Үшінші бөлім

көрдім, мөлшері 20 фут екен, ал үй арбада тиеулі тұрғанда арбаның бір жағынан екінші жағына дейін бес фут екен. Бір арбаны 11 -ден тізілген екі катар 22 өгіз тартады екен. Арбаның білігі кеменің бел ағашының бойындай екен. Өгіз айдаушы арбадағы үйдің босағасында тұрғандай көрінеді.
Және олар көк шыбықтан киыстырып, төрт бұрышты көлемі үлкен сандықтың мөлшеріндей кебеже (Абдыра. Ред.) жасап, алдыңғы жағынан қақпакшығарады, сосын ол кебежені су өткізбес үшін құйрық май және кой сүтін сініріп, шынықтырған каракиізбен бүркеп жауып қояды, кебеже түрлі-түсті жұмсақ материалдармен әшекейленеді. Бұл сандыққа олар өздерінің аспаптары мен қазыналарын салады, ал кейін оларды биік арбаларға таңып байлап тастайды, оны түйе сүйреп жүреді, не ол жәшіктерді өзен арқылы да алып өте береді. Мұндай сандыктар ешқашан арбадан түсірілмейді.
Үшінші бөлім
Олардың төсек-орыны, табындары және ас ішер алдындағы ырым-жоралғылары
Демалу үшін өздерінің үйін түсіргенде, олар әрқашан қақпаны оңтүстікке қаратады және арбаны сандықпен бірге үйге жақын сол жерге немесе басқа жаққа орналыстырады, екі қабырғаның арасын-Да тұрғандай арбаның екі қатарының арасында үй тұрады. Әйелдер өздеріне өте әдемі арба жасап алады, оны мен сіздерге сөзбен айтып жеткізе алмаймын, егер мен сурет сала алатын болсам, оны салып көрсетер едім.
Олар арбаны өгіздерге немесе түйелерге жегіп, бірінің артынан бірін тіркеп қояды, ал жас әйел оның алдында отырып өгізді айдай-ды, ал басқа арбалар оның артынан аяндап жүріп отырады. Егер олар-ға қандай да бір жаман өткелге'дейін бару керек болса, онда олар ар-баны шешіп, оларды бір-бірден алып өтеді. Арбалар өгіз аяңмен тым ақырын жылжиды...
Олар сусын ішу үшін жиналғанда, ең алдымен, үй иесінен жоғарғы тұрған бейнеге сусын бүркеді, содан кейін рет-ретімен басқа бейне-лерге арнап ырым жасайды. Бұдан соң қызметші үйден кесемен су-сын алып шығып, әрбіріне тізе бүгіп, иіліп оңтүстікке қарай үш рет су бүркеді, бұны отқа құрмет ретінде жасайды; одан кейін ол шығыска қарап, дәл солай жасайды, ол ауаға кұрметті білдіреді; содан кейін ол батысқа қарайды, ол суға деген кұрметті білдіреді; ал солтүстікке өлгендердің рухы үшін бүркеді. Қожайын суды ішер алдында, ең алдымен, оның жартысын жерге төгеді. Егер ол ат үстіне отырып су-сын ішсе, онда оны әуелі аттың немесе жалына құяды. Сонымен, кызметші әлемнің төрт жағына су бүркіп, үйге кіреді; екі қызметші екі тостағанмен және көп тамақпен өзінің қасында төсекте отырған мырза мен әйеліне сусын әпереді. Егер отағасының өте көп әйелі болса, онда онымен кезекте қонып шыққан әйелі қасында отыра-ды, ал басқалары сол күні осы үйге жиналады, онда жиналыс бо-лады, әкелінген сыйлықтар мырзанын қоймасына жиналады. Есік алдындағы орындықта сүт құйылған мес немесе тостағанда басқа бір сусынтұрады...
Жылқының ішегінен олар қазы жасайды, ол шошқа шұжығына карағанда әлдекайдадәмдідесүйкімді. Қалғанеттерінқысқасақтайды. Өгіздін терісінен үлкен мес жасайды, оны ыстап кептіреді. Олар жылқы терісінің жон терісінен әдемі кебіс жасап шығарады.
Қой етінен конақтарға табак тартқаннан бұрын әуелі отағасынын өзі еттің ұнатан мүшесін алады, ал егер ол біреуге сыйлы мүшені бер-се, онда оны алған адам етті ешкімге бермей, озі ғана жеуі керек; егер ол таусып жей алмаса, онда оны өзімен бірге ала кетуге немесе өзінің кызметшілеріне беруіне болады...
Алтыншы бөлім
Олар қымызды қалай дайындайды
Қымыз, яғни биенің сүтінен сусын дайындау әдісі төмендегідей. Жерге екі мықты қазық кағып, жем кереді; осы жемге күндізгі сағат үшке қарай сауатын биенің құлындарын байлайды. Сол кезде би-елер құлынының жанында үйездеп, тынышталады. Егер олардың кейбіреуі тынымсыз болса, онда құлынды әкеліп, анасының бауы-рына салып, аздап емізеді; содан сон оны тартып әкетеді де биені сауа бастайды.
Көп молшерде жиналған сиырдікі сиякты тәтті сүтті олар үлкен сабаға немесе үлкен күбіге (Ъиіеіішп) кұяды да; арнайы жасалған піспекпен сүтті пісе бастайды; піспектің басы қос алақандай (ав-тор адамның басындай деп суреттеген. Ред.) жалпақ және бірнеше тесігі бар. Олар пісе бастағанда, жаңа шарап секілді иіс шығып, сүт быжылдап аши бастайды, сүттен май үйірілгенше пісе береді. Сонда олар сүттің дәмін кереді, егер ол кышқыл болса, оны ішеді. Ішкен кезде сүт жас жүзім қосылған шарап секілді тілді қуырады, адам ішіп болғанда, аузында бадам сүтінің дәмі қалады, ол адамның ішкі әлемін рахаттандырып, тіпті әлсіз адамдар мас болады.
Сонымен, олар қою шарап секілді, қою сүтті тұбіне дейін соншама көп ішеді, суттің бетіндегі көбіршігі ақ жүзім шырынын еске түсіреді. Қоюы өте ақ болады, оны құлдарға береді және ол адамды терең ұйкыға батырады.
Жақсы ашытылған таза сүтті мырзалар ішеді, ол өте дәмді және күші мықты сусын. Баты Ордасының маңында күніне жүз биеден осындай сүтті дайындап беретін 30 адам қызмет етеді, яғни әр күні 3 мың биеден сүт сауылады, бұған қоса басқалар әкеп тұратын басқа да сүттер бар. Сирия шаруалары жемістің үштен бірін берсе, Татарлар әрбір үшінші күні өздерінің тақсырларының сарайына бие сүтін әкеп тұрады. Сиыр сүтінен олар, ең алдымен, май алады және оны жақсылап пісіп, сосын қайнатады, содан кейін оны қойдың тұлыбына салып сактайды. Олар майға тұз салмаса да, ол қатты қайнаудың салдарынан болар бәрі-бір іріп-шіріп кетпейді. Осылай оны кысқа сақтайды. Майын алған ір-кітті ашытып, катты қайнатады; кайнаған сүт ұйып сүзбе (құрт. Ред) шығарып, оны күнгскептіреді, ол қап-катты болады; мұны олар капка салып, қысқа сактайды. Қыс кезінде оларға сүт жетпейді, олар местен осы қышқыл қатыкты алып, үстіне ыстық су құйып, оны суда езілген-ше катты шайқайды, осы қышкылданған суды сүтпен бірге ішеді, бұл местен алынған ұйыған сүт кұрт деп аталады. Олар тек су ғана ішуден, ыры.мдап, катты сақтанады.
Жетінші бөлім
Олардың қоректенетін ет тамағы; киім-кешегі және аңшылық дэстүрі.
Басты лауазым иелерінің оңтүстікте меншік жері болады, кыста оларға тары мен ұн жеткізіп тұрады. Кедейлер оны қой мен теріге айырбастап алады. Құлдар өз асқазанын тіпті лас сумен толтырып, осыған қанағаттанады. Олар сондай-актышқан аулайды, оның түрлері де, өздері де өте көп. Құйрығы ұзын тышқанды өздері жемей, құсқа береді. Олар құйрығы кыска тышқанның әр түрлі тұқымдарын ұстап алып өлтіреді. Осылай көптеген суырларды да аулайды, оны бұл жер-де согур2 деп атайды, олар алты ай бойы ұйықтап жататын суырларды кысты күні бір ордың өзінен бірден 20 немесе 30 жинап алады; татар-лар оларды көп мөлшерде аулайды. Ол жерден мысык секілді кұйрығы ұзын және ұшы ақ және қара болып келетін қояндарды да аулайды. Оларда тіске сыздық етуге басқадай жарамды көптеген ұсақ аңдар бар, оларды өздері жақсы ажырата алады. Бұғыларды ол жерден көрмедім; қояндарды аз кездестірдім, ал қаракұйрықты көп көрдім. Құланды (зііуезігез)3 көп кездестірдім; олар қашырға ұксайды...
Оларда сұнкар4, лашын және көккұтан өте көп; татарлар бұларды оң қолына кондырып алып жүреді және сұңқардың мойнына әркашан кішкене кайыс кигізіп қояды, ол кеуденіңортасынадейін ілініптұрады. Осы қайыстың көмегімен сұңкарды алатын олжасына жіберер кезде, оның басы мен кеудесін сол.қолымен еңкейтеді, мұны ол карсы соқкан желден соккы алмау үшін немесе аспанға қарай шарықтап ұшып кет-пеуі үшін жасайды. Сонымен, олар аңшылыкпен азык-түліктің едәуір бөлігін жинап аладьу--
тәрізді шөптері жоқ, тау арасындағы бір өзеннің жанынан кайтадан кері қайтуға тура келді. Біз екі күн, ал кейде уш күн жол жұрдік, қымыздан басқа ешқандай тамақ ішпедік. Кейде біз қатты қауіптерге кездестік, бізге азық-түлікжетпеді, аттарымыз шалдықты.
Түркия туралы білесіздер, ол жерде он адамның бірі де Саррацин емес, олардың бәрі Ариян мен Гректер, өлкені жастар билейді. Татар-лардан жеңілген сұлтанның Ивериядан алған заңды әйелі болды, осы әйелден өзінің мұрагері деп жарияланған әлсіз ұлы болды. Оның екін-ші ұлы өзінің көнілдес фек әйелінен туылды, кейін оны бір құдіретті әмірге береді (атігашо), оның үшінші ұлы Түрік әйелінен болды, Түріктер мен Түркімендер онымен ымыраласып, христиан ұлдарын өлтіруді жөн деп тапты.
Түркияда қазірде ересек балалар әмірлік етеді, оның ешқандай казынасы жоқ, аздаған әскері және көп жаулары бар.
Мажар королінде 30 мыңнан астам әскер бар. Кельннен Констан-тинопольге дейін арбамен 40 күн жол жұреді, ал Константинополь-ден Армения патшалығының жеріне дейін ондай күн кетпейді. Осы жер аркылы айбынды қайраткерлер өтіп, бір кезде табысқа жеткен, алайда оларға аса күшті жаулар қарсы тұрған, оларды қазірде кұдай жер бетінен жойып жіберді. Бізге де теңіз қаупіне ұшыраудың қажеті жоқ және кеме қызметшілерінін қайырымдылығына байланысты, арба үшін төлеуге тиісті ақы, саяхат барысындағы шығындарға жетер еді. Сіздердің елдеріңіз, корольдер мен әскерлерді айтпағанда, Татар патшалығы жүрген секілді жүруді калаған болса және осындай тамақка канағаттанса, онда олар бүкіл әлемді жаулап алған болар еді.
Меніңше, мен жүргендей немесе уағыздаушы ағайындар жүрген-дей, бір ағайынның Татарларға карай алға жүруі пайдасыз болар еді, егер барлык христиандардың басшысы болып табылатын Папа мырза бір эпископты кұрметпен жіберуді қаласа және Татарлардың ақылсыздығына жауап қайтарғысы келсе (өйткені олар франкке 3 рет хат жазды: бір рет төртінші Иннокентий папаға және екі ретсізге; бір рет сізді алдаған Давид аркылы, ал енді мен аркылы), онда оларға калағанының бәрін де айта алар еді және тіпті оларды осыны жазуға мәжбүр етер еді. Олар елшінің айтқанының бәрін де тындайды және әрқашан одан тағы не айтқысы келетіндігін сұрайды; бірақжақсы тіл-маш, тіпті көп тілмаштар, мол кұралдар және тағы да басқа нәрселер керек.