Демография
Санақтарда қазақ сияқты сахараны кең жайлаған көшпелі және жартылай көшпелі халықты толық есепке алу қиын болғандығы тағы белгілі. Оның жастық және жыныстық құрамын демографиялық пирамидаға келтіріп, қалыпты модельге салғанымызда тым кішкентай балалардың, әсіресе, жөргектегі нәрестелердің және тым кәрілердің санаққа ілінбей қалғаны байқалады. Мысалы, 1897 жылғы санақ қорытындыларында бір жасқа толмаған, яки, емшектегі сәбилердің саны қазақ-тарда 1 процентке әрең жетсе, ол орыстарда 3 проценттен асқан. Егер қазақтарда ол кезде түу орысгардан аз болғанның өзінде де олардың бір жасқа дейінгі балалары 2,5 проценттен кем еместігі даусыз еді.
Осындай табиғи өсімімен (5,6 процент) және санақтағы олқылықпен толтыра (6,7 процент) есептегенімізде республикамыздағы халқымыздың екі санақ аралығындағы ашаршылық пен індеттен ұшыраған мөлшері - 49 процент, яки, 2 миллион 22 мыңдай адам болмақ.
Олардың шет елдердегі саны, негізінен Қытай мен Монғолияда (кейін Қазақстаннан келетін босқыншылық басталмай тұрғанда) шамамен 375 мыңдай еді. Сонда асыра сілтеушіліктен Қазақстанда болған ұлттық трагедияның алдында қазақтардың барлық саны 4 миллион 850 мыңға жетіп жығылған. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен бастап, Ұлы Отан соғысына дейінгі отыз жылға созылған демографиялық дағдарысымыз республикадағы халқымызды 5 миллиондық деңгейден 2 миллиондық деңгейге дейін төмен түсірген. Болған қиямет шығындардың үштен екісі коллективтендіру кезіндегі асыра сілтеушілік зардабынан келді. Ап қалған үштен бірі ұлт-азаттық көтерілісі, Ұлы Окгябрь социалистік революциясы, азамат соғысы мен одан кейінгі күйзелістер және ең соңында Ұльі Отан соғысының шығындарының үлесіне тиеді.
Қазіргі Қазақстан шекарасынан шығып, босқыйшылыққа ұшыраған шаруалар саны 1 миллион 31 мыңнан асқан, Олардың шамамен 165 мыңы республика шеңберінен ғана емес, Одақ шекарасынан да біржола шығып, көрші Қытай, Монғолия, Ауғанстан, Иран, тіптен сонау Түркия жеріне жетіп, кейін өз Оганына қайга алмай қалған. Ал көршілес республикалар мен Россия Федерациясына қоныс аударып, сол жерлерде орнығып қалғандар саны - 450 мыңдай. Оның айқын дәлелін екі санақ мағлұматтары мақұлдатады.
Туған жеріне қайтып оралмаған босқындар саны 616 мыңға жуық. Екінші сөзбен айтқанда, Қазақстандағы асыра сілтеуге дейінгі баиырғы халық санының 15 проценті болды. Қазіргі таңда шет елдер мен көрші республикаларда 3 миллиоидай қазақтар тұратын болса, солардың жартысына жуығы - сол қасірет жайлаған жылдары өзінің Қазақстандағы атамекенінен бас сауғалап кетуге мәжбүр болған жандар.
Осы санды процентке шағып есептесек, халықтың апатқа ұшырағаны - 49, көрші республикаларға қоныс аударғандары -11, ал шет елге көшіп, кері қайтпай қалғандары - 4 процент. Сонда Қазақстан байырғы халқының 64 процентінен айырылғанын көреміз. Оның үстіне халықтың 10 проценттен астамы уақытша шетке кетіп, кейін қайтып оралған.
Сөйтіп демофафиялық дағдарыста халық саны 74 процентке кеміп, Қазақстанның өз ішінде 26 проценті ғана қалған.
Демографиялық зерттеулерден беймағлұм кейбір авторлар ашаршылықтан 3 миллион қазақтар қырылған деп жорамалдауда. Көп жылдық жан-жақты статистикалық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде және қолымыздағы бар мағлұматтарға сүйеніп, ғылыми тұрғыдан дәлірек есептеп көргеннің өзінде ашаршылықтың шығыны 2 миллионнан аз ғана асқан (22 мыңға).
Алайда 3 миллион жалпы кемушілікгің орын тепкенін біздің келтірген деректеріміз жоққа шығармайды (егер олардың қатарына 616 мың қазақ Қазақстаннан шетке шығып кеткен, кейін қайта алмаған көшпенділерді және кейін өз республикасына қайтып оралған 414 мың адалды бірге есептегенде). Сөйтіп барлық санын қосып, асыра сілтеушіліктен болған жалпы халықтың кемуін тағы да қайталайық: 3 миллион 53 мың.
Осының бәрі жаңа басталған және зор болашағы бар алдағы демографиялық көріністерімізді дұрыс болжап, тура бағалап және далірек өлшеу ҮШІН қажет. Негізіңде демогоафия ғылымы алыс болашаққа бағытталған.
Демография
Демография ғылымының пәні мен әдістері
Демография ғылымының дамуы мен құрылымы
Қазіргі таңдағы демографилық ахуал
Халықтың демографиялық толығуы мен өсуі. аурушаңдық денсаулықтың сипаттамасы ретінде
Демография пәніне кіріспе
Қазіргі кезеңнің әлеуметтік экологиялық мәселелері адам санының өсуі адам демографиясының әлеуметтік-географиялық ерекшеліктері
Демография және әлеуметтану
Демографиямыздың талғары
Демография және экологиялық мәселелер. Демографиялық мәселелер мен қоршаған ортаның жағдайы
Әлеуметтік-демографиялық процестердің бағасы
Демографиялық жағдай
Қазақстандағы 1930-жылдардағы демографиялқ апат
Демография және демографиялық қатынастар
Жастар – әлеуметтік-демографиялық топ
Қазақстанның этнодемографиялық жылнамалығы
Қытай өзінің экономикалық, демографиялық және әскери мүмкіндіктерінің арқасында соңғы кездері Орталық Азиядағы жаңа үлкен ойынның белсенді қатысушысы болып отыр
Қазақстанның демографиялық жылнамалылығы