернеу тогының пайда болуы өзара индукциялану принципіне негізделген. Оталу бекіткіші қосылған және үзгіш контактілері түйықталған жағдайда электр тогы от-алу катушкасының (6) алғашқы орамы айналасында магнит өрісін туғыза отырып, аккумулятор батареясынан не-месе генератордан сол орамға түседі.
Төменгі кернеу тізбектер үзгішін (8) контакт арқылы ажыратқанда, оталу катушкасының алғашқы орамындағы токпен оны қоршаған магнит өрісі де жоғалады. Жойыла-тын магнит өрісі оталу катушкасының екінші орамының айналымдарын қиып өтеді де онда электр қозғаушы күшін туғызады. Екінші орамда айналымның көп болуына байла-нысты, оның шеттеріндегі кернеу 20-24 кВ-ға жетеді. Қозғалтқыштың үзгіш-таратқышына ортадан тепкіштен басқа вакуум реттеуіш орналасқан. Ол оталу бүрышын
өзгерту қызметін атқарады. Қозғалтқыштың жүгін азайт-қанда, дроссельді қалақша жабылады және карбюратор-дан түтікшеге өтетін сирету әсерінен тартқышпен бірге солға қарай орын ауыстырып, жүдырықшаның айналуына қарсы бүрады. Бүл кезде ерте оталу бүрышы артады. Октан-корректор отынның октан санына байланысты ерте оталу бүрышын қолмен өзгерту үшін қызмет етеді. Октан-корректор шкаласы-ның бір бөлігі ерте оталу бүрышының 2° өзгеруіне сәйкес келеді.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

Үзгіш-таратқышта ерте отал-дыру бүрышын өзгертуге бай-ланысты үш тәуелсіз қүрылғы жүмысістейді: ортадан тепкіш реттеуіш - жүдырықшаны, вакуумды реттеуіш -қозғалмалы дискіні, октан-корректор - корпусты бүрады. Оталдыру шамы (4.7-сурет) электр жарқылынан үшқын саңылауын жасайды. Шам корпустан (5), оқшаулағышы

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

27.12.13.

Шынжыр табанды қозғаушы

Шынжыр табанды қозғаушыны пайдаланғанда трак-тор салмағы жер бетіне үлкен тірек ауданы арқылы та-
райды да, топыраққа түсетін меншікті қысымды азай-тады. Сондықтан шынжыр табанды тракторлардың өтімділігі жоғары, олар үлкен тарту күшін тудыра ала-ды және сырғанауы өте аз болады. Бірақ шынжыр та-банды қозғаушының бірнеше кемшіліктері бар. Олар-дың негізгісі салмағының ауырлығы, бағасы жоғары, қүрылысы күрделі және қозғалыс жылдамдығының аз-дығы болып табылады. Дегенмен де, шынжыр табанды қозғаушылар көптеген тракторларда қолданылады және оның қүрылысы әлі де жетілдірілуде.
Шынжыртабанды қозғаушылар жетекші жүлдызша-дан, бағыттаушы және үстап түратын доңғалақтардан, түйықталған лентадан қүралады. Түйықталған шынжыр лента өзара топсалы жалғастырылған жеке-жеке буын-дардан түрады және ол жетекші жүлдызшамен бағытта-ғыш доңғалақтарына иіліп түрады. Оның астыңғы бетіне аспалы тірек арқылы тірек доңғалақтары тіреледі, ал үстіңгі тармағы үстап түратын доңғалақтарға тіреледі.
Трансмиссиядан келетін қуат жетекші жүлдызшаны айналдырады да, онымен бірге шынжыр лентаны да ай-налдырады. Шынжыр лента төменгі тармақ арқылы то-пырақпен ілініседі, сөйтіп тракторды қозғаушы күш ту-дырады. Жетекші жүлдызшадан өткен шынжыр лента оның шеңбері бойымен иіліп, үстап түрған доңғалақтар арқылы бағыттаушы доңғалаққа барады. Бағыттаушы доңғалақтан айнала өтіп, қайтадан жер бетіне төселеді. Осылайша шынжыр табанды жүргізгіштер трактордың жылжуы үшін жасанды жүріс жасайды, яғни шынжыр беті арқылы тірек доңғалақтары қозғалады.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

28.12.13

Жүріс бөлігінің жүмысын реттеу

Тракторлардың жүріс бөлігінің негізгі көрсеткіштері мен реттелетін шамалары 4.1, 4.2-кестелерде көрсетіл-
ген. Доңғалақты тракторлардың жүріс бөлігінде реттеле-тін мынадай көрсеткіштер бар: екі доңғалақтың арақа-шықтығын реттеу әмбебап-қатараралық тракторларда жүргізіледі. Себебі өңделетін өсімдіктің қатараралық қашықтығы дақыл түріне қарай әр түрлі болады, яғни трактордың екі доңғалағы арасының қашықтыгы да сол қатараралық қашықтықпен сәйкес келуі тиіс. Жалпы жүмысқа арналған тракторларда (Т-150К, К-701) екі доңғалақ аралығы түрақты болады. Тек 150К тракторын-да ғана орнықтылығын жақсарту үшін кейде кеңітеді.
Екі доңғалақ аралығын өзгертудің бірнеше тәсілі бар. Оның ең қарапайым жолы - доңғалақты аударып орна-ластырады. Осы кезде доңғалақ дискісінің есебінен ара-қашықтығы өзгереді. Бірақ мүндай өзгертудің мөлшері онша көп болмайды. Бүл тек қосымша аз мөлшерге өзгер-ту үшін ғана қолданылады. Басқа тәсілдерді қолданған-да алдыңғы және артқы доңғалақтардың арақашықтығы). Доңғалақ түғыры білікке арнаулы ас-тар (2) арқылы бекітіледі, ал сол астарда бүрамдықты ме-ханизм (1) орналасқан. Бүрамдықтың (1) орамдары доң-ғалақ білігінде жасалған тістермен іліністе боладьу Доң-ғалақты тиісті жағына жылжыту үшін астарды (2) бекіткен бүрандамаларды босатады да, бүрамдықты бү-райды. Сонда ол білік арқылы астарды жылжытады, ал онымен бірге доңғалақ та жылжиды. Сөйтіп, тиісті қашықтыққа келтіргеннен кейін бүрандамаларын қай-тадан бекітеді. Осы екі доңғалақ аралығы қандай шама-ларға өзгертілетіндігі 4.1-кестеде келтірілген.
Алдыңғы доңғалақтардың арақашықтығы сатылы түрде өзгертіледі. Ол үшін доңғалақ дискісі мен кроңш-тейннің (1) (4.2-сурет) өзара орналасу қалпын өзгертеді, яғни доңғалақ дискісін кронштейннің сыртына немесе ішіне бекітуге байланысты екі

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

доңғалақ арақашықтығы өзгереді. Осыған қосымша доңғалақ торабының оське жалғасқан қалпын өзгертеді. Ол үшін сынаны (2) шыға-рып алып, доңғалақ торабын сыртқа немесе ішке қарай жылжытады. Кейбір тракторларда (МТЗ-52, МТЗ-82) алдыңғы доңғалақтардың арақашықтығын сатысыз өз-герту үшін, артқы доңғалақтардағы сияқты, бүрамалы механизм қолданылады. Сонда арақашықтық 1200 мил-лиметрден 1500 миллиметрге дейін сатысыз өзгеруге мәжбүр болатынын байқау қиын емес. Доңғалақты трак-торлардың алдыңғы доңғалақтарының арақашықтығын өзгерткен кезде оларды өзара жалғастыратын басқару механизмі тізгінінің де үзындығы өзгертілуі тиіс.
дың жазықтық бағыттары өзара айқасатындай етіп ор-наластырылады. Себебі трактордың жүріс бағыты түрақ-ты болу үшін басқаратын доңғалақтарды сыртқа қарай жантайтып орналастырады. Егер енді олардың алдыңғы жағын бір-біріне жақын орналастырмаса, олар дөңгеле-ген кезде сыртқа қарай тарта береді де, тез тозуына жағ-дай жасайды.
Алдыңғы доңғалақтардың айқасу мөлшері олардың алдыңғы және артқы жағын өлшегендегі айырмашы-лығы болады (4.1-кесте). Қалыпты мөлшермен сәйкес келмеген жағдайда басқару механизмінің яізгінінің үзындығын өзгерту арқылы қалыпқа келтіреді.
Жүріс бөлігіндегі басқа подшипниктегі саңылаулар, шиндердегі ауа қысымы сияқты шамаларды реттеу белгілі тәсілмен жүргізіледі және олардың мөлшерлерін 4.1-кестедегі шамалармен сәйкестендіреді.
Шынжыр табанды тракторлардың жүріс бөлігінің жүмысын реттегенде, ең бірінші, шынжырдың керілу мөлшерін қалыпқа келтіреді. Ол үшін арнаулы кергіш

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

механизм қойылады, яғни бағыттаушы доңғалақты бүра-ма механизм арқылы итеріп түрады. Сонда жетекші, жүлдызшамен бағыттаушы доңғалақтың арақашық-тығы өзгереді де, оларды айналып өтетін шынжырдың да керілуі өзгереді. Бүрамалы механизм серіппе арқылы бағыттаушы доң-ғалақты итереді. Сондықтан да жүмыс кезінде осы серіппенің қысу есебінен шынжырдың үзындығы өзгереді. Бүл ойлы-қырлы жерлермен жүрген кезде шынжырдың үзындығы әр түрлі болып өзгеруіне мүмкіндік береді. Оның үстіне доңғалақтар мен шын-жыр аралықтарына тас түссе де, шынжырдың керілуі артады. Осындай жағдайларда жүріс бөлігін істен шы-ғармай сақтап қалу қызметін осы кергіш механизмдегі серіппе атқарады. Шынжырдың керілу мөлшерін оның екі үстағыш доңғалақтарының аралығындағы өз салмағымен салбы-рау шамасын өлшеу арқылы анықтайды Егер осы салбырау мөлшері қалыпты мөлшерден аз болса, онда шынжырды босатады, ал көп болса, кереді..

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

13.01.14.

МИКОРОЭКОНОМИКАҒА КІРІСПЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕР

Негізгі экономикалық түсініктер

Басқа ғылымдар секілді микроэкономика да көптеген белгілер арқылы сипатталады: біріншіден, өзінің зерт-теу объектісімен, екіншіден, осы объектідегі оның жеке мүддесін сипаттайтын және оның пәнін қүрайтын маз-мүны арқылы, үшіншіден, осы объектіге қолданатын тә-сілдің ерекшелігін анықтайтын әдістермен ерекшеле-неді. Микроэкономикалың теория адамдардыңэкономи-калық қызметін, оның маңызды жалпы заңдылықтарын белгілей отырып зерттейді.
Кез келген экономикалық жүйеде басты рөлді бөлумен, айырбаспен, тцтынумен байланысты. өндіріс алады.
Барлық экономикалық жүйеде өндіріс үшін экономи-калық ресурстар қажет, ол арқылы шаруашылық қыз-меттің нәтижесі бөлінеді, алмастырылады және түтыны-лады.
Қоғамның шаруашылық өмірі адамдардың қажетті-ліктерін әр түрлі экономикалық игіліктер арқылы қана-ғаттандыруды талап етеді. Өз кезегінде, осы игіліктер қоғам мен оның мүшелерінің иелігіндегі экономикалық ресурстар негізінде өндіріледі.
Қоғамдық шаруашылық өмірі адамдардың әр түрлі экономикалық игіліктерге деген қажеттіліктерін қана-ғаттандыру қажеттілігіне байланысты. Адамның қажет-тіліктерін шартты түрде екіге белуге болады, ол рухани және материалдық қажеттіліктер.
Адамдардың экономикалық қызметі өздерінің қажет-тіліктерін қанағаттандыруға бағытталған, сондықтан да олар қажеттілік, ресурстар, технология, өнімдер мен оларды пайдалану сияқты

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

Осы объектіні зерттей отырып микроэкономика өзі-нің пәнін анықтайды. Оларға экономикалық субъекті-лер, экономикалық игіліктер мен экономикалық әрекет-тер жатады. Экономикалыц субъектілер - экономика-да жеке әрекет ететін кез келген бірлік. Жеке адамдар, олардың топтары мен қауымдастықтар осындай бірлік бола алады. Бірақ кез келген қауымдастық микроэконо-микада экономикалық субъект бола алмайды. Экономи-кальщ субъект болу үшін адамдардың осы тобы бір мақ-сатта бірігіп біртүтас жүйе ретінде қызмет атқару қажет, яғни көздеген мақсаттарын біріге отырып жүзеге асыру қажет. Экономикалық ғылым ең алдымен экономикалық қа-жеттіліктер мен оны қанағаттандыру тәсілдерін зерттейді. Экономикалық қажеттілікті адамның пессимист не­месе оптимист болуына байланысты екі көзқараста қарас-тыруға болады. Пессимистік көзқарас бойынша эконо-микалъщ кажеттілік деп көбінесе адамның өмір сүруін қамтамасыз етуге және түлғаның, фирманың және түта-сымен қоғамның дамуына қажетті нәрсеге деген жетіс-пеушілігімен түсіндіріледі. Оптимистерболса экоколги-калыц цажеттіліктерді экономикалық қызмет істеуге итермелейтін ішкі ниет ретінде қарастырады. Экономикалық қажеттіліктер адамның белсенді қыз-метінің ішкі қоздырғышы ретінде қызмет атқарады. Қажеттіліктер екіге бөлінеді: біріншісі, адамның өмір сүруіне өте маңызды қажеттіліктерді қанағаттандыра-тындар (тамақ, киім және т.б) жатса, екіншісіне қалған барлық қажеттіліктер (мысалы, демалыс қажеттілігі кино, театр, спорт және т.б) жатады. Бірінші қажет-тіліктердің біреуін алмастыру мүмкін емес, ал екіншісін алмастыруға болады. Экономикалық кажеттіліктерді бірінші және екінші деп бөлу тарихи әрі шартты түрде жүргізіледі, олардың арасындағы қатынас қоғамның дамуымен өзгереді. Экономикалық

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

14.01.14.

ЭКОНОМИКАЛЬЩ ЖҮЙЕЛЕР ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ

Экономикалык жцйе - қоғамда қалыптасқан меншік пен шаруашылық механизміндегі қатынас негізінде жүзеге асырылатын барлық экономикальщ процестердің жиынтығы болып табылады. Жүйенің мәнін түсіне оты­рып шаруашылық өмірдің көптеген заңдылықтарын түсінуге мүмкіндік береді.
Экономикальщ жүйелерде оларды бір-бірінен ерекше-лейтін элементтер бар, олар: экономикальщ ресурстар мен шаруашылық қызмет нәтижелеріне деген меншік формасының әрбір экономикалык жүйедегі қалыптасу-ына негізделген әлеуметтік-экономикалық қатынастар; шаруашыльщ қызметтің үйымдастыру-қүқықтық фор-малары; шаруашыльщ механизм, яғни экономикальщ қызметті микро және макро деңгейде реттеу тәсілдері. Экономикальщ жүйенің негізгі типтерінің маңызды бел-гілерін қарастырып көрейік.

Қазіргі заманғы экономикальщ жүйелер

Қажеттілікті қанағаттандыру үшін ресурстарды пай­далану өздерінің экономикальщ қызметінде жеке түлға, фирмалар мен түтас қоғам үстанатын экономикальщ мақсаттарға бағынады. Қазіргі заманғы экономикальщ теория өздерінің экономикальщ кызметінің мақсатын талдауда шаруашылық субъектілерінің үтымды іс-әректін шарт ретінде алады. Нақты жағдайда бүл белгілі шығындар көлемінде нәтижені барынша жогарылатуға үмтылуды білдіреді.
Түтынушының экономикальщ мақсаты - барльщ қажеттіліктерін қанағаттандырудағы тиімділік қыз-метін барынша пайдалану. Тиімділікті барынша пайда­лану

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

бага динамикасына сәйкес жүргізілетін жинақтауға да тәуелді.
Фирманың экономикалык мақсаты - тиімділікті ба­рынша пайдалану және шығынды азайту. Бүл үшін тек бага ғана емес, сонымен қатар жарнама, дизайн және тағы басқалар пайдаланылады.
Қазіргі заманның басты экономикальщ мақсаттары. Экономикалык осу, өндірістің тиімділігін көтеру, толық жүмыспен қамту және әлеуметтік-экономикалық түрақ-тылық, экономикалык осу өндірістік мүмкіндіктерді көбейтеді және халықтың жағдайын көтерудің шарты болып табылады. Мүндай алғы шартқа тек барлық ресур­старды тиімді пайдалану кезінде ғана қол жеткізуге бо­лады. Осындай өсу қоршаған ортаны деградациялау есебінен емес, ескі ресурстарды тиімді пайдалануды көте-ру мен өндіріс процесіне жаңаларын тарту есебінен жүр-гізілуі керек. Оның ішіндегі ең маңыздысы түрғындар. Бүл жерде, бір жағынан түрғындар санын оңтайлы үстап түру керек болса, екінші жағынан тольщ жүмыспен қам-туды камтамасыз ету қажет. Қоғамның өзекті мақсатта-рының бірі бағаны салыстырмалы түрақтандыру. Бага-ның тез өсуі өндіріс үйлесімділігін бүзып, түрғындар-дың жағдайын нашарлатады. Бүл мақсаттар әр түрлі эко­номикалык жүйеде әрқалай жүзеге асырылады.
Қазіргі заманғы әлемде экономикальщ жүйенің ке-лесі жүйелері бар: нарықтық, әкімшілік және аралас.
Нарыцтыц экономика - жеке меншікке, таңдау еркін-дігі мен бәсекелестікке негізделген жүйе ретінде сипатта-лып, жеке мүддеге сүйеніп үкіметтің рөлін шектейді.
Нарықтық экономиканың басты мәселесі түтынушы-ның еркіндігіне сенімді болу, ол тауар мен қызмет нары-ғындағы түтынушы таңдауының еркіндігінен көрінеді.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

Өз еркімен, кысымсыз жасалған айырбас түтынушы ер-кіндігінің керекті шарты болып табылады. Әрқайсысы ресурстарды өз мүддесіне сәйкес бөледі, калаған жағдай-да өзінің мүмкіндігі мен капиталына сай тауар мен кыз­мет өндіру процесін үйымдастыра алады. Бүл кәсіпкерлік еркіндігінің бар екендігін көрсетеді, жеке түлға нені, ңалай және кім үшін өндіретіні және өндірген өнімін кімге, қайда, қалай және қандай бағада өткізу керектігін өзі аньщтайды және алынған түсімді өз бетінше жүмсай-ды. Сондықтан экономикалык еркіндік экономикальщ жауапкершілікті көздейді және оған сүйенеді. Жеке мүдде экономиканың басты себебі мен басты қоз-ғалыс күші болып есептеледі. Түтынушы үшін қажет-тілікті канағаттандыруды, ал өндірушілер үшін - пайда-ны ең жоғары дәрежеге жеткізу болып табылады. Таңдау еркіндігі бәсекелестіктің негізі болып табылады.
Нарьщтық экономиканың негізін жеке меншік қүрай-ды. Ол өз еркімен жасалған келісім-шарттардың сақта-луымен кәсіпорынның шаруашылық қызметіне үшінші түлғалардың араласпауының сенімі болып табылады. Экономикальщ еркіндік азаматтық қоғам еркіндігінің іргетасы болып табылады.
Әкімшілік экономика - нарықтық экономикаға қара-ма-қайшы. Әкімшілік экономика өндіріс қүралдарына деген қоғамдық меншікпен экономикальщ шешімдерді үжым болып қабылдау басымдылығы және де мемле-кеттік жоспарлаудың көмегімен экономиканы орталық-тан басқаратын жүйе ретінде сипатталады. Ғылыми-тех-никалық прогресс - тежелетін өндірістің монополиясы мен әкімшілік экономикаға тән белгі. Техникалық прог-рестің тежелуі әсерінен жетіспеушілік экономикасын тудырады. Мүндағы қайшылық жалпы еңбекпен қамты-лу және өндірістік қуаттың толық жүмыс істеу жағдай-ында жетіспеушіліктің болуы. Әміршілдік-әкімшілік

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

15.01.14.

. НАРЫҚТЫҚ ТЕПЕ-ТЕҚДІК

Үсыныс пен сүраныс түсінігін, үй шаруашылығының өнімді сатып алу туралы шешімі мен өндірушінің оны сату туралы шешімдері, нарықта нақты сатып алынатын өнім багасы мен санын қалай анықтайтынын түсіну үшін біріктіріп көрейік. 2-6 кестенің (1) (2) бағанасында 2-5 кестедегі бидайдың нарықтык үсыныс шкаласы көшірілген, ал (2) және (3) бағана 2-3 кестедегі бидай сүранысының шкаласын көрсетеді. Мүндабіз бәсекелес-тік жағдайды есепке алганымыз жөн.
Осы жағдайда біздің алдымызда мынадай сүрақ туын-дайды. Бес бағаның ішіндегі кайсысы бидай сатылатын нарьщтық бага болады? Бүл сүрақты 2-6 кесте арқылы қарапайым тәсілмен шешіп көрейік.
Баға 5000 тг болды дейік. Бүл баға бидайдың нарық-тық багасы бола ала ма? Жоқ, өйткені өндірушілер бүл бағада нарықка 12000 центнер бидай үсынса, түтыну-шылар осы бағада 2000 центнер бидайға ғана сүраныс береді. Осы жоғары баға фермерлерді бидайдың көп көлемін өндіруге ынталандырса, түтынушыларға үсы-нылған өнім көлемін сатып алуға мүмкіндік бермейді. Бидайды осы бағада сатып алғанша, баска өнімдерді са­тып алу тиімдірек болады. Бүл жағдайда нарықта 10000 центнерге тең артык үсыныс пайда болады. Бүл артык шама баға 5000 тг болғанда, үсыныс шамасының сүра-ныс шамасынан артық болғандығын көрсетеді. Фермер-лердің қолында осы жағдайда өнімнің керек емес көлемі ғана қалады. Бидайдың артық көлемде болуы сатушыларды бара­ны төмендетуге мәжбүр етеді. Бага 4000 теңгеге түсті дейік. Енді жағдай түбірімен өзгереді.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

Кесте 2-6. Бидайга деген нарыктъщ цсыныс пен сцра-ныс:
Бір аптадагы
Бір центнер
Бір аптадагы
Артык өнім
ұсыныстың
бидайдын багасы.
сұраныстыц жаппы
немесе же-
жалпы шамасы.
тг
шамасы, ц
тіспеушілік
ц

(-), (+). и
12000
5000
2000
+10000
10000
4000
4000
+6000
7000
3000
7000
0
4000
2000
11000
-7000
1000
1000
16000
-15000

Арзанырақ баға түтынушыларды бидайдың көп көлемін алуға және өндірушілерге бидайды өндіруге аз ресурстар жүмсауға итермелейді. Нәтижесінде артың өнім көлемі 6000 цент-нерге дейін төмендеп, артық өнім қалады да, сатушы­лар арасындағы бәсекелестік жағдай бағаны төмендету-ге әкеледі. Бидайдың нарыңтық багасы 4000 теңгеден кем болуы керек.
Сұраныс пен үсыныс өнімнің нарықтық бағасын қалай аныктайтындығы туралы жауапты жарияламай түрып өнім бағасының келесі шегіне барайық. Мысалы: бидай-дың мүмкін нарыктық бағасы 1000 тг деп есептейік. 2-6

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

кестенің 4-ші бағанасынан осы бағада сүраныстың шама­сы үсыныстың шамасынан 15000 центнерге артық екенін көреміз. Бүл төменгі баға өндірушілердің өз ресурста-рын бидай өндіруге жүмсамауға ықпалын тигізеді. Баға 1000 тг болғанда бидайдың керекті көлемі жетіспейді, бүл бидайға деген артық сүраныс деп аталады. Сатып алушылар арасындағы бәсекелестік бидайдың бағасын 2000 тг-ге көтереді деп есептейік. Бүл бағада фермерлер нарыққа бидайдың көп көлемін үсынады, бірақ бүл колем жетіспеушілікті жоя алмайды. Баға 2000 тг бол-ганда 7000 центнер бидай жетіспейді. Бүдан сатып алу­шылар арасындагы бәсекелестік бидайдың нарықтық бағасын 2000 теңгеден жоғарыға көтереді деген қоры-тындыға келуге болады.
Біз 3000 теңгеден басқа бағаның бәрін карастырып, қатардан шығардық. Енді осы бағаны қарастырайық.
Баға 3000 теңге болғанда ғана фермерлер өндіріп нарыққа шығарған өнім көлемі мен түтынушылар сатып ала ала­тын өнім саны тең болады. Нәтижесінде нарьщта артық өнім де, жетіспеушілік болмайды. Өнімнің артық көлемі бағаны төмендетуге, ал жетіспеушілік бағаны жогарыла-туға итермелейді. 3000 тенге нарықтық бага деп аталады.
Осы айтылған жағдайларды графикалық түрде көрсе-тейік. 2-4 суретте нарықтық үсыныс қисығы мен нарықтық сүраныс ңисығы бірге берілген. Графикті мүқият зерт-геу кезінде нарьщтьщ бағадан (ЗОООтг) асқан әрбір баға-да үсыныс шамасы сүраныс шамасынан көп болатынды-ғын көреміз. Өнімнің осы артық көлемінен қүтылғысы келген өндіруші бағаны төмендетеді. Бағаның төмендеуі бидай үсынысын қысқартады және сатып алушыларды көп өнім сатып алуға ынталандырады. Нарықтық бага-дан томен кез

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

16.01.14.

КӘСІПОРЫН ЭКОНОМИКАСЫ

Негізгі қорлар және айналым қаражаттары туралы түсінік

Негізгі қорлардың экономикалық мәні мен жіктелуі, бағалау түлері. Амортизация.

Өндірістік үрдісті жүзеге асыру үшін екі фактордың -өндіріс қүрал-жабдықтары мен жүмыс күшінің өзара байланысы керек. Өндіріс қүрал-жабдықтары "еңбек кцралдары" (ма­шина, қондырғы, қүрылғы және т.б.) мен "еңбек заты-на" (шикізат, материал және т.б) бөлінеді.
Өндірістік қүрал-жабдықтардың ақшалай көрінісі "өндірістік цорлар" деп аталады.
Өндірістік қорлар "негізгі" және "айналым" қорла-рына бөлінеді.
Осылай бөлудің қызметіндегі негізгі ерекшелік, өзінің күнын дайын өнімге аудару тәсілі. Негізгі қорларды айна­лым қорларынан ерекшелейтін ерекшеліктер мынадай:
1. Негізгі қорларды қүрайтын элементтер зат түрінде өндірілетін өнімге енбейді. Негізгі қорлар өндірістік цикл-дарға оларды күрайтын заттай элементтер толығымен тоз-ғанға дейін қатысады. Айналым қорлары бір өндірістік цикл шеңберінде толығымен түтынылады және дайын өнімге айналып оның "натуралды қүрамына" енеді. Негізгі корлардың қүны өндірілген өнімнщ қү-нына, заттай элементтердің тозуына байланысты ауда-рылады, ал айналым қорлары өзінің қүнын бір өндірістік циклда толығымен аударады.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

Өнімді өткізгеннен кейін негізгі қорлардың қүны олардың тозуының нормативті деңгейіне сәйкес толық-тырылады. Осыған байланысты негізгі қорлар олардың қүнын өндірілген өнімге бөлшекті түрде аударылып біткеннен кейін және "амортизацияяыц цор" түрінде жинақталғаннан кейін ғана алмастырылады.
Түтынылған айналым қорларының қүны өнім өткізіл-геннен соң толықтырылады, ол өндірістің жаңа циклы үшін жаңа айналым қорларын алуға мүмкіндік береді.
Негізгі корлар дегеніміз - бірнеше өндірістік про-цеске қатысатын, өзінің натуралды-заттай формасын сақтайтын және өзінің қүнын дайын өнімге тозуына бай­ланысты бірте-бірте аударатын өндірістік қорлар.
Айналым корлары дегеніміз - бір ғана өндірістік процесте толығымен түтылатын, натуралды-заттай фор­масын өзгертетін және өзінің қүнын дайын өнімге бірден аударатын өндірістік қорлар.
Негізгі қорлар заттай қүрамы бойынша біркелкі емес және өндірістік процесте әр түрлі қызмет атқаратын "активті" және "пассивті" еңбек қүралдарынан түрады. Мысалы, еңбек затына еңбек қүрал-жабдьщтарының белгілі бір ғана бөлігі эсер етеді (машина агрегат және т.б). Еңбек қүрал-жабдықтарыньщ бүл бөлігі "активті" деп, ал негізгі қорлардың қалған бөлігі (ғимараттар, жол, күш қондырғылары және т.б) "пассивті" деп аталады.
Өндіріс барысындағы орнына байланысты негізгі кор­лар "өндірістік" және "өндірістік емес" деп бөлінеді. Өндірістік негізгі цорларга өндіріс процесіне тікелей қатысатын немесе оны жүзеге асыруға жағдай жасай-тын еңбек қүралдары жатады (өндірістік ғимараттар, қондыргылар, транспорт қүралдары және т.б).
Өндірістік емес негізгі цорларга өндірістік үрдіске тікелей қатыспайтын, өндірістік емес түтыну мақсатын-дағы қорлар (түрғын үйлер, емханалар, демалыс үйлері

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

Негізгі корлардың қүны өндірілген өнімнщ қү-нына, заттай элементтердің тозуына байланысты ауда-рылады, ал айналым қорлары өзінің қүнын бір өндірістік циклда толығымен аударады.
Өнімді өткізгеннен кейін негізгі қорлардың қүны олардың тозуының нормативті деңгейіне сәйкес толық-тырылады. Осыған байланысты негізгі қорлар олардың қүнын өндірілген өнімге бөлшекті түрде аударылып біткеннен кейін және "амортизацияяыц цор" түрінде жинақталғаннан кейін ғана алмастырылады.
Түтынылған айналым қорларының қүны өнім өткізіл-геннен соң толықтырылады, ол өндірістің жаңа циклы үшін жаңа айналым қорларын алуға мүмкіндік береді.
Негізгі корлар дегеніміз - бірнеше өндірістік про-цеске қатысатын, өзінің натуралды-заттай формасын сақтайтын және өзінің қүнын дайын өнімге тозуына бай­ланысты бірте-бірте аударатын өндірістік қорлар.
Айналым корлары дегеніміз - бір ғана өндірістік процесте толығымен түтылатын, натуралды-заттай фор­масын өзгертетін және өзінің қүнын дайын өнімге бірден аударатын өндірістік қорлар.
Негізгі қорлар заттай қүрамы бойынша біркелкі емес және өндірістік процесте әр түрлі қызмет атқаратын "активті" және "пассивті" еңбек қүралдарынан түрады. Мысалы, еңбек затына еңбек қүрал-жабдьщтарының белгілі бір ғана бөлігі эсер етеді (машина агрегат және т.б). Еңбек қүрал-жабдықтарыньщ бүл бөлігі "активті" деп, ал негізгі қорлардың қалған бөлігі (ғимараттар, жол, күш қондырғылары және т.б) "пассивті" деп аталады.
Өндіріс барысындағы орнына байланысты негізгі кор­лар "өндірістік" және "өндірістік емес" деп бөлінеді. Өндірістік негізгі цорларга өндіріс процесіне тікелей қатысатын немесе оны жүзеге асыруға жағдай жасай-тын еңбек қүралдары жатады (өндірістік ғимараттар,

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

17.01.14.

БАҒА МЕН КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫ
КӘСІПОРЫНДАҒЫ БАҒА ЖӘНЕ БАҒА ҚҮРЫЛЫМЫ

Өндіріс нәтижелерін сату және сатып алу - оның қо-ғамдық қүндылығын мойындау болып табылады. Ақша-лай белгілердің белгілі санында сипатталған осы күнды-лық тауардың багасы деп аталады. Тауардың қоғамдық қүндылығы үнемі өзгеріп отыратындықтан, тауардың бағасы да үнемі қозғалыста болады. Тауар бағасының ер-кін қозғалуы "нарыктық экономиканы" көрсетеді.
Осындай козғалысқа сүраныс пен үсыныстың өзара әрекеті эсер етеді. Оның әрқайсысы көптеген күрделі үрдістердің нәтижесінде пайда болады. Тауар бағасының көлемі қалай анықталады? Бүл эко­номикалык теорияның ең күрделі сүрағы, оны қарама-карсы тәсіл арқылы өлшеуге болады. Біріншісі, баға қүрылымы "қүндық" концепциясы ар-қылы көрсетілген. Бүл концепцияның мәні төмендегіше. Тауардың "қүны" мен "багасы" болады. Қцн - бүл тауарға айналған қоғамдық пайдалы еңбек шығыны, бірақ барлығы емес, тек ңана еңбектің интен-сивтілігіне, іскерлігіне, орта жағдайына сәйкес бөлігі ғана қатысты. Кез келген тауар еңбек нәтижесі болған-дьщтан, бүл барльщ тауарларды сапалы, өлшенетін және салыстырмалы түрде бірыңғай етеді (экономикальщ тео-рияда мүндай еңбекті "абстракты" деп атайды). Осыған орай әр түрлі тауарлар қүнының қатынасы оның әрқайсысында көрсетілген абстрактылы еңбектің мөл-шерін көрсетеді. Осы шамалар тауар айырбасының (неме­се сату-сатып алу) объективті сәйкестігін аньщтайды. Тауардың "багасына" келетін болсақ, ол оның қүнының акшалай көрінісі. Жеке тауардың бағасы кез-дейсоқ нарықты

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

факторлар, оның ішінде инфляция әсерінен қүнынан ауытқуы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында баға тауарды сату-сатып алу өзгешелігіне байланысты ерекшеленеді. Қа-зіргі кезде тәжірибеде кеңінен қолданылатын бағаларға токталсақ:
"Базисті бага" - тауардың (кызмет) сорты мен сапа-сын анықтауға қолданылады және сатушы мен сатып алушы арасындағы келісім-шарт арқылы бекітіледі.
"Фактуралық бага" (сатып алу-сату бағасы) келісім-шартта келісілген жабдықтау шарты арқылы анықталады.
"Әлемдік бага" - тауар түріне байланысты анықтала-ды: бір тауарлар үшін -экспортер елдің баға деңгейімен, келесі бір елдер үшін - биржа (аукцион) бағалары, ал дайын өнімге әлемнің алғы бағалары арқылы.
"Бастапқы бага" - прейскуранттарда, анықтамалар-да және биржалық котировкаларда жарияланған баға.
"Келісім багасы" - белгілі көлемі мен жеткізу мерзі-міне екі жақтық келісетін бағасы. Бүл уақыт аралығын-да баға өзгермеуі керек.
Сонымен қатар бағаның барлық жиынтығы жеке кате-горияны ғанаемес, қоғамдық-әлеуметтік категорияны да көрсетеді. Олар түтынушылардың тауардың жеке түрлерін сатуы мен сатып алуын реттеп қана қоймайды, сондай-ақ өндірісті, тауарларды бөлуді, айырбасты, игілікті түтынуды, қызмет көрсетуді де реттейді. Бүл жерде бағалар жалпы бірыңғай баға механизмі ретінде қызмет атқарады. Баға механизмінде бір-бірімен байла­нысты екі бөлімді ерекшелеу керек. Бүл бір жағынан өзінің түрі, шамасы, өзгеру динамикасы, ал екінші жа-ғынан жаңа бағаның түзелу, бекіту тәртібі ретіндегі баға қүрылуы. Бағаның қүрылуы жалпы баға механизмінде белсенді рөл атқарады. Баға мен баға қүрылуы екеуі

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

біріге отырып баға механизмін күрайды. Баға түсінігінің мәнін түсіну үшін біз бағаның түрлері мен қызметтерін, баға-ның түзелу механизмі мен оны анықтау тәсілін зерт-тейміз. Баға - ақша сияқты тарихи категория. Ол айыр-бастың дамуынан пайда болған. Натуралды айырбас ке-зінде баға ретінде айырбас сәйкес қолданылды. Бүл тау-
арлы баға деп аталады. Мүндай баға универсалды емес және айырбасңа түсетін екі жаң үшін әр түрлі бірлікте өлшенеді. Металл және қағаз ақшаның шығуы бағаны тауар эквивалентінің бір бірлігі ретінде өлшеуге мүмкін-дік береді.
Бағаның атқаратын қызметтерін төмендегіше сипат-тауғаболады.
Бірінші қызметі - өлшеу. Ол сатып алушы мен сату-шы сатылған тауар үшін қанша ақша жүмсайтынын және алатынын көрсетеді.
Екінші ңызметі - салыстыра өлшеу.
Үшінші ңызметі - тіркеу қызметі.
Жоғарыда айтылған кьізметтерден келіп экономикальщ үрдістерді реттеу қүралы ретіндегі қызметі шығады.
Баға бірнеше жағдайға байланысты бөлінеді.
а) сауда ортасына тәуелді баға түрлері:
көтерме сауда бағасы;
бөлшек сауда бағасы;
сатып алу бағасы (бүл халықтан, мекемелерден, кәсіпорындардан өнімдерді мемлекеттің сатып алу ба­гасы);
тарифтік бага (көрсетілген кызмет үшін төленетін баға);
б) реттеу тәсілі мен дәрежесіне байланысты:
қатаң тіркелген немесе қатты бага;
реттелетін баға;
келісім бағасы;
еркін нарьщтьщ баға.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

18.01.14.

КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТ ӨНДІРІС ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ

Кәсіпкерлік қызметтің мәні, сипаты, түрлері, міндеттері мен мақсаттары

Кәсіпкерлік - бүл меншік формасына тәуелсіз, аза-маттар мен заңды түлғалардың, таза кірісті, тауарларға деген сүранысты өз атынан, өз тәуекелі мен өзінің мүліктік жауапкершілігі арңылы қанағаттандыру жо-лымен алуға бағытталған белсенді қызметі. "Кәсіпкерлік" пен "нарьщ" өзаратығыз байланысты. Нарықтьщ экономиканың жалпы да қысқа анықтамасы "еркін кәсіпкерлік экономика" деген үғымды білдіреді.
Шынында да нарық кәсіп иесі мен ортасын, ал кәсіп-керлік нарық қатынасының сипаттамасын көрсетеді.
Кәсіпкерлік - азаматтардың өз атынан, өзтәуекеліне, өз мүлік жауапкершілігіне, яғни пайда мен жеке кіріс алуға бағытталған тәуелсіз қызметін көрсетеді. Мемлекеттік заң кәсіпкерлікке шаруашылың қызмет-тің барлық түрін, сонымен қатар коммерциялық-делдал-дьщ, сауда-саттық, инновациялық, кеңес берушілік қыз-меттерді, қүнды қағаздар операцияларын жүзеге асыруға рүқсат береді. Кәсіпкерліктің алғашқы формасы жеке және үжымдық кәсіпкерлердің қызметі. Жоғарыда келтірілген анықтамалар жеке табыс пен пайда табудағы кәсіпкерліктің басты қасиеті мен белгісі болып табылады. Кәсіпкерліктің негізгі қасиеті іс жүргізудің жеңіске жеткізер кызметінің икемді де ыңғайлы жаңа түрлерін үздіксіз іздестіру, яғни өнімді, технологияны, тауарды, түтынушылар ортасын, бағаны экономикальщ әрекет ор-тасындағы өзгерістерге сәйкес өзгертеді. Кәсіпкер үшін тыныштықта түрып калу жат қылық. Өз атына сәйкес ол іске асырылатын қызмет пайдасының

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

болуына, кем дегенде пайданың төмендемеуіне жағдай жасауы керек.
Сонымен кәсіпкерлік дегеніміз - үздіксіз жаңалау ісі.
Кәсіпкерлік қызметтің сипаты. Кәсіпкерлікті алдын ала белгісіз, бүлыңғыр жағдайда, тәуекелмен жүргізуге тура келеді. Бүл үтылу қоркынышын туғызады. Деген-мен, есеппен жүмыс істеген кәсіпкер нәтижелі жетістікке жетеді. Алайда, кәсіпкер мемлекеттің бақылауымен жүмыс істейді.
Кәсіпкер арқылы кәсіпкерлік қызмет анықтамасы толық сипатталады.
Бекітілген заң бойынша Қазакстан Республикасының барлық азаматы заңды негізде бекітілгендей еңбекке қабілетті деп шешілсе, кәсіпкер немесе кәсіпкерлік қызметтің субъектісі бола алады.
Жеке кәсіпкерлікпен катар үжымдық кәсіпкерлікке де рүқсат берілсе де, үжымдык кәсіпкерлікке занды түрде мүліктік негізделген азаматтар тобы жатады. Кәсіпкер-ліктің арнайы мәртебесі жеке мекеме ретінде қатысушыға беріледі.
Кәсіпкер уақыт факторын есепке алу керек. Келісім жасау мерзімі қьіска болган сайын кәсіпкер үшін оның тиімділігі солғүрлым жоғары болады. Бірақ ол түтыну-шыға зиянын тигізбеу керек.
Кәсіпкерлік кызметтің мәні атқаратын қызметтері арқылы ашылады:
кәсіпкер - пайда алу максатында өндіріс факторла-рын тауар мен қызмет өндірудің бірыңғай үрдісіне қосу үсынысын қарастырады;
кәсіпкер - фирма қызметінің сипатын көрсететін, фирманың іс-әрекетінің стратегиясын анықтаушы және оны жеңіске жеткізу жауапкершілігін өзіне алатын өнді-рісті үйымдастырушы;
кәсіпкер - коммерциялық негізде жаңа өнімді, жаңа

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

технологияны, қызметті үйымдастырудың жаңа тәсілін енгізуші жаңашыл;
кәсіпкер - тәуекелден қорықпайтын және кәсіптік мақсатқа жетуге үмтылатын адам.
Бүл қызметтерді жетістікпен атқару үшін адам белгілі қабілеттерге: белсенділікке, өз бетінше ойлау кабілетіне,
шешім қабылдай білу қабілетіне, мақсатқа жету жолын-да шыдамдылыққа, үйымдастыру және үжымды игеру ңабілетіне ие болуы керек.

Кәсіпкерлік қызметтің жалпы қүрылымы мен оның түрлері.

Кәсіпкерлік өзінің негізгі белгілерімен, қасиет-терімен ңатар кәсіпкерлік қызметтің технологиясын жүзеге асырушы тәсіл де болып табылады. Оған істі жүзе-ге асыру белгілі бір бағыттағы тәртіппен жүргізілетін тізбектілік, өзара байланыс тән. Кәсіпкерлік экономика­лык кызметке ерекше қасиет бере отырып басқарады.
Кәсіпкерліктің кәсіпкерлікке тән барлық түрінде кө-рінетін жалпы белгілерінің типті күрылымын қарасты-рып көрейік.
Соңғы нәтижесінде кәсіпкерді белгілі бір түтынушы-ларға әр түрлі қызмет көрсету және тауарға деген сүра-нысын тудыра отырып тауар (Т) сату арқылы ақшалай түсім (Ат) алуға шақырады. Сонымен катар бүл жерде тауар мен қызмет кең шеңберде үғындырылады. Мүның бәрі түтынушының мүқтажы, сондықтан да ол ғимарат, қүрылыс, үй, меншіктік бағалы заттар, түтыну тауары, мәлімет, интеллектуалды өнім, ақша, валюта, бағалы қа-ғаздар, түтыну, қүрылыс және басқалай жүмыс түрлері мен кызметтері үшін ақша төлеуге әзір, ягни кәсіпкер соңғы өнім ретінде кез келген тауарды өткізеді.
Бірақ тауарды өткізу үшін алдымен тауар болуы ке­рек.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

20.01.14.

IPI ҚАРАНЫҢ СЫРТ ПІШІНІ ЖӘНЕ ДЕНЕ БІТІМІ

■ рі қараның конституциясын, экстерьерін жоне I интерьерін білудің ірі кара шаруашылығын да-мыту үшін маңызы зор. Тек қана конституциясы мықты, ал экстерьері мен интерьері жақсы мал ғана өнімді мол береді. Ірі қараның конституциясы, интерьері жоне экстерьері оларды тұкымына, өскен ортасына, шаруашылық бағытына, дұрыс жоне толық азыктандыруына байланысты.

Сырт пішіні (экстерьері)

кстерьер малдың сыртқы дене қүрылысы. Ол малдың биологиялық ерекшеліктеріне және шаруашылықтағы өнімділік бағыттарына байланы­сты. Малдың экстерьерін зерттеу аркылы, оның ден-саулығы жөнінде және қандай түқымға жататынды-ғын білеміз. Сүтті жоне етті ірі караны сырткы күры-лысына карап айырады. Асыл түкымды мал өсіру жүмысымен айналысқан уакытта малдың өнімділігін зерттеумен қатар, сырткы дене күрылысын да зерттейді, әсіресе сүрыптау жоне жүптау мезгілдерінде малдың экстерьерін ерекше ескереді. Малдың экстерьері оның түкымына, жынысына, жасына, бағып-күтуіне байланысты. Малдарды экстерьері бойынша іріктегенде оның өнімділік ба­ғытына, сүйегінің мықтылығына, дене етінің жетілуіне және дене күрылысының әрбір мүшесіне баға береді. Дене мүшелерінің кемістігін дүрыс анықтау қажет. Себебі дене мүшесінін кемістігі оның денсаулығының нашар екендігін көрсетеді. Ал денсаулығы нашар малдың әнімді аз беретіні мәлім.
Ірі кара экстерьерін жете зерттеген ғалымдарға М.И. Придоро-ган, Е.А. Богданов, П.Н. Кулешов, Е.Ф.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

жуан, басы ауыр, деңкиген, дене бітімі сблекет түрге жатады. Басы үзын, мойын терісі кыртысты, сүйектері арбиған мал дене бітімі нәзік типті сүтті түкымға жататын сиырларға тән.
Мойыны. Малдың жынысына байланысты, әрі түқым бағы-тына карай олардың мойындары да ерекше болып келеді. Сүтті түқымға жататын сиырлардың мойыны жіңішке, терісі кыр­тысты, ал етті түқымға жататын сиырлардың мойыны қыска, жуан, әрі мойыны басына түтас жалғасып жатады, кеуде ойы-мы сүтті сиырларда нашар жетілген, ал етті сиырлардікі жақ-сы жетілген.
Шоктығы. Сүтті бағыттағы сиырлардікі шоқтық біртегіс кей-де шошак, ені орташа. Шоктығының шошак керінуі, оның етінің нашар жетілгенін керсетеді. Етті бағыттағы сиырлардың шоқ-тығы енді, біртегіс және жазық. Қосшоқтық етінің нашар жетілгенінің белгісі, ондай малдарды түқымдыкқа қалдыр-майды.
Кеудесі. Кеуде қуысында екпе, жүрек орналасқан. Олардың демалу, кан айналуы үшін маңызы зор. Өкпесі жақсы жетілген малдың кеуде куысы ете келемді келеді. Кеуденің келемі оның үзындығына, кеңдігіне және еңдігіне байланысты. Ал куши-ған, терең емес, жауырын сырты ойлы болса, ол кеуде мүшенің ете үлкен кемшілігі. Аса сүтті бағыттағы сиырлардың кеудесі кең, терең, енді әрі үзын болады, ал етті бағыттағы сиырлар-дың кеудесі енді және терең. Кеуденің кеңдігін, малдың биіктігіне карап та айтуға болады. Егерде шоктығының биіктігінің 50% болса, ондай кеуде терең болып саналады. Кеудесі кушиған малдың шоктығы биіктеу келеді, кабырғала-ры алшақ, әрі еттері нашар жетілген болады.
Аркрсы. Арка дененің бір белімі, алдыңғы жағында шоқтык-пен, арткы жағында белмен, бүйір жақтарында қабырғалармен шектескен. Малдың арқасы әр уақытта

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

тегіс және енді болып келеді, әрі ол малдын сырт пішінінің қүрылысына кеп эсер етіп, оның дене бітімінің мықтылығын аныктайды. Арканың мыктылығы оның омыртка сүйектеріне, оның етінің дамуына байланысты. Арка, малдын ете мыктылығын керсетеді. Арка-ның ойлылығы немесе бүкірлігі дене пішінінің кемістігі болып саналады.
Белі. Малдың арқасының жалғасы, әрі онымен бір тегіс және түзу. Осы түзу калпында арткы бексемен жалғасады. Белдің мықтылығы, оның бел омыртқа мен етінің жетілуіне байла­нысты.
Бөксенің көлемі жамбас, ортан жілік және құймышақ сүйектерінің өзара байланысына қарай қалыптасады. Бөксе алды-артынан түтас кең болуы керек. Сиырдың сүттілігі және еттілігі көбінесе бөксенің келеміне байланысты. Барлык мал үшін мықыны кең, сауыры жалпақ, тегіс болғаны қолайлы. Қушиған немесе тым қысқа, әлде түсіңкі бөксе қай мал үшін де өте үлкен кемістік.
Іші. Малдың іші аумакты, ықшамды болғаны дүрыс, ал бо-саңқы және салбырап түрса, ол оның үлкен кемістігі. Іші сал-быраған малдардың белі қайқы келеді. Әсіресе бүқалардың іші ықшамды, тартыңқы болғаны жөн.
Аякщары. Табиғи жайылымда малдар жайылғанда төзімді бо­луы керек. Малдың аяқтары, әрі буындары жақсы жетілуі қажет. Түяктары мықты, ал түсі көмескі болмағаны жөн. Малдың аяқтарына тән кемшіліктерге — қайшы аяқтылық, ортақ тілерсектік және т.б. жатады.
Индекс тәсілі. Индекс — дегеніміз екі дене өлшемінін бір-біріне пайыздың байланыс катынасын айтамыз. Мысалы, кеу­де енінің кеуде тереңдігіне пайыздың катынасын кеуделігінің индексі, кеудесінің жауырын түсынан орамның шоқтығының биіктігіне пайыздың қатынасын — салмақтың индексі т.б. сол сияқты

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

21.01.14.

СҮТ ӨНІМІН ӨНДІРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ

Сауын сиыр шаруашылығында сүт өнімінің мол және экономикалық жағынан нәтижелі болуы сиыр табынының құрамына байланысты. Осыған байланысты сиыр табынында оларды ұстау мерзімін анықтау және мезгілінде сиыр табынының жас мал-мен толықтырып, кәрілерін уақытында шығарудың маңызы зор. Малдың өсуі, табынның сапасы және қүрамы, сондай-ақ қалыптасуына байланысты.
Осы уақытқа дейін малдан өнімді көп алу үшін оның санын көбейту қажет болды, мүндай жағдай-да эр сиыр табында 10-12 жыл пайдаланып, тек жылына 8%-ын ғана табыннан шығаратын. Көпте-ген зерттеулер бойынша сиырлар алты рет бүзаула-ғаннан кейін 1 кг сүт өндіруге 25% азық өлшемі артық жүмсалғаны байқалады. Сондықтан кәрі сиыр сүтінің өзіндік бағасы жас сиырларға қарағанда жо-ғарылау, әрине мүндай жағдайда оларды сиыр та­бынында үстаудың қажеті шамалы. Сонымен сиыр табынындағы сиыр жасының шаруашылык эконо-микасына тигізетін әсері зор.
Көптеген асыл түқымды сиыр шаруашылығының тәжірибелері бойынша жылына 8-10% кәрі сиыр шығарылады, оның орны жас сиырмен толықтыры-лады, ал осындай жағдайда сиыр табынын асылдан-дыру өте қиын, себебі табында сүтті аз беретін си­ырлар қалуы мүмкін. Мүндай жағдайда сиырлар тек шығу тегі арқылы сұрыпталады, көбіне бұл тосілден көп қателеседі, себебі сүт өнімінің түқым қалаушылық коэффициенте өте томен. Ал сиырлардың дамуын, желін бөліктерінің біркелкілігін, тез сауылуын сүрыптау қиынға түседі.
Еліміздегі және шетелдегі көптеген тәжірибелер бойынша сиыр табыны жылына бірінші рет бүзаулаған жас сиырлар-мен 25% толықтырылады, әрі осындай

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

мөлшерде кәрі, ауру, сүт өнімі аз сиырлар сиыр табынынан бөлінеді. Сондықтан көптеген асыл түқымды шаруашылықтарда қазіргі уақытта әрбір 100 сиыр 25-30% бүзаулайтын жас сиырлармен толық-тырылып, сүті томен сиырлар сиыр табынынан шығарылуда. Ол үшін бірінші рет бүзаулаған сиырларды 3-4 айдың ішінде бақылау арқылы сүтін анықтау қажет, аса сүттісін сиыр та-бынын толықтыру үшін қалдырылған жөн. Мүндай жағдай-да жыл сайын сиыр табынынан 25-27% сиыр шығарылады, оның ішінде 8-10% кәрі сиырлар, 5-6% қысыр сиырлар және 11-13% сүтсіз сиырлар. Ф.Ф. Эйснердің деректері бойынша мүндай шаралардың сиыр табынының өнімін жоғарылату үшін маңызы зор.
Ол үшін әр шаруашылыкта тайынша - қашарларды көп өсіру қажет, оларды тиісті қорамен, жем-шөппен жоне бағып-күтетін адамдармен қамтамасыз ету қажет. Тайынша - қашар сиыр табындарында көп болса, олардың ішінен жақсыларын іріктеуге болады, әрі сол табынды толықтыруға да қолайлы. Сиыр шаруашылығының алдында түрған міндет олардың са-нын, сапасын және өнімін көбейту. Ғылыми тәжірибелерге қарағанда түқымдық сапасы жоғары мал 1 кг өнім үшін түқым-дық сапасы нашар малмен салыстырғанда жем-шөпті 1,5-2 есе аз жүмсайды.
Қырдың қызыл, қызыл-ала, қара-ала сиырларының түқы-мын жақсарту үшін: біріншіден, мемлекеттік асыл түқымды мал станциаларындағы таза түқымды бүқаларды қолдан үрық-тандыру тәсілімен кеңінен пайдалану керек: екіншіден, түқымдылығы жоғары сиырлар мен қашарлардан өз сиыр табынын толықтыру үшін 20-25% тайынша – қашарларын іріктеп алу керек: төртіншіден, мемлекеттік асыл түкымды мал станциаларына қарасты және аймағындағы шаруашылық-тарда жаңа түқымды мал фермаларын

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

үйымдастыру керек. Осындай үрдісте үлкен шаруашылықтар жаңадан асыл түқым-ды мал зауытына айналады да, асыл түқымды мал фермала-ры, асыл түқымды мал шаруашылықтары болады. Егер әр 100 сиыр мен қашардан жылына 90-100 бүзаудан алынса, оларды үрықтандыру үшін таза түқымды бүқалар пайдала-нылса, онда аз уақытта асыл түкымды мал фермалары ма-ңайындағы шаруашылықтарды таза түқымды бүқалармен кам-тамасыз етсе, онда асыл түқымды мал фермалары мол өнімді сиырлармен сүт комплекстерін де қамтамасыз етеді. Ғалым-дардың мәліметтері және селекциалық жүмыс бойынша кырдың қызыл, алатау, қара-ала, қызыл-ала сиырларының алдағы жылдары асыл түқымды мал шаруашылықтарында сүті 3500-4500 кг, сүтінің майлылығы 3,75-4,1% болса, мал фер-маларында сүті 3500-4000 кг, сүтінің майлылығы 3,75-4,1%, сүт комплекстерінде сүті 3500-4000 кг, сүтінің майлылығы 3,75-4,1%, ал тауарлы фермаларда сүті 3000-3500 кг, сүтінің майлылығы 3,75-4,1% болады. Сауын сиырлардың сүті көбей-ген сайын, оның өніміне азық өлшемі де аз жүмсалады. Мы-салы, жылына алынатын 1500 кг сүт үшін оның 1 кг-на 1,7 азық өлшемі жүмсалса, 3000 кг сүт алу үшін, оның 1 кг-на 1,2 кг, ал 4500-5000 кг сүт сауылған уақытта 1 кг өндіруге 0,9 кг азық өлшемі жүмсалады. Сиыр сүтінің өнімі оның тірідей салмағына да байланысты. Алдыңғы катарлы шаруашылық-тардағы сүтті сиырлардың тірідей салмағы жоғары болумен қатар, сүті де жоғары.
Қырдын қызыл, қара-ала, қызыл-ала, алатау, симментал, оулиеата сиырларының колайлы орташа тірідей салмағы 500-600 кг болуы тиіс.
Сиыр сүтінің және тірідей салмағының жоғары болуы төлді дүрыс өсіруге байланысты. Асыл түқымды мал шаруашылық-тарында төлді өсіргенде, олардың тірідей

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

22.01.14.

ІРІ КДРА ТӨЛІН ӨСІРУ

ал түқымын асылдандыру, олардың өнімділігін жылдан-жылға арттыру жэне малдың консти-туциялық — экстерьерлік мықтылығын дамыту ісі төлді жақсы өсіруге байланысты. Әсіресе, аса сүтті ірі қара малы мен бүқалардан алынған бүзауларға, ата-тектерінің қасиеттілігін дамыту үшін, шаруашы-лықтың өзінде бар азықты жегізіп үйреткен дүрыс. Мал жастайынан азыкпен толық қамтамасыз етілсе, олардың түқым куалаушылық зандылықтары толық айқындала алады.
Мал төлден өседі. Сондықтан мал шаруашылы-ғының тожірибелі бақташылары тумаған бүзаудың қамын оның ана қүрсағында жатқан кезінен бастап ойлайды. Бүзау туғаннан кейін оларды көлемді, шырынды азықтарды көп, ал жемді азырақ беріп өсіреді. Етті ірі қара мал шаруашылықтарында керісінше, жемді көбірек береді. Бірінші тәсілді қол-данғанда өсіп келе жатқан малдардың организмінде зат алмасуы күшейіп, әрі ас корыту органдары жақсы жетіледі. Сөйтіп, мүның барлығы сүттің көп болу-ына әсерін тигізеді. Екіншісінде, етті шаруашылықта бүзауларға жемді көп беруден аз уақыттың ішінде көп салмақ қосады. •
Сүтті мал шаруашылықтарында бүзауларға кол-дан сүт беру тәсілін колданып, бірнеше бүзауды бір ірі қараға бекітіп, сол ірі караның сүтін емізіп өсіреді. Етті ірі қара шаруашылығында бұзауларды 6-8 айға дейін енелерімен бірге, әрі қосымша азық беріп өсіреді. Мұның өзі екі бағыттағы шаруашылықтардың бұзау өсіру тәсілдерінің әр түрлі екендігін көрсетеді.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

Төл өсірудің теориялық негізі

Ірі қара малының сүттілік және еттілік тұқым қуалау қасиеттері қалыптасып даму үшін, оларға қолайлы орта жағ-дай болуы керек. Оның бастысы — малды дүрыс азықтандыру және дүрыс пайдалану. Малдың организмі мен сыртқы ортада тығыз байланыс бар, сыртқы ортаның өзгеруіне байланысты жас организм де өзгеріп, онда эр түрлі қүбылыс болады, әсіресе жас малдың өсіп-даму-ына жэне өнімділігінің қалыптасуына түқым қуалау заңдылы-ғымен қатар азықтандыру көп эсер етеді. Мал дүрыс азықтан-дырылмаса немесе мал азығы жетіспесе, оның түқым қуалау-шылық қасиеті жүзеге аспай қалуы сөзсіз. Азықтандырудың бірінші төсілін қолданып, оның өнімдік қасиетін де өзгертуге болады. Сондықтан төл өсіру ірі қара табынынан өнімді көп алудың негізгі бір жолы.
Малдың өнімдік және түқымдық қасиетінің қалыптасуы дүрыс азықтандырумен қатар олардың эмбрионалдық (бүзау-лағанға дейін) және постэмбрионалдық (бүзаулағаннан кейінгі) өсіп даму зандылығына байланысты. Төлдің эмбрионалдық даму уақытын үш кезеңге: үрықтық, эмбрионға дейінгі және эмбри-ондық деп бөледі. Үрықтық кезеңі 34 күнге созылады, мүнда тканьдар дамып, дене мүшелері түзеле бастайды. Үрықтық даму кезеңінде үрық тез дамиды, оның салмағы 600 есе өседі. Эмб-рионға дейінгі кезеңде тканьдар мен дене мүшелері одан әрі дамып өсе бастайды, бүл кезеңнің аяқталуы эмбрионның пай-да болуымен бітеді. Эмбрион өзінің анатомиялык күрылысы бойынша жаңа туған бүзауларға үқсас. Эмбрионның даму кезеңінде оның салмағы 8-15 г болады, ал даму уақыты (эмб-рионға дейінгі) 26 күнге созылады. Жалпы төлдің эмбриондык

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

шалардың сүт бездері дами бастайды. Осы кезеңде жас малдың сүт және ет өнімдерінің қалыптасуына азыктандыру және жақ-сы күтім арқылы эсер етуге болады.
Өнімді мол беру кезеңінде малдың өнімділігі ең жоғары дең-гейге жетеді. Ірі қаралар бүл кезеңде сүтті өте көп берумен катар төл беру қасиеті де жақсарады, ал бүкалар өте сапалы үрық береді. Бүл кезең ірі қаралар үшін бірінші бүзаулағаннан кейін 7-8 бүзаулағанына дейін созылса, ал бүқалар үшін 1,5-2 жастан 8-10 жасқа дейін созылады. Өнімді мол беру кезеңінде мал организмінде зат алмасуы күшейеді, әрі малдар сыртқы орта жағдайының (азықтандыру және күту) әсеріне ерекше бейімделеді.
Малдың көрі кезінде организмде зат алмасуы саябырлана-ды, әрі өнімділік көрсеткіштері де кемиді. Малдардың өсіп-даму уақытында оның дене қүрылысының тканьдары мен мүшелері біркелкі дамымайды, эмбрионалдық кезеңінде сүйек тканы жақсы дамыса, постэмбрионалдық кезеңде шамалы да-миды.
В.А. Эктовтың тәжірибесі бойынша қара ала ірі қаралардың бүзаулары туғаннан кейін 18 айлығында салмағы 16 есе өссе, қаңқасы 8,7 есе, ал ткань еттері 18, 6 есе өскен. Бүзаулардың туған уакытында перифериялық қаңқасы ерекше дамыса, ал постэмбрионалдық кезеңінде түлға қаңқасы жақсы дамиды. Ет тканы малдың 12-14 айлығыңда жақсы дамиды, одан кейін оның өсіп, дамуы саябырсып, май тканы малдың жасы үлғайғанда ғана дамиды. Жас малдар белокты жаксы қорытады, себебі оның күрамында нуклепротеиндер көп болады.
Жас малдардың 12-19 айлык кезінде организмінде белок заттары май үлпасынан көп болады. Ал жастары үлғайған сайын организмдегі белок азаяды да, дене майы көбейеді. Етті түқымға жататын жас малдардың жас

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

23.01.14.

ІРІ ҚАРА АЗЫҒЫ ЖЭНЕ ОЛАРДЫ АЗЫҚТАНДЫРУ

Ірі қараның бұл биологиялық ерекшелігі ас корыту ағзаларының анатомиялық күрылысына және асказан-да өрбитін микроорганизмдерге байланысты.
Ірі караны азыктандыру сол малды өсіретін өңірдін. экономикалык және табиғи жағдайларына, шаруашы-лықта қолданылатын технологияға, сондай-ақ азык дай-ындауды үйымдастыруға байланысты. Азыктандыру тү-pi құрамындағы пішен, кек балауса, пішендеме, жемнін өзіндік үлесі ара қатынасымен аньщталады. Азьщтан дырудың қандай түрі болмасын оның биологиялық то-лык кұндылыгы, экономикалык тиімділігі және калай да болмасын 1 кг сүтке, қосымша салмакка неғүрлым аз азық жүмсау. Демек, рациондағы азықты тиімді пайда-лану оның күрамына байланысты.
Рационды күнарлы азыкпен байыта түссе, оның құ рамына кіретін азыктардың сіңімділігі артып, жай кез-дегіден 8—12% артьщ пайдаланылады. Азыктандыру тиімділігі өндірілген енімнің әрбір бөлігіне жүмсалған азыктың қүнымен аньщталады. Толык құнды рационда-ғы 1 азык елшемінде 100—ПО г қорытылатын протеин болғаны дұрыс.
Азыкта белок жетіспесе әрбір өнім елшеміне азык-ты артык жүмсауға әкеп соктырады.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

АЗЫҚТАНДЫРУ ЖОСПАРЫ ЖӘНЕ АЗЫҚТЫҚ БАЛАНС

Мал азықтандыруды ұйымдастырғанда жан-жақты ойластырып, жоспарлаудың маңызы бар.
Азықтық жоспар — шаруашылыққа қажет азықтың мөлшерін, азық өлшемі есебінен және қорытылатын протеин мөлшерін қолда бар нормативті пайдаланып, қажет уақытқа есептеп шығару. Ал қолда бар азық мөл-шерін дайындалатын азық мөлшерімен салыстыруды азық балансы деп атайды. Азық балансын кесте түрін-де жасайды. Кестенің сол жағына азықтың түр-түрі бой­ынша қажет мөлшері, ал оң жағына азықты дайындау мүмкіндігі көрсетіледі.
Азықтандыру жоспарын екі жолмен жасайды:
1. Бір жылдық (қаңтардың басынан желтоқсаннын
аяғына дейін);
2. Бір жылдың егінінен екінші жылдың егініне дейін.
Бірінші жағдай әрбір малға, оның жасына, жынысы-
на қарай жұмсалған азықты, азықтың жоспарланған мөлшерін жэне мал өнімінің езіндік құнын анықтау үшін қолданылады. Ал екінші жағдайда табиғи шабындыққа қоса, әр дақылға қажет егістік көлемін көрсетеді.
Тәжірибеде азықтың қажет мөлшерін есептеудің екі түрі қолданылады:
Норма бойынша бір малға қажет азықты табиғи күйінде есептеу;
Мал енімінің әрбір өлшеміне жұмсалған азық өл-шемін есептеу.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

Азықтын, қажет мөлшерін мал тобына қарай табиғи түрінде рациондағы өзіндік үлесіне қарай есептейді. Азықтың қажет мөлшерін бір жылға немесе жылдың әр-бір кезеңінде үсталатын мал санына, ал балаусаны әрбір айға есептейді.
Азык балансын жасағанда әрбір мал тобының жем-шеппен (жем, пішен, сүрлем, пішендеме) камтамасыз етілуі (% есебімен) және оның құндылығы малдың әрбір тобына азық өлшемі жэне протеин мөлшері есебі-мен есептелінеді. Сонымен бірге пішен мен сүрлемнің жылдық қажет мөлшерінің жэне жеке меншіктегі мал қажетінің 15—20% дейінгі сақтық қорын коса есептей-ді.
Азық балансына карап мал азықтандыру түрін жэ­не пішеннің, сүрлемнің, жемнің жылдық қордағы езіндік үлесін анықтайды. Сиырға пішенді тірілей салмағыньщ әрбір 100 кг — 1 — 1,5 кг есебінен береді. Жем беру сауылған сүтке де байланысты. Сүттілігі 4000 кг болғанның өзінде 1 кг сүт-ке беретін жем 1 кг сүтке 350 г есебінен аспауы тиіс. Жаз кезінде табиғи және жасанды жайылымды толык пайдалану керек.
Рационның толық қүндылығы күрамындағы жемшөп-тің әр түрлілігіне қарай толықтырылып түруы тиіс. Сон-да ғана рационда амин қышқылы, витамин, минералды заттар неғүрлым жеткілікті болады. Рационда витамин-дер, минералды заттар, микроэлементтер жеткіліксіз бол­са, арнайы қоспалармен толықтырылып тұруы тиіс.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

24.01.14.

ІРІ ҚАРАНЫҢ ТІРІДЕЙ САЛМАҒЫН АНЫҚГАУ

Ірі қараның тірідей салмағының шаруашылық үшін маңызы зор. Әсіресе, бүл етті ірі қара түкымының ең негізгі көрсеткіші болып табылады. Малдың тірідей салмағын анықтау аркылы жас төлдің өсіп жетілуін бақылайды, әрі бүл көрсеткіш мал­дыц асылдық қасиетін көрсетеді.
Малдың тірідей салмағын анықтау үшін таңертеңгі уақытта суарудан және азықтандырудан бүрын таразыда өлшейді. Егер шаруашылыкта өлшейтін таразы болмаса, оны тірідей салма-ғын мүше өлшемі арқылы айырады.
Мүше өлшемі арқылы малдың тірідей салмағын айырудың екі жолы бар. Біріншісі - Клювер-Штраух тәсілі. Ол үшін ке­уде орамы (см) мен денесінің қиғаш үзындығының (см) о.ппемдерін алып, кестемен салыстырады.
Екінші — Трухановский тәсілі бойынша лентамен екі мүше олшемін (см) — денесінің үзындығы (шоктығының ортасынан күйрыктың түбіне дейін) жэне кеуде орамын алады. Сонан соң есептеу арқылы малдың тірідей салмағын айырады. Ол үшін денесінің үзындығын кеуде орамы санына көбейтіп, әрі тиісті коэффициентке (сүтті ірі қара түқымы болса 2-ге, ал сүтті-етті ірі кара түкымы болса 2,5-ға) көбейтіп, осыдан шыққан санды ЮО-ге бөледі.

Ірі караның жасын анықгау

Ірі караны дүрыс бағалау үшін оның жасын білген жөн. Оның жасын дүрыс айырудың ең дәл жасы, оның туған күнінен төлді есептеу журналына жазу. Егерде бүзаудьщ туған күні есептеу журналына жазылмай калса, онда кейінірек жасын айыру киын-ға түседі. Қазір барлық

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

шаруашылыктарда бүзаулардың туған күні төлдерді есептеу журналына жазылады.
Тәжірибе жүзінде ірі караның жасын тістеріне қарай айыра­ды. Үлкен ірі карада 32 тіс бар. Оның 24-і азу тіс (астыңғы жоне үстіңгі жағында 12-ден) жоне 8-і күрек тіс астыңғы жа-ғында ғана болады. Күрек тісті — сүт күрек тіс және түракты күрек тіс деп бөледі. Осы 8 күрек тісін екіден 4 жүпка бөледі: алдыңғы екі тіс, ішкі ортаңғы тіс, сырткы ортаңгы тіс, шеткі күрек тіс.
Малдыц жасын сүт күрек тістің азуды жарып шыкканынан бастап, олардың түракты тіске ауысуына байланысты айырады, орі осы түрақты тістің кажалуына карай айырады.
Бір ай ішінде күрек тістер азуды жарып шығады. Бір айдан 1-1,5 жаска дейін күрек тістер толык кажалып, әр түрлі күбы-лыста болады. Бір жарым жастан бес жаска дейін күрек тістер толық түрақты күрек тіске айналады. 5 жастағы сака сиырлар-да барлык күрек тістері түракты болады. 5 жастан 10-12 жаска дейін сиырлардың жасын осы сегіз күрек тістің қажалуы аркы-
лы айырады. 6 жаста алдыңғы екі күрек тіс кажалады, 7 жаста ішкі ортаңғы екі күрек тіс, 8 жаста сыртқы екі күрек тіс, 9 жаста шеткі екі күрек тіс қажалады. 10-12 жастан кейін ірі қара-ның жасын тісі арқылы айыру өте дол тосіл деу қиын. Себебі ірі қараның тістері сыртқы жағдайдың өзгеруіне жоне ор мал­дыц биологиялық ерекшелігіне байланысты.
Ipi караның жасын айырудың екінші бір жолы оның мүйізі арқылы айыру. Бүзаулар 1 айға толғанда мүйізі 1 см-ге өседі. Ірі қараныц мүйізі организмге қоректік заттардың түсуіне бай­ланысты түрліше өзгеріп отырады. Мысалы, буаз ірі каралар бүзаулауға екі ай қалғанда мүйізінде қүбылыс байкалып, ою доңгелек сақина пайда болады. Ipi кара жыл сайын бүзаула-са, жыл сайын

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

осындай бір сақина пайда болады. Қашарларды 18-20 айлығында қашырады, ал бірінші рет бүзаулағанда 3 жа­ска келеді. Егер ipi қараның мүйізінде бір ғана сақина болса оған екі жас косу керек, сонда ipi караның 3 жаста екенін білеміз. Ірі караның мүйізінде 2 сақина болса, онда ірі караның жасы 4-те болғаны, ал 3 сакина болса, онда 5 жаста болғаны т.с.с, кей жылдары ірі кара қысыр қалса делік, онда мүйізіндегі са-кинаның арасы кашыгырак болады.

Ipi қараның жасын тісіне қарап анықгау

Үлкен ірі қарада 32 тіс бар. Оның ішінде әрбір жақ сүйекте алты-алтыдан 24 азу тіс және томенгі жак сүйекке шықкан 8 күрек тісі, жоғарғы жак сүйекте күрек тіс болмайды.
Бүзауларда 20 тіс — олардың сегізі томенгі жақ сүйектегі күрек тісіде, 12-сі түпкі азу премолярлары. Олар орбір жак сүй-екте үш-үштен орналасқан.
Әрбір күрек тістерінің өз аттары бар: екі тістеме, ішкі екеу, сыртқы екеу және шеткі екеу.
Барлык тістеме тіс пен 12 азу сүт тістер, келе-келе түракты азу тістермен ауысады. Ірі қараның жасы тек томенгі жак сүйектегі күрек (ору) тістері алқасына карап аныктауға негізделген. Олар:

1 Сүт тістердін шығуы жоне егелуі.
2.Сүт тістердің түракты тістермен алмасуы.
37Түракты тістермен егелу бетінің өрнегінің озгеруі.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

25.01.14.

IPI КДРАНЫҢ АСЫЛ ТҰҚЫМДЫ МАЛДАРЫ

pi кара малы тұқымының бөлінуі, қазіргі уақыт-тағы ірі қара малының тұқымының бірінен-бірінің айырмашылығы көп. Сондықтан ғалымдар оны бірнеше топқа бөлуде (зоологиялық, географи-ялық т.б.), ал шаруашылықтарда қолайлы жағын қарастырып түкымды әр түрге бөлуде.
Қазіргі асыл түкымды ірі қара малын шаруашы-лық жағдайына қарап 3 топка бөледі: сүтті- сүтті-етті немесе етті-сүтті және етті түқымдар. Бүрынғы КСРО ауылшаруашылық министрлігінің деректері бойын­ша (1991 ж.) сүтті түқымының қара ала тобына: кара ала, әулиеата, литваның кара аласы, бушуев, эстон-ның қара аласы, тагил, голланд, британия фризы, немістердің қара аласы, данияның қара аласы, шведтің қара аласы, польшаның қара аласы жатса, қызыл түқымды топка: қырдың қызылы, эстонияның қызы-лы, литваның қызылы, латвияның қызылы, горбат қызылы, полынаның қызылы, тамбовтың қызылы, данияның қызылы, белоруссияның кьізылы жатады. Ал сүтті-етті түқымның сары ала тобына: симментал, сычев және монбельярд; сүтті-етті түкымның қоңыр тобына: швиц, костром, лебедин, алатау, кавказдың қоңыры, карпаттың коңыры, юрин түқымдары.
Етті түқымның тобына: абердин-ангусс, герефорд, қалмақ, қазақтың ақбасы, санта-гертруда, шароле және шортгорн ірі кара малдары жатады

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

Беларусь жерінде де тарауда.
Кара ала ipi қарасы сүтті түқымга жатқандықтан сүттілігі өте жоғары, дене бітімі мықты, сырттан қарағанда әдемі, түсі қара-ала. Сиырларының тірідей салмағы 550-650 кг бүкалары-ның 850-950 кг, кейбір бүқалары 1100 кг жетеді, үша шығымы 50-55%. Бүзауларының туғандагы тірідей салмағы үлкен (32-40 кг). Төлдерінің өсіп-дамуы жақсы, орташа тәулік салмағы 800-1000 кг дейін өседі. 15-16 айлық тайыншалары 420-480 кг-ға жетеді. Асыл түқымды мал зауыттарында сиырларының орта­ша сүттілігі 5500-6700 кг болса, майлылығы 3,8-4,0%, ал сүтінін белогы 3,15-3,40%. Аса сүтті сиырлары Ленинград облысы Пет­ров асыл түқымды мал зауытында шоғырланған. Бүл шаруа-шылықта 1986 жылы орташа әрбір 1100 сиырдан 6861 кг-нан сүт сауса, оның майлылығы 3,92% жеткен. Бұл түкымның Волга ЕГП-339 атты сиырынан 305 күн ішінде 17517 кг сүт сауып, оның майлығы 4,2% жеткен, ал осы шаруашылықтың Россиянка атты сиырынан 1987 жылы 19162 кг сүт сауылған.
Қара ала ipi кара малы Одағымыздың кандай аймағында бол-масын жаксы жерсінеді, казіргі уакытта Украина, Беларусь, Озбекстан, Қазакстан т.б. Республикаларда да шогырланган.

ГОЛШТИН ірі кцра түңымы

Бүл түқым АХ,Ш пен Канада да голландияның кара ала түқы-мы аркылы шыккан. Алғашқы уакытта шыгарушы фермерлер жаңа түкымның сүттілігіне жэне өсіп-жетілуіне көп көңіл бөлген. 1871 жылы АКШ-та голштин ірі кара малының өсіру коғамы қүрылған

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

-сурет. Голштин ірі кара түқымының бұкасы.

Голштин сиырларының орташа тірідей салмагы 670 кг-нан 700 кг дейін, бүқаларынікі — 960 кг-нан 1250 кг дейін. Еркек бүзаула-рының тугандағы тірідей салмагы 44-47 кг, үрғашыларыныкі — 38-42 кг. Голштин малының сырткы бітімі сүтті түқымға үксайды. Шоктығының биіктігі орташа 144 см, бүкаларда - 158-160 см. Ғалымдарының дерегі бойынша голштин сиырларьшьщ желіні ас­тау немесе қазан тәрізді, әрі желіні өте аумақты соған байланысты тәулігіне 2 рет қана саууға болады, сауу жылдамдығы 2,37 кгмин.
Бүл түқымның дене бітімі мықты, түсі қара-ала, бүл түкым-ның түсі қызыл ала сиырларда кездеседі. Қазіргі уақытта гол­штин малының кызыл-ала түқымы да шыккан Сүттілігі жағынан голштин түқымы дүние жүзінде бірінші орында. АҚШ ғалымдарының дерегі бойынша 1981 жылы гол­штин түқымының сақа сиырларынан орташа — 7418 кг сүт са-уса, ал сүтінің майлылығы — 3,61% болған, айршир сиырлары­нан — 5519 кг жэне 4,89%, гернзей сиырларынан 4991 кг жэне 4,59%, джерси — 4784 кг жэне 4,83%, шортгорн

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

27.01.14.

ТОПЫРАҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАСИЕТТЕРІ

Топырақ және оның қүнарлылығы

Топырақ қүнарлылығы жөнінде түсінік. Топырақ ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі қүралы және топырақтану ғылымының арнайы зерттеу объектісі бо-лып табылады. Топырақтану ілімінің негізін қалаушы Н.Н. Докучаев (1846-1903 жж.) топырақ туралы анық-тама берген болатын. Ол анықтама былай түжырымдал-ған: "Топырақ дегеніміз - табиғи факторлардың, яғни тау жынысы, климат, жер бедері, тірі ағзалар (өсімдіктер, жануарлар, микроағзалар) мен адамдардың өндірістік іс-әрекетінің бір-біріне өзара әсерінің нәти-жесінде пайда болған жердің үстіңгі қабаты".
Топырақтың тек өзіне ғана төн ңасиеттері бар. Олар-дың ең негізгісі - қүнарлылық. Н.Р. Вильямстың ай-туынша, топырақтың қүнарлылығы дегеніміз - оның өсімдікті ылғалмен және қоректік заттармен қамтама-сыз ете алатын қабілеті. Топырақтың қүрылымы, оның химиялық қүрамы, физикалық, физикалық-механика-лық, ылгалдьщ, ауа және жылулық қасиеттері жөнінде жақсы біліп алып, әрбір гектар жердей жоғары өнім алу мақсатында топырақтың осы қасиеттерін керекті, пай-далы жағына қарай өзгертуге болады. Қүнарлылықтың потенциалды немесе табиғи, тиімді немесе жасанды түрлері бар. Топырақтың қүрамындағы қоректік заттар-дың жалпы қоры оның потенциалды немесе табиғи қүнарлылығын көрсетеді. Табиғи қүнарлылық адамның қатысуынсыз әр түрлі тарихи-табиғи процестердің әсе-рінен пайдаболып дамиды. Сондықтан қүнарлылықтың бүл түрі өңделген, яғни тың және тыңайған жерлерге тән. Ауыл шаруашылығында жоғары өнім беруге қабі-

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

летті өсімдіктер жақсы сіңіре алатын қоректік заттар түрлерінің топырақтың қүрамында болуы адам еңбегі арқылы жасалған, яғни, агротехникалық шаралар, оның ішінде тыңайтқыштар қолдану, топырақты өңдеу және мелиорациялау, ауыспалы егісті енгізу және игеру, тағы басқа шараларды пайдалану нәтижесінде жасанды не­месе тиімді қүнарлылық пайда болған. Агротехникалық шараларды ғылыми негізделген талаптарға сай жүргізе отырып, жерді дүрыс пайдалану топыраңтың қүнарлы-лығын кемітпейді, керісінше жоғарылатады.

Топырақ түзілу процесі мен факторлары

Физикалық және химиялық мүжілудің салдарынан, яғни үзақ геологиялық процестердің нәтижесінде тау жыныстары уақталып, оның химиялық қүрамы, физи-калық қасиеттері өзгеріп, басңа затқа айналады. Тау жыныстарының топырақка айналуы қатар жүретін екі процестің әсерінен болады, олар - мүжілу және топырақ түзілу. Топырақтың пайда болу процесіне міндетті түрде микроағзалар, жоғары сатының өсімдіктері және басқа тірі ағзалар қатысады (А.А. Роде). Топырақ тпцзілу про-цесі онда жүріп жататын заттар мен энергияның қозғалу және екінші затқа айналу қүбылыстарының жиынтығы болып табылады. Тау жынысының топыраққа айналуы -үздіксіз жүріп отыратын процесс. Тау жынысында өсіп түрған өсімдіктер минералды түздарды, ауадағы көмірқыш-қыл газы мен азот қосылысын пайдаланады, өсімдік дура-ганда (өлгенде) өзінің тамыры мен жер бетіндегі бөліктерін жердің жоғарғы қабатында қалдырады да, то-пырақтың органикалық заттарын қүрады. Өсімдік әсері-нен жер қабатында өзгеріс пайда болады, кейбір физика -лық мүжілуге қолайсыз аналық тау жыныстары қүра-мында күл

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

элементтері жиналады, жыныстық қабаттың жоғарғы жағындағы өсімдік қалдықтары қарашірікке (гумус) айналады. Жердің үстіңгі қабатында өсімдіктің жинау ңабілетіне байланысты биологиялық маңызды хи-миялың элементтер жинақталады. Аналық may жынысы деп оның үстіңгі қабатының, топырақ түзілу процесінде топыраққа айналатын бөлігін айтады. Аналық тау жынысы топырақ массасының негізгі бөлігін қүрайтын материал болып табылады. Оның гранулометриялық қүрамына топырақтың физи-калың қасиеттері, ал химиялық қүрамына топырақтың химиялық қасиеті мен химиялық өзгеру процесі байла­нысты болады. Аналық тау жынысының қасиеті топы-рақ түзілу факторы ретінде, топырақ түзілу процесінің барысында, яғни аналық тау жынысы материясынан қайтатопыраң түзілу сатысында байқалады. Аналық тау жынысы топырақ түзілгеннен кейін, топырақ пен ана-лық тау жынысының арасындағы төсеніш қабат болып қалады да, олардың арасында ылғалдың үздіксіз қозға-луы, суда ерігіш түздар, жылу энергиясы және газ ал-масу процестері жүреді.
Климат. Климат элементтеріне атмосфералық жауын-шашын (қар, жаңбыр), жел жөне температура жатады. Олар топырақтың жылулық, ауа-ылғалдылық қасиетте-ріне, өсімдік сипатына, органикалық заттардың ыдырау шапшаңдығына және топырақтың минералды бөлігінің бүзылуына әсерін тигізеді. Климат жағдайына байланыс­ты әр түрлі табиғи аймақтар қалыптасады, олар белгілі топырақ типтерінің түзілуімен сипатталады.
Жауын-шашынның мөлшеріне және топырақтағы ылғалдың булану жылдамдығына байланысты түздар-дың қозғалу багыты анықталады. Олар топырақтағы ыза суына жуылады немесе ыза суының көтерілуінің нәти-

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

28.01.14.

ДӘНДІДАҚЫЛДАР

Дәнді дақылдардың жалпы сипаттамасы. Дөнді да-қылдар ең әуелі адамзаттың азық-түлік қоры болып та-былады. Сонымен қатар, дәнді дақылдар - өңдеу өнеркә-сібінің шикізат қоры (спирт өндіру, сыра қайнату, т.б.).
Дүние жүзі егіншілігінде дақылдардың арасында би-дай бірінші орынды иеленеді. Оның егістік көлемі 220 млн. га немесе жер шарындағы барлық дәнді дақылдар-дың 29% шамасында. Дәнді дақылдардың ішінде күріш, жүгері, тары, арпа, т.б. да маңызы зор.
Біздің елімізде 2002 жылы 18 млн. тоннадан астам астық жиналды, ал астық өнімі 13,9 цга болды.
Астық өндірісін арттыру - біздің еліміздің ғана емес, бүкіл дүние жүзінің ауыл шаруашылығын дамытудағы басты мәселе (проблема). Қазақстан Республикасында дәнді дақылдардың 65% -дан астам егістік көлемі мен жалпы түсімі Солтүстік Қазақстан аймағының үлесінде.
Морфологиялық ерекшеліктері. Дәнді астың дақыл-дары негізінен қоңырбастар түқымдасына жатады. Олар-да санының көптігі мен түр өзгерістерінің әр түрлілігіне қарамай, вегетативтік органдарының қүрылысы мен да-муында көптеген үқсас белгілер бар. Дәнді дақылдар мор-фологиясы мен өсіру ерекшеліктеріне қарай 3 топқа бөлінеді: кәдімгі астың немесе дәнді дақылдардың бірін-ші тобы - бидай, арпа, кара бидай, сүлы; тары теріздес астың немесе дәнді даңылдардың екінші тобы - тары, жүгері, шәй жүгері, күріш және қарақүмық; үшінші тобы - дәнді бүршақ даңылдары (асбүршақ, ноқат, май-бүршақ, жасымық, т.б.)
Қоңырбастар түңымдасына жататын дәнді дақылдар-дың тамыр жүйесі шашақты. Түп немесе үрықтық тамыр-лар және түйін немесе косалңы тамырлар сабақтың жер асты түйінінен түзіледі. Бүл тамыр түрлерінің екеуінің де

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

өсімдік тіршілігінде үлкен маңызы бар.
Жүгері мен шөй жүгеріде сабаңтың жер бетіне таяу орналасқан түйінінен тірек немесе ауа тамырлары тарай-ды. Олар өсімдіктердің жапырылып қалмауын төзім-ділігін арттырады. Дәнді дақылдардың тамырлары топы-раққа 100 см жөне одан да тереңге бойлайды. Бірақ олар-дын негізгі массасы (80-90%) топырақтың жыртылатын кабатында орналасады.
Дәнді дақылдардың сабағы - сабан, ол буындардан және буын аралығынан түрады: буындар дегеніміз - са-бақтың қалқамен ажыратылған жүмыр бөлігі; буындар арасындағы кесіндіні буын аралығы деп атайды және олар-дың саны 5-7 (бидай, сүлы, т.б.). Көптеген дөнді дақылдар сабанының іші кеуек, ал жүгері мен шәй жүгеріде парен­хима үлпаларыментолтырылған. Сабақбарлық буынара-лықтарымен өседі. Ең әуелі төменгі буын аралығы өсе бас-тайды, одан кейін ортаңғы және жоғарғылары өседі.
Астық дақылдарының жапырағы екі бөліктен - жа-пырақ тақтасы мен қынабынан түрады. Жапырақ қына-бының тақтаға ауысатын жерінде тілше деп аталатын жүқа қабық болады. Ол жапырақ қынабының ішіне судың еніп кетуіне жол бермейді. Тілшенің жан-жағына екі жарты ай сияқты қүлақша орналасқан және ол жа-пырақ кынабын сабаққа бекітіп үстап түрады.
Дәнді дақылдардың гүл шоғыры масақ (бидай, қара бидай, арпа), сіпсебас (күріш, сүлы, тары, шәй жүгері, жүгері), собық (жүгері) және шоқгүл (қарақүмық) түрін-де болады. Масақ біліктен түрады, оның кертпешінде кезектесіп, екі жағынан масақшалар орын тепкен. Сіп-себас орталық білік пен бірінші, екінші және одан кейінгі дәрежедегі бүйір бүтақтарынан түрады, олардың үшар басында масақшалар орналасқан. Масакдна екі масақ қабықшасы (бидай мен сүлыда олар жалпақ, қара бидай

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

мен арпада - жіңішке) мен бір немесе бірнеше гүлден түра-ды. Әрбір гүлде екі гүл қабықшасы болады: масақ қабық-шасына таяу орналасқаны қалыңдау болады, ол сыртқы гүл қабықшасы деп аталады, ал екіншісі өте жүқа, әрі нәзік болады және оны ішкі гүл кабыкшасы деп атайды. Гүл қабықшаларының арасында екі қалакты аналық аузы бар жатыр мен үш аталық (күріште алтау) орналасқан.
Шоқгүл (ңарақүмықта) қүрылысы бойынша масақ пен сіпсебастан өзгеше: ол жекеленген бестік гүлдерден түрады; гүл тажы күлгін немесе қызғылт түсті бес гүл жапырақшасынан, сегіз аталықтан, әр түрлі шамадағы үш бағаналы аналыктан түрады.
Жемісі - дән, ол үрықтан және эндоспермнен күрал-ған. Дөн үрығы үлкен емес жөне бидай, қара бидай, ар- пада 1,5-2,5%, сүлыда 2,0-3,5%, жүгеріде 10-14% дән массасының бөлігін қүрайды. Дәнді дақылдар дәнінің химиялык қүрамы даңыл түріне, ауа-райы жағдайына, топырақ, өсіру технологиясының дәрежесі мен сорттарға байланысты өзгереді.
Астың дақылдар дәнінің химиялық қүрамына ақуыз-дар (белоктар), көмірсулары (углеводтар), майлар, күлдік заттар,т.б. кіреді.
Ацуыздар - астық дақылдарының азың-түлік жөне мал азыңтық маңызын анықтайтын барынша бағалы бөлігі. Калориялылығы жөнінен ақсылдар крахмал мен қанттан асып түседі, тек қана өсімдік майынан төмен.
Дәнді астьщ дақылдарының ішінде ақуызға байы -бидай, әсіресе ңатты бидай. Хальщаралық үлгіқалып (стандарт) бойынша бидай дәніндегі ақуыз мөлшері 13,5% болуы қажет. Ал біздің елімізде өсірілетін бидай-дағы оның мөлшері орта есеппен 13,9%, ал Солтүстік Қазақстан аймағындағы бидай дөндерінде 16-20% аралы-ғында өзгереді. Неғүрлым климат қүрғақ және топырақ-та азот

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

29.01.14.

ТҮЙНЕКЖЕМІСТЕР. КАРТОП

Бір өлшем алаңнан жиналатын қоректік заттардық көлемі бойынша картоп өсірілетін дақылдардың арасын-да алдыңғы орындарда орналасады. Оның түйнегінің күрамында 25% қүрғақ зат болады, оның ішінде 12-22% крахмал, 1,4-3% ақуыз және 0,8-1% күлді заттар бар. Көмірсулардан, ақуыздардан, кальций, фосфор, темір, натрий, хлор, калий түздарынан, сондай-ақ микроэле-менттерден басқа, түйнекте адамға қажет дөрумендердің бәрі дерлік және коптеген органикалың ңышкылдар бар.
Адам ағзасының акуыздарын қүрастыруға кажет 20 амин қышқылдарының 14-і картоп ақсылында болады. Егер тауьщ жүмыртқасыньщ биологиялық қоректілік күндылығын 100% десек,бидайақуызынікі 63-65% бол­са, картоп ақуызынікі 84-86% . Картоптың техникалық дақыл ретіндегі маңызы да зор. Ол крахмал сірке, дек­стрин онеркәсібінің шикізаты болып саналады, глюко­за, спирт ондіруге ңолданылады. Картоп мал азығына да коптеп пайдаланылады. Малға түйнегі, пәлегі және өңдеу өнеркәсібінің қалдықтары беріледі. Отамалы да-қыл ретінде жаздьщ бидайға, жүгеріге, қызылшаға, ар-паға, тарыға, т.б. жақсы алғы дақыл болып саналады. Ол екпе сүрі жерде де тиімді. Қазаңстандағы картоп егістігінің колемі 159,8 мың га (2002 жыл), оның 54% жуығы Қазақстанның Солтүстік облыстарында егіледі. Әр гектарлың орташа онімділік 117 цга қүраса, Солтүстік облысындағы өнімділік - 74 цга.
Ботаникалық сипаттамасы және биологиялық ерек-шеліктері. Мәдени картоп - копжылдык шөптесін, түй-нек байлайтын, егістікте өдетте бір жылдық осімдік.
Картопты, топырак астындағы түрі озгерген сабағы-нан пайда болған оркені, қоректік заттар жиналатын түйнегі үшін өсіреді. Өсе келе түйнек үстінде, катайған

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

жасушалардан түратын, кабықша пайда болады.
Түйнек бетінде дамып жетілмеген кабыршакты жапы-рақшалар сияқты козшелер болады. Түйнектің өсуі жо-ғарғы жағындағы жөне бетіндегі козшелерден бастала­ды. Козшелердің қолтыгындағы үш бүршікшенің өдет-те ортацғысы, ең белсенді өне бастайды, қалғандары ты-ныштық күйінде болады. Пайда болған оскін закымдан-са немесе сынып қалса, онда бүйірлік бүршіктердің біреуі оне бастайды. Түйнектің онуі - коктеуі -6-7 °С бас-талады, бірақ оте баяу жүреді, ал 17-20 °С пәрменді еніп-өседі. Өсімдіктің осуі және дамуы үшін оңтайлы темпе­ратура болып +20-25 С саналады. Картоп бозқырауға шыдамсыз дақыл, 1-2 °С ол үшін қауіпті. Қазақстанның солтүстігінде осірілетін әр түрлі кезеңде пісетін сорттар үшін белсенді температура жиынтығы 1000-1600 °С тең. Картоптың суға деген талабы жоғары. Суды мол қажет-сінуі бүршіктену, гүлдеу жөне түйнек байлау кезец-деріне түстас келеді. Осы кезде ол үшін күрғақшылық оте қауіпті. Су жетпегендетүйнектің осуітежеледі, олар қатаяды және одан әрі үлкеймейді. Сонымен бірге осы кезде судың артық болуы да қолайсыз, себебі түйнекте су мол, ал крахмал аз болады және сақталуы нашарлай-ды, кеселге шалдығады. Топырақтағы судың мөлшері танаптың су сыйымдылығының 60-80% шамасында бол­са, оңтайлы деңгейде деп саналады.
Картоп үшін суды, ауаны және жылуды жақсы өткі-зетін, колемдік массасы 0,9-1,2 гсм3 тең, терең қопсы-тылған топырақ қолайлы болады.
Картоптың қарқынды өсуі жене дамуы үшін қоректік заттардың мол болғаны дүрыс. Картоп егістігіне тыңайт-қыш жүйесін жоспарлағанда әрбір тонна түйнек топы-рақтан 5 кг азот, 2 кг фосфор, Зкг калий, 4 килодай каль­ций, 2 кг магний алып шығатынын ескерген жен.
Осыған байланысты тыңайтқышты жоспарланған өнімді

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

жене топырақтың агрохимиялық талдауын еске-ріп енгізеді. Қазакстанның суландырып картоп есіретін аймақтарында тыңайтқыштың үсынылған мелшері те-мендегідей (әсерлі заты бойынша, кгга): орманды-да-лада - N30-50 Р90-120 К45-60; далада - N40-80 Р90-120 К45-60; күрғақ далада - N40-80 Р90-120 К45-60. Орга-никалық тыңайтқыш ретінде жартылай шіріген кеңніц эр га 50-100 т сүдігер кетергенде енгізеді, ал тәлімі жер-лерге сүрі жерді негізгі еңдегенде-20-30 т га.
Қазақстанның солтүстігінде ерте пісетін (60-65 күн) Приекульский ранний, орташадан ерте пісетін (65-80) Невский, орташа мерзімде пісетін (80-100) Огонек сорт-тары өсіріледі.
Өсіру технологиясы. Ауыспалы егісте картоп танабы-ның біреу немесе бірнешеу болуына қарамай, ең бастысы мынаны ескерген жөн: 1-картопты алдымен фитосанитар-лық жағынан, ең жақсы алғы даңылдан, ал тәлімі жер-лерде тек сүрі жерден кейін орналасуын; 2 картоп алдын-да өзі өсірілген танапқа 3 жылдан ерте кайта өсірілмеуі.
Картоп үшін ең жаксы алғы дақыл болып жоңышңа егістігінің кыртысы немесе қыртысының аудармасы, дәнді бүршак дақылдар, ерте кырыңқабат, қияр, пияз, жү-гері саналады.
Картоп - топырақ тығыздығына аса сезімтал дақыл Мүны ескермеу түйнек өнімін ғана кемітіп қоймайды сонымен бірге оның тауарлық және түқымдық сапасын да кемітеді. Мүндай жағдайлар жиі суландырылғанда, ңатараралықтарды уақытында өңдемегенде, әсіресе ме-ханикалық қүрамы ауыр топырақтарда кездеседі. Міне, сондықтан түйнек отырғызғанға дейінгі және өсімдікті күтіп-баптау кезіндегі топырақты механикалық өңдеу-лер, өңдеу қабаттарының мүмкіндігінше борпаң, суды және ауаны жақсы өткізуге бейімді, қабыршақсыз, ке-

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

30.01.14.

МАЛАЗЫҚТЫҚ ШӨПТЕР МЕН БАСҚА МАЛАЗЫҚТЫҚ ӨСІМДІКТЕР

Кейбір жағдайлар көпжылдық шөптердің маңызды-лығына ерекше көңіл аудартады. Олар малды ерте көктемнен қоңыр күзге дейін жайылым азығымен ңам-тамасыз етеді. Ауыспалы егістікте өсірілетін көп жыл-дық шөптердің бәрі де ауаның орташа жылылығы 5°С пәрменді өсуін бастайды, шамамен қар ерігеннен екі апта өткен соң; пәрменді өсуін қоңыр күзде аяқтайды. Көп жылдық шөптердің үзақ уақыт өсуі оларды пішендеме, сүрлем, пішен, кесектеме және түйіршектер дайындауға, сондай-ақ жайылымдык, дақыл ретінде пайдалануға мүм-кіндік береді.
Көп жылдың шөптер су және жел эрозиясын болдыр-маудың күшті қуаты және қоректік заттардың тамыр тарау аумағынан шайылып кетуіне жол бермейді, сон-дай-ақ топырақтың қасиетін жақсартатын қара шіріндінің мол жиналуына ықпал жасайды.
Бірақ, топырақтағы қоректік заттардың теңгерімін көп жылдьщ шөптер пішеннен немесе жасыл балауса-дан жоғары өнім бергенде ғана қамтамасыз ететінін ес-керген жөн, өнімділік томен болғанда олар өзінің міндетін ақтай алмайды.
Бүршаң түқымдас шөптер топырақтағы азотты молай-тады. Сондықтан көп жылдың шөптердің қыртысына себілген кейінгі дақылдардың өнімі, жыртылған ескі жерлермен салыстырғанда жоғары болады және мүндай оң өсері үш жылға дейін жалғасады.
Осы жағдайлар танаптан мал азығын өндірудің қар-қынды бағытта дамуына себепші болады: өнімділігін арт-тыруға, ең тиімді eric көлемінің қүрылымын белгілеуге, бір өлшем жерден жиналатын ең жоғары азық өлшемі мен ңорытылғыш протеинге дүрыс

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

мөлшерде еңбек және қаржы шығаруға ықпал жасайтын дақылды таңдауға.
Төменде Казақстаннын солтүстігінде кең тараған көп жылдық шөптердің биологиясы мен өсіру тәсілдерін қарастырамыз.
Коп жылдық астық түқымдас шөптер. Қазакстанның солтүстігінде еркекшөп, қылтыксыз арпабас жөне көген тамырсыз бидайық кең тараған. Еркекшөп өсірілетін негізгі аудандар - коныр кара топырақты аймақтың жылдық орташа жауын-шашын мөлшері 150-300 мм жететін жерлер, ал қылтықсыз арпабастың өсетін жыл­дьщ орташа жауын-шашын мөлшері 280-300 мм болатын қара және коңыр қара топырақты аймақтар саналады.
Биологиялық ерекшеліктері. Аталған шөптердің жы-луға талабы аз. Бүлардың түқымы 2-3 С өне алады, ал тіршілікке бейімді өскіндері 5-7 С пайда болады. Көк-темгі жандануы ауаның температурасы түрақты түрде 5-7 °С (сәуірдің 10-20) жеткенде, ал күзгі тынышталуы ауаның температурасы 5°С жеткенде басталады. Өсімді-гінің гүлдеуі 10-12 °С жүруі мүмкін. Бүлардың ішінде көктемде жандануды бірінші болып еркекшөп бастайды, сосын қылтьщсыз арпабас, одан кешірек көген тамырсыз бидайық. Қылтықсыз арпабастың өркендері көктемгі 18-20 °С бозкырауға шыдайды. Қысқа төзімділігі өте төзімді, тіпті қарсыз қыста 35-40 °С аязға төтеп береді.
Су басуына еркекшөп 5-10 күнге, көген тамырсыз би-дайьщ 10-15-30, ал қылтьщсыз арпабас 32-50 күнге шы­дайды. Далалык аудандарда көктем жөне күз кездерінде ылғал жеткілікті болады, сонда еркекшөп жақсы дами-ды, ал топыракта ылғал тапшылығы күрт байқалғанда өсуін тежейді.
Еркекшөп кальцийге бай, бейтарап ортада жақсы оседі. Жоғары өнімін механикалық қүрамы жеңіл және орташа қара топырақтарда береді.

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

Агротехника жоғары деңгейде болғанда қоңыр қара топырақты далалың аймактарда еркекшөп 14-25 жыл, қылтыксыз арпабас 5-8, көген тамырсыз бидайық 3-6 жыл сақталады.
Мал азыгын өсіру ерекшеліктері. Астық түқымдас шөптерді сүрі жерден кейінгі 2-3-ші бидайдан кейін, жүгеріден, пішенге өсірілген бір жылдық шөптерден, сондай-ак сүрі жерге бүркеме дақыл астына орналасты-руға болады
Казақстанның солтүстік аудандарының көпшілігі үшін топырақты терең қопсытңышпен өңдеу басым орын алған, ол дүрыс та.
Ғылыми-зерттеу мекемелерінің деректері бойынша, қоңыр қара топырақтар өсімдік тіршілігінің 2-3 ші жыл-дарында, ең жоғарғы өнімді фосфорлы тыңайтңышты әр гектарға 60 кг ә.е.з. бойынша енгізгенде алынған екен.
Көп жылдық астық түқымдас шөптерді бүркемесіз және бүркемелі дақылдар астына да егуге болады. Бүр-кемелі дақылдарды дүрысы - ылғалмен жақсы қамтама-сыз етілген аудандарда қолдану.
Қалыптасқан метеорологиялың жағдайларға байла­нысты еркекшопті коктемде, жазда, күзде, тіпті қыс түсер алдында да егуге болады. Егу мерзімін анықтауда басты ролді топырақтагы ылгалдың молшері шешеді.
Қүрғақ далалың аймақта қылтықсыз арпабас ең жо-ғары өнімін күзде еккенде береді. Күзде еккенде осімдік-тің бірінші жылында осуіне қолайлы жағдай қалыптаса-ды, күзгі және коктемгі жауын-шашынды толығымен пайдалануының нөтижесінде пішеннен жоғары өнім жи-налады. Үқсас заңдылық коген тамырсыз бидайықта да байқалады.
Еркекшөптің ең жоғары пішен онімі әр гектарға 4,0-6,0 млн. онгіш дән (8-14 кг) еккенде алынды. Жай және кең қатарлы егу тәсілдерінде онімділіктің айырмашы-лығы

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

31.01.14.

ШАБЫНДЫҚТАР МЕН ЖАЙЫЛЫМДАР

Табиғи жайылым мен шабындык - Қазакстанның үлт-тық байлығы. Осы жерден мал шаруашылығы үшін 70% аса мал азығы жиналады.
Қазақстанда орталық статистикалық баскарманың деректері бойынша табиғи мал азықтық жерлердін көлемі 192,1 млн. га, оның 187,1 млн. - жайылым, 5,0 млн. жуығы - шабындык (2002 ж.).
Қоршаған орта мен үзақ жылдар бойғы іс-әрекеттердің нәтижесінде өсімдіктерде бірінен-бірі сыртқы пішшдері жөне өсіп-даму жағдайларына бейімделуімен ерекшеле-нетін тіршілік қалыптасңан. Тіршілік түрлерінің ішінде кең тарағаны және шабындық пен жайылымдарда мал-азықтық маңызы барларға: агаштар, бүталар, жартылай бүталар, жартылай бүташықтар, көп жылдьщ және бір жылдық шөптер, қыналар, мүктер жатады.
Агаштар. Коп жылдьщтар, биіктігі 4-60 м дейін. Та-мырлары топыраққа терең бойлайды және жан-жағына жайылып өседі. Бүларда бүтақтармен қатар анық көрі-нетін дің болады. Діңі мен бүтақтары үзак жылдар бойы тіршілік етеді, жыл сайын жапырақтары мен кейбір бүташықтары ғана қурап түседі. Діңде және бүтақтарда жыл сайын жаңа жапырақтар мен бүтақтар қалыптас-тыратын бүршіктер болады.
Малга ағаштардың жас бүталары, бүташықтары,

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

жа-пырақтары және жемістері қүнды азық саналады. Со­нымен бірге агаштар күннің аптап ыстығынан қорғай-ды, қатты желде ық болады.
Бүталар. Бүлардың бүталануы түбінен басталады, бірнеше дің қүрайды, яғни ортак ДІҢ болмайды. Бүталар-дың биіктігі 0,8-5-6 м дейін өзгереді. Жылма-жыл жаңа жапырақ пен бүталар қалыптастыратын бүршіктері діңдері мен бүталарында орналасқан. Бүталар ағаштар-мен салыстырғанда кеңірек тараған. Мал қорегіне бір жылдык өркендері, жапырактары жөне жемістері пай-далы.
Жартылай бүталар мен бүташықтар. Бүлардың ішінде бүталарға және коп жылдык шөпке үксастары болады. Бүлар шолді аймактарда кеңінен тараған. Өсімдік ңүрылысы екі деңгейлі болады: төменгісі ағаш тәрізді, жоғарғысы жыл сайын қурайтын, жыныс-тық (генеративтік) үзын өркендерден жөне қысқа өскіш (вегетативтік) бүршіктерден түратын, шөптесін.
Бүл топтың өсімдіктері күзгі, қысқы, кейде ерте кок-темп кезеңдерде шөлді және шөлейтті жерлерде негізгі мал азығын күрайды
Көп жылдық шөптер. Жоғарыда аталған өсімдік топ-тарынан айырмашылығы жер үстіндегі өркендері тірші-лігінің соңына қарай толық немесе жартылай жойылады. Тіршілікке қабілетті өсімдік бүршіктері біреулерінде са-бақтың төменгі жағында жер үстіне жақын орналасса, екіншілерінде жер үстіне жақын жатқан тамырсабақта-рында, жуашықтарында, түйнектерде болады. Өсімдік-терінің биіктігі бірнеше см-ден 4-5 м дейін (қамыс) бола­ды. Тіршілік ету мерзімі әр түрлі: түйе жоңышқа 1-2

Күні

Берілген тақырыптар

Ескертулер

жыл, астық және бүршақ түқымдастар 6-8 жылдан 20-25 жыл-ға дейін, кияқөлеңдер 100-120 жылға дейін.
Көп жылдықтардың ішінде тіршілік кезеңі кысқа раң тәрізділер тобы бар (жуалар, шырыштар, қияқөлеңдер, коңырбастар, т.б.). Бүлар жедел өсуімен ерекшеленіп, өсуін ыстьщ және қүрғақ мезгіл түсуімен тоқтатады.
Орманды далалардағы, далалардағы және таулы ай-мақтардағы жайылымдар мен шабындықтарда көп жыл­дык шөптердің үлесі 85 асады. Көп жылдың шөптердің 100-ге жуық түрлері екпе шөп түрінде өсіріледі.
Бір жылдық шөптер. Бүлар көктемде өнуінен бастап және түқымның байлануы және түқымның пісуімен, тіршілік айналымын бір өсу-даму кезеңінде аяқтайды. Қыс түссе бір жылдың шөптердің бүкіл топырақ үстілік және топырақ астылық мүшелері де жойылады. Жылма жылғы жаңаруы олардың түқымдары арқылы жүреді.
Бір жылдьщтар әдетте аласа келеді, оңтүстіктің шөлді жерлерінде күзде, солтүстіктің далалық аймақтарында ерте көктемде небары 60-70 күнде өсіп-дамиды
Бір жылдьщтардың ішінде дамуын ерте көктемде, кысқа мерзімде, топырақта жеткілікті мөлшерде ылғал барда аяқтайтындарды эфемерлер дейді. Олар шөлді және шөлейт аймақтарда өседі, өнімділігі шамалы, бірақ сол жерлерде ерте көктемде жайылымдык негізгі өсімдік болып табылады.
Бір жылдықтардың ішінде өсу мерзімі үзақ аса күрғак жазда және күз айларында тіршілік етуге бейімді ебелек, қүмаршык, сораң, т.б. бағалы мал азықтық өсімдіктер бар. Бүлардың ішінде орманды-далалық, далалық және шөлейтті аймақтарда жазғы-күзгі жайылымдарға егуге жарамды судан шөбі, шай жүгері, қонак тары және т.б. қолданыс тапқан.

Ұқсас жұмыстар

---

Карданды берілістердің қызметі

---

Карданды берілістердің түрлері

---

Берілістер

---

Механикалық трансмиссияның жалпы құрылысы

---

Кардандық беріліс пен жүргізгіш белдеме

---

Бөлшектерді тазалау және жуу, қолданылатын жабдықтар

---

Тракторлар мен автомобильдердің жалпы құрылысы

---

Тракторлар мен автомомильдер 2

---

Беріліс қорабына техникалық қызмет және ағымды жөндеу

---

Автотрактордың трансмиссия агрегаттарын пайдалану және ағымды жөндеу

---

Экранды басқаратын процедуралар мен функциялар

---

Индустриалды-инновациялық даму жолында Қазақстанның нақты секторын тиімді инвестициялаудың қаржылық механизмі

---

Қаржы механизмі қаржы қатынастары мен қаржы саясатын ұйымдастырудың экономикалық механизмі

---

Азаматтардың денсаулығына келтірілген экогендік зиянның ұғымы және оның қалыптасуы механизмі

---

Автоматтың бөліктері мен механизмдерінің оқтау және ату кезіндегі жұмысы

---

Қазақстанның инновациялық потенциал активизация механизмдері

---

Организмнің иммунитеттің қорғаныс факторларының механизмі

---

Крекинг механизмі

---

Дәрілік заттың химиялық және физикалық қасиеттеріне сәйкес әсер ету механизмін жан - жақты түсіндіру

---

Реакцияның механизмін көрсет

---