Қазақ хандарының әскери жорықтары

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
Жаратылыстық ғылымдары факультеті
Дене шынықтыру және бастапқы әскери дайындық теориясы мен әдістемесі кафедрасы

Пәннің оқу – әдістемелік кешені
“Әскери өнер тарихы ”
5В010400 “Бастапқы әскери дайындық” мамандығы бойынша
II – курс студенттеріне арналған

Семей 2014
Құрастырушы: Дене шынықтыру және бастапқы әскери дайындық теориясы мен әдістемесі кафедрасының аға оқытушысы Ақжигитов Болат Асқарұлы _________________

Кафедра отырысында бекітілген: хаттама №___ ____________жыл
Дене шынықтыру және бастапқы әскери дайындық теориясы мен әдістемесі кафедрасының Прохоров Б.Н.

Жаратылыс ғылымдар факультетінің оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында талқыланып бекітілді
Хаттама №___ ____________жыл

Жаратылыс ғылымдар
Факультетінің ОӘК төрайымы Абдишева З.В.

Жаратылыстану ғылымдар факультетінің Ғылыми кеңесінде бекітілген

Хаттама №__ ____________________жыл

Жаратылыс ғылымдар
факультетінің деканы, х.ғ.к.,доцент Ибраева Л.Сс

Мазмұны:

1. Пәнге арналған глоссарий ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4-5 бет
2. Дәрістер бойынша қысқаша конспект ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-29 бет
3. Тәжірибелік сабақтар өткізуге арналған әдістемелік нұсқаулар ... 30-47 бет
4. СОӨЖ арналған әдістемелік нұсқаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48-56 бет
5. СӨЖ арналған әдістемелік нұсқаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57-59 бет
6. Бақылау алу сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60-73 бет

Пәнге арналған глоссарий
1. Сақ - Біздің заманымызға дейінгі Х - V ғасырларда Кіндік Азия мен Қазақстаң аумағында, Хуанхэ, Ертіс жене Дунайға дейінгі аралықта парсыларша "сақ", грекше "скиф" деген атпен белгілі болған түркі тілдес тайпа.
2. Тәңірқұты – қатал билік жүргізген елбасы.
3. Ғұн - б.з.д. Ш – II ғасырларда Орта Азияны мекендеген көшпелі халық.
4. Ақ татарлар - қытай корғаны жанында, Оңтүстік Монғо-
лияда тұрған. Оларға қытай - түрік мемлекеттік өркениеті ықпал етті.
5. Қара татарлар - қазіргі Монғолияның үлкен бөлігін алып жатты. Олар түрік мәдениетті халықтардың ықпалында болды.

6. Монғолдар - "орман халықтары" деп атаған аңшы татарлар қазіргі Забайкалье облысы мен солтүстік - батыс Монғолияда рулық жағдайда өмір сүрді.

7. Шыңғыс хан (Темужин) – Моңғол имперясының негізін қалаған, моңғол тайпаларының басын біріктірген хан. 1155 – 1227 жылдар аралығында өмір сүрген.

8. Темірлан (Әмір Темір, қазақтар Ақсақ Темір деп те атайды) -Бұхараның оңтүстік-батысындағы Кеш қаласында дүни-еге келді. Оның өкесі кішігірім ұлысты басқарды. Бала кезінен бастап Темірланның дене бітімі ерекше болды. Әскери жаттығулардан өткеннен кейін, ол 12 жасьшан бас-тап, екесімен бірге жорықтарға қатыса бастады, осылайша жасынан-ақ қатал әскери мектептен өтті және тәжірибелі жауынгер болды.

9. Қазақ атауы - ІХ-Х ғасырларда болғанын әдеби, тарихи деректермен дәлелдеп берді. Онда былай делінген: "Қазақ, қазақ халқы деген ел Көк теңіздің (Арал теңізі) солтүстігін мекеңдеген халық.

10. Түркі (қытайша: "тукюе") - б.з VI ғасырында бірінші рет (бір) көшпелі халықтың атауы ретінде пайда болды.

11. Түргеш қағандығы - 704 жылдан 766 жылға дейін өмір сүрген түркі тілдес тайпа.
12. Нөкер - әркез соғысуға әзір тұратын, соғыс өнерін жақсы меңгерген жауынгер.
13. Уч-Элиг (Үш-Елік) - Батыс түркілерінің мемлекетін құрған түргеш тайпасыньш көсемі, Он оқ елінің бірлестігін қалпына келтіріп, жаңа мемлекетке Түргеш (690-766 жж.) атын берді.
14. Бумын қаған (қытайлар Тумынь деп атаған) – Түркі империясының негізін қалаған қаған.
15. Қалмақ - В.В Бартольдтің тұжырымдауынша, мұсылман кітаптары ішінде Шараф-ад-Дин Иаздінің 1425 ж. жазылып біткен Зарафнамасында, мукадимасында бұл сөз түркілердін "қалу" дегенінен шыққан.
16. Нөкер - әркез соғысуға әзір тұратын, соғыс өнерін жақсы меңгерген жауынгер.
17. Жоңғар хандығы деп аталатын саяси бірлестігі 1635-1758 жылдары өмір сүрді. XVI ғасырдын ақырында ойраттар торғауыт, дөрбіт, хошоут, вюрс деп ата-латын тәрт ірі тайпалық бірлестіктен құралды.
18. Аңырақай шайқасы 1730 ж. көктемде Іле өзеніне жақын Қараой, Акдала және қазіргі аудан орталығы Бақанастан 17 шақырым жердегі Береке ауылы тұрған аумақты қамтыды.
19. 316-атқыштар дивизиясы ерлікпен және табандылықпен шайқасқан дивизия. Алғашқыда солтүстік-батыс бағытқа жөнелтіліп, кейіннен оны командование Мәскеу түбінде қалыптасқан киын жағдайға байланысты астананы қорғауға жіберді.
20. Ұлттық құрамалар Қазақстанда ұлттық құрамалар да жасақталды. Оларды жасақтау туралы бастаманы соғыстың алғашқы қатерлі кезеңінде одақтас республикалар халық комиссариаттары көтерген болатын.
21. Арнайы әскерлер - Инженерлік өскерлер - құрлық өскерлерінің ұрыс ерекетін.және тіршілік әрекетін толығымен қамтамасыз етуге арналған.
22. Химиялық әскерлер - жаппай қырып - жоятын ядролық қарулардың және басқа да құралдардың пайда болуына байланысты, бұл қару қолда-
нылған жағдайда әскерлерді қорғайтын кадрлар қажет бола-
ды.
23. Ұлттық ұлан - Қазақстан Республикасы Ұланының қатарында қызмет ету көптеген жастар үшін құрмет. Ұлттық Ұлан шетелдік де-легацияларды қарсы алғанда, шығарып салғанда және басқа да маңызды шараларды орындайды.
24. Ішкі әскер - Әзірге Республикамызда қылмыстық және баека да құқык бұзушылдық сақтальга отырғанда, ішкі әскерлердін қажеттілігі маңызды болып қала береді.
25. Әуе қорғаныс күштері мемлекеттің еуе шекарасын және қарсыластың соққысынан әскерлерді қорғайтын маңызды құрал болып табылады.
26. Аңырақай шайқасы – 1729 – 1730 жылдар аралығында Қазақ даласында болған шайқас.
27. Актабан шұбырынды, алқакөл сұламаға 1723 ж. көбірек ұшыраған Қазакстанның оңтүстігі болып, осы жерге шығыстан ығыстырылып келген кейбір қазақ тайпалары Сырдарияны төмендей көшіп, Мұғалжар тауына дейін барған.
28. Қалмақ қырылған – қазақтардың қалмақты ойсырата жеңген шайқасы. Бұл жеңісінең кейін де үш-төрт жылға созылып, сол аймақта қалмақтардың тағы да жеңілгенін және тағы қанды соғыс болған жерді "Қан сасыған" деп атайды.

Дәрістер бойынша қысқаша конспект

№ 1 тақырып: Кіріспе
Дәріс мақсаты: Сақтар және олардың мекендеген жерлері жайлы түсінік беру.

Қарастырылатын сұрақтар:
1. Сақ атауының пайда болуы, мекендеген жерлері?

Дәріс.
Біздің заманымызға дейінгі Х-Ү ғасырларда Кіндік Азия мен Қазақстаң аумағында, Хуанхэ, Ертіс жене Дунайға дейінгі аралықта парсыларша "сақ", грекше "скиф" деген атпен белгілі болған түркі тілдес тайпалар тұрған.
Хуанхэ мен Дунай өзендері аралықтарьндағы қазбалардан шыққан сақтарға (скифтерге) тән қару-жараұ, ат жабдықтары, аң стиліндегі киім-кешектері б.з.д. X—V ғғ. дейін ортак мәдениеттің осы атаумен аталуына себеп болды, ол мәдениет б.з.д. III ғасырға дейін өмір сүрді. Сақтардың ескі зираттары, оның ішінде патшалардың топтануы Талас, Іле, Шу жағалауларында, Қырғыз және Жоңғар Алатауының таулы бөктерлерінде, Кеген мен Нарынқолдың таулы аймақтарында орналасқан. Еділ мен Дунай аралығынан табылған ескертіштерді тарихшылардың зерттеулері мынаны көрсетеді б.з.д X -V ғасыр-ларда Орта Азия мен қазіргі Қазақстан даласын, парсы тарихшыларының айтуынша, сақ, грек тарихшыларының айтуынша "скиф" тайпалары мекендеген. Бұл, Хуанхэ мен Дунай аралығындағы баряық көшпелі тайпаларға төл атау еді.
Біздің қазірше білетініміз б.з.д. 454-425 жылдар арасын-
да сақтар туралы Геродот былай тұжырымдайды: "Парсылар
барлык скифтерді сақтар деп атаған". Орта Азия мен Қара
теңіз жағалауындағы көшпенділерді гректер скиф деп атаған
деп хабарланды.
Сонымен қазір белгілі болып отырғаңдай, - .сақ тайпалары Орта Азияда, қазіргі Қазақстан аумағында мекендеген және массагеттер деген атпен белгілі болған. Ал еуропалық сақтар Каспий мен Қара теңіз жағалауындағы алқаптарда, яғни қазіргі кездегі Венгрия, Румыния, Болгария мемлекеттері ор-наласқан аумақта өмір сүрген.
Геродот сақтарды олардың айналысқан кәсіптеріне қарай жіктеген: егінші сақтар Зеравшан, Әмудария, Сырдария, Іле, Днепр мен Бут өзендері жағалауларындағы өлкелерде өмір сүрсе, көшпеді сақтар Днепрдін. шығыс жағын мекендеді дейді.

Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар.
1. Сақ тайпасы қай аумақта мекендеген?

Ұсынылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№2 Тақырып: Сақтардың қаруы және әскери өнері.
Дәріс мақсаты: Сақтардың қаруы және әскери өнері жайлы студенттерге толық мәлімет беру.

Қарастырылатын сұрақтар:
1. Сақтардағы қару – жарақ түрлері және әскери өнерінің дамуы?

Дәріс.
Әскери өнердің дамуында сақ жауынгерлерінің үлкен орны бар. Одардың соғыс жүргізу өнері мыңдаған жылдар бойы жаулары мен достарының назарын аудартып келді, әрі ежелгі құл иеленуші мемлекеттердің әскери өнерінің дамуына өзіндік әсерін тигізді. Ежелгі әскери теоретиктер сақтардың әскери өнерін зерттей келе, олардың ерекшеліктерін көрсетті және пайдалануға кеңес берді.
Сақтардың негізгі қаруы садақпен ұзын ңайза болды. Сақ садақтарьі екі серіппелі бөліктен тұрды, сыммен жалғастырыла тартылған қос мүйіз. Геродот айтқандай, сақтар садакты кеудесіне емес, иығына қойып атқан, олар оң иыққа да, сол иыққа да қойьп ата беретін болган. Сақ жауынгері ол атты садақшы. Авдиевтің айтуынша, оның күші - "жебеде, қорамсақта және болдыруды білмейтін жүйрік атта". Сақтардың қорғаныс құралдары қалқан,сауыт, бас киім еді. Қалқан шағын ғана болды, теріден жасалды. Сауыт алғашында мыстан, кейіннен темірден жасалды, денеге тиіп тұрды, бірақ жауынгердің қимыл - қозғалысына қедергі жасамады. Сақ әскерлері жеке - жеке топтаң (рулық топ) тұрды. Бірнеше отряд тосқауыл жасау үшін алдыға жіберілді және бұларды қолдау үшін қосымша күш жүмсалды. Негізгі мақсат майданнын тұтастығын бұзу болды. Ұрыс шебін атты әскер құрады.
Сақтар негізінен, өз жауын күшпен емес, айламен алды. Соғыс әдетте, күтпеген жерден шабуыл жасау түрінде басталып отырды. Тұтқиылдан шабуыл жасап, жауының есін жиғызбастан арғы жағына өте шығуға ұмтылды ңемесе өтірік шегініп, қапыда қарсы шабуыл жасады. Соғыс табысты өткен жағдайда -сақтар жауын толық талқаңдағанша қуалап, толык жойып жіберуге.ұмтылды. Ал жеңіліске ұшыраған жағдайда, айқасты өздерінің пайдасына шешілгенше жалғастыра берді. Сақтарда үнемі жайылым жетісппеді. Олардын күшін әлсіреткен ең басты көршілес тайпалар арасындағы қақтығыстар болды.
Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар.
1. Сақтардың қолданған қару түрлерін ата?

Ұсынылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№3 Тақырып: Сақтардың Александр Македонскиймен соғысы.
Дәріс мақсаты: Сақтардың А.Македонскиймен соғысы жайлы толық мағлұмат беру.

Қарастырылатын сұрақтар:
1. Сақтардың Александр Македонскиймен соғысқан жылдары?

Дәріс.
Арриан, Курций Квинт жоне Геродот еңбектерінде сақтардың Александр Македонский армиисымен екі жыл бойы соғыс жүргізгендігін баяндайды. Александр Македонский соғыста тізе бүктіре алмады..
Үш жарым жыл ішінде македондықтар парсы флотын талқандап, Огей мен Жерорта теңізіне орналасып алды. Парсылардың саяси экономикалық орталығы Ванмлон қаласын жаулап алды. Осы уақыт ішінде македон жауынгерлері сегіз мың шақырымнан астам қашықтықты басып өтті. Парсы патшалығы талқандалды, дегенмен өздерінің жеңісін баянды ету үшін македондықтарға Бактрия, Соғды және Хорезмді бағындыруға тура келді. Бұл далаларда көшпелі сақ-массагет тайпалары мекендеді Бактрия мен Согдиана аса маңызды сауда жолында тұрды Шығысқа үстемдік ету үшін македондықтарға міндетті түрдс осы аймақты бағындыруга тура келді. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін македондықтар тағы да уш жарым жыл уақыт соғысты.
Көктемде Македон әскерлері Әкбатанға қарай жылжып, 15 күннің ішінде мың щақырым жерді басып өтті де, Дарийдің соңғы байлығын басып алды. Македон атты әскері мен жеңіл қаруланған жаяу әскері парсы әскерлерін одан әрі қарай қуды. Көп ұзамай Дарийдің өлтірілгені белгілі болды. Содан соң македондықтар Соғдианаға - сақтарға басып кіріп, бостандық сүйгіш тайпалармен екі жылға созылған соғыс жүргізді.
Соғыстың бірінші кезеңінде - б.з.д. 329 ж. Македон жау-
ынгерлері Окс өзенінен өтті де, Мараканд (Самарқанд) кала-
сын басып алды. Бұдан кейін македондықтар Яқсарт өзеніне
жетіп, аса мықты қамал -Қала - соңғы Алекснвдрия (Ход-
жепт) қаласын салды.

Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар.
1. Сақтардың Александр Македонскиймен соғысқан аймақтары және мерзімі?
2. Сақтардың Александр Македонскиймен соғысқан жылдары?

Ұсынылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№4 Тақырып: Хұн империясындағы әскери өнердің дамуы және олардың жорықтары.
Дәріс мақсаты: Хұн империясындағы әскери өнердің дамуы және олардың жорықтары туралы мәліметтер беру.

Қарастырылатын сұрақтар:
1. Хұн империясындағы әскери өнердің дамуы.
2. Хұн империясының жасаған жорықтары?

Дәріс.
Хұн империясы ежелгі түркі мемлекеті болып саналады, Орыс ғалымы Н.А.Аристовтың айтуынша, б.з.д. III ғасырда хүндар түркіше сөйлеген. Кұн тайпаларына: қыпшақтар, қаңлылар (кангюйлер), үйсіндер және Жетісу бойынан ығыстырылған сақтар (қытайша: св) жатады. Хұндар жұртының жер аумағы үш бөлікке бөлінген.
Біріншісінің ішінде сюнгулар болды, олар біздің заманымызға дейінгі мыңжылдықтың ортасынан бастап, Хуанхэ өзенінін орта тұсы мен төменгі ағысындағьі - казіргі Қытай жерін және Орталық Азияның көп бөлігін қамтып, Шығыс Түркістаннан Оңтүстік Манчжурияға дейінгі аумақты алып жатты.
Хұндардың екінші бөлігі — біздің заманымызға дейінгі 1 мыңжылдықта сыртқы Монғолияда, солтүстік Манчжурияда түркі-монғол тілінде аралас сейлеген сәнбилер. Кейіннен сәнбилер солтүстік Вэй әулетін құрған (386-534 жж.).
Үшіншісі - түркі тілінде сөйлеген тайпалар қоныстанған орта. Мұнда ішкі Монғолияда, Байқалда, Ордостан (Ордос - Қытайдағы өзен) Алтай, Тарбағатай, Жетісуға дейінгі жерлерді мекеңдеген хұн тайпалары қалыптаса бастайды..Бұл тайпаларда түркі тілінде сөйлеушілер көбірек болған, ал бұлар бұрынғы сақ тайпаларынын ұрпақтарымен көрші тұрған.
Хұн мемлекетінің құрылымы да катал иерархиялы болды. Б.з.д. У-ІУ ғасырларда жун (хұн) тайпасының әскери демократиясынан өсіп шыққан хұн державасы көршілес тайпа одактарымен және қытай патшалығымен соғыста әбден шыңдалды. Мұндай мемлекет тек әскери әкімшілік принциппен ұйымдастырылған, орталықтандырылған империяда ғана болуы мүмкін.

Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Хұн империясының қалыптасу тарихы?
2. Хұн империясының мекендеген жерлері?
3. Хұн империясының мемлекеттік құрылымы?

Ұсынылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№5 Тақырып: Түрік империясының әскери құрылымы мен соғыс өнері (V-VIII ғғ.).
Дәріс мақсаты: Түрік империясының әскери құрылымы мен соғыс өнері (V-VIII ғғ.) жайлы түсініктерін қалыптастыру.

Қарастырылатын сұрақтар:
1. Түрік империясының әскери құрылымы?
2. Түрік империясының соғыс өнерінің дамуы?

Дәріс.
Ұла далада түркі мемлекетінің, түркі тідінің қалыптасу дәуірінен дерек беретін Күлтегін ескерткішінде былай деп жазылады: "Әлемнің көгінде аспан, төменінде қоңыр жер пайда болғанда, осы екеуінің арасында адам баласы жаратылды. Адамзат баласынын, үстінен менің бабаларым Бумын қаған мен Истеми қаған билік жүргізді. Таққа отырған олар өз мемлекетін қорғап, Түркі заңдарын шығарып, оны бекітті".
Мұнда дүниенің төрт бұрышьш түгел өзіне табындырған алғашқы түркі қағандары билік құрған уакытымен байланысты суреттеледі.
Н.А.Аристов "Түркілердің бастапқы шығу тегі мен олардың ата жұрты туралы" деген мәселеде: ''Түркілердің негізгі үлкен тайпалары алғашында Алтайды мекендеген. Алтайдағы жер - су аттары көне түркі халық аңыздарына енуі бұған дәлел бола алады. Ежелгі түркі мемлекеті хұңдар империясы болып есептеледі", - дейді.
Орхон жазбалары бұған дәлел. Жекелеген түркі халықтары мен олардың тіршілік еткен мекені туралы толығырақ мәліметті біз IX—X ғасырлардағы араб географиясынан кездестіреміз. Осы географиялық әдебиетте "түркі" деген сөз халықтар тобы және олардың тілінің ортақ иесі ретінде керсетілген. "Түркі" сөзі (қытайша: "тукюе") б.з VI ғасырында бірінші рет (бір) көшпелі халықтың атауы ретінде пайда болды
Бұл ғасырда түркілер Монғолиядан және Қытайдың солтүстік шекарасынан Қара теңізге дейін созылып жатқан ұлы көшпелі империяның негізін қалады. Қытайлар Тумынь деп атаған (түркі жазбасында "Бумын") империяның негізін қалаушы тұлға 552 жылы дүние салды, оның ағасы Истеми (қытайша Шедеми) батысты жаулап алған, 576 жылға дейін өмір сүрғен. Бастапқыда ағалы - інілі екеуі бір-біріне тәуелсіз болған, қытайлар осыған сәйкес көшпелі империяларды солтүстік түркілердің мемлекеті және батыс түркілердің мемлекеті деп атаған. Осы ұлан - ғайыр аумақты мекендеген түркі тілдес ашина (түрік), қырғыз, үйсін, қаңлы, қарлұқ, оғыз (теле), қышпак т.б. тайпалар Түркі қағаңдығыньщ құрамына енді.
¥лы Түркі қағандығы өте қысқа мерзім ішінде Сары теңіз бен Қара теңіздің арасында жатқан тайлаларды біріктіріп, бір орталыққа қаратады - сол өлкені еркін жайлаған соғдылар Түрқі қағандығына қарсы тұра алмайды.
Бумын қаған мен Қара қағанның мұрагері Мүған қаған оңтүстік-батыс Манчжуриядағы монғолдың қидан тайпасы мен Енисейдегі қырғыздарды басып алу арқылы түркі елінін Орталық Азия мен Оңтүстік Сібірдегі билігін түпкілікті етеді. Қытай жазбалары бойынша шекарадан тыс жатқан көршілерінің бәрін тітіркентеді.
Қытай жылнамасында көрсетілген көне түркілердін мемлекеттік заңы негізгі ірі - ірі бес баптан тұрған:
-бап. Көтеріліс жасап, бүлік шығарған кісілерге өлім жазасы кесілсін (мемлекеттің бүтіндігін сақтау талабынан туған).
2-бап. Түркі бұдун (жұртының) мүддесін сатып, елге опасыздык еткендер өлім жазасына кесілсін.
3-бап. Қағанат ішінде жазықсыз кісіні өлтіргеңцер өлім жазасына кесілсін.
4-бап. Сәйгүлік атты ұрлаған кісіге өлім жазасы бұйырылсын. (Ат - қоғамның соғыс күші.)
5-бап. Ұрланған бағалы мүлік үшін он есе артық айьп төленсін.
Аз уақыт ішінде Түркі қағандығы мемлекеттің жеңісін сыртқы жаудан қорғай алатын тұрақты әскер құрды. Әскерге белгілі тәртіп бойынша ханның аға - інілері, балалары мұрагерлік жолмең басшылық етті. Қытайдың қазіргі солтустік - шығысындағы өлкелерінен бастап Қара теңізге дейінгі ұлан - байтақ өңірде Түркі қағандығы құрылып, басқару ордасы Орхон өзеніңің бойында орналасады. Монғолияны, Орта Азияны мекендеген түркі тілдес тайпалар мен ұлыстар Түркі қағандығына бағынады.

Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Түркі атауының қалыптасуы?
2. Түркі қағандығының қалыптасуы?

Ұсынылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.

№6 Тақырып: Түргеш қағандығы және оның Талас шайқасында Қытай армиясын жеңуі.
Дәріс мақсаты: Түргеш қағандығы және оның Талас шайқасында Қытай армиясын жеңуі мәліметтер беру.

Қарастырылатын сұрақтар:
1. Түргеш қағандығының құрылуы?
2. Түргеш қағандығының Талас шайқасында Қытай армиясын жеңуі.

Дәріс.
Батыс түркілерінің мемлекетін құрған түргеш тайпасыньш көсемі Уч-Элиг (Үш-Елік) Он оқ елінің бірлестігін қалпына келтіріп, жаңа мемлекетке Түргеш (690-766 жж.) атын берді.
699-704 жылдары түргештердің қолбасшысы Үш-Елік Батыс қағаңдықта орын тепкен басқа түркі тайпаларын ығыстырып, Шаш (Ташкент) пен Турфан және Бешбалыққа (Шығыс Түркістанда) дейін өз билігін орнатты.
Батыс Түркі қағандығы құлағаннан кейін түргештер тез арада күшейіп, тарих сахнасына шығуға талпынды. Түргештердің көсемі өз ұлыстарын біріктіріп, басқару жүйесін қалыптастырды. Өзіне қарасты елді әрқайсысында 7 000 - нан тұрғыны бар 20 әкімшілік аймаққа бөлді. Бүкіл ел он канат, сол қанат болып, екі үлкен ұлысқа бөлінеді. Түргеш қағандығының ұлы астанасы Суяб қаласында, кіші астанасы Іле өзені жағасындағы Койлық (Күнгіт) қаласында болды. Тань патшалығының көне деректеріне қарағанда, ол кезде түргештердің қоныстанған жері "Шығыс - солтүстікте Шығыс Түркі қағандығымен қанаттас, батыс-оңтүстікте Соғдылармен, ал шығыс - оңтүстікте Шаш аймағымен шекаралас болды.
Үш - Еліктің мақсаты Тань империясыл Жетісуға шабуыл жасаудан мүлде үміт үздіріп, қытайлық басшыларды бағындырып алу еді. Ашық даладағы ұрыс барысында қытайлар бас көтере алмастай талқандалып, Аньси басшысы Нью Шицзян 1708 жылы қаза тапты.
Үш-Еліктен кейінгі Түргеш қағаны Сұлу (Сүлік) аз уақыттың ішінде шаңырағы шайқала бастаған Түргеш қағандығын қалпьша келтірумен бірге, екі майданда бірдей соғысты. Оның бірі батыстағы мықты жауы арабтар еді. Арабтардын жеңілу көрмеген әскеріне 714—715 жж. Сұлу (Сүлік) әскері Сырдариядан бірнеше рет өте шабуылдап, бірнеше рет шегініп қайтты. Акыры арабтарға қарсы күрескен жергілікті халықтың көмегіне сүйеніп, оларды Мауараннаһрдан Әмудария мен Сырдария ортасындағы жерге куып шықты. Ал екінші майдан Қытай тарапынан шықты. Олар Батыс Түркі кағанындағы ру бектерін желіктіріп, Сұлуға карсы күш ретінде пайдалануды көздеді. Бірақ Қытайдың жымысқы саясатынан еш нәтиже шықпады.
Түркі халықтарының тарихында Талас жеңісі өте маңызды болып саналады және арабтар әскери шабуылын тоқтатып, Орта Азия, Қазақстан, ІІІығыс Түркістанға бейбіт жолмен ислам мәдениетінің таратылуы шешілді. Сары түргештер мен қара түргештер арасында таққа таласушылық қытай әскерін жеңгеннен соң да жалғаса берді, Ілмін қаған (753-756 жж.), Ата Боиша қаған (756-766 жж.) билік жүргізді, бірақ өзара қырқыс тоқтамады.
Түргештер өздерін осылай әлсіретіп біткен кезде, күшейіп келе жатқан қарлұқтар (түркі тектес) 766 жылы оларды жаулап алып, біржола тәуелді етті - билік қарлұқтардың қолына кешті. Түргеш қағандығы 704 жылдан 766 жылға дейін өмір сүрді.

Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Түргеш қағандығының құрылуы?
2. Түргеш қағандығының Қытай армиясымен соғысы?
3. Түргеш қағандығының қағандары?

Ұсынылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.

№7 Тақырып: Моңғол және татар атауларының қалыптасуы.
Дәріс мақсаты: Моңғол және татар атауларының қалыптасуы жайлы мағлұмат беру.

Қарастырылатын сұрақтар:
1. Моңғол атауының қалыптасуы?
2. Татар атауының қалыптасуы?

Дәріс.
Шыңғыс хан империясының қарулы күштері мен соғыс өнеріне кіріспес бұрын "монғол" және "татар" деген сөздердің (халық атының) хатқа түсу тарихына тоқталайық.
Шыңғыс ханға дейін моңғол деген халық, ел, тіпті жеке
тайпа да болмаған. Байқал көлінің солтүстік - батысынан Ке-
руленге дейінгі аралықта өмір сүрген халықтарды қытайлық -
тар "татарлар" (жазылуы "тотар") деген. Олар өздерін "отыз
татар", "тоғыз татар" деген. Татарлар бірлескен үш үлкен
тайпаға бөлінген. Ол татар тайпалары VIII ғасырдағы түрік-орхон жазбаларында кездеседі. Сонымен, моңғолдар немесе сол кезде өздерін татар деп атаған халықтар көпке дейін тайпаларға бөлінді. Қытайлықтар бұл татарларды мәдени белгісіне қарай үш топқа бөледі: ақ татарлар; қара татарлар, аңшы татарлар.
1. Ақ татарлар қытай корғаны жанында, Оңтүстік Монғолияда тұрған. Оларға қытай-түрік мемлекеттік өркениеті ықпал етті.
2. Қара татарлар қазіргі Монғолияның үлкен бөлігін алып жатты. Олар түрік мәдениетті халықтардың ықпалында болды.
3. Монғолдар "орман халықтары" деп атаған аңшы татарлар қазіргі Забайкалье облысы мен солтүстік - батыс Монғолияда рулық жағдайда өмір сүрді.
Жоғарыда аталған қара татарлар мен аңшы татарлар
иелігінің шекарасында, Онынның Делуін бұлтақ деген
жерінде, шамамен 1115 жылы қара татар жанұясында Тему-
жин (Шыңғыс хан) дүниеге келеді. Ол кезде қазіргі Монғолия
жерінде көптеген ұсақ ру нояндары жеке - жеке ру мен тайпаларды билеп, өзара үнемі бақталас, алыс - жұлыспен келген. Бірін-бірі тонау, өлтіру ісі әдетке айналған.
Сонымен, ол кезде "татар" деген атпн түріктерді емес, кидандардың (қара кытайлардың) бір белігін атаған. Томсеннің айтуы бойынша, татарлар Байкал көлінін оңтүстік - батысынан Керуленге дейін өмір сүрген. Түріктер монғолдардың қазіргі жер аумағында өмір сүрген. Орхон жазбаларында Өтікен облысы түріктердің мекендеген жері делінген. Ал "қара татар" атанып жүрген халықтар осы түріктермен араласқан тайпалар.
Татарлардың кейбір бөлімдері түріктермен жакындасыл және батысқа қарай жылжып тұрған. Кейбір жасырын (құпия) жазбаларда Худут ал-алам (қараңыз: Туманский. Жаңа ашылған парсы географиясы. 121-бет) татарлар тугуз-гуздардан (ұйғырлардан) бөлінген делінген, ал Гордизиде (сонда, 82-бет) Ертіс жағалауьндағы қимақтардан бөлініп шықкан дейді". Кейбір шежірелерде 1203 ж. наймандар мен керейлер мемлекетін жеңгеннен соң, Темужин (Шыңғыс хан) өзін 1206 жылы тұңғыш рет Шьщғыс хан деп атады. Сол кезде Шыңғыс ханның өз гвардиясының түбірлі құрамы яғни онын билігінің негізгі тірегі құрылды. Әскердің негізі қара татарлар болды. Ол әскері "мың қол", ягаи мың адамнан құрылды. Шьңғыс ханның айтуынша, алғашында оған 13 мың кара татар отбасы (үй) бағынып, мың адам жинап берген. Енді Шьңғыс ханға табынған қара татарлар рулары Шыңғыс ханға мын адамнан әскер топтайтын болғандықтан, өздерің руларыньда атымен емес, топталған әскер атымен "мың қол" немесе "моңғол" деп атап қеткен. Сонымен, Шыңғыс хан заманынан қара татарларда "моңғол" деген ат қалыптасты, бірақ олардың арғы тегі татар аты жойылғаи жоқ. Олар өздерін монғол - татарлар-мыз деп жалғастыра берді

Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Шыңғыс хан имлериясының қарулы күштері мен соғыс өнері?
2. Моңғол және татарлардың орналасқан жерлері және қалыптасқан мерзімі?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.

№8 Тақырып: Шыңғысхан әскері мен саны.
Дәріс мақсаты: Шыңғысхан әскері мен саны туралы мәлімет беру.

Қарастырылған сұрақтар:
1. Шыңғысхан әскері мен саны?

Дәріс.
Монғолдардың күші жөніндегі неғұрлым нақты деректерді
ХІУ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген нарсы тарихшысы Ра-
шид ад-Дин қалдырған. Ол Иранды билеген хулагидтердін
уәзірі болды да, бізге жетпеген монғол мәліметтерін пайда-
ланды. Ол Иран хандарының қазынасында сақталған "Алтын
дафтар" ("Алтын дәптер") деректеріне сүйенеді. Онын
мәліметі бойынша, Шыңғыс ханның өлер алдында (1227 ж.)
129 мың жауынгері болған. Бұл цифр 1240 жылы шыққан мон-
ғол эпосына қосымша дәлелденеді. Онда 1206 жылы Шыңғыс
ханның 95 мың әскері болды деп көрсетілген. Бұл мәліметтер
күмән келтірмейді, өйткені екеуінде әр мындықтар мьңбасы-
ның атымен қоса берілген. Ол туралы монғолдың "Құпия
шежіресінің" 202, 203 - тармақтарында: Ел-жұртты ұйымдас-
тырысқан ежелгі ер достарды туысын ноян етіп, қажымай күш
жұмсаған кайырымды жолдастарды мындық нояны болғызып,
уәлі сөзімді айтайын" деп жарлық етеді. Мындық нояндарын
тағайындаған өмірі:
1. Меңлік атай. 2. Боорчи. 3. Мухулай Гоуая. 4. Йлугай. 6. Жорчидай. 7. Хунан. 8. Хубилай. 9. Зэлмэ. 10. Тугэ. 11. Дэгэй. 12. Толун. 13. Үнгур.'14. Чулгэдэй. 15. Борохул. 16. Шигиху-туг. 17. Хучу. 18. Хохәчу. 19. Хоргасун. 20. Усун. 21. Хуйлдар. 22. Шилугөй. 23. Жңдай. 24. Тахай. 25. Цагаан гуа. 26. Алаг. 27. Сорхон-інара. 28. Булуган. 29. Харачар. 30. Хөхөчес. 31 Сүйхэту. 32. Ная. 33. Жунсу. 34. Хучхур. 35. Бала. 36. ОраНар-тай. 37. Дайр, 38. М-угэ. 39. Бужир. 40. Мүнгүүр. 41. Долоо-дой. 42. Бөрөн. 43. Худус. 44. Марал. 45. Жибгэ.'46. Юрүхан. 47. Хөхе. 48. Зэвэ. 49. Удутай. 50. Бала-Чэрби. 51. Хэтэ. 52. Сүбээдэй. 53. Мөнх. 54. Халжа. 55. Хурчахус. 56. Гэуги. 57. Бадай; 58. Хишйлиг. 59. Хэтэй. 60. Чаурхаи. 61. Хкнгиран. 62. Тогоон-төмөр. 63. Мэгэту. 64. Хадаан. 65. Мороха. 66. До-рибөхө. 67. Идухадай. 68. Ширахул. 69. Дауна. 70. Дамачи. 71. Хауран. 72. Алчи. 73. Тобсаха. 74. Тунхуйдай. 75. Тобуха. 76. Ажинай. 77. Түйдхэр. 78. Сачуур. 79. Жидэр. 80. Опар күйеу. 81. Хингиадай бұқа күйеу. 82. Хурил. 83; Ашиң күйеу. 84. Ха-лай күйеу. 85. Чигу күйеу. 86, 87, 88. Алчи күйеу, үш мын қоңырат. 89, 90. Буту күйеу, мың ихирэс. 91, 92,93; 94, 95 Он-гуудтық Алхушдигит хурй күйеу, бес мындық онгууд, орман жұртының сыртында, Монғолдың мыңдық нояндарын Чингис қаған тағайындағанда мыңдық нояндар 95 кісі болды.

Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Шыңғысхан әскерінің жүздікке, мыңдыққа бөлінуі және оларды басқаратындар?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
№9 Тақырып: Моңғол мемлекеті, оның қарулы күші және моңғол – түріктердің соғыс өнері.
Дәріс мақсаты: Моңғол мемлекеті, оның қарулы күші және моңғол – түріктердің соғыс өнері жайлы студенттердің түсініктерін қалыптастыру.

Қарастырылған сұрақтар:
1. Моңғол мемлекетінің құрылуы?
2. Моңғол – түріктердің соғыс өнері?

Дәріс.
Монғол тайпаларының қоғамдық даму ерекшелігіне карай, монғол соғыс өнерінің өзіндік сипаты болды.
Монғол тайпалары екі үлкен топқа жіктелді: орман таййпалары немесе аңшылар, дала тайпалары немесе мал өсірушілер. Аңшылар Байкал көлі жағалауында, Енисейдін жоғарғы жағы мен Ертіс бойында өмір сүрсе, малшы монғолдар Байкалдың оңтүстігіндегі таулы жайылымдардан Алтай тауының батыс сілемдеріне дейінгі аралықтағы жазық далаларда көшіп жүрді. Малшы-көшпенді тайпалардың саны мол болды, олар орта ғасыр тарихыңда маңызды рөл атқарды. Монғолдың "асыл сөздерінде" олар өздерін "киіз үйдегілер ұрпағы" деп атады.
XI—XIII ғасырларда монғолдардағы негізгі кәсібі аншылык пен мал шаруашылығы болды. "Олардың малы өте көп: түйе, сиыр, қой, ешкі және жылқы. Олардың малыныц көптігі сонша, біздің ойымызша, ондай мал бүкіл әлемде жоқ", — деп жазды Плано Карпини 1246 жылы монғолдарға барғаннан кейін.
Кейбір деректер бойынша, Монғолия жерінде алты мың жылдай бұрын, алғаш рет жылкы қолға үйретілген, жылқы үйірлері монғолдардың басты байлығы болып есептелді. Жылкы өте жоғары бағаланды, себебі далада жылқысыз іс бітіру мүмкін емес еді. "Кім аттан жығылса, - деді Шьщғыс хан, - ол қайтып шайқасқа кіре алмайды. Тіпті тұрып кеткен күннің өзінде, жаяу жүріп атты әскерді қалай жеңбекші?"
Көшпенді малшылар атты әскердің негізгі базасы болды. Монғолдардың әскери күші жылқы санымен анықталды. Негізгі міндеттері жылқыны аман сақтау болып табылады.
XI—-XIII ғасырларда монғолдар керуендермен - рулармен немесе ауылмен көшіп жүрді. Күрен - монғолдардың ру немесе тайпалық одағы. "Күреннің мәні, - деп жазады ежелті бір автор, - айналмалы дөңгелек болуында. Ежелгі уақытга белгілі бір тайпа бір жерге қоныстанғанда, дөңгелене орнала сатып болған. олардың ақсақалдары осы дөңгелектін орта тұсын мекендеген. Осыны олар күрен деп атаған. Қазіргі уақытта жау әскері жақындаған кезде бөтендерді арасына енгізбеу үшін осылай қоныстанады". Күренде бірнеше жүзден бірнеше мыңға дейін киіз үй болды.
Әскер ондыққа, жүздікке, мыңдыққа, он мыңдыққа (түмен) бөлінді. Оларды онбасы, жүзбасы-, мыңбасы ноян басқарды. Басшылар арнайы шатырлар, қосымша қару-жарақ, жылқы қорын ұстады. Шыңғыс хан қолбасыларды бейімділігіме қарай іріктеді: ақылдылар мен батылдарға әскер басқартты, шаруаға бейімділерге әскери жүк керуендері мен малды тапсырды.
Негізгі әскері атты әскер болды. Олар ауыр қару - жарақты және жеңіл қару-жарақты болып бөлінді. Ауыр қару-жарақты атты әскер жаудың негізгі күшімен шайқасты. Ал жеңіл қару-жарақты атты әскер күзет және барылау қызметтерін атқарды. Олар шайқас кезінде жауды жебенін астына алды. Монғолдар ат үстінен садақ тартудың шебері болды. Жеңіл қару - жарақты атты әскер жаудың соңына түскенде үлкен рөл атқарды. Атты әскер қосымша көп жылқы ұстады, мұның өзі олардың ұзақ қашықтыққа тез жетуіне көмектесті. Монғол әскерінің негізгі ерекшелігі арбалы жүк ұстамауында болды. Тек хан мен аса жоғары дәрежелі ақсуйектер ғана арбаны пайдаланды. Монғолдардың негізгі қару - жарағы садақ болды, ол ерекше бояумен боялды. Бұл бояу садақты дымқылданудан және қаңсып қалудан сақтады. Әрбір жауынгер бірнеше садақ және жебе салынған қорамсақ ұстады. Бұған қосымша ұшы темір найзасы болды. Онымен жауды аттан құлатты. Қисық қылышы, темірмен айқышталған бас киімі болды, ұзын сүңгі ұстады. Бұған қосымша жауынгерлер ұзын арқан ұстады, оны соғыста және аң аулағанда пайдаланды.

Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Моңғол мемлекетінің құрылуы?

Ұсынылған әдебиеттер:
2. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.

№10 Тақырып: Моңғол – түріктердің Еуропаға жорығы. Моңғол – түріктердің соғыс өнері. Моңғол – түрік әскерінің барлау ісі және қарсыластарына іріткі ұйымдастыру тәсілдері.
Дәріс мақсаты: Моңғол – түріктердің Еуропаға жорығы. Моңғол – түріктердің соғыс өнері. Моңғол – түрік әскерінің барлау ісі және қарсыластарына іріткі ұйымдастыру тәсілдері жайлы мағлұматтар беру.

Қарастырылатын сұрақтар:
1. Моңғол – түріктердің Еуропаға жорығы?
2. Моңғол – түрік әскерінің барлау ісі және қарсыластарына іріткі ұйымдастыру тәсілдері?

Дәріс.
Монғолдар 1194-1206 жж. аралығында ІІІыңғыс ханнын басшылығымен Жапон теңізі мен Сары теңізден Ертіс өзеніне дейінгі аралықты, Сібірдің оңтүстігін, Қытай мен Манчжурияны басып алды. Осыдан олар Орта Азияға шабуыл жасап, Хорезм мемлекетін бағындырды. Сүбедей басқарған монғолдын аса күшті отряды Кавказға жетіп, Грузия мен Арменияны басып адды.
Әр елді басып алған сайын Шыңғыс хан басып алған жерлерінде халык санағын жүргізуді, егіннен түскен өнімнін оннан бірін, әр жүз бас малдан бір мал салық салуды өз щенеуніктеріне тапсырып отырды. Салық жинауда сол елдін ақсүйектерінің көмегіне сүйенді, оларға да салықтан үлес беріліп отырды. Сөйтіп, монғолдар жергілікті халық арасынан өздеріне тірек тапты.
Монғолдар Нючжей имиериясына (Солтүстік Қытай) салық төлеп тұрды. Бірақ 1210 жылы Шыңғыс хан салық төлеуден бас тартып, өз тайналарына Қытаймен соғысуға дайындалуға бұйрық берді.
1211 жылы ол өзінің ұлдары Жошы, Шағатай, Үгідай (Үгедей, Оқтай) жене Толының қолбасшылығымен, кеп әскер ертіп жорыққа шықты. Гоби даласынан откен монғолдар Солтүстік Қытайға қарай жылжыды. 1215 жылы олар Пекинді талқандады. 1216 жылы олар Мояғолияға қайтып оралып, Орта Азияға жорық жасауға дайындала бастады.
Орта Азияда бұл кезде екі үлкен мемлекет - Қарахан - Найман мемлекеті мен Хорезм мемлекеті өмір сүрді. Бұл мемлекеттер әр түрлі тайпалардан тұрды. Тайпалар өзара діни ала ауыздыкта болды. Саяси ала ауыздық бұл мемлекеттердін әскери күшін әлсіретті.
Шыңғыс хан осы мемлекеттердің әлсіздігін пайдаланып, өзіне бағындырмак болды. 1218 жылы ол үлкен құрылтай щақырып, Хорезммен соғысу жөнінде шешім қабылдап, дайындық жұмыстарын белгіледі. Монғол-түріктердің негізгі стратегиялық іс-қимылы негізгі шайқастардан жалтарып кету болып табылады.
Монғол - түрік әскерлерінің тактикасында өзіне ғана тән көптеген ерекшеліктері болды: жақсы ұйымдастырылған әскери барлау, өз әскерлерін тактикалық жағынан белу, маневрді дұрыс ұйымдастыру, шайқасты басқара білу.
Монғол-түріктер өздерінің бүкіл өмірін әскери қызметке арнады. Олар өте жақсы атты садақшылар болды. Шайқаста олар тас ататын машиналарды, түтіндеткіштерді қолданды. Күндізгі ұрыста белгі ретінде ысқыратын жебелерді, ал түнде түрлі түсті фонарларды пайдаланды. "Ақылға сыймастай шапшаң, табаңды ері үнсіз олар тек бұйрық арқылы ғана қимыл жасайтын сияқты", — деп жазды сол кезде өмір сүрген біреу.
Монғол-түріктер қолбасы іріктеуге де аса үлкен мән берді. Қолбасыны тандағанда ең алдымен қойылатын талап: олардың шығу тегі, жасы, қызметі емес, жеке бас қасиеті, әскери бейімділігі, басқару қабілеті есепке алынып отырды. Сүбедей 25-ке толғанда, он мың әскерге басшылық жасады, өз өмірінде 82 шайқасты табысты өткізіп, 65-інде жеңіске жетті. Шыңғыс хан былай деді: "Алғырлар мен табандыларды әскер басқаратын бек қылдым, сенімділер мен ептілерді табыншы қылдым, табанды еместерді, жасықтарды мал бағуға жібердім...'"

Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Моңғол – түріктердің соғыс өнері?
2. Моңғол – түрік әскерінің барлау ісі және қарсыластарына іріткі ұйымдастыру тәсілдері?

Ұсынылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.

№11 Тақырып: Темірланның армиясы және оның соғыс өнері. Темірлан кезіндегі әскери өнердің дамуы.
Дәріс мақсаты: Темірланның армиясы және оның соғыс өнері. Темірлан кезіндегі әскери өнердің дамуы туралы мағлұмат беру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Темірланның армиясы және оның соғыс өнері?
2. Темірлан кезіндегі әскери өнердің дамуы?

Дәріс.
Темірлан өзбектермен соғысу үшін қызу дайындық бастады. Ол түркмендерді өзбектерге қарсы үгіттеді. 1369 ж. Самарқандта халық көтерілісі болды. Темірлан қаланы басып алып, көтерілісшілерді талқаңдады да, өзбектерге қарсы соғыс бастады. Өзбектерді Тоғлұқтың ұлы басқарды. Оның жүз мыңдай әскері болды да, 80 мыны қамалдарда тұрды. Темірланның жасағында бар - жоғы 2 мындай адам болды. Өзбектердің күші бірікпегенін пайдаланып, Темірлан оларға бірнеше рет соққы берді 1370 жылға қарай өзбектер Сырдарияның ар жағына қарай шегінді. Темірлан Тоғлұқтың ұлы-ның атынан қамал басшыларына қамалдарын тастап, Сырдарияға щегінуге бұйрык берді. Осы қулықтың арқасында барлық қамалдар босатылды.
Темірлан өзін озбектердің құтқарушысы етіп көрсетуге тырысты. Сөйтіп 1370 ж. құрылтай шақырылып, онда бай және ақсүйек монғолдар Шьщғыс ханның тұқымы Қобыл - Шах Огланды хан етіп сайлады. Көп ұзамай Темірлан бұл ханды өлтіріп, өзін әмірші деп жариялады, Самарқан қаласын өзіне астана қылды. Содан кейін бірнеше әлсіз мемлекеттер жаулап алынды. Темірлан әскери басшылықта Шыңғыс хан мең түріктердің әскери тәжірибесін пайдаланды.
Өзінің Түркістанға таласуы кезінде үнемі қасыңда болған 313 адамның ішінең ол 100 адамды он басы, 100 адамды жүз басы, және 100 адамдымың басы етіп бекітті. Қалған - 13 адам жоғарғы қызметке ие болды. Басшы таңдауға үлкен мән берілді. "Таяқ пен қамшыдан билігі осал басшы басшы емес", — деді ол. Он басылар ондықтың ішінен іріктелді. Ал жүз басылар, мың басылар және одан жоғарғы басшылар жоғарыдан тағайындалды.
XIV ғ. түріктер, негізінен, Азияны жаулап алу саясатын жүргізді. 1371 жылы самарқандықтар Темірланның басшылығымен өзбектерге соққы берді. 1376 жылы ол ПІыңғыс ханның ұрпағы Тоқтамыстың қыпшақтарта хан болуына қолдау көрсетті.
1378 жылы Темірланды жақтаушылар Хорезмге қайта басып кіріп, оны жаулап алды. Одан кейін Ауғанстан басып алынды және Персия мен Кавказға шабуыл басталды. Содан соң Дербент-Тбилиси-Эрзерум бағытында шабуыл жасап, Грузияны басып алды. Грузин патшасы қолға түсті.
Грузиндердің Вардзия қамалы Темірлан әскеріне қатты қарсылық көрсетті. Қамалға тек үңгірде орналасқан арнайы есік арқылы ғана енуге болатын. Қамалды қорғаушылар үңгірге түскен жауларын жебе, тас, ыстық смоланың астына алды. Қамал жер асты жолдары арқылы Тмовги, Накалакеви, Ванис, Кваби қамалдарымен байііанысып жатты. Монғолдар бұл қамадды көрші таудан ұзын арқандар арқылы түсірілген қамал ұрғыш дөңбектердің күшімен алды. Темірлан әскерінде шабуылға инженерлік дайындық, жақсы жолға қойылды.
Темірлан басып альшған елдерден жүз елу мыңға Жуык
қолөнерші шеберді өз астанасы Самарқанға алып келді, онын
бұйрығы бойынша, қалада және қаланың сыртында көптеген
әсем сарайлар салынды. Сарайларда Темірланның жеңісті
жорықтары бейңелёңді...
1389 жылы Темірланның әскері Балқаш көлінің маңайына шабуыл жасады, ал 1391 жылы Тоқтамысқа қарсы жорық жасады. Тоқтамыс әскері Самара түбінде ауыр жеңіліске ұщырады.
1392-1398 жылдар аралығында Гтерсия мен Кавказды жаулап алу жалғастырылды. 1395 жылы Алтын Орда екінші рет талқандалды, сөйтіп, орыстардың тәуелсіз мемлекет құруына кәмектесті.
Темірлан әскерлерінің күші негізінен олардың рулық және тайпалық қатынастарында жатыр, бұл қатынастар ішкі бытыраңқылыққа ұшырағаң басқа елдерге қарағанда үлкен артыкшылыққа ие болды. (Орта Азиядан діни және тайпалық қақтығыстар, Еуропадағы феодалдық бытыраңқылық.) Саяси және әскери феодалдық бытыраңқылыққа бір орталыққа бағынған Темірлан мемлекеті қарсы тұрды. Бұл бытыраңқылық Темірланның оларға қарсы күресте ірі жеңістерге жетуіне себешпі болды.
Темірлан мемлекеті арабтар сияқты, ғылым мен техниканың жетістіктерін кеңінен пайдаланды. Олар қытайлардан тек техника алып қана қойғаң жоқ, оқ-дәріні уйреңді, бұған қоса әскери ғылымын да меңгерді. Темірланның өз қарсыластарынаң ең басты артықшылығы - олардың жеңіл атты әскерінің шапшаң қимылында.
Темірлан қолбасшыларыңың саясаты ең алдымен қарсыластарының ішкі қайшылықтарына қарсы бағытталды, халык пен үқімет арасындағы кедіспеушілік қарсыластарының қорғаныс күшін әлсіретіп жіберді.

Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар.
1. Темірланның армиясы және оның соғыс өнері?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№12 Тақырып: Қазақ атауының хатқа түсуі.
Дәріс мақсаты: Қазақ атауының хатқа түсуі жайлы түсініктерін жетілдіру.

Қарастырылатын сұрақтар:
1. Қазақ атауының хатқа түсуі?
2. Қазақ хандығының құрылу?

Дәріс.
Қазақ хандарының әскери жорықтары мен соғыс өнерін баяндауға кіріспес бұрын "қазақ" сөзінің шығуы мен қалыптасуына біраз тоқталып өткеніміз жөн болар деп есентейміз.
Қазақтың аты баяғыда хатқа түскен ежелгі халық екені жөнінде бізге бұлтартпас дерек ретінде нақты хабар жекізген еңбек Х-ХІ ғасырларда омір сүрген тәжік ақыны Фирдаусидін "Шаһнама" дастаны.
"Шаһнама" мөліметін зерігеп, шындыққа әлемнің көзін ашқан ғалым А.Вамбери.
Ол 1885 жылы "Түркі халықтарының этнологаясы мен этнографиясы атты неміс тілінде зерттеу - жазып, "қазақ" атауы ІХ-Х ғасырларда болғанын әдеби, тарихи деректермен дәлелдеп берді. Онда былай делінген: "Қазақ, қазақ деген ел Көк теңіздің (Арал теңізі) солтустігін мекеңдеп отырған кушті әрі кеп санды жұрт екендігі айтылады, Қазақтар Тұранның қастасы Иранды қоркытпақ болады".
В.В.Вельяминов - Зернов жинаған мәліметтерде "1356 жылы казақтар Мауераннаһрға шабуыл жасады" деген дерек бар. Осы автордың айтуынша: "Мұсылман әлемінде" деген газеттің 1911 жылғы шілденің 22-сіндегі 14-санында 1397 жылы Қырымның Литваға ауып барған татарлары өздерін казакпыз дегені туралы мәлімет келтіріледі3.
1185 жылы бір окиға туралы Лаврентьев жылнамасында мынадай дерек бар: "Они же половцы казаке рекуще — Пойдете по свою братью аль мы идем по свою братью к вам". Осыған орай, И.М.Карамзин аркылы жеткен мына бір мәліметті де ойда ұстаған жөн. Онтүстік орыс даласына монғолдар келгенге дейін "түрктер мен "берендейлер өздерін казақпыз" деп атаған.. Бұл черкеспіз, қазақпыз дегендер кейбір тарихшылар пайымдағандай, бір ұғым емес, керісінше қазак, черкес тайпаларының бұрыннан бірге өмір суріп келе жатқанын білдіретін егіз, қатар ұғым. Монғол шапқыншылығына дейін-ақ, торк пен берендейлер елдерін казақ деп, 1185 жылы қыпшақтар қазакша сөйлеген болса, ендеше монғол шапкыншылығына дейін-ак қыпшактар өздерін казақ қауымына коса бастаған.
Қазак атауы әуелі қыпшақтарға, сонан соң біртіндеп сол төңіректегі түркі тайпаларына жайылған да, XIV ғасырда Қырьш, Азов, Қазан шеңберіндегі қалың жұрт қазақ атана бастаған. Қазақтар туралы арнайы қалам тартқан, әсіресе, XIV ғасырдың авторы Ибн Рузбехан ИсфаҺани еді.
Бұл деректер "қазақ" деген халық бұрын болмағаң, түркілер мен монғолдардың арасынан шыққан, өткен-кеткені жоқ балаң халық деген, кұлақка өбден сіңісті ұғым-Ды өзгертеді жөне көне заманнан қалыптасқан халық екенімізге дәлел болады.
Сонымен, "қазақ" сөзінің, қазақ ұлтының қазак хандығы құрылғаннан көп бұрын белгілі болғанын көреміз. Қазақ аты кене дәуірде-ак алыс-жақын іргелес жұрттарға таньімал бол-ғаны ақиқат. Қазак хандығы өз есімін аспйннан алған жоқ, солардан алды, ол туралы деректемелердегі фактілер де жетерлік.

Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар.
1. Қазақ атауының қалыптасуы?
2. Қазақ хандығының қалыптасу кезеңіндегі еңбектер мен ғұламалар?

Ұсынылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№13 Тақырып: Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы.
Дәріс мақсаты: Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы жайлы мәлімет беру.

Қарастырылатын сұрақтар:
1. Қазақ хандығының құрылуы?
2. Қазақ хандығының қалыптасып, ел болуы?

Дәріс.
XV ғасырдың ортасында қазақ хандығының кұрылуына себеп болған маңызды тарихи оқиғаның мөн-жайы мынадай болатын.
Тарихтан белгілі, Шыңғыс хан жаулап алған жерлерін төрт ұлына бөліп берді (Жошы, Шағатай, Үгедей, Толы). XIV ғасырдың екінші жартысында Жошының үлкен ұлы Орда-Еженнің жері Ак Орда екі аймакқа: батыс және шығысқа бөлінді. Шығыс аймакқа Қазақстанның оңтүстік, орталық және солтүтсік шығыс белігі енді1. Бүл хандықты бүрын Орыс ханнан бастап Ақ Орданың акырғы ханы Барақ ханға2 дейін Орда-Ежен үртіағы билеген еді. Орталығы Сыр езені еңіріндегі Сығанак қаласы болды.
Ал Батыс еңірге Аралдың солтүстігі, Еділ (Волга) езеніне дейінгі жерлер кірді. Ол жерде Әбілқайыр3 хандығы мён Но-ғай хандығы, кейіннен одағы қүрылды.
Әбілкайыр хан Барақ хан үрпақтарының ішкі қырқыстарын пайдаланып, 1428 жылы Ақ Орданың шығыс бөлігіне ез үстемдігін орнатты. 1446 жылы Әбілқайыр хан ез астанасын Сыр өңіріңдегі Сығанақ қаласына көшірді. Мемлекет Өзбек үлысы деп атадды. Шайбандық Әбілқайырды жақтаушы сұлтандардын. Сыр өңіріне көшіп келуі Орда-Ежеңцік сүлтандарға өте ауыр болды. Ең жаксы жайылымдар мен кыстаулардан айрылу Орда-Ежен сүлтандары үшін кеп қиындіылыққа ұшырау боліхы.
Сонан сон Керей мен Жәнібек сүлтан Әбілқайыр ханға бағыну мен мойынсұну шегінен шығып, Отанынан кетіп қалуды жен көрді.
Әбілқайырдың 1456-57 жылдары калмактардан ойсырай жеңілуіне байланысты күшейе түскен бұкара халық наразы-лығын Әбілқайыр ханның дұшпандары — Шыңгыс әулетінен шыққан сүлтандар, Ақ Орда билеушілері Орыс хан мең Барақ ханның үрпақтары - Жәиібек пен Керей шебер пайдаланды. Олар казақ халкының жеке мемлекетін құру, саяси және мәдени-экономикалык тәуелсіздік алу жолындағы талабын ез қимылдарына арқау етті. Ол туралы "Таварих-и-гузида-и-Нусрат-намада"2 ("Женістер кітабының тандаулы тарихы"): "Сол заманда дұшпандык Әбілқайыр ханнын жүртында3 пай-да болды. Бұл жауяардың есімдері: Қажы Мүхаммед-Тархан-ның4 үлы Санидек және Кажы Мүхаммед ханның немересі, Махмұдек ханның ұлы Ибақ5, Барақ ханның үлдары6 Жәнібек пен Керей"7, -- дейді.
Ал Әбілкайырды тастап, кешіп келген Керей мен Жәнібекті Моғолстан ханы Есен-Бұқа хан аса кұрметпен қабылдап, өз иелігінің батыс жағынан Шу бойы мен Қозы-басы өнірін бөліп береді. Ёсен-Бұқаньщ Керей мен Жөнібекті бұлайша қарсы алуьіныңда өзіндік себебі бар еді. Бұл кезде ол ағасы Жүніспен' соғысып.жатқан. Осындай сындарлы шақта Керей мен Жәнібектің Моголстанға келуі Есен-Бүқа ханға көктен түскен жақсылыктай көрінді. Бұлардың бөлініп келуі, біріншіден, агасы Жүністі қолдап отырған Әбілқайыр ханнын күшін азайтса, екіншіден, Керей мен Жәнібек сұлтандардың соңынан - 'ерген батыр жауынгерлерін Жүніске және сол кезде Мо^олстанға қысым жасай бастаған ойраттарға қарсы нақтыпойтарыс берер әскери куш ретінде пайдалануға мүмкіндік туғызды. Сейтіп, Есен-Бұка ханның иелігі мен Жүніс ханның иелігі арасын-дағы жердең үлес алған Керей мен Жәнібек осында өз хан-дықтарын құрды. Осы бір қилы кезеңді тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати "Тарих-ир-Рашиди" атты еңбегінде былай көрсетеді: "Ол кезде Дешті Қыпшакты Әбілқайыр хан биледі. Ол Жошыәулетінен шыққан еұлтандарға күн керсетпеді. Нәтижесінде, Жәнібек пен Керей Моғолстанға кешіп барды. Есен-Бұқа хан оларды құшақ жая карсы алып, Мо:ролст,анның батыс шегіндеғі Щу мен Қозыбасы аймақта-рын берді. Олар барып орналасқан соң, Әбілқайыр хан дүние салды. Өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оньщ үлкен белігі Керей хан мен Жәнібек ханның кол астына көшіп кетті. Сейтіп олардың маңына жиналғаядардың саны 200 мыңға жетті.
Қазақ хандығын құру жолында Керей мен Жәнібек — екі ханның атқарған істерін бөле-жара айту мүмкін емес. Хандықтың құрылу кезеңіне қатысты аз ғана дерек мәліметерде екі ханды үнемі бірге айтады.

Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар.
1. Қазақ хандығының қалыптасу тарихы?

Ұсынылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№14 Тақырып: Қазақ хандарының әскери жорықтары және олардың қазақ мелекетін нығайтуға қосқан үлесі.
Дәріс мақсаты: Қазақ хандарының әскери жорықтары және олардың қазақ мелекетін нығайтуға қосқан үлесі туралы студенттердің түсініктерін қалыптастыру.

Қарастырылатын сұрақтар:
1. Қазақ хандарының әскери жорықтары?
2. Қазақ хандарының мелекетті нығайтуға қосқан үлесі?

Дәріс.
XVI ғасырда өмір сүрген тарихшы Рузбехан Исфаһанидің деректеріне қарағанда, казақ хандығында он үлыс болған, әр ұлыстың жан саны — жүз мың адам. Бүл Мұхаммед Хайдар Дулатидың казак хандығының жан саны бір млн. адам деген дерегіне сай келеді1. Ұлыстырды хан тұкымынан шыққан сүлтандар баскарды.
Хандар мұрагерлік жолымен қойылды: хан елсе, орнына аға-інілері не ер жеткен баласы отырды. Бірақ хан мұрагерлерінің таққа отыруы сұлтандар мен ру-тайпа шон-жарлары өкілдерінің жиналысындагы "хан көтеру" деп атала-тын сайлаудан етуге тиісті болды. Олар оны хан болуға лайык деп ұйғарып, дәстүр бойынша ақ киізге отырғызып, хан көте-ру салты сақталды. Хан етіп тағайындайтын сұлтанның руы-ның ең беделді адамдары болашақ хан отырған ақ киіздің жан-жағынан ұстай көтеріп, үш рет "Хан! Хан! Хаи!" деп ай-ғайлаған. Хан отырған киіз шөпке тиген кезде, оны жугіріп жеткен топ көтеріп алып, киізге қайта түсіреді. Сонан соң так сиякты болған киізді қырық белікке бөліп жыртады.-Әрбір адам езінің хан тағайындау мерекесіне катысқанының белгісі ретінде естелікке жыртып алып кетуге тырысатын. Бұл ғүрып мерекемен басталып, кеп күндік базарлы тойға ұласатын
Енді XV—XVI ғасырларда Қазақ хандығы тарихында хан-дықтың құрылуы мен күшеюіне тікелей араласып, өз үлесін косқан және жоғарғы қолбасшы ретінде елді сыртқы жаулар-дан қорғауда нәтижелі соғыс жургізген хандарға жеке-жеке токталайық. Олар хандықтың батысында ноғай мырзалары-мен, оңтүстігінде шайбанилық сұлтандармен үзаққа созылған күресті бастан кешіреді. Солардың ішінде Керей мен Жәнібек, Бұрындық, Қасым, Хақназар, Тәуекел хандар ха-лыққа кең танымал болды. Оларцай болмаса да, Мамаш, Та-қыр, Бұйдаш, Тоғым, Шыгай хандар есімі де бізге жақсы та-ныс. Қазақ хандығы қүрылғаннан кейінгі алғашқы саяси даму кезеңі тікелей осы хандардың есімімен байланысты.
Қазақ хандары елді сыртқы жаулардан қорғауда, әскери күш-куатты негізінен дипломатиялық келісіммен нығайтуға ұмтылды. Бірінші хан хандық билікке шамамен 1465—66 жыл-дары отырған.
Жәнібек ханның билігі 6-7 жылға созылды. Онын тұсында хандық тарихында үлкен маңызға ие бірнеше оқиға болды. Біріншісі — 1469 жылғы Эбілқайыр ханның Қазак хандығына жасаған жорығы сәтсіз аяқталын, ханның өзі қайтыс болды. Бүл жағдай "кешпелі өзбектер" мемлекетінін толық күйреуінің басталуын тездегті. Екіншісі - Дешті Қыпшакта шайбанилык әулет билігінің жойылуы. Шайбанилар әулетінің билігі ездігінен жойылмады, оны жойды. Жойған-дардың ішінде Сібір хандығы, ноғай мырзалары, Алтын Орда хандығы, Хорезм хандығы және Жәнібек хан баскарған Қазақ хандыгы болды. Жәнібек ханның аткарған тарихи релі осы жерде көрінді.
Кезінде Керей ханның айтқан "Аллатағала сәтін салған күні батысқа — Туркістанға жол журуіміз керек" деген өсиетін іске асырып, Жәнібек хан Қаіақ хандығының билігін Дешті Қыпшаққа толық жургізе бастады. Бұл кез — 1472-1473 жылдар болатын, яғни Қазақ хандығының толық, дер-бес, жеке ел ретінде өмір суре басгаған жылдары.

Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар.
1. Қазақ хандарының әскери жорықтары?
2. Қазақ хандығының нығаюы?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№15 Тақырып: Қазақ хандарының жалпыға бірдей әскери міндет және әскери өнердің дамуы.
Дәріс мақсаты: Қазақ хандарының жалпыға бірдей әскери міндет және әскери өнердің дамуы жайлы түсіндіру және мәлімет беру.

Қарастырылған сұрақтар:
1. Қазақ хандарының жалпыға бірдей әскери міндет және әскери өнердің дамуы?
2. Қазақ хандарының билік жүргізген мерзімдері?

Дәріс.
Түркі елдерінде ер адамның басты міндеті отбасын қорғау мен мал-мүлікті сақтау жене с-оғыска катысу еді. Көшпенділердің өмірінде өскери дастүрдін үлкен маңызы болды: әскери бағыныштылық — дала ережелерінің ең басты, маңызды тармағы. Дала түрғындары, негізінен, қаруланған адамдар болды. -Мейлі аңға шықсын, мейлі көңіл көтеруге, серуенге барсын, ешқашан садақ, жебе және канжарсыз жүрмеген. Қаруланып жүру тек кана занды хұқық емес, со-нымен қатар міндет болып табылады. Мысалы, халықтық жи-налыста карусыз адамнын дауысы есепке алынбады, кішілер оған құрметтеп орын бермеді1.
Қазақтардын тұракты өскері көп болмады, ру-тайпалык жасактар керек кезінде тез жиналып отырды. Ру - тайпалық жасақтардың өзін-өзі баскаратын әскери бірліті болды. Оның , басшысы ру басшысы болып есептелді. Әрбір әскерй жасақ-тың өз танбасЫ' мен ұраны болды. Осындай бір-біріне тәуелсіз жасақтардың бірқатар бөлімдері ұлыстық жауынгерлер санын кұрады. Үлыс басшысы ұлыс әскерінің басшысы болып табы-лады. Оның өз туы, өз ұраны болды. Хан біріккен әскердін жоғарғы колбасшысы болып, жауынгерлік құраманы жеке-дара басқарды. Хандар өз өміріне төнген кауіп пен қиындық-тарды жауынгерлермен бірге көрді. Бұл жерде Қасым хан мен Бұрындық ханның соғыста жаралы болуын, Хақназар хан мен Мамаш, Әбілкайыр хандардьін ұрыста каза табуы және Тәуе-кел ханның шайбанилерге карсы жүргізілген 1598 жылғы жорықта жаралануы мысал бола алады.
Қазак ханда"рының мемлекетінде жалпыға бірдей әскери міндет енгізгендіктен, олардын саны өте көп болған.
Мырза Мүхаммед Хайдар Дулатидің "Тарих-ир-Рашиди" шығармасында Қасым ханнын Әндіжанға бет алганда әскер құрамында үш жүз мың (300000) адам болған"3, Махмүд ибн Уәлидің "Бахр-әс-Асрар фи-Манакиб-әл-Ахиар" ("Қайы-рымды адамдардың жоғарғы қасиеттері жөніндегі қүпиялар теңізі") шығармасында: "Қасым ханның Дешті Қыпшақуәла-ятындағы армиясында екі жүз мыңнан (200000) астам атты әскер болды", — делінген.
Қасым хан Шайбани ханмен көп соғысты.
1598 жылы Тәуекел ханның Маураннаһрға жүргізген
жорығында, әскер қолының құрамында өз казақтарымен
бірге "Ташкент пен Түркістанның сұлтандары, қыргыздар
мен кыпшақтар" болғаны айтылады. Осы жорықта Қазак
хандығының әскер саны 90—100 мың адам болға. Махмуд
ибн Уөлидін айтуынша, Қазақ ханы Тұрсын, Мұхаммед,
Аштар ханид Иманқұл ханға қарсы 100 мың әскер шығар-
ған, онын ішінде 10 мыңы қырғыз тайпалық жасағын
кұрғандар.
Бұл кезде жауынгерлік ерлік жоғары бағаланды, кім бәрінен көп "бас шауып, қан төксе", сол көшпелі лемлекетге үлкен құрметке ие болды. Соғыстағы жеке ерлігі ушін, соғыс қимылдарын ұтымды басқара білгені үшін құрметті батырға баһадур2 атағы берілген. Ерекше шабуылдарға, ұрыс даласы-нын көп реткі батырларына, XV ғасырдағы деректің куәлан-дыруынша, толыбатыр (толыбаһадур — толық батыр, яғни шексіз қайсарлық) деген атак берілген. "Батыр" сезі атак ретінде жауынгер есіміне қосылады.
Мүндай құрметті атакты өзінің жауынгерлік ерлігі үшін кез келген көшпелі жауынгер ала алады (ол катардағы жау-ынгер немесе бекзада, сұлтан болуы да мүмкін). Кене жазба-ларға карағанда, қазак ханы Тәуке де, Абылай да батыр атан-ған.
Жауынгерлік заманда қазақтардың әскери қызметінің езіндік ерекшелігі: әскери міндет, бағыныштылық — дала ережелерінін басты әрі маңыздысы болды,
Қазақ хавдарының әскері, негізінен, атты әскер болған. Атты әскер ауыр, орта, жеңіл больщ белінген. Үрыртарда бұл әсісер тобы шешуші рел атқарып, жекпе-жек шайқастарда пайдаланылған. Түркі елдерінде жеңіл түрі кең дамыған. Олардың атты өскерінде шалымдылық пен айлакерлік өте жо-ғарыболған.
Кешпенділердің кез келген жауынгерліқ жорығы атпен байланысты болып келеді. Қазақ хаңдары XV—XVII ғасыр-ларда арнаулы аттЫ Жасақ ұстаған. ОларДьің құрамы жаугёршілік заманда 3000-нан 5000-ға дейін Жёткен. Қазак атты жасақтары жазда жиналып, қысқа қарай хаңды қорғай-тын азғана сарбаздан басқасы тарап кетіп отырған.
Тұрақты әскері жоқ Қазақ қауымында ерекше жағдайда жасақталған қалың қолды с а р б а з (парсыша: басшыға еруші) деп атағам. Олардыжүз басы, мың басы, алжалпы әскерді сардар басқарған5
Аддыңғы әскер легін жау коріп қалса, оған жақындап ба-рып, садакден бірнеше рет агқаи, Жау сескенбесе, оны алдау үшін кейін шегініп, негізгі әскердің торуылына ілестірін кел-ген, сөйтіп, қоршауға түсірген. Егер жаудың күші аса басым екеніне көзі жетсе, одан бір немесе екі күндік жерге қаша шегініп кетіп, басқа жасырын жолға түсіріп, горуылдай жүріп, қырғынға ұшыратқан. Егер бұл әдіспен ала алмаса, он-он екі күндік жерге шегініп кетіп, қауідсіз бекіністі жерге ор-наласып алып, бөлшектеніп жеткен жауды жеңу амалын тап-қан. Әскердің саны аздық етсе, әйелдер мен бозбалаларды жөне адам кескініндегі қуыршақтарды атқа қондыру арқылы жауға көп етіп көрееткен. Бұл өдіс әдетте қарсыласына үрей туғызады. Егер жаулары басым түссе, олар жауларына қуалауға жол берген.- Бір-бірінрн бөлінген кезде іздеріне түсіп қуа жүріп, майдандағыдан бетер қырғынға ұшыратқан.

Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар.
1. Қазақ хандарының жалпыға бірдей әскери міндет?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998

Тәжірибелік сағаттар.
1. Тақырып: Сақтардың парсы патшасы Кирді жеңуі мен сақтардың мекендеген жерлері.
Біздің заманымызға дейінгі Х-Ү ғасырларда Кіндік Азия мен Қазақстаң аумағында, Хуанхэ, Ертіс жене Дунайға дейінгі аралықта парсыларша "сақ", грекше "скиф" деген атпен белгілі болған түркі тілдес тайпалар тұрған.
Хуанхэ мен Дунай өзендері аралықтарьндағы қазбалардан шыққан сақтарға (скифтерге) тән қару-жараұ, ат жабдықтары, аң стиліндегі киім-кешектері б.з.д. X—V ғғ. дейін ортак мәдениеттің осы атаумен аталуына себеп болды, ол мәдениет б.з.д. III ғасырға дейін өмір сүрді. Сақтардың ескі зираттары, оның ішінде патшалардың топтануы Талас, Іле, Шу жағалауларында, Қырғыз және Жоңғар Алатауының таулы бөктерлерінде, Кеген мен Нарынқолдың таулы аймақтарында орналасқан. Еділ мен Дунай аралығынан табылған ескертіштерді тарихшылардың зерттеулері мынаны көрсетеді б.з.д X -V ғасыр-ларда Орта Азия мен қазіргі Қазақстан даласын, парсы тарихшыларының айтуынша, сақ, грек тарихшыларының айтуынша "скиф" тайпалары мекендеген. Бұл, Хуанхэ мен Дунай аралығындағы баряық көшпелі тайпаларға төл атау еді.
Біздің қазірше білетініміз б.з.д. 454-425 жылдар арасын-
да сақтар туралы Геродот былай тұжырымдайды: "Парсылар
барлык скифтерді сақтар деп атаған". Орта Азия мен Қара
теңіз жағалауындағы көшпенділерді гректер скиф деп атаған
деп хабарланды.
Сонымен қазір белгілі болып отырғаңдай, - .сақ тайпалары Орта Азияда, қазіргі Қазақстан аумағында мекендеген және массагеттер деген атпен белгілі болған. Ал еуропалық сақтар Каспий мен Қара теңіз жағалауындағы алқаптарда, яғни қазіргі кездегі Венгрия, Румыния, Болгария мемлекеттері ор-наласқан аумақта өмір сүрген.
Геродот сақтарды олардың айналысқан кәсіптеріне қарай жіктеген: егінші сақтар Зеравшан, Әмудария, Сырдария, Іле, Днепр мен Бут өзендері жағалауларындағы өлкелерде өмір сүрсе, көшпеді сақтар Днепрдін. шығыс жағын мекендеді дейді.

2. Тақырып: Сақтардың қаруы және әскери өнері.
Әскери өнердің дамуында сақ жауынгерлерінің үлкен орны бар. Одардың соғыс жүргізу өнері мыңдаған жылдар бойы жаулары мен достарының назарын аудартып келді, әрі ежелгі құл иеленуші мемлекеттердің әскери өнерінің дамуына өзіндік әсерін тигізді. Ежелгі әскери теоретиктер сақтардың әскери өнерін зерттей келе, олардың ерекшеліктерін көрсетті және пайдалануға кеңес берді.
Сақтардың негізгі қаруы садақпен ұзын ңайза болды. Сақ садақтарьі екі серіппелі бөліктен тұрды, сыммен жалғастырыла тартылған қос мүйіз. Геродот айтқандай, сақтар садакты кеудесіне емес, иығына қойып атқан, олар оң иыққа да, сол иыққа да қойьп ата беретін болган. Сақ жауынгері ол атты садақшы. Авдиевтің айтуынша, оның күші - "жебеде, қорамсақта және болдыруды білмейтін жүйрік атта". Сақтардың қорғаныс құралдары қалқан,сауыт, бас киім еді. Қалқан шағын ғана болды, теріден жасалды. Сауыт алғашында мыстан, кейіннен темірден жасалды, денеге тиіп тұрды, бірақ жауынгердің қимыл - қозғалысына қедергі жасамады. Сақ әскерлері жеке - жеке топтаң (рулық топ) тұрды. Бірнеше отряд тосқауыл жасау үшін алдыға жіберілді және бұларды қолдау үшін қосымша күш жүмсалды. Негізгі
мақсат майданнын тұтастығын бұзу болды. Ұрыс шебін атты әскер құрады.
Сақтар негізінен, өз жауын күшпен емес, айламен алды. Соғыс әдетте, күтпеген жерден шабуыл жасау түрінде басталып отырды. Тұтқиылдан шабуыл жасап, жауының есін жиғызбастан арғы жағына өте шығуға ұмтылды ңемесе өтірік шегініп, қапыда қарсы шабуыл жасады. Соғыс табысты өткен жағдайда -сақтар жауын толық талқаңдағанша қуалап, толык жойып жіберуге.ұмтылды. Ал жеңіліске ұшыраған жағдайда, айқасты өздерінің пайдасына шешілгенше жалғастыра берді. Сақтарда үнемі жайылым жетісппеді. Олардын күшін әлсіреткен ең басты көршілес тайпалар арасындағы қақтығыстар болды.

3. Тақырып: Сақтардың Александр Македонскиймен соғысы.
Арриан, Курций Квинт жоне Геродот еңбектерінде сақтардың Александр Македонский армиисымен екі жыл бойы соғыс жүргізгендігін баяндайды. Александр Македонский соғыста тізе бүктіре алмады..
Үш жарым жыл ішінде македондықтар парсы флотын талқандап, Огей мен Жерорта теңізіне орналасып алды. Парсылардың саяси экономикалық орталығы Ванмлон қаласын жаулап алды. Осы уақыт ішінде македон жауынгерлері сегіз мың шақырымнан астам қашықтықты басып өтті. Парсы патшалығы талқандалды, дегенмен өздерінің жеңісін баянды ету үшін македондықтарға Бактрия, Соғды және Хорезмді бағындыруға тура келді. Бұл далаларда көшпелі сақ-массагет тайпалары мекендеді Бактрия мен Согдиана аса маңызды сауда жолында тұрды Шығысқа үстемдік ету үшін македондықтарға міндетті түрдс осы аймақты бағындыруга тура келді. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін македондықтар тағы да уш жарым жыл уақыт соғысты.
Көктемде Македон әскерлері Әкбатанға қарай жылжып, 15 күннің ішінде мың щақырым жерді басып өтті де, Дарийдің соңғы байлығын басып алды. Македон атты әскері мен жеңіл қаруланған жаяу әскері парсы әскерлерін одан әрі қарай қуды. Көп ұзамай Дарийдің өлтірілгені белгілі болды. Содан соң македондықтар Соғдианаға - сақтарға басып кіріп, бостандық сүйгіш тайпалармен екі жылға созылған соғыс жүргізді.
Соғыстың бірінші кезеңінде - б.з.д. 329 ж. Македон жау-
ынгерлері Окс өзенінен өтті де, Мараканд (Самарқанд) кала-
сын басып алды. Бұдан кейін македондықтар Яқсарт өзеніне
жетіп, аса мықты қамал -Қала - соңғы Алекснвдрия (Ход-
жепт) қаласын салды.

4. Тақырып: Хұн империясындағы әскери өнердің дамуы және олардың жорықтары.
Хұн империясы ежелгі түркі мемлекеті болып саналады, Орыс ғалымы Н.А.Аристовтың айтуынша, б.з.д. III ғасырда хүндар түркіше сөйлеген. Кұн тайпаларына: қыпшақтар, қаңлылар (кангюйлер), үйсіндер және Жетісу бойынан ығыстырылған сақтар (қытайша: св) жатады. Хұндар жұртының жер аумағы үш бөлікке бөлінген.
Біріншісінің ішінде сюнгулар болды, олар біздің заманымызға дейінгі мыңжылдықтың ортасынан бастап, Хуанхэ өзенінін орта тұсы мен төменгі ағысындағьі - казіргі Қытай жерін және Орталық Азияның көп бөлігін қамтып, Шығыс Түркістаннан Оңтүстік Манчжурияға дейінгі аумақты алып жатты.
Хұндардың екінші бөлігі — біздің заманымызға дейінгі 1 мыңжылдықта сыртқы Монғолияда, солтүстік Манчжурияда түркі-монғол тілінде аралас сейлеген сәнбилер. Кейіннен сәнбилер солтүстік Вэй әулетін құрған (386-534 жж.).
Үшіншісі - түркі тілінде сөйлеген тайпалар қоныстанған орта. Мұнда ішкі Монғолияда, Байқалда, Ордостан (Ордос - Қытайдағы өзен) Алтай, Тарбағатай, Жетісуға дейінгі жерлерді мекеңдеген хұн тайпалары қалыптаса бастайды..Бұл тайпаларда түркі тілінде сөйлеушілер көбірек болған, ал бұлар бұрынғы сақ тайпаларынын ұрпақтарымен көрші тұрған.
Хұн мемлекетінің құрылымы да катал иерархиялы болды. Б.з.д. У-ІУ ғасырларда жун (хұн) тайпасының әскери демократиясынан өсіп шыққан хұн державасы көршілес тайпа одактарымен және қытай патшалығымен соғыста әбден шыңдалды. Мұндай мемлекет тек әскери әкімшілік принциппен ұйымдастырылған, орталықтандырылған империяда ғана болуы мүмкін.

5. Тақырып: Түрік империясының әскери құрылымы мен соғыс өнері (V-VIII ғғ.).
Ұла далада түркі мемлекетінің, түркі тідінің қалыптасу дәуірінен дерек беретін Күлтегін ескерткішінде былай деп жазылады: "Әлемнің көгінде аспан, төменінде қоңыр жер пайда болғанда, осы екеуінің арасында адам баласы жаратылды. Адамзат баласынын, үстінен менің бабаларым Бумын қаған мен Истеми қаған билік жүргізді. Таққа отырған олар өз мемлекетін қорғап, Түркі заңдарын шығарып, оны бекітті".
Мұнда дүниенің төрт бұрышьш түгел өзіне табындырған алғашқы түркі қағандары билік құрған уакытымен байланысты суреттеледі.
Н.А.Аристов "Түркілердің бастапқы шығу тегі мен олардың ата жұрты туралы" деген мәселеде: ''Түркілердің негізгі үлкен тайпалары алғашында Алтайды мекендеген. Алтайдағы жер - су аттары көне түркі халық аңыздарына енуі бұған дәлел бола алады. Ежелгі түркі мемлекеті хұңдар империясы болып есептеледі", - дейді.
Орхон жазбалары бұған дәлел. Жекелеген түркі халықтары мен олардың тіршілік еткен мекені туралы толығырақ мәліметті біз IX—X ғасырлардағы араб географиясынан кездестіреміз. Осы географиялық әдебиетте "түркі" деген сөз халықтар тобы және олардың тілінің ортақ иесі ретінде керсетілген. "Түркі" сөзі (қытайша: "тукюе") б.з VI ғасырында бірінші рет (бір) көшпелі халықтың атауы ретінде пайда болды
Бұл ғасырда түркілер Монғолиядан және Қытайдың солтүстік шекарасынан Қара теңізге дейін созылып жатқан ұлы көшпелі империяның негізін қалады. Қытайлар Тумынь деп атаған (түркі жазбасында "Бумын") империяның негізін қалаушы тұлға 552 жылы дүние салды, оның ағасы Истеми (қытайша Шедеми) батысты жаулап алған, 576 жылға дейін өмір сүрғен. Бастапқыда ағалы - інілі екеуі бір-біріне тәуелсіз болған, қытайлар осыған сәйкес көшпелі империяларды солтүстік түркілердің мемлекеті және батыс түркілердің мемлекеті деп атаған. Осы ұлан - ғайыр аумақты мекендеген түркі тілдес ашина (түрік), қырғыз, үйсін, қаңлы, қарлұқ, оғыз (теле), қышпак т.б. тайпалар Түркі қағаңдығыньщ құрамына енді.
¥лы Түркі қағандығы өте қысқа мерзім ішінде Сары теңіз бен Қара теңіздің арасында жатқан тайлаларды біріктіріп, бір орталыққа қаратады - сол өлкені еркін жайлаған соғдылар Түрқі қағандығына қарсы тұра алмайды.
Бумын қаған мен Қара қағанның мұрагері Мүған қаған оңтүстік-батыс Манчжуриядағы монғолдың қидан тайпасы мен Енисейдегі қырғыздарды басып алу арқылы түркі елінін Орталық Азия мен Оңтүстік Сібірдегі билігін түпкілікті етеді. Қытай жазбалары бойынша шекарадан тыс жатқан көршілерінің бәрін тітіркентеді.
Қытай жылнамасында көрсетілген көне түркілердін мемлекеттік заңы негізгі ірі - ірі бес баптан тұрған:
-бап. Көтеріліс жасап, бүлік шығарған кісілерге өлім жазасы кесілсін (мемлекеттің бүтіндігін сақтау талабынан туған).
2-бап. Түркі бұдун (жұртының) мүддесін сатып, елге опасыздык еткендер өлім жазасына кесілсін.
3-бап. Қағанат ішінде жазықсыз кісіні өлтіргеңцер өлім жазасына кесілсін.
4-бап. Сәйгүлік атты ұрлаған кісіге өлім жазасы бұйырылсын. (Ат - қоғамның соғыс күші.)
5-бап. Ұрланған бағалы мүлік үшін он есе артық айьп төленсін.
Аз уақыт ішінде Түркі қағандығы мемлекеттің жеңісін сыртқы жаудан қорғай алатын тұрақты әскер құрды. Әскерге белгілі тәртіп бойынша ханның аға - інілері, балалары мұрагерлік жолмең басшылық етті. Қытайдың қазіргі солтустік - шығысындағы өлкелерінен бастап Қара теңізге дейінгі ұлан - байтақ өңірде Түркі қағандығы құрылып, басқару ордасы Орхон өзеніңің бойында орналасады. Монғолияны, Орта Азияны мекендеген түркі тілдес тайпалар мен ұлыстар Түркі қағандығына бағынады.

6. Тақырып: Түргеш қағандығы және оның Талас шайқасында Қытай армиясын жеңуі.
Батыс түркілерінің мемлекетін құрған түргеш тайпасыньш көсемі Уч-Элиг (Үш-Елік) Он оқ елінің бірлестігін қалпына келтіріп, жаңа мемлекетке Түргеш (690-766 жж.) атын берді.
699-704 жылдары түргештердің қолбасшысы Үш-Елік Батыс қағаңдықта орын тепкен басқа түркі тайпаларын ығыстырып, Шаш (Ташкент) пен Турфан және Бешбалыққа (Шығыс Түркістанда) дейін өз билігін орнатты.
Батыс Түркі қағандығы құлағаннан кейін түргештер тез арада күшейіп, тарих сахнасына шығуға талпынды. Түргештердің көсемі өз ұлыстарын біріктіріп, басқару жүйесін қалыптастырды. Өзіне қарасты елді әрқайсысында 7 000 - нан тұрғыны бар 20 әкімшілік аймаққа бөлді. Бүкіл ел он канат, сол қанат болып, екі үлкен ұлысқа бөлінеді. Түргеш қағандығының ұлы астанасы Суяб қаласында, кіші астанасы Іле өзені жағасындағы Койлық (Күнгіт) қаласында болды. Тань патшалығының көне деректеріне қарағанда, ол кезде түргештердің қоныстанған жері "Шығыс - солтүстікте Шығыс Түркі қағандығымен қанаттас, батыс-оңтүстікте Соғдылармен, ал шығыс - оңтүстікте Шаш аймағымен шекаралас болды.
Үш - Еліктің мақсаты Тань империясыл Жетісуға шабуыл жасаудан мүлде үміт үздіріп, қытайлық басшыларды бағындырып алу еді. Ашық даладағы ұрыс барысында қытайлар бас көтере алмастай талқандалып, Аньси басшысы Нью Шицзян 1708 жылы қаза тапты.
Үш-Еліктен кейінгі Түргеш қағаны Сұлу (Сүлік) аз уақыттың ішінде шаңырағы шайқала бастаған Түргеш қағандығын қалпьша келтірумен бірге, екі майданда бірдей соғысты. Оның бірі батыстағы мықты жауы арабтар еді. Арабтардын жеңілу көрмеген әскеріне 714—715 жж. Сұлу (Сүлік) әскері Сырдариядан бірнеше рет өте шабуылдап, бірнеше рет шегініп қайтты. Акыры арабтарға қарсы күрескен жергілікті халықтың көмегіне сүйеніп, оларды Мауараннаһрдан Әмудария мен Сырдария ортасындағы жерге куып шықты. Ал екінші майдан Қытай тарапынан шықты. Олар Батыс Түркі кағанындағы ру бектерін желіктіріп, Сұлуға карсы күш ретінде пайдалануды көздеді. Бірақ Қытайдың жымысқы саясатынан еш нәтиже шықпады.
Түркі халықтарының тарихында Талас жеңісі өте маңызды болып саналады және арабтар әскери шабуылын тоқтатып, Орта Азия, Қазақстан, ІІІығыс Түркістанға бейбіт жолмен ислам мәдениетінің таратылуы шешілді. Сары түргештер мен қара түргештер арасында таққа таласушылық қытай әскерін жеңгеннен соң да жалғаса берді, Ілмін қаған (753-756 жж.), Ата Боиша қаған (756-766 жж.) билік жүргізді, бірақ өзара қырқыс тоқтамады.
Түргештер өздерін осылай әлсіретіп біткен кезде, күшейіп келе жатқан қарлұқтар (түркі тектес) 766 жылы оларды жаулап алып, біржола тәуелді етті - билік қарлұқтардың қолына кешті. Түргеш қағандығы 704 жылдан 766 жылға дейін өмір сүрді.

7. Тақырып: Моңғол және татар атауларының қалыптасуы.
Шыңғыс хан империясының қарулы күштері мен соғыс өнеріне кіріспес бұрын "монғол" және "татар" деген сөздердің (халық атының) хатқа түсу тарихына тоқталайық.
Шыңғыс ханға дейін моңғол деген халық, ел, тіпті жеке
тайпа да болмаған. Байқал көлінің солтүстік - батысынан Ке-
руленге дейінгі аралықта өмір сүрген халықтарды қытайлық -
тар "татарлар" (жазылуы "тотар") деген. Олар өздерін "отыз
татар", "тоғыз татар" деген. Татарлар бірлескен үш үлкен
тайпаға бөлінген. Ол татар тайпалары VIII ғасырдағы түрік-орхон жазбаларында кездеседі. Сонымен, моңғолдар немесе сол кезде өздерін татар деп атаған халықтар көпке дейін тайпаларға бөлінді. Қытайлықтар бұл татарларды мәдени белгісіне қарай үш топқа бөледі: ақ татарлар; қара татарлар, аңшы татарлар.
1. Ақ татарлар қытай корғаны жанында, Оңтүстік Монғолияда тұрған. Оларға қытай-түрік мемлекеттік өркениеті ықпал етті.
4. Қара татарлар қазіргі Монғолияның үлкен бөлігін алып жатты. Олар түрік мәдениетті халықтардың ықпалында болды.
5. Монғолдар "орман халықтары" деп атаған аңшы татарлар қазіргі Забайкалье облысы мен солтүстік - батыс Монғолияда рулық жағдайда өмір сүрді.
Жоғарыда аталған қара татарлар мен аңшы татарлар
иелігінің шекарасында, Онынның Делуін бұлтақ деген
жерінде, шамамен 1115 жылы қара татар жанұясында Тему-
жин (Шыңғыс хан) дүниеге келеді. Ол кезде қазіргі Монғолия
жерінде көптеген ұсақ ру нояндары жеке - жеке ру мен тайпаларды билеп, өзара үнемі бақталас, алыс - жұлыспен келген. Бірін-бірі тонау, өлтіру ісі әдетке айналған.
Сонымен, ол кезде "татар" деген атпн түріктерді емес, кидандардың (қара кытайлардың) бір белігін атаған. Томсеннің айтуы бойынша, татарлар Байкал көлінін оңтүстік - батысынан Керуленге дейін өмір сүрген. Түріктер монғолдардың қазіргі жер аумағында өмір сүрген. Орхон жазбаларында Өтікен облысы түріктердің мекендеген жері делінген. Ал "қара татар" атанып жүрген халықтар осы түріктермен араласқан тайпалар.
Татарлардың кейбір бөлімдері түріктермен жакындасыл және батысқа қарай жылжып тұрған. Кейбір жасырын (құпия) жазбаларда Худут ал-алам (қараңыз: Туманский. Жаңа ашылған парсы географиясы. 121-бет) татарлар тугуз-гуздардан (ұйғырлардан) бөлінген делінген, ал Гордизиде (сонда, 82-бет) Ертіс жағалауьндағы қимақтардан бөлініп шықкан дейді". Кейбір шежірелерде 1203 ж. наймандар мен керейлер мемлекетін жеңгеннен соң, Темужин (Шыңғыс хан) өзін 1206 жылы тұңғыш рет Шьщғыс хан деп атады. Сол кезде Шыңғыс ханның өз гвардиясының түбірлі құрамы яғни онын билігінің негізгі тірегі құрылды. Әскердің негізі қара татарлар болды. Ол әскері "мың қол", ягаи мың адамнан құрылды. Шьңғыс ханның айтуынша, алғашында оған 13 мың кара татар отбасы (үй) бағынып, мың адам жинап берген. Енді Шьңғыс ханға табынған қара татарлар рулары Шыңғыс ханға мын адамнан әскер топтайтын болғандықтан, өздерің руларыньда атымен емес, топталған әскер атымен "мың қол" немесе "моңғол" деп атап қеткен. Сонымен, Шыңғыс хан заманынан қара татарларда "моңғол" деген ат қалыптасты, бірақ олардың арғы тегі татар аты жойылғаи жоқ. Олар өздерін монғол - татарлар-мыз деп жалғастыра берді

8. Тақырып: Шыңғысхан әскері мен саны.
Монғолдардың күші жөніндегі неғұрлым нақты деректерді
ХІУ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген нарсы тарихшысы Ра-
шид ад-Дин қалдырған. Ол Иранды билеген хулагидтердін
уәзірі болды да, бізге жетпеген монғол мәліметтерін пайда-
ланды. Ол Иран хандарының қазынасында сақталған "Алтын
дафтар" ("Алтын дәптер") деректеріне сүйенеді. Онын
мәліметі бойынша, Шыңғыс ханның өлер алдында (1227 ж.)
129 мың жауынгері болған. Бұл цифр 1240 жылы шыққан мон-
ғол эпосына қосымша дәлелденеді. Онда 1206 жылы Шыңғыс
ханның 95 мың әскері болды деп көрсетілген. Бұл мәліметтер
күмән келтірмейді, өйткені екеуінде әр мындықтар мьңбасы-
ның атымен қоса берілген. Ол туралы монғолдың "Құпия
шежіресінің" 202, 203 - тармақтарында: Ел-жұртты ұйымдас-
тырысқан ежелгі ер достарды туысын ноян етіп, қажымай күш
жұмсаған кайырымды жолдастарды мындық нояны болғызып,
уәлі сөзімді айтайын" деп жарлық етеді. Мындық нояндарын
тағайындаған өмірі: •
■ 1. Меңлік атай. 2. Боорчи. 3. Мухулай Гоуая. 4. Йлугай. 6. Жорчидай. 7. Хунан. 8. Хубилай. 9. Зэлмэ. 10. Тугэ. 11. Дэгэй. 12. Толун. 13. Үнгур.'14. Чулгэдэй. 15. Борохул. 16. Шигиху-туг. 17. Хучу. 18. Хохәчу. 19. Хоргасун. 20. Усун. 21. Хуйлдар. 22. Шилугөй. 23. Жңдай. 24. Тахай. 25. Цагаан гуа. 26. Алаг. 27. Сорхон-інара. 28. Булуган. 29. Харачар. 30. Хөхөчес. 31 Сүйхэту. 32. Ная. 33. Жунсу. 34. Хучхур. 35. Бала. 36. ОраНар-тай. 37. Дайр, 38. М-угэ. 39. Бужир. 40. Мүнгүүр. 41. Долоо-дой. 42. Бөрөн. 43. Худус. 44. Марал. 45. Жибгэ.'46. Юрүхан. 47. Хөхе. 48. Зэвэ. 49. Удутай. 50. Бала-Чэрби. 51. Хэтэ. 52. Сүбээдэй. 53. Мөнх. 54. Халжа. 55. Хурчахус. 56. Гэуги. 57. Бадай; 58. Хишйлиг. 59. Хэтэй. 60. Чаурхаи. 61. Хкнгиран. 62. Тогоон-төмөр. 63. Мэгэту. 64. Хадаан. 65. Мороха. 66. До-рибөхө. 67. Идухадай. 68. Ширахул. 69. Дауна. 70. Дамачи. 71. Хауран. 72. Алчи. 73. Тобсаха. 74. Тунхуйдай. 75. Тобуха. 76. Ажинай. 77. Түйдхэр. 78. Сачуур. 79. Жидэр. 80. Опар күйеу. 81. Хингиадай бұқа күйеу. 82. Хурил. 83; Ашиң күйеу. 84. Ха-лай күйеу. 85. Чигу күйеу. 86, 87, 88. Алчи күйеу, үш мын қоңырат. 89, 90. Буту күйеу, мың ихирэс. 91, 92,93; 94, 95 Он-гуудтық Алхушдигит хурй күйеу, бес мындық онгууд, орман жұртының сыртында, Монғолдың мыңдық нояндарын Чингис қаған тағайындағанда мыңдық нояндар 95 кісі болды.

9. Тақырып: Моңғол мемлекеті, оның қарулы күші және моңғол – түріктердің соғыс өнері.
Монғол тайпаларының қоғамдық даму ерекшелігіне карай, монғол соғыс өнерінің өзіндік сипаты болды.
Монғол тайпалары екі үлкен топқа жіктелді: орман таййпалары немесе аңшылар, дала тайпалары немесе мал өсірушілер. Аңшылар Байкал көлі жағалауында, Енисейдін жоғарғы жағы мен Ертіс бойында өмір сүрсе, малшы монғолдар Байкалдың оңтүстігіндегі таулы жайылымдардан Алтай тауының батыс сілемдеріне дейінгі аралықтағы жазық далаларда көшіп жүрді. Малшы-көшпенді тайпалардың саны мол болды, олар орта ғасыр тарихыңда маңызды рөл атқарды. Монғолдың "асыл сөздерінде" олар өздерін "киіз үйдегілер ұрпағы" деп атады.
XI—XIII ғасырларда монғолдардағы негізгі кәсібі аншылык пен мал шаруашылығы болды. "Олардың малы өте көп: түйе, сиыр, қой, ешкі және жылқы. Олардың малыныц көптігі сонша, біздің ойымызша, ондай мал бүкіл әлемде жоқ", — деп жазды Плано Карпини 1246 жылы монғолдарға барғаннан кейін.
Кейбір деректер бойынша, Монғолия жерінде алты мың жылдай бұрын, алғаш рет жылкы қолға үйретілген, жылқы үйірлері монғолдардың басты байлығы болып есептелді. Жылкы өте жоғары бағаланды, себебі далада жылқысыз іс бітіру мүмкін емес еді. "Кім аттан жығылса, - деді Шьщғыс хан, - ол қайтып шайқасқа кіре алмайды. Тіпті тұрып кеткен күннің өзінде, жаяу жүріп атты әскерді қалай жеңбекші?"
Көшпенді малшылар атты әскердің негізгі базасы болды. Монғолдардың әскери күші жылқы санымен анықталды. Негізгі міндеттері жылқыны аман сақтау болып табылады.
XI—-XIII ғасырларда монғолдар керуендермен - рулармен немесе ауылмен көшіп жүрді. Күрен - монғолдардың ру немесе тайпалық одағы. "Күреннің мәні, - деп жазады ежелті бір автор, - айналмалы дөңгелек болуында. Ежелгі уақытга белгілі бір тайпа бір жерге қоныстанғанда, дөңгелене орнала сатып болған. олардың ақсақалдары осы дөңгелектін орта тұсын мекендеген. Осыны олар күрен деп атаған. Қазіргі уақытта жау әскері жақындаған кезде бөтендерді арасына енгізбеу үшін осылай қоныстанады". Күренде бірнеше жүзден бірнеше мыңға дейін киіз үй болды.
Әскер ондыққа, жүздікке, мыңдыққа, он мыңдыққа (түмен) бөлінді. Оларды онбасы, жүзбасы-, мыңбасы ноян басқарды. Басшылар арнайы шатырлар, қосымша қару-жарақ, жылқы қорын ұстады. Шыңғыс хан қолбасыларды бейімділігіме қарай іріктеді: ақылдылар мен батылдарға әскер басқартты, шаруаға бейімділерге әскери жүк керуендері мен малды тапсырды.
Негізгі әскері атты әскер болды. Олар ауыр қару - жарақты және жеңіл қару-жарақты болып бөлінді. Ауыр қару-жарақты атты әскер жаудың негізгі күшімен шайқасты. Ал жеңіл қару-жарақты атты әскер күзет және барылау қызметтерін атқарды. Олар шайқас кезінде жауды жебенін астына алды. Монғолдар ат үстінен садақ тартудың шебері болды. Жеңіл қару - жарақты атты әскер жаудың соңына түскенде үлкен рөл атқарды. Атты әскер қосымша көп жылқы ұстады, мұның өзі олардың ұзақ қашықтыққа тез жетуіне көмектесті. Монғол әскерінің негізгі ерекшелігі арбалы жүк ұстамауында болды. Тек хан мен аса жоғары дәрежелі ақсуйектер ғана арбаны пайдаланды. Монғолдардың негізгі қару - жарағы садақ болды, ол ерекше бояумен боялды. Бұл бояу садақты дымқылданудан және қаңсып қалудан сақтады. Әрбір жауынгер бірнеше садақ және жебе салынған қорамсақ ұстады. Бұған қосымша ұшы темір найзасы болды. Онымен жауды аттан құлатты. Қисық қылышы, темірмен айқышталған бас киімі болды, ұзын сүңгі ұстады. Бұған қосымша жауынгерлер ұзын арқан ұстады, оны соғыста және аң аулағанда пайдаланды.

10. Тақырып: Моңғол – түріктердің Еуропаға жорығы. Моңғол – түріктердің соғыс өнері. Моңғол – түрік әскерінің барлау ісі және қарсыластарына іріткі ұйымдастыру тәсілдері.
Монғолдар 1194-1206 жж. аралығында ІІІыңғыс ханнын басшылығымен Жапон теңізі мен Сары теңізден Ертіс өзеніне дейінгі аралықты, Сібірдің оңтүстігін, Қытай мен Манчжурияны басып алды. Осыдан олар Орта Азияға шабуыл жасап, Хорезм мемлекетін бағындырды. Сүбедей басқарған монғолдын аса күшті отряды Кавказға жетіп, Грузия мен Арменияны басып адды.
Әр елді басып алған сайын Шыңғыс хан басып алған жерлерінде халык санағын жүргізуді, егіннен түскен өнімнін оннан бірін, әр жүз бас малдан бір мал салық салуды өз щенеуніктеріне тапсырып отырды. Салық жинауда сол елдін ақсүйектерінің көмегіне сүйенді, оларға да салықтан үлес беріліп отырды. Сөйтіп, монғолдар жергілікті халық арасынан өздеріне тірек тапты.
Монғолдар Нючжей имиериясына (Солтүстік Қытай) салық төлеп тұрды. Бірақ 1210 жылы Шыңғыс хан салық төлеуден бас тартып, өз тайналарына Қытаймен соғысуға дайындалуға бұйрық берді.
1211 жылы ол өзінің ұлдары Жошы, Шағатай, Үгідай (Үгедей, Оқтай) жене Толының қолбасшылығымен, кеп әскер ертіп жорыққа шықты. Гоби даласынан откен монғолдар Солтүстік Қытайға қарай жылжыды. 1215 жылы олар Пекинді талқандады. 1216 жылы олар Мояғолияға қайтып оралып, Орта Азияға жорық жасауға дайындала бастады.
Орта Азияда бұл кезде екі үлкен мемлекет - Қарахан - Найман мемлекеті мен Хорезм мемлекеті өмір сүрді. Бұл мемлекеттер әр түрлі тайпалардан тұрды. Тайпалар өзара діни ала ауыздыкта болды. Саяси ала ауыздық бұл мемлекеттердін әскери күшін әлсіретті.
Шыңғыс хан осы мемлекеттердің әлсіздігін пайдаланып, өзіне бағындырмакдш болды. 1218 жылы ол үлкен құрылтай щақырып, Хорезммен соғысу жөнінде шешім қабылдап, дайындық жұмыстарын белгіледі. Монғол-түріктердің негізгі стратегиялық іс-қимылы негізгі шайқастардан жалтарып кету болып табылады.
Монғол - түрік әскерлерінің тактикасында өзіне ғана тән көптеген ерекшеліктері болды: жақсы ұйымдастырылған әскери барлау, өз әскерлерін тактикалық жағынан белу, маневрді дұрыс ұйымдастыру, шайқасты басқара білу.
Монғол-түріктер өздерінің бүкіл өмірін әскери қызметке арнады. Олар өте жақсы атты садақшылар болды. Шайқаста олар тас ататын машиналарды, түтіндеткіштерді қолданды. Күндізгі ұрыста белгі ретінде ысқыратын жебелерді, ал түнде түрлі түсті фонарларды пайдаланды. "Ақылға сыймастай шапшаң, табаңды ері үнсіз олар тек бұйрық арқылы ғана қимыл жасайтын сияқты", — деп жазды сол кезде өмір сүрген біреу.
Монғол-түріктер қолбасы іріктеуге де аса үлкен мән берді. Қолбасыны тандағанда ең алдымен қойылатын талап: олардың шығу тегі, жасы, қызметі емес, жеке бас қасиеті, әскери бейімділігі, басқару қабілеті есепке алынып отырды. Сүбедей 25-ке толғанда, он мың әскерге басшылық жасады, өз өмірінде 82 шайқасты табысты өткізіп, 65-інде жеңіске жетті. Шыңғыс хан былай деді: "Алғырлар мен табандыларды әскер басқаратын бек қылдым, сенімділер мен ептілерді табыншы қылдым, табанды еместерді, жасықтарды мал бағуға жібердім...'"

11. Тақырып: Темірланның армиясы және оның соғыс өнері. Темірлан кезіндегі әскери өнердің дамуы.
Темірлан өзбектермен соғысу үшін қызу дайындық бастады. Ол түркмендерді өзбектерге қарсы үгіттеді. 1369 ж. Самарқандта халық көтерілісі болды. Темірлан қаланы басып алып, көтерілісшілерді талқаңдады да, өзбектерге қарсы соғыс бастады. Өзбектерді Тоғлұқтың ұлы басқарды. Оның жүз мыңдай әскері болды да, 80 мыны қамалдарда тұрды. Темірланның жасағында бар - жоғы 2 мындай адам болды. Өзбектердің күші бірікпегенін пайдаланып, Темірлан оларға бірнеше рет соққы берді 1370 жылға қарай өзбектер Сырдарияның ар жағына қарай шегінді. Темірлан Тоғлұқтың ұлы-ның атынан қамал басшыларына қамалдарын тастап, Сырдарияға щегінуге бұйрык берді. Осы қулықтың арқасында барлық қамалдар босатылды.
Темірлан өзін озбектердің құтқарушысы етіп көрсетуге тырысты. Сөйтіп 1370 ж. құрылтай шақырылып, онда бай және ақсүйек монғолдар Шьщғыс ханның тұқымы Қобыл - Шах Огланды хан етіп сайлады. Көп ұзамай Темірлан бұл ханды өлтіріп, өзін әмірші деп жариялады, Самарқан қаласын өзіне астана қылды. Содан кейін бірнеше әлсіз мемлекеттер жаулап алынды. Темірлан әскери басшылықта Шыңғыс хан мең түріктердің әскери тәжірибесін пайдаланды.
Өзінің Түркістанға таласуы кезінде үнемі қасыңда болған 313 адамның ішінең ол 100 адамды он басы, 100 адамды жүз басы, және 100 адамдымың басы етіп бекітті. Қалған - 13 адам жоғарғы қызметке ие болды. Басшы таңдауға үлкен мән берілді. "Таяқ пен қамшыдан билігі осал басшы басшы емес", — деді ол. Он басылар ондықтың ішінен іріктелді. Ал жүз басылар, мың басылар және одан жоғарғы басшылар жоғарыдан тағайындалды.
XIV ғ. түріктер, негізінен, Азияны жаулап алу саясатын жүргізді. 1371 жылы самарқандықтар Темірланның басшылығымен өзбектерге соққы берді. 1376 жылы ол ПІыңғыс ханның ұрпағы Тоқтамыстың қыпшақтарта хан болуына қолдау көрсетті.
1378 жылы Темірланды жақтаушылар Хорезмге қайта басып кіріп, оны жаулап алды. Одан кейін Ауғанстан басып алынды және Персия мен Кавказға шабуыл басталды. Содан соң Дербент-Тбилиси-Эрзерум бағытында шабуыл жасап, Грузияны басып алды. Грузин патшасы қолға түсті.
Грузиндердің Вардзия қамалы Темірлан әскеріне қатты қарсылық көрсетті. Қамалға тек үңгірде орналасқан арнайы есік арқылы ғана енуге болатын. Қамалды қорғаушылар үңгірге түскен жауларын жебе, тас, ыстық смоланың астына алды. Қамал жер асты жолдары арқылы Тмовги, Накалакеви, Ванис, Кваби қамалдарымен байііанысып жатты. Монғолдар бұл қамадды көрші таудан ұзын арқандар арқылы түсірілген қамал ұрғыш дөңбектердің күшімен алды. Темірлан әскерінде шабуылға инженерлік дайындық, жақсы жолға қойылды.
Темірлан басып альшған елдерден жүз елу мыңға Жуык
қолөнерші шеберді өз астанасы Самарқанға алып келді, онын
бұйрығы бойынша, қалада және қаланың сыртында көптеген
әсем сарайлар салынды. Сарайларда Темірланның жеңісті
жорықтары бейңелёңді...
1389 жылы Темірланның әскері Балқаш көлінің маңайына шабуыл жасады, ал 1391 жылы Тоқтамысқа қарсы жорық жасады. Тоқтамыс әскері Самара түбінде ауыр жеңіліске ұщырады.
1392-1398 жылдар аралығында Гтерсия мен Кавказды жаулап алу жалғастырылды. 1395 жылы Алтын Орда екінші рет талқандалды, сөйтіп, орыстардың тәуелсіз мемлекет құруына кәмектесті.
Темірлан әскерлерінің күші негізінен олардың рулық және тайпалық қатынастарында жатыр, бұл қатынастар ішкі бытыраңқылыққа ұшырағаң басқа елдерге қарағанда үлкен артыкшылыққа ие болды. (Орта Азиядан діни және тайпалық қақтығыстар, Еуропадағы феодалдық бытыраңқылық.) Саяси және әскери феодалдық бытыраңқылыққа бір орталыққа бағынған Темірлан мемлекеті қарсы тұрды. Бұл бытыраңқылық Темірланның оларға қарсы күресте ірі жеңістерге жетуіне себешпі болды.
Темірлан мемлекеті арабтар сияқты, ғылым мен техниканың жетістіктерін кеңінен пайдаланды. Олар қытайлардан тек техника алып қана қойғаң жоқ, оқ-дәріні уйреңді, бұған қоса әскери ғылымын да меңгерді. Темірланның өз қарсыластарынаң ең басты артықшылығы - олардың жеңіл атты әскерінің шапшаң қимылында.
Темірлан қолбасшыларыңың саясаты ең алдымен қарсыластарының ішкі қайшылықтарына қарсы бағытталды, халык пен үқімет арасындағы кедіспеушілік қарсыластарының қорғаныс күшін әлсіретіп жіберді.

12. Тақырып: Қазақ атауының хатқа түсуі.
Қазақ хандарының әскери жорықтары мен соғыс өнерін баяндауға кіріспес бұрын "қазақ" сөзінің шығуы мен қалыптасуына біраз тоқталып өткеніміз жөн болар деп есентейміз.
Қазақтың аты баяғыда хатқа түскен ежелгі халық екені жөнінде бізге бұлтартпас дерек ретінде нақты хабар жекізген еңбек Х-ХІ ғасырларда омір сүрген тәжік ақыны Фирдаусидін "Шаһнама" дастаны.
"Шаһнама" мөліметін зерігеп, шындыққа әлемнің көзін ашқан ғалым А.Вамбери.
Ол 1885 жылы "Түркі халықтарының этнологаясы мен этнографиясы атты неміс тілінде зерттеу - жазып, "қазақ" атауы ІХ-Х ғасырларда болғанын әдеби, тарихи деректермен дәлелдеп берді. Онда былай делінген: "Қазақ, қазақ деген ел Көк теңіздің (Арал теңізі) солтустігін мекеңдеп отырған кушті әрі кеп санды жұрт екендігі айтылады, Қазақтар Тұранның қастасы Иранды қоркытпақ болады".
В.В.Вельяминов - Зернов жинаған мәліметтерде "1356 жылы казақтар Мауераннаһрға шабуыл жасады" деген дерек бар. Осы автордың айтуынша: "Мұсылман әлемінде" деген газеттің 1911 жылғы шілденің 22-сіндегі 14-санында 1397 жылы Қырымның Литваға ауып барған татарлары өздерін казакпыз дегені туралы мәлімет келтіріледі3.
1185 жылы бір окиға туралы Лаврентьев жылнамасында мынадай дерек бар: "Они же половцы казаке рекуще — Пойдете по свою братью аль мы идем по свою братью к вам". Осыған орай, И.М.Карамзин аркылы жеткен мына бір мәліметті де ойда ұстаған жөн. Онтүстік орыс даласына монғолдар келгенге дейін "түрктер мен "берендейлер өздерін казақпыз" деп атаған.. Бұл черкеспіз, қазақпыз дегендер кейбір тарихшылар пайымдағандай, бір ұғым емес, керісінше қазак, черкес тайпаларының бұрыннан бірге өмір суріп келе жатқанын білдіретін егіз, қатар ұғым. Монғол шапқыншылығына дейін-ақ, торк пен берендейлер елдерін казақ деп, 1185 жылы қыпшақтар қазакша сөйлеген болса, ендеше монғол шапкыншылығына дейін-ак қыпшактар өздерін казақ қауымына коса бастаған.
Қазак атауы әуелі қыпшақтарға, сонан соң біртіндеп сол төңіректегі түркі тайпаларына жайылған да, XIV ғасырда Қырьш, Азов, Қазан шеңберіндегі қалың жұрт қазақ атана бастаған. Қазақтар туралы арнайы қалам тартқан, әсіресе, XIV ғасырдың авторы Ибн Рузбехан ИсфаҺани еді.
Бұл деректер "қазақ" деген халық бұрын болмағаң, түркілер мен монғолдардың арасынан шыққан, өткен-кеткені жоқ балаң халық деген, кұлақка өбден сіңісті ұғым-Ды өзгертеді жөне көне заманнан қалыптасқан халық екенімізге дәлел болады.
Сонымен, "қазақ" сөзінің, қазақ ұлтының қазак хандығы құрылғаннан көп бұрын белгілі болғанын көреміз. Қазақ аты кене дәуірде-ак алыс-жақын іргелес жұрттарға таньімал бол-ғаны ақиқат. Қазак хандығы өз есімін аспйннан алған жоқ, солардан алды, ол туралы деректемелердегі фактілер де жетерлік.

13. Тақырып: Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы.
XV ғасырдың ортасында қазақ хандығының кұрылуына себеп болған маңызды тарихи оқиғаның мөн-жайы мынадай болатын.
Тарихтан белгілі, Шыңғыс хан жаулап алған жерлерін төрт ұлына бөліп берді (Жошы, Шағатай, Үгедей, Толы). XIV ғасырдың екінші жартысында Жошының үлкен ұлы Орда-Еженнің жері Ак Орда екі аймакқа: батыс және шығысқа бөлінді. Шығыс аймакқа Қазақстанның оңтүстік, орталық және солтүтсік шығыс белігі енді1. Бүл хандықты бүрын Орыс ханнан бастап Ақ Орданың акырғы ханы Барақ ханға2 дейін Орда-Ежен үртіағы билеген еді. Орталығы Сыр езені еңіріндегі Сығанак қаласы болды.
Ал Батыс еңірге Аралдың солтүстігі, Еділ (Волга) езеніне дейінгі жерлер кірді. Ол жерде Әбілқайыр3 хандығы мён Но-ғай хандығы, кейіннен одағы қүрылды.
Әбілкайыр хан Барақ хан үрпақтарының ішкі қырқыстарын пайдаланып, 1428 жылы Ақ Орданың шығыс бөлігіне ез үстемдігін орнатты. 1446 жылы Әбілқайыр хан ез астанасын Сыр өңіріңдегі Сығанақ қаласына көшірді. Мемлекет Өзбек үлысы деп атадды. Шайбандық Әбілқайырды жақтаушы сұлтандардын. Сыр өңіріне көшіп келуі Орда-Ежеңцік сүлтандарға өте ауыр болды. Ең жаксы жайылымдар мен кыстаулардан айрылу Орда-Ежен сүлтандары үшін кеп қиындіылыққа ұшырау боліхы.
Сонан сон Керей мен Жәнібек сүлтан Әбілқайыр ханға бағыну мен мойынсұну шегінен шығып, Отанынан кетіп қалуды жен көрді1.
Әбілқайырдың 1456-57 жылдары калмактардан ойсырай жеңілуіне байланысты күшейе түскен бұкара халық наразы-лығын Әбілқайыр ханның дұшпандары — Шыңгыс әулетінен шыққан сүлтандар, Ақ Орда билеушілері Орыс хан мең Барақ ханның үрпақтары - Жәиібек пен Керей шебер пайдаланды. Олар казақ халкының жеке мемлекетін құру, саяси және мәдени-экономикалык тәуелсіздік алу жолындағы талабын ез қимылдарына арқау етті. Ол туралы "Таварих-и-гузида-и-Нусрат-намада"2 ("Женістер кітабының тандаулы тарихы"): "Сол заманда дұшпандык Әбілқайыр ханнын жүртында3 пай-да болды. Бұл жауяардың есімдері: Қажы Мүхаммед-Тархан-ның4 үлы Санидек және Кажы Мүхаммед ханның немересі, Махмұдек ханның ұлы Ибақ5, Барақ ханның үлдары6 Жәнібек пен Керей"7, -- дейді.
Ал Әбілкайырды тастап, кешіп келген Керей мен Жәнібекті Моғолстан ханы Есен-Бұқа хан аса кұрметпен қабылдап, өз иелігінің батыс жағынан Шу бойы мен Қозы-басы өнірін бөліп береді. Ёсен-Бұқаньщ Керей мен Жөнібекті бұлайша қарсы алуьіныңда өзіндік себебі бар еді. Бұл кезде ол ағасы Жүніспен' соғысып.жатқан. Осындай сындарлы шақта Керей мен Жәнібектің Моголстанға келуі Есен-Бүқа ханға көктен түскен жақсылыктай көрінді. Бұлардың бөлініп келуі, біріншіден, агасы Жүністі қолдап отырған Әбілқайыр ханнын күшін азайтса, екіншіден, Керей мен Жәнібек сұлтандардың соңынан - 'ерген батыр жауынгерлерін Жүніске және сол кезде Мо^олстанға қысым жасай бастаған ойраттарға қарсы нақтыпойтарыс берер әскери куш ретінде пайдалануға мүмкіндік туғызды. Сейтіп, Есен-Бұка ханның иелігі мен Жүніс ханның иелігі арасын-дағы жердең үлес алған Керей мен Жәнібек осында өз хан-дықтарын құрды. Осы бір қилы кезеңді тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати "Тарих-ир-Рашиди" атты еңбегінде былай көрсетеді: "Ол кезде Дешті Қыпшакты Әбілқайыр хан биледі. Ол Жошыәулетінен шыққан еұлтандарға күн керсетпеді. Нәтижесінде, Жәнібек пен Керей Моғолстанға кешіп барды. Есен-Бұқа хан оларды құшақ жая карсы алып, Мо:ролст,анның батыс шегіндеғі Щу мен Қозыбасы аймақта-рын берді. Олар барып орналасқан соң, Әбілқайыр хан дүние салды. Өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оньщ үлкен белігі Керей хан мен Жәнібек ханның кол астына көшіп кетті. Сейтіп олардың маңына жиналғаядардың саны 200 мыңға жетті.
Қазақ хандығын құру жолында Керей мен Жәнібек — екі ханның атқарған істерін бөле-жара айту мүмкін емес. Хан-дықтың құрылу кезеңіне қатысты аз ғана дерек мәліметерде екі ханды үнемі бірге айтады.

14. Тақырып: Қазақ хандарының әскери жорықтары және олардың қазақ мелекетін нығайтуға қосқан үлесі.
XVI ғасырда өмір сүрген тарихшы Рузбехан Исфаһанидің деректеріне қарағанда, казақ хандығында он үлыс болған, әр ұлыстың жан саны — жүз мың адам. Бүл Мұхаммед Хайдар Дулатидың казак хандығының жан саны бір млн. адам деген дерегіне сай келеді1. Ұлыстырды хан тұкымынан шыққан сүлтандар баскарды.
Хандар мұрагерлік жолымен қойылды: хан елсе, орнына аға-інілері не ер жеткен баласы отырды. Бірақ хан мұрагерлерінің таққа отыруы сұлтандар мен ру-тайпа шон-жарлары өкілдерінің жиналысындагы "хан көтеру" деп атала-тын сайлаудан етуге тиісті болды. Олар оны хан болуға лайык деп ұйғарып, дәстүр бойынша ақ киізге отырғызып, хан көте-ру салты сақталды. Хан етіп тағайындайтын сұлтанның руы-ның ең беделді адамдары болашақ хан отырған ақ киіздің жан-жағынан ұстай көтеріп, үш рет "Хан! Хан! Хаи!" деп ай-ғайлаған. Хан отырған киіз шөпке тиген кезде, оны жугіріп жеткен топ көтеріп алып, киізге қайта түсіреді. Сонан соң так сиякты болған киізді қырық белікке бөліп жыртады.-Әрбір адам езінің хан тағайындау мерекесіне катысқанының белгісі ретінде естелікке жыртып алып кетуге тырысатын. Бұл ғүрып мерекемен басталып, кеп күндік базарлы тойға ұласатын
Енді XV—XVI ғасырларда Қазақ хандығы тарихында хан-дықтың құрылуы мен күшеюіне тікелей араласып, өз үлесін косқан және жоғарғы қолбасшы ретінде елді сыртқы жаулар-дан қорғауда нәтижелі соғыс жургізген хандарға жеке-жеке токталайық. Олар хандықтың батысында ноғай мырзалары-мен, оңтүстігінде шайбанилық сұлтандармен үзаққа созылған күресті бастан кешіреді. Солардың ішінде Керей мен Жәнібек, Бұрындық, Қасым, Хақназар, Тәуекел хандар ха-лыққа кең танымал болды. Оларцай болмаса да, Мамаш, Та-қыр, Бұйдаш, Тоғым, Шыгай хандар есімі де бізге жақсы та-ныс. Қазақ хандығы қүрылғаннан кейінгі алғашқы саяси даму кезеңі тікелей осы хандардың есімімен байланысты.
Қазақ хандары елді сыртқы жаулардан қорғауда, әскери күш-куатты негізінен дипломатиялық келісіммен нығайтуға ұмтылды. Бірінші хан хандық билікке шамамен 1465—66 жыл-дары отырған.
Жәнібек ханның билігі 6-7 жылға созылды. Онын тұсын-да хандық тарихында үлкен маңызға ие бірнеше оқиға болды. Біріншісі — 1469 жылғы Эбілқайыр ханның Қазак хандығына жасаған жорығы сәтсіз аяқталын, ханның өзі қайтыс болды. Бүл жағдай "кешпелі өзбектер" мемлекетінін толық күйреуінің басталуын тездегті. Екіншісі - Дешті Қыпшакта шайбанилык әулет билігінің жойылуы. Шайбанилар әулетінің билігі ездігінен жойылмады, оны жойды. Жойған-дардың ішінде Сібір хандығы, ноғай мырзалары, Алтын Орда хандығы, Хорезм хандығы және Жәнібек хан баскарған Қазақ хандыгы болды. Жәнібек ханның аткарған тарихи релі осы жерде көрінді.
Кезінде Керей ханның айтқан "Аллатағала сәтін салған күні батысқа — Туркістанға жол журуіміз керек" деген өсиетін іске асырып, Жәнібек хан Қаіақ хандығының билігін Дешті Қыпшаққа толық жургізе бастады. Бұл кез — 1472-1473 жылдар болатын, яғни Қазақ хандығының толық, дер-бес, жеке ел ретінде өмір суре басгаған жылдары.

15. Тақырып: Қазақ хандарының жалпыға бірдей әскери міндет және әскери өнердің дамуы
Түркі елдерінде ер адамның басты міндеті отбасын қорғау мен мал-мүлікті сақтау жене с-оғыска катысу еді. Көшпенділердің өмірінде өскери дастүрдін үлкен маңызы болды: әскери бағыныштылық — дала ережелерінің ең басты, маңызды тармағы. Дала түрғындары, негізінен, қаруланған адамдар болды. -Мейлі аңға шықсын, мейлі көңіл көтеруге, серуенге барсын, ешқашан садақ, жебе және канжарсыз жүрмеген. Қаруланып жүру тек кана занды хұқық емес, со-нымен қатар міндет болып табылады. Мысалы, халықтық жи-налыста карусыз адамнын дауысы есепке алынбады, кішілер оған құрметтеп орын бермеді1.
Қазақтардын тұракты өскері көп болмады, ру-тайпалык жасактар керек кезінде тез жиналып отырды. Ру-тайпалық жасақтардың өзін-өзі баскаратын әскери бірліті болды. Оның , басшысы ру басшысы болып есептелді. Әрбір әскерй жасақ-тың өз танбасЫ' мен ұраны болды. Осындай бір-біріне тәуелсіз жасақтардың бірқатар бөлімдері ұлыстық жауынгерлер санын кұрады. Үлыс басшысы ұлыс әскерінің басшысы болып табы-лады. Оның өз туы, өз ұраны болды. Хан біріккен әскердін жоғарғы колбасшысы болып, жауынгерлік құраманы жеке-дара басқарды. Хандар өз өміріне төнген кауіп пен қиындық-тарды жауынгерлермен бірге көрді. Бұл жерде Қасым хан мен Бұрындық ханның соғыста жаралы болуын, Хақназар хан мен Мамаш, Әбілкайыр хандардьін ұрыста каза табуы және Тәуе-кел ханның шайбанилерге карсы жүргізілген 1598 жылғы жорықта жаралануы мысал бола алады.
Қазак ханда"рының мемлекетінде жалпыға бірдей әскери міндет енгізгендіктен, олардын саны өте көп болған.
Мырза Мүхаммед Хайдар Дулатидің "Тарих-ир-Рашиди" шығармасында Қасым ханнын Әндіжанға бет алганда әскер құрамында үш жүз мың (300000) адам болған"3, Махмүд ибн Уәлидің "Бахр-әс-Асрар фи-Манакиб-әл-Ахиар" ("Қайы-рымды адамдардың жоғарғы қасиеттері жөніндегі қүпиялар теңізі") шығармасында: "Қасым ханның Дешті Қыпшақуәла-ятындағы армиясында екі жүз мыңнан (200000) астам атты әскер болды", — делінген.
Қасым хан Шайбани ханмен көп соғысты.
1598 жылы Тәуекел ханның Маураннаһрға жүргізген
жорығында, әскер қолының құрамында өз казақтарымен
бірге "Ташкент пен Түркістанның сұлтандары, қыргыздар
мен кыпшақтар" болғаны айтылады. Осы жорықта Қазак
хандығының әскер саны 90—100 мың адам болға. Махмуд
ибн Уөлидін айтуынша, Қазақ ханы Тұрсын, Мұхаммед,
Аштар ханид Иманқұл ханға қарсы 100 мың әскер шығар-
ған, онын ішінде 10 мыңы қырғыз тайпалық жасағын
кұрғандар.
Бұл кезде жауынгерлік ерлік жоғары бағаланды, кім бәрінен көп "бас шауып, қан төксе", сол көшпелі лемлекетге үлкен құрметке ие болды. Соғыстағы жеке ерлігі ушін, соғыс қимылдарын ұтымды басқара білгені үшін құрметті батырға баһадур атағы берілген. Ерекше шабуылдарға, ұрыс даласы-нын көп реткі батырларына, XV ғасырдағы деректің куәлан-дыруынша, толыбатыр (толыбаһадур — толық батыр, яғни шексіз қайсарлық) деген атак берілген. "Батыр" сезі атак ретінде жауынгер есіміне қосылады.
Мүндай құрметті атакты өзінің жауынгерлік ерлігі үшін кез келген көшпелі жауынгер ала алады (ол катардағы жау-ынгер немесе бекзада, сұлтан болуы да мүмкін). Кене жазба-ларға карағанда, қазак ханы Тәуке де, Абылай да батыр атан-ған.
Жауынгерлік заманда қазақтардың әскери қызметінің езіндік ерекшелігі: әскери міндет, бағыныштылық — дала ережелерінін басты әрі маңыздысы болды.
Қазақ хандарының әскері, негізінен, атты әскер болған. Атты әскер ауыр, орта, жеңіл больщ белінген. Үрыртарда бұл әсісер тобы шешуші рел атқарып, жекпе-жек шайқастарда пайдаланылған. Түркі елдерінде жеңіл түрі кең дамыған. Олардың атты өскерінде шалымдылық пен айлакерлік өте жо-ғарыболған.
Кешпенділердің кез келген жауынгерліқ жорығы атпен байланысты болып келеді. Қазақ хаңдары XV—XVII ғасыр-ларда арнаулы аттЫ Жасақ ұстаған. ОларДьің құрамы жаугёршілік заманда 3000-нан 5000-ға дейін Жёткен. Қазак атты жасақтары жазда жиналып, қысқа қарай хаңды қорғай-тын азғана сарбаздан басқасы тарап кетіп отырған.
Тұрақты әскері жоқ Қазақ қауымында ерекше жағдайда жасақталған қалың қолды с а р б а з (парсыша: басшыға еруші) деп атағам. Олардыжүз басы, мың басы, алжалпы әскерді сардар басқарған5
Аддыңғы әскер легін жау коріп қалса, оған жақындап ба-рып, садакден бірнеше рет агқаи, Жау сескенбесе, оны алдау үшін кейін шегініп, негізгі әскердің торуылына ілестірін кел-ген, сөйтіп, қоршауға түсірген. Егер жаудың күші аса басым екеніне көзі жетсе, одан бір немесе екі күндік жерге қаша шегініп кетіп, басқа жасырын жолға түсіріп, горуылдай жүріп, қырғынға ұшыратқан. Егер бұл әдіспен ала алмаса, он-он екі күндік жерге шегініп кетіп, қауідсіз бекіністі жерге ор-наласып алып, бөлшектеніп жеткен жауды жеңу амалын тап-қан. Әскердің саны аздық етсе, әйелдер мен бозбалаларды жөне адам кескініндегі қуыршақтарды атқа қондыру арқылы жауға көп етіп көрееткен. Бұл өдіс әдетте қарсыласына үрей туғызады. Егер жаулары басым түссе, олар жауларына қуалауға жол берген.- Бір-бірінрн бөлінген кезде іздеріне түсіп қуа жүріп, майдандағыдан бетер қырғынға ұшыратқан.
ОЖСӨЖ тапсырмаларын орындау және өткізу кестесі.
5 – семестр
№
Тақырып
Пәннің мақсаты мен мазмұны
Ұсынылатын әдебиеттер негізіқосымша
Ұпай
Жұмыстың тапсырым мерзімі
Бақылау формасы.
1
Сақтардың мекендеген жерлері

Түсіндіру
[1,2,3,4,5]
[1,2,3,4]
0,5
1 апта
Жазбаша
2
Сақтардың қаруы және әскери өнері.
Айтып беру
[1,2,4,5]
[1,2]
0,5
2 апта
Реферат
3
Сақтардың Александр Македонскиймен соғысы.

Тарихи деректер арқылы түсіндіру.
[1,2,4][1,2]
0,5
3 апта
Ауызша
4
Хұн империясындағы әскери өнердің дамуы және олардың жорықтары.
Әскери өнердің дамуына қысқаша шолу.
[1,2,3,4,5,6,7]
[1,2]
0,5
4 апта
Реферат

5
Түрік империясының әскери құрылымы мен соғыс өнері (V-VIII ғғ.).
Тақырыптың өзіндік сипаты мен мәнін түсіндіру.
[1,2,4][1,2]
0,5
5 апта
Баяндама
6
Түргеш қағандығы және оның Талас шайқасында Қытай армиясын жеңуі.
Айтып беру.
[1,2,3,4,5,6,7]
[1,2]
0,5
6 апта
Конспект
7
Моңғол және татар атауларының қалыптасуы.
Тарихи деректерге сүйене отырып түсіндіру.
[1,2,4,]
[1,2,4,5]
0,5
7 апта
Тест
8
Шыңғысхан әскері мен саны.
Тарихи деректер арқылы түсіндіру.
[1,2,4,5]
[1,2]
0,5
8 апта
Реферат
9
Моңғол мемлекеті, оның қарулы күші және моңғол – түріктердің соғыс өнері.
Тарихи деректер арқылы түсіндіру.
[1,2,4]
[1,2,4,5]
0,5
9 апта
Конспект
10
Моңғол – түріктердің Еуропаға жорығы. Моңғол – түріктердің соғыс өнері. Моңғол – түрік әскерінің барлау ісі және қарсыластарына іріткі ұйымдастыру.
Тарихи деректерге сүйене отырып моңғол – түріктердің жорықтарын талқылау.
[1,2,4,7]
[1,2,4,5]
0,5
10 апта
Баяндама
11
Темірланның армиясы және оның соғыс өнері. Темірлан кезіндегі әскери өнердің дамуы.
Темірлан армиясы жайлы түсінік.
[1,2,4,6,7]
[1,2,4,5]
0,5
11 апта
Реферат
12
Қазақ атауының хатқа түсуі.
Қазақ атауының хатқа түсуі жайлы түсінік беру.
[1,2,4,5,6]
[1,2,3]
0,5

12 апта

Реферат

13
Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы.
Тақырыптың өзіндік сипаты мен мәнін түсіндіру.
[1,2,4,6,7]
[1,2,4,5]
0,5
13 апта
Баяндама
14

Қазақ хандарының әскери жорықтары және олардың қазақ мелекетін нығайтуға қосқан үлесі.
Тарихи деректер арқылы түсіндіру.
[1,2,4,5,6]
[1,2,3]
0,5
14 апта

Тест
15

Қазақ хандарының жалпыға бірдей әскери міндет және әскери өнердің дамуы.
Қазақ хандығының дамуы жайлы түсінік беру.

[1,2,3,4,5,6,7]
[1,2]

0,5

15 апта

Жазбаша

СОӨЖ тапсырмасын орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар.

№1 Кіріспе Сақтар және олардың мекендеген жерлері
Сабақтың мақсаты: Сақтар және олардың мекендеген жерлері жайлы түсінік беру.
Сұрақтар: Сақ атауының пайда болуы, мекендеген жерлері?
Есеп беру түрі: Жазбаша
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№2 Сақтардың қаруы және әскери өнері.
Сабақтың мақсаты: Сақтардың қаруы және әскери өнері туралы түсініктерін жетілдіру.
Сұрақтар: Сақтардың қаруы мен әскери өнерінің дамуы?
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 3
Сабақтың мақсаты: Сақтардың Александр Македонскиймен соғысы.
Сұрақтар: А.Македонскийдің сақтармен және басқа тайпалармен соғысы?
Есеп беру түрі: Ауызша
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 4 Хұн империясындағы әскери өнердің дамуы және олардың жорықтары
Сабақтың мақсаты: Хұн империясындағы әскери өнердің дамуы және олардың жорықтары туралы мәліметтер беру.
Сұрақтар:
1. Хұн империясындағы әскери өнердің дамуы.
2. Хұн империясының жасаған жорықтары?
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 5 Түрік империясының әскери құрылымы мен соғыс өнері (V-VIII ғғ.).
Сабақтың мақсаты: Түрік империясының әскери құрылымы мен соғыс өнері (V-VIII ғғ.) туралы айтып беру.
Сұрақтар: Түрік империясының әскери құрылымы мен соғыс өнерінің дамуы (V-VIII ғғ.).
Есеп беру түрі: Баяндама
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 6 Түргеш қағандығы және оның Талас шайқасында Қытай армиясын жеңуі.
Сабақтың мақсаты: Түргеш қағандығы және оның Талас шайқасында Қытай армиясын жеңуі жайлы мәліметтер беру.
Сұрақтар: 1. Түргеш қағандығының құрылуы?
2. Түргеш қағандығының Қытай армиясымен соғысы?
3. Түргеш қағандығының қағандары?
Есеп беру түрі: Конспект
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 7 Моңғол және татар атауларының қалыптасуы.
Сабақтың мақсаты: Моңғол және татар атауларының қалыптасуы жайлы түсіндіру.
Сұрақтар: Моңғол және татар тайпаларының қалыптасу тарихы?
Есеп беру түрі: Тест
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 8 Шыңғысхан әскері мен саны.
Сабақтың мақсаты: Шыңғысхан әскері мен саны саны жайлы студенттерге мәлімет беру.
Сұрақтар: Шыңғысхан әскерінің жүздікке, мыңдыққа бөлінуі және оларды басқаратындар?
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 9 Моңғол мемлекеті, оның қарулы күші және моңғол – түріктердің соғыс өнері.
Сабақтың мақсаты: Моңғол мемлекеті, оның қарулы күші және моңғол – түріктердің соғыс өнері туралы мәлімет беру.
Сұрақтар: Моңғол мемлекетінің құрылуы?
Оның қарулы күші және соғыс өнері?
Есеп беру түрі: Конспект
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 10 Моңғол – түріктердің Еуропаға жорығы. Моңғол – түріктердің соғыс өнері. Моңғол – түрік әскерінің барлау ісі және қарсыластарына іріткі ұйымдастыру тәсілдері.
Сабақтың мақсаты: Моңғол – түріктердің Еуропаға жорығы. Моңғол – түріктердің соғыс өнері. Моңғол – түрік әскерінің барлау ісі және қарсыластарына іріткі ұйымдастыру тәсілдері жайлы мәлімет беру..
Сұрақтар: 1. Моңғол – түріктердің Еуропаға жорығы.
2. Моңғол – түріктердің соғыс өнері. Моңғол – түрік әскерінің барлау ісі және қарсыластарына іріткі ұйымдастыру тәсілдері.
Есеп беру түрі: Баяндама
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 11 Темірланның армиясы және оның соғыс өнері. Темірлан кезіндегі әскери өнердің дамуы.
Сабақтың мақсаты: Темірланның армиясы және оның соғыс өнері. Темірлан кезіндегі әскери өнердің дамуы туралы түсіндіру.
Сұрақтар: Темірланның армиясы және оның соғыс өнері?
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 12 Қазақ атауының хатқа түсуі.
Сабақтың мақсаты: Қазақ атауының хатқа түсуі жайлы түсіндіру.
Сұрақтар: Қазақ атауының хатқа түсуін зерттеген ойшылдар?
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1.Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 13 Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы.
Сабақтың мақсаты: Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы жайлы мәлімет беру.
Сұрақтар: Қазақ хандығының алғашқы хандары және алып жатқан территориясы?
Есеп беру түрі: Баяндама
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 14 Қазақ хандарының әскери жорықтары және олардың қазақ мелекетін нығайтуға қосқан үлесі.
Сабақтың мақсаты: Қазақ хандарының әскери жорықтары және олардың қазақ мелекетін нығайтуға қосқан үлесі жайлы мәлімет беру.
Сұрақтар: Қазақ хандарының әскери жорықтары?
Есеп беру түрі: Тест
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 15 Қазақ хандарының жалпыға бірдей әскери міндет және әскери өнердің дамуы.
Сабақтың мақсаты: Қазақ хандарының жалпыға бірдей әскери міндет және әскери өнердің дамуы туралы түсіндіру.
Сұрақтар: Қазақ хандығындағы әскери өнердің дамуы?
Есеп беру түрі: Жазбаша
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1.Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

Дәрістер бойынша қысқаша конспект

№ 1 тақырып: Кіріспе
Дәріс мақсаты: Қазақ – жоңғар соғысы жайлы түсініктерін қалыптастыру.
Қарастырылатын сұрақтар:
2. Қазақ – жоңғар соғысының негізгі салдары?
Дәріс.
Бүгінгі күні кеңестік империя ыдырап, коммунистік қағидалар келмеске кетіп, уақыт әр нәрсені өз орнына қойып жатқан заманда бұрын бұрмаланып келген қазақ-жоңғар соғысы туралы шындықты қалпына келтіру керек.
Қазақ елінің өткендегі тарихында елеулі із қалдырған, дүркін-дүркін үзілістермен 100 жылға жалғасқан қазақ-жоңғар соғысын жазуда оқушылардың қалың көшпілігіне арналған еңбектерде 1729 - 1730 жылдардағы Аңырақай - шайқасына дейінгі кезенде 1711, 1718, 1723 - 1727 жылдардағы қазақтардың жоңғарлармен соғысын жазғанда қазақтардың елін, жерін қорғауын, ерен ерліктерін төмендетуге тырысушылықтың бар екенін байқаймыз. Тіпті қазақтардың жеңісін бұрмалап, қазақтар халық ретінде жок болып құрып кетер еді деп жазғандар да болған. Қазақ хандығы Жойылды, қазақтар түгел босқын болды деп көрсетуге ыңғай білдіретін пиғылдар да болды. Мысалы, М.Тевкелев өзінің Ресейге жазған бір хабарламасында: "Қазақ елі Ресей империясының қарамағына алынғанша ит қуған қояндай кең далада безіп жүрген, - ешқашан тыныштық көрмеген еді. Қашып, босып жүріп, малынан да, кейде тіпті қатын-баласынан да айырылып, өз бастарын сақтау үшін бас паналайтын жаққа кетті. Жоңғар қалмақтары шапқандабылай қашты, башқұрттар шапқанда кері қашты. Ал Еділ бойындағы қалмақтар мен Жайық бойыйдағы орыс, Сібірдегі орыс-казактар бас салғанда, барар жёр,басар тау таппай қалды"- деген сөзі сақталып қалыпты.
Тевкелевтен кейін орыс тарихшылары қазақ-жоңғар соғысын жазғанда казақтардың мемлекеті жоқ болып кетті, қазақтар елін, жерін қорғаған халық емес, "Ресей империясының қарамағына алынғанша ит қуған қояндай кең далада безіп жүрген" деп, андарға теңеуден бастады.
Ал жалпы алғанда, бас-аяғы жарты ғасырға созылған қазақ-жоңғар соғысы, Тевкелевтің пікірінше, тек Ресейге қосылудың алғы шарты болды делінген, қазақтың өз алдына дербес өмір сүре алмайтынының бір белгісі ретінде ғана қарастырылады. Осы секілді жалған пікірлер Ш.Уәлихановтын еңбектеріңде де кездеседі. Қазақ-жоңғар сошстарының бірі болған 1723 ж. оқиғаны Ш. Уәлиханов тым әсірелеп: "Қан-құмар жоңғарлар өкшелей қуған қазақтар бейнебір үріккен киіктей жол бойы дүние-мүлкін, жүре алмай қалған жас балаларын, қарттарын, арық малдарын тастап... босып кетті..."1 -деп жазған еді.
Ал Қазақ ССР тарихьшың I томында; "1723 ж. жоңғар шап-қыншылығынан Орта жүз бен Үлы жүз руларының көпшілігі қатты күйзеліске ұшырап, мал-жандары қырыдды. Ел топ-топ болып бас сауғалап, Оңтүстік пен Шығысқа қарай қашты. Тек Ресеймен қарым-қатынастың күшеюі, орыстардың туысқандық қалтқысыз көмегі қазақ халқының азаттык күресіне көмектесіп, оларды жау тепкісінде қалу қаупінен құтқарып қатды", - дейді.
Жоғарыдағы материалдарды пайдаланған жапон ғалымы Зокота "Ресей және Орта Азия" деген кітабында сол құжат-тарға сүйеніп былай жазады: "Сол кезде жоңғарлар Орта Азия-дағы ірі сахара патшалығы болды. Оларға ұйғырлар қарсылықсыз бағынды, Қырғыздар бір мезет қарсылық көрсеткен-мен, сұрапыл тегеурінге төтеп бере алмады. Ал ұзақ жылдар бойына жоңғарлармен табан тірескен қазақтар ғана бодды. Жоңғарлар қазақ елінің Шығыс жәңе оңтұстік жағындағы бірсыпыра кең-байтағын басып алды".
Ф.А.Щербина қазақ батыры қамал бұзғыш Олжабайдын ерекше бір қасиеті жайында айта келе, мынандай қызықты дерек келтіреді: "Олжабайдың тастан қашалған бейнесі ретінде сақталған сол соғыстың ескерткіштері қазіргі' уақытқа дейін бар, Қазақтардың айтуынша, огіың жеңіске жеткен жеріне ескерткіш қоятын әдеті болған".

Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар.
2. Қазақ – жоңғар соғысының негізгі себептері және аяқталуы?
Ұсынылған әдебиеттер:
3. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№2 Тақырып: Қазақ-жоңғар хандығы арасындағы соғыс және жоңғар хандығының күйреуі (1635-1758). Қазақ жоңғар соғысының қысқаша тарихнамасы.
Дәріс мақсаты: Қазақ-жоңғар хандығы арасындағы соғыс және жоңғар хандығының күйреуі (1635-1758). Қазақ жоңғар соғысының қысқаша тарихнамасы жайлы студенттерге толық мәлімет беру.

Қарастырылатын сұрақтар:
2. Қазақ-жоңғар хандығы арасындағы соғыс және жоңғар хандығының күйреуі (1635-1758)?
3. Қазақ жоңғар соғысының қысқаша тарихнамасы ?

Дәріс.
Златкин И.Я. Русские архивные материалы об Амурсане. Филология и история монгольских народов. М., 1958.
Осы еңбектерге сүйеніп, қазақ тарихын жазған М.Тынышбаевтың айтуына қарағанда, барлық қазақтар біркелкі дәрежеде "Ақтабан шұбырындыға" ұшырамаған. Әсіресе, Ұлы жүздің ішінде коныс аудару болмаған. Өзінің жайлаған аймағында қалып қойған. Бұл өңірге щығыстан ығысып келген кейбір тайпалардың бөлігі ғана Сырдарияның төменгі жағына қарай қарақалпақтармен бірге кешкені белгілі дейді. Қазақтардың түгелдей босқынға ұшырамағанын, өз жерінде жаумен табан тіресе соғысқанын көреміз.
"Өтеген батыр" жырында Орта жүз бен Ұлы жүздегі дулат, жалайыр, албан, найман руларынан әскер жасақталғаны жайында айтылады. Дулаттардың біразы Сарысуға қоныс аударған кезінде Өтеген солармен бірге кетпекші болғанда, ақын Өтегенге арнап:
Ақтабан болган алыс жол,
Бұл сапардан сескенем.
Атыңның басын кейін бұр,
Күтеді көмек ел сенен, —
деген халыктың сөзінен Өтеген шыға алмай мойынсұнады. Орта жүз Ұлы жүзге, үйсіндерге көмекке келеді.
Екі жүздің баласы Төмен қарай бір ықты.
Елін қоргап өлімнен,
Жауга қарай қол шықты.
Колды бастап, найза ұстап,
Өтеген батыр ол шықты, —
дейді. Қазақтардың жоңғарлармен соғысын айта келе, белгілі ғалым
У.Шалекенов өз еңбегінде: "1723 ж."Актабан шұбырынды, алқакөл сұламаға" көбірек ұшыраған Қазакстанның оңтүстігі болып, осы жерге шығыстан ығыстырылып келген кейбір қазақ тайпалары Сырдарияны төмендей көшіп, Мұғалжар тауына дейін барған". Олар онша көп болған жоқ деген корытынды жасайды.
Шындығына келсек, 1723 ж. жоңғарларға іргелес отырған найман, керей, үйсін руларының ішінара жоңғарларға бағынуы қазақ елінің болашағына қатер бұлтын төндіргенімен, бірак ол алғашқы кезеңде ел тағдырын шешетіндей басты оқиға бола алған жок. Өйткені 1723 ж. көктемде дулат, шымыр, жаныс рулары әлі қыскы қыстауында еді, дәлірек айтканда, олардың қыстаулары Ташкент төңірегіндегі Сарыағаш маңайы болған. Қарақамыс аталатын жерде де шымырлар, жаныстар кыстаған еді. Ал Ұлы жүздің жаз жайлауы — Билікел, Ақкөл, Шу маңайы. Арқадағы Ұлытауға дейін әлі көшіп келе қойған жоқ болатын.
Қазақ хандығының жасақтары (ескерлері) 1723 ж. Түркістан, Ташкентті тастап шегінгенімен, қазак хандығы жойылған жоқ, казақтар өздерінің мемлекеттігін сақтап қалды. Ал Ш.Уәлиханов айтқан "...Шошынған ел (қазақтар) сайғақтың үйіріндей дүние-мүлкі мен мал-жанын тастап, түстікке қашканы, Орта жүз Самарқан маңына, Кіші жүз Хиуа мен Бұхараға дейін барып тоқтағаны" туралы құжат жоқ. Ал Ш.Уәлихановтың бұл сөзі тарихи шындык емес, Ұлы жүз бен Орта жүз негізінен, өздерінің ата қонысында жоңғар шапқыншылығы кезінде де қала берді. Сондағы аңғарғанымыз - 1723 ж. жоңғарлардың алғашқы шабуылында Ш.Уәлиханов айтқандай, Орта жүз Самарқан, Кіші жүз Хиуа мен Бұхара маңына шегінбеген, өздерінің ата конысындағы қыстауында болып, әлі жайлауға көшпеген.
Тағы бір көңіл аударар мәселе, ол тарихшылардың тілге тиек етіп жүрген "Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама" сөз тіркесі мен "Елім-ай" өлеңі. "Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама" тіркесін жер аты жок мақал-мәтелдерге ұқсас пайдаланады. Ал "Елім-ай" жыр-өлеңіне келсек, ол ел бірлігін сақтап, азаттык жолында күш біріктіру, мемлекетті сактау идеясы. Өлең Түркістанды қорғау кезінде шыққан көрінеді. Сонымен бұл өлең қазақтың "ит қуған қояндай қашқанын" емес, Отанды, жерді, мемлекетті, елді корғауға шақырған үндеуі еді. Осындай Отанды жаудан қорғауға шакырған үндеулердің басқа түрлері де болған. Батырларды, азаматтарды жауға қарсы тұрар ерлікке шақырып, бірлікті дәріптеу, батырларды намыска шакыру үндеулері көп болған
Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар.
1. Қазақ-жоңғар хандығы арасындағы соғыс және жоңғар хандығының күйреуі?
Ұсынылған әдебиеттер:
3. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№3 Тақырып: Жоңғар, ойрат, қалмақ сөздерінің қалыптасуы мен жоңғар хандығының құрылуы және сыртқы саясаты.
Дәріс мақсаты: Жоңғар, ойрат, қалмақ сөздерінің қалыптасуы мен жоңғар хандығының құрылуы және сыртқы саясаты жайлы түсініктерін қалыптастыру.
Қарастырылатын сұрақтар:
2. Жоңғар сөзінің қалыптасуы?
3. Ойрат, қалмақ сөздерінің қалыптасуы?

Дәріс.
Қазақ және жоңғар хандықтары арасындағы соғыстарды баяндаудан бұрын жоңғарлар, ойраттар, қалмақтар кімдер, одардың шығу тегі, ата мекені, қазақ шекарасына келу тарихы, ұлт болып қалыптасып, мемлекет құру тарихына, даму кезеңдеріне біраз тоқталып өткеніміз жөн болар деп есептейміз.
Қазақша қалмақ, ойрат, қытайша элюттер, орысша зюнгар (жоңғар) деген атауяардың бәрі — бір халык. Қалмақ деп түркілер батыс монғолдарды айтатын болған. Олар өздерін ойраттар дейді, қытай кітаптарында элюттер деп аталады. Қалмақ деген сөз В.В Бартольдтің тұжырымдауынша, мұсылман кітаптары ішінде Шараф-ад-Дин Иаздінің 1425 ж. жазылып біткен Зарафнамасында, мукадимасында бұл сөз түркілердін "қалу" дегеннен шыққан, ойраттардың отқа табынушылар қатарында қалғаньша байланысты сияқты.
Айналып келгенде, қалмақ, ойрат, элют және жоңғар (сол қанаттағы адамдар) деген сөздер чорос, хошауыт, торғауыт, дөрбәт деген батыс монғолдардың аттары: Олар XIV ғ. 2-жартысында "ойраттар одағын" құрып, монғол хандығының қол астынан кетіп, өз тайпаларыньщ баскаруында бол-ды.
И.Я.Златкиннің айтуынша, сол уақытта олар шығысында Хангай тауының батыс жоталары, оңтүстігінде Гоби шөлі, батысында Моғолстан, терістігінде Ертіс пен Енисей аралығындағы онша үлкен емес аймақты жайлаған. Батыс монғол тайпалары өзара қақтығысатын еді, кейде бастары бірігіп қалатын, сондай күшейген кездері көршілерін шабатын. Олардан кеп шапқыншылыққа ұшырайтын Монғолия еді. XV ғасырдың ортасында қалмақтарды қайратты да іскер Тоған (1438--1440), оның ұлы Эсен тайша (1440—1455 ж.) басқарды. Ол ой-рат тайпаларын біріктіріп қана қоймай, өз билігін бүкіл Шығыс Монғолияға таратты. Эсен тайша өлгеннен кейін (1455 ж.) олардың саяси қуаты да уақытша таусылды. Алайда ойрат бйлігі онша ұзакка созылған жоқ. XV ғ. 2-жартысында Монғолиядағы билігінен айырылды.
Шығыс Монғолияның қалқа тайпаларынан жеңілген ойрат тайпалары өздерінің бұрынғы өріс-қоныстарынан айырылып, топ-топ болып қоныс аударуға мәжбүр болды. Олар бірте-бірте қазақ даласына - Ертіс, Іле, Жетісу, Алтай, Тарбағатай - өңіріне ене бастады. Бұл арадағы жайылымдық жерлер үшін жергілікті тайпалармен қактығысты. Бұл кезде бытыраңкы ойрат тайпалары казақ хандарынын шапқыншылығына ұшырады.
Өздерінің алғашқы шабуылдарында сәтсіздікке ұшырап, казақ хандығынан жеңілген ойрат тайпаларының бір белігі XVI ғ. қазақ хандығына бағынып, тәуелді болды. 1598 ж. Тәуекел өзін қазак жене қалмақ ханы деп жариялады.
Сонымен, ойраттар алғашқы кезде Енисейдің бас жағында тұрды. Қырғыздардың жақын көршісі болды және одақ қүрды. Ойраттар мен қырғыздардың Моғолстанға (Жетісуға) жорығы 1470 ж. болды. Осы қозғалысқа қатысқан қырғыздар сол кезде Моғолстанның оңтүстік бөлігінде Тянь-Шань тауында орналасты және осында коныстанып қалды. Қырғыздардың қазақтармен жақындасуы оларда ислам дінінің орнығуына әсерін тигізді және қырғыздар ойраттардан қол үзді.
Ойраттардың жоңғар хандығы деп аталатын саяси бірлестігі 1635-1758 жылдары өмір сүрді. XVI ғасырдын ақырында ойраттар торғауыт, дөрбіт, хошоут, вюрс деп аталатын төрт ірі тайпалық бірлестіктен құралды. Торғауыттар Тарбағатай тауынан шығысқа қарай созылған жерлерді, дөрбіттер Ертіс өзенінің батыс жағын, хошауыттар қазіргі Үрімші маңын, ал шорстар Іле өзенінің бойын (бас жағын) қоныстанды. Олар әсіресе, орыстармен қатынасын жақсартқаннан кейін, Сібірдегі орыс қалалары мен бекіністеріне айырбас сауда жасап, олардан қару-жарақ сатып альш отырды.
XVII ғасырдың басында ғана ойраттар ішінде қайратты, жауынгер басшылар шыға бастады. Олардың ішіндегі біріншісі чорстың Қарақұла (Хара-Хула) тайшасы еді. Қарақұла барлық ойраттарды қазақтарды шабуға біріктірді, ақыр аяғы Жоңғар хандығы пайда болды. 1634 ж. Қарақұла өлгенде билік оның ұлы Батыр хонтайшыға кешті, ғьшымда осы 1635 ж. Жоңғар хандығы құрылған жыл деп есептеледі.
Қазақ жерін жаулау баяу және бірте-бірте жүргізілді. Әскери қақтығыстар мен бітімге келу қалмақтардың алдыңғы топтарының қазақ хандары мен сұлтандарының қол астына өтуімен кезектесіп отырды. 1598 ж. Тәуекел орыс патшасына өзін қазақ және қалмақ ханы деп жазады.
XVII ғасырдың басыңда қалмақтардың алдыңғы топтарының батысқа ұзағаны сонша, Хорезмге шабуыл жасай бастады. 1603-1604 жылдардың қысында қалмақ ескері келіп, Қожакелден бастап Түк бекінісіне дейінгі аралықта өзен жағасында отырған елге бүлік салып, Бүрлі арқылы (Әмудын оң жағында Түйе мойын маңы) жетті деп жазады Әбілғазы. Хиуалықтардың басшысы Арабхан қалмақтарды қуып жетіп, тұтқыңдар мен алған олжаларын қайтарады. Бұл қалмақтардың Хорезмге бірінші жорығы еді, - дейді Әбілғазы.
Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар.
3. Сақтардың Александр Македонскиймен соғысқан аймақтары және мерзімі?
4. Сақтардың Александр Македонскиймен соғысқан жылдары?

Ұсынылған әдебиеттер:
3. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№4 Тақырып: Қазақ-қалмақ соғысындағы түбегейлі бетбұрыс және Аңырақай шайқасы (1730). Аңырақай шайқасынан кейінгі жоңғарлар және Абылай басшылығындағы қазақ әскері (1731-1745).
Дәріс мақсаты: Қазақ-қалмақ соғысындағы түбегейлі бетбұрыс және Аңырақай шайқасы (1730). Аңырақай шайқасынан кейінгі жоңғарлар және Абылай басшылығындағы қазақ әскері (1731-1745) туралы мәліметтер беру.

Қарастырылатын сұрақтар:
3. Аңырақай шайқасының негізгі салдары?
4. Қазақ – қалмақ соғысы?
5. Аңырақай шайқасынан кейінгі жоңғарлар және Абылай басшылығындағы қазақ әскері (1731-1745)?

Дәріс.
Қазақ-қалмақ соғысының екінші кезеңіндегі қазақ хаңдығының сыртқы саясатына келсек, қазақ жеріне аш бөрідей анталаған қоқан хандығы, қалмақ, орыс, қытай елдерінің қаупін білген ақын бір шумақ өлеңмен сол кездегі қазақ хандығының сыртқы қатынасын бедерлейді:
Былай барсаң Коқан бар,
Қоқаңдаган әкең бар.
Былай барсаң, қалмақ бар,
Күшіңді ептеп алмақ бар.
Былай барсаң, қытай бар,
Жапырағыңды бұтай бар.
Былай барсаң, орыс бар,
Балаңды берсең қоныс бар.
Шындығында, батыс пен солтустіктен Ресей империясы кеуделеп келе жатты, шығысында Қытай империясы, оңтүстігінде ислам фанатымін басшылыққа алған Қоқан хандығы. Осынау аш бөрідей анталаған елдердің ішіндегі Ресей мен Қытайдың агрессияшыл саясатына алданған ең қауіптісі Жоңғария болатын.
Осындай ауыр, жан-жағынан қоршаған жауға қарсы тұрып, жерін, елін қорғау үшін XVIII ғасырдың 20-жылдарының аяғында Сайрамға жақын іргелес Сазтөбе деген жерде үш орданың ел билеушілері мен ру басылары қатысқан бүкіл қазақтың үш Ордасының съезі шақырылды. Сьезден кейін Кіші Орданың хандық билігі Әбілхайырдың, Орта Орда Сәмеке мен Күшіктің қолына көшті. Ұлы Орда билігі Төле биде қалды. Қазақ даласьшың үш Ордаға (жүзге) бөлінуі біздің қазіргі ұғымымыздағы бір-біріне тәуелсіз бөліну емес, оның себебі жаугершілік заманда қазақтын кең-байтақ аумағын батыстағы, солтүстіктегі, шығыстағы және оңтүстіктегі жаудан қорғау үшін майданға бөлініп, елді қорғауға және керек кезде даяр болу үшін қабылданған шешім болатын. Осылайша елді жаугершілік жылдарда үш бөлікке бөліп басқару Хұндар, Түрік империясы, Шыңғыс хан заманынан келе жатқан дәстүр болатын. Сол дәстүрмен оң қанат, сол қанат және орталық әскер тобын құрып, даяр болу үшін көбіне-көп географиялық, саяси бірлікке ұласудан шыққан айла болатын.
Бірақ кейіннен үш ордаға бөлінудің Хұн империясына да, Шыңғыс хан империясына да, Қазақ хандығына да пайдасынан гөрі залалы көп болды. 1726 ж. ұлы кеңесте елімізді, жерімізді жоңғар басқыншыларынан азат ету үшін қазақ халқы бір тоқтамға келіп, барлык күшті жауға қарсы жұмылдыру жөнінде бір пікірге келгені туралы А.И.Левшиннің айтуынша, дұшпанға қарсы алғашқы бірігу басталды.
Қазақ фольклорын жинаушы Ә.Диваевтың айтуынша, Қіші Орда, Орта Орда және Ұлы Орданың қосылып, Кіші жүзден шыққан Саңырақ батыр мен Орта жүзден Қабанбай батыр, Ұлы жүзден Ошақты (Тасжүрек) бірігіп, Бұланты және Бөлеңті өзендері Қара сиыр деп аталатын жерлерде қалмақтарға түпкілікті соққы бергенге дейін соғысқаны айтылады. Бұл жерлер күні бүгінге дейін "Қалмақ қырылған" деп аталады.
Бұланты және Бөлеңті өзендері "Қара сиыр" немесе "Қалмақ қырылған" жеңісінең кейін де үш-төрт жылға созылып, сол аймақта қалмақтардың тағы да жеңілгенін және тағы қанды соғыс болған жерді "Қан сасыған" деп атайды.
Осы кездегі қазақ тарихына байланысты қазақ ордаларының бір жерге топтасуы туралы мәселені айқындауға географиялық атаулар көмектеседі. Мұндай атауларға: Бадам станциясынан бес шақырымда және Шымкенттен батысқа қарай 30 шақырымда жатқан кішігірім Ордабасы тауы, Боралдай және Қошқараша өзеңдерінің жоғарғы жағында орналасқан Арқарлы таудағы Үлкен Орда және Кіші Орда деген бір-бірінен 4—5 шақырым қашықтықта жатқан екі шатқал, Әулие атадан шығысқа қарай Ақыртөбе және Подгорное станцияларына қарсы "Сұнқайты" және "Әбілхайыр" деп аталатын екі сай жатады.
Үш бағытта шабуылдаушы әскерге басшы топтардын бірігуі орналасқан жерінің ыңғайына қарай Ордабасы тауынан басталған, ал екінші тарихи жер үш орданың ханы Болат ханның "үлкен ордасы" қонған жер болса керек. Сондай-ак барлық қазақ қарулы күштерінің қолбасшысы Әбілхайыр ханның уақытша тұрағы "Кіші Орда қонған" жер. "Әбілхайыр сайы" деп аталады. Әбілхайыр ордасында мыңдык әскер басшылары белгіленіп, оларды жасақтайтын ру-тайпалардың саны қатаң түрде көрсетілді. Әскерге қатан тәртіп орнатылып, барлау жүргізуге жан-жақты мән берілді. Әбілхайыр Бұқарадан қару-жарақ сатып алады, ат-көлік жинастырады, әскердің дайындығын тексеруге билерді, батырларды аттандырады. Қолда бар архив материалдарына және Бұхар жыраудың "Қабанбай батыр" жырына сүйенсек, мыңдықтан әскер кұраған 29 сардардың, батырлардың рулары мен есімдері түгел толық келтірілген. Олар: 1. Қара керей Қабанбай, 2. Қанжығалы Бөгенбай, 3. Көк-жарлы көкжал Ба рақ, 4. Керей Жәнібек, 5. Шанышқылы Бердіқожа., 6. Керей Жанатай ер, 7. Тоғас Қосай, 8. Тума Шағалақ., 9. Мұрын Боранбай., 10. Үйсін Саршуаш., 11. Қыпшақ Есім хан., 12. Қыржы Бостан., 13. Тарақты Баймұрат., 14. Тоқпақ Қосабай., 15. Матай батыр., 16. Сибан Шышқожа., 17. Шойбек Сеңкібай., 18,, Қаңлы Құлан., 19. Сіргелі Елшібек., 20. Қаратай., 21. Ысты Толек., 22. Сиқымңан - Шінет, Рысбек., 23. Ботбай Сөмен., 24, Шымыр Қойкелді., 25. Қоңырат Төлебай, Болат., Кіші ордадан: 26. Рамадан Алшынбай., 27. Қарақалпақ Құланбек., 28, Жаныс Өтеген., 29. Шапырашты Наурызбай батырларды білеміз. Олар кезінде ел ардақтап атайтьш әруақты жандар еді. Бір еске салатынымыз, қазақ мыңдықтарын басқарған басшыларының есімдері рулық, жүздік деңгейден асып, жалпы ұлттық межеге көтерілген. Олар қанды сайыстарда талай рет суырылып шыққан ерлер еді. Олардың даңқы бір ғана Аңырақай шайқасында емес, басқыншы жаудан қазақ жерін толық тазартқанша есімдері ұлы далаға аңыз болып, ұран болып, ұлттық сананы қалыптастыруға өз үлестерін қосты. Аңырақай шайқасына қазақтар да, қалмақтар да жеткілікті дайындалды. Қазақ әскерінің жалпы саны мыңдықтармен есептесек, 29 мыңдық немесе 29 мың адам болды. Қазақ әскерінің сол қанатын Әбілмәмбет хан, Сәмеке сұлтан, Қазыбек би, Қабанбай батыр басқарды. Әскердін оң қанатын Толе бидің өзімен бірге Қойгелді, Қосы-Шінет, ол кезде 17-18 жасар Мәмбет, Сәңкібай, Шойбек сияқты батырлар басқарды. Орталық әскер тобын Әбілхайырдың өзі, Әйтеке би, Бөгенбай, шақшақ Жәнібек батырлар басқарды. Қазақ әскерінің құрамына келсек, негізгі адам күші үш жүзден түгел қамтып құрылды.
Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Аңырақай шайқасының негізгі салдары?
2. Аңырақай шайқасынан кейінгі жоңғарлар және Абылай басшылығындағы қазақ әскері (1731-1745)?
3. Қазақтың хас батырларын атаңыз?

Ұсынылған әдебиеттер:
3. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№5 Тақырып: Қазақтардың азаттық шабуылы және жоңғар хандығының күйреуі (1746-1758). Қазақ-жоңғар соғысында тарих көшін бастаған батырлар.
Дәріс мақсаты: Қазақтардың азаттық шабуылы және жоңғар хандығының күйреуі (1746-1758). Қазақ-жоңғар соғысында тарих көшін бастаған батырлар жайлы түсініктерін қалыптастыру.

Қарастырылатын сұрақтар:
3. Қазақтардың азаттық шабуылы және жоңғар хандығының күйреуі (1746-1758)?
4. Қазақ-жоңғар соғысында тарих көшін бастаған батырлар?

Дәріс.
1745 ж. қыркүйекте Қалдан Церен қайтыс болды. Елде билік үшін талас басталды. Жоңғарлардың қырқысын пайдаланған Абылай бастаған қазақ әскерлері асықпай шабуылға шықты. Орта жүз ханы Сөмеке Бөгенбай қолының тез Ұлытау маңына аттануына өмір беріп (хабар жеткізуші) жіберіп жатты. Жалпы Бөгенбай қолы бетін Сарыарқаға бұрды. Оңтүстік Қазақстанда Шілетұлы Рысбек жоңғар хонтайшысының Қаратаудағы жазғы ордасын талқан- дап, күл-парша етті.
Сол кездегі қазақ-қалмақ соғысын көзбен көрген, көргенді көкейге түйген осы батырлардың соңындағы ел-жұрты:
Қалмақпенен ұрысып,
Айдан аса сүзісіп,
Найзалары майысып,
Жаннан күдер үзісіп,
Тіземенен шіресіп,
Кеудеменен сіресіп,
Шайқасқан жер айтақыр,
Қатардвн шықты қас батыр.
Нелер боздақ жас батыр.
Кірді сонда ұрандап,
Бір жагынан Райымбек,
Қос мүйізді Өтеген.
Қабанбай мен Наурызбай
Түсірді жауга найзагай.
Бұғылы мен Торыайгыр,
Тұрысқан жердің шамасы,
Екі таудың парасы,
Ат шаптырым арасы
Қан сасыды лезде
Көкпектінің даласы.
Қазақ, қалмақ шабысқан,
Жер мен судың таласы.
Ерлер ұран салганда,
Алладан болды панасы.
Айдан аса алысып,
Төбе болды моласы.
Қазақ жерін жоңғарлардан азат еткеннен кейін рулар мен тайпалар жаппай ата мекендеріне орала бастады. Ұлы Орда тайпалары Сырдария жағалауларынан, Түркістан аймағынан, Жетісу жеріне; Орта Орда тайпалары Орталық, Солтүстік, Шығыс Қазақстандағы ата мекендеріне оралды. Қазақ хандығы өзінің шекарасына шығысымен, Қытай империясы Жоңғар хандығына шабуыл жасай бастады. XVIII ғасырдың орта шенінде ішкі Қытайдағы шаруалар қозғалысын басқан манчжур-қытай (Цинь) империясының екі армиясы тоқсан мың әскермен Жоңғар хаңдығының жеріне келіп кірді. Қытайлардың Жоңғарияға басып кіруіне 1754 ж. жоңғар тағына үміткерлердің бірі — Әмірсананың билік үшін күресте Цинь өкіметінен көмек сұрауы себеп болады. 1755 ж. мамырында Цинь әскері Әмірсананың басшылығымен Текес (Жоңғария) алқабына басып кірді. Көп кешікпей Жоңғар хандығынын негізгі күші талқандалып, толығымен жойылды. Жоңғар хандығының қайта қалпына келуіне жол бермеу үшін қытайлықтар Әмірсананы бүкіл ойраттың басы етіп қоямыз деген уәделерін орындамай, хандықты төрт бөлікке бөліп тастады. Бұл жағдай Әмірсананың бұрынғы жақтаушыларына қарсы шығуға алып келді. Олардың арасындағы қиян-кескі ұрыс 1757 ж. Әмірсананың аз нөкерлерімен қашып кетуімен аяқталды. Жоңғарияны басып алған Цинь әскерлері ойрат тұрғындарын аяусыз қырып-жойды. Оны кытай тарихшылары да мойындауға мәжбүр бодды. Бұған мысал "Қытай тарихы очеркінде" ерекше көңіл аударылып, "Қытайлар жоңғар халкын ешбір аяусыз, бірін қалдырмастан қырып-жою арқы-
лы жеңіске жетті", -делінген.
Жоңғарияның гүлденген кезеңінде 600 мыңнан аса адам өмір сүрді. Әскери талқандаудан кейін халықтың оннан үш бөлігі жойылды, ал оннан төрті шешек ауруьшан қайтыс болды. Өлім аузынан аман қалған жоңғарлар бас сауғалап, қазак даласына қашуға мәжбүр болды. Бұл босқыншылық көп-шілік сипатқа ие болды. Оқиғаның осындай нәтижесі 1756 ж. 1 маусымдағы зандастырылған үкімет жарлығымен қазақтардың ежелгі жері Алтай аймағын қайтарып алу міндеті қойылды.
Қазақтың бұрынғы жерлері Ертістің жоғарғы ағысы, Үлбіге құяр сағасы, Бұқтырма, Нарын өзендерінің жоғары бөлігі қазақ еліне қарады. Сонымен ойрат-жоңғарлардын көпшілігі казақ жерінен кетіп, Сібірдін аудандарына және басқа да жерлерге орналасты. Ойрат басшысы Әмірсана қазак жерін паналады. Көп кешікпей манчжур-қытайлықтар Әмірсана мен басқа да ойрат босқындарьш іздеуді сылтау етіп; қазақтар тарапынан қарсылық болған жағдайда әскери күш қолдануды көздеп, Қазақстан аумағына басып кірді. Осы кезде ежелгі қазақ жерін жонғар басқынщыларынан азат еткен сұлтан Абылай өз ықпалын тек Орта жүзге ғана емес, Ұлы жүзге де жүргізді. Ол манчжур,қытайларға қарсы күш жинай бастады. 1756 ж. тамызда Цинь әскерлері мен Абылай басқарған қазақ жасақтары арасыңда әскери қақтығыс болып, казақтардың Цинь әскеріне тойтарыс берумен аяқталды. Осы жылдың жазында Жоңғарияны жаулап алуды аяқтамастан, Әмірсана мен басқа да ойрат басшыларын ұстауды сылтауратып, манчжур-қытай отрядтары Қазақстанға бірнеше жерден басып кірді. Цинь билеушілері қазақтарға қатысты ресми жарлықтарында "Циньдерге Қарсы шығушы ойраттардың жасырғандығы үшін аяусыз қырып-жоятындығы, тіпті қазақ елінің толық жойылуына дейін барады , - деп қорқытты
Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Қазақтардың азаттық шабуылы және жоңғар хандығының күйреуі (1746-1758)?
2. Қазақ-жоңғар соғысында тарих көшін бастаған батырлар?

Ұсынылған әдебиеттер:
2. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.

№6 Тақырып: Қызыл армияның Қазақстанда құрылған ұлттық бөлімдері (1918-1940). Түркістан автономиялы Кеңестік Республикасы құрған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері.
Дәріс мақсаты: Қызыл армияның Қазақстанда құрылған ұлттық бөлімдері (1918-1940). Түркістан автономиялы Кеңестік Республикасы құрған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері жайлы мәлімет беру.

Қарастырылатын сұрақтар:
3. Қызыл армияның Қазақстанда құрылған ұлттық бөлімдері (1918-1940)?
4. Түркістан автономиялы Кеңестік Республикасы құрған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері?
Дәріс.
1918 ж. 18 қаңтарда Халық Комиссарлары Кеңесінін төрағасы В.И.Ленин "Жұмысшы - Шаруа Қызыл Армиясын құру туралы" декретке қол қойды. Алғашқы кезде Қызыл Армия еріктілерден құрылды, өйткені Кеңес өкіметінің армияны жергілікті жерде есепке алып, ұйымдастырып, оны қару-жарақпен қамтамасыз етіп отыратын әскери ақпараты болмады.
1918 ж. көктеміңде Антанта елдері Кеңестік Ресейге қарсы ашық интервенция бастады. Англия, Франция, АҚШ, Жапония, Италия әскерлері кеңестік солтүстік пен Қиыр Шығысқа басып кірді. Май айында Антанта Кеңес өкіметі босатқан соғыс тұтқындарынан құрылған чехословак корпусынын контрреволюциялық бүлігін ұйымдастырды. Корпусқа орыстың көптеген ақ гвардияшылары қосылды. Бұл бүлік Волгадан Владивостокқа дейінгі ұлан-байтақ жерді қамтыды. Бүлікшілер қарусыз халыққа ойран салып, Самараны, Қазанды, Симбирскіні, Новосибирскіні, Петропавлды, Омбыны, Семейді, Қостанайды, Уфаны басып алды. Бұл жағдай ішкі контрреволюцияшыл күштерді жандандырды. Волгада, Оралда, Сібірде кулактардың бүліктері шықты.
Антантаның көмегіне сүйеніп, адмирал Колчак пен генерал Толстов қылмысты ерекеттерін өрістетті. Ақ гвардияшы атаман Дутовтың әскерлері Орынборды басып алып, Қазақстан мен Түрікстанның кеңес аудандарын елдің орталығынан уакытша бөліп тастады. Осындай ауыр кезде, 1918 ж. 14 маусым күні В.И.Лениннің Кеңес Қызыл Армиясының ұлттық бөлімдерін ұйымдастыру туралы "Барлық еңбекші мұсылмандарға" деген үндеуі шықты.
Патшалы Ресей ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазак елін толық жаулап алып, оны үш әкімшілік құрамына бөліп тастады. Қазан төңкерісіне дейін, Қазақстанда бір орталықтан басқаратын әкімшілік болған жоқ. Қазіргі Қазақстан Республикасының Сырдария, Жетісу, Түркістан генерал-гу-бернаторлығы, Семей және Ақмола облыстары, Далалық генерал-губернаторлығы, Торғай облысы - Орынбор губерниясы сияқты әкімшілік бірліктері құрамында болды. Алдын ала еске салайық, Қазақстан азамат соғысы жылдарында біртұтас мемлекет болмағандықтан, шетел ингервенциясы мен азамат соғысы жылдарында мұнда құрылған Қызыл Армияның ұлттық құрамдарын екі негізгі облыстарға бөлуге болады. Біріншісін, Түркістан Автономиялы Кеңестік Республикасы құрамына кіретін облыстардың -Жетісу, Сырдария (Амудария бөлімін қоса), Закаспий бөлімдерінің және Алтай губерниясьшың қазақтары мен басқа орыс емес ұлттарын құрайды. Екіншісін, Қазақ әскери комиссариаты құрған Қызыл Армияны ұлттық қазақ әскер бөлімдері құрайды.
1918 ж. екінші жартысында Н.А.Поскуцкий басқарған Закаспий майданының командованиесі қазақтардан атты әскер бөлімдерін құру туралы мәселе көтеріп, бұл істі Әндіжан кеңесіндегі жұмыста өзін белсенді көрсеткен большевик У .Бапишевке тапсырды. Қызыл Армия бөлімдерін құруға Қазалы, Перовск, Ақмешіт, Шиелі және Ферғана облысы мен басқа да облыстардын бірқатар елді мекендерінің жергілікті халқы белсене қатысты. Жауапты өкіл Бунятов 1918 ж. аяіында Ташкентте жергілікті қазақтардан құралған еріктілердің бірнеше эшелондарын жіберді: Қазалыдан 130, Перовскіден - 135, Шиеліден -161, Ферғана облысынан - 118 адам болды.
1918 ж. қараша айы бойына Бунятов Түркістан Республикасының әскери халық комиссариатына әртүрлі ұлттардан құралған 554 еріктілерді жіберді. 1918 ж. 12 желтоқсанда У.Бапишев Түркістан Орталык Атқару Комитеті бекіткен Түркістан әскери комиссариатының №17083 мандатын алды, онда Закаспий майданы штабының өкілі У.Бапишевке мұсылман (қазақ) Қызыл Армиясын құру туралы тапсырма бергені айтылды. 1918 ж. аяғында Әндіжан мұсылмандық Кеңесі Атқару комитетінің Ашхабад майданы әскери-саяси штабынын төрағасы У.Бапишевке жіберген баяндамасында қысқа мерзімде мұсылман Қызыл Армиясы қүрылып, оның жаттықтырылған бір бөлігі социалистік Қызыл Армиянын қатарын толықтыру үшін Ташкентке жіберілгені хабарлан-ды. Баяндамада сонымен қатар 300 мұсылманның әскери 1918 ж. екінші жартысында Н.А.Поскуцкий басқарған Закаспий майданының командованиесі қазақтардан атты әскер бөлімдерін құру туралы мәселе көтеріп, бұл істі Әндіжан кеңесіндегі жұмыста өзін белсенді көрсеткен большевик У .Бапишевке тапсырды. Қызыл Армия бөлімдерін құруға Қазалы, Перовск, Ақмешіт, Шиелі және Ферғана облысы мен басқа да облыстардын бірқатар елді мекендерінің жергілікті халқы белсене қатысты. Жауапты өкіл Бунятов 1918 ж. аяғында Ташкентте жергілікті қазақтардан құралған еріктілердің бірнеше эшелондарын жіберді: Қазалыдан 130, Перовскіден - 135, Шиеліден -161, Ферғана облысынан - 118 адам жіберілді.
1918 ж. 18 қыркүйекте Түркістан қаласында атты қазак
жүздігінің екі эскадроны, сонымен қатар социалистік мұсыл-
мандық армияны ұйымдастыру жөніндегі штаб құрылды.
Штаб бірден жұмысқа кірісті. 1919 ж. 14 ақпанда У.Бапишев
қол қойған №2 бұйрық жарияланды, онда қабылдау комисси-
ясынан өткен қызыл әскерлердің тізімі берілді. Бұл тізімде
1919 ж. 13 қаңтардан 12 ақпанға дейін қабылданған жергілікті
ұлттардың өкілдерінен-құрылған 117 еріктілердің есімдері
аталды. Еріктілерді қабылдаумен қатар, әскери штаб киім, аяк киім дайындау үшін еріктілер материалдар іздеумен, азық-түлік дайындаумен т.б, шұғылданды. 1919 ж. 20 ақпанда штаб Ұра төбедегі Кеңес төрағасы "әскери киім үшін шұға сатып алуға" 100000 сом жіберді. Ал 20 ақпандағы №6 бұйрықта "Қоқан атқару комитетінен 1319 пар етік, Ташкент қоймасынан 400 пар іш киім, 100 пұт ұн, 50 пұт сұлы, 5 жәшік сіріңке" алынғаны хабарланды. 1919 ж. наурызының аяғында 316 еріктілер қабылданды,
1919 ж. 13 наурызда жалған жаламен Түркістан әскери ко-
миссариаты У.Бапишевті тұтқынға алғанына байланысты
оның қызметі эскадрон командирі Добровольскийге
жүктелді. Әулие-Ата уезінде қабылданатын еріктілер санын 1000-ға жеткізу жоспарланды, алайда қажетті жағдайлардың болмауы бұл жұмысты тежеп отырды. Кадрлар, әскери киім, азык-түлік жетіспеді. Сол кезде социалистік мұсылмандық армияны құру жөніндегі штабты тарату туралы мәселе қойылды, бірақ Добровольскийдің баяндамасы бойынша әскери комиссариат штабты қайтадан құрумен ғана шектелді. Штабқа әзірше жиналған еріктілерден жеке мұсылмандык Қызыл Армия емес, тек 4 эскадроннан тұратын атты әскер полкін құру тапсырылды. Бұл мәселе Ресей Федерациясы-ның 1919 ж. 9 сәуірдегі Түркістан Республикасының әскери істері жөніндегі №297 бұйрығында айтылды. "Ташкент қаласында округ бойынша 1919 ж. жарияланған №123 бұйрықта көрсетілген штатқа сәйкес 4 эскадроннан тұратын кеңестік мұсылмандық атты әскер полкі құрылатыны республика бас-шылығына хабарланады". 1919 ж. 19 наурызда уақытша комиссия Түркістан Республикасының армиясы құрамына тоқымашы-жұмысшылардан құрылған қазак полкін енгізу туралы шешім қабылдады.
Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Қызыл армияның Қазақстанда құрылған ұлттық бөлімдері (1918-1940)?
2. Түркістан автономиялы Кеңестік Республикасы құрған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері?

Ұсынылған әдебиеттер:
2. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.

№7 Тақырып: Қазақ өлкелік әскери комиссариаты жанында құрылған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері.
Дәріс мақсаты: Қазақ өлкелік әскери комиссариаты жанында құрылған Қызыл армияның ұлттық бөлімдерінің қалыптасуы жайлы мағлұмат беру.

Қарастырылатын сұрақтар:
1. Қазақ өлкелік әскери комиссариаты жанында құрылған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері?
Дәріс.
1917 ж. 5-13 желтоқсанында Орынбор қаласында алашордалықтардың Бүкіл қазақтық съезі болды. Съездің шешіміне байланысты Алаш территориясын ұлттық автономия деп жариялап, оның құрамына Семей, Ақмола, Торғай, Орал, Сырдария, Ферғана, Жетісу, Бөкей Ордасы, Маңғышлақ уездерін, Закаспий облысын, Самарқан облысының Жизақ уезін, Сырдарияның Амудария бөлігін тез арада беруі керек және Алтай губерниясының Славгород, Змеиногород, Бийск уездерінін қазақтары кіруі керек еді. Съезден кейінгі Ташкент темір жолы линиясы бойындағы соғыс жағдайы Алашорданын Ә.Бөкейханов бастаған бір бөлігін Семей облысына кетіп, саяси жұмыс жүргізуге, келесі бөлігінің Жымпиты және Орал облысының қазақтары арасында саяси жұмыс жүргізуге мәжбүр етті. Кейіннен бұл бөлігі Алашорданын Батыс бөлігі деп атала бастады, басшылары Жанша және Халел Досмұхамедовтер болды. Қазақ аймағының автономиялығының тану туралы Кеңес өкіметімен келіссөз жүргізу үшін Алашорданың Батыс бөлігінен Мәскеуге делегация барды. Мәскеудегі орталык Алашты автономия деп танудан бас тартты. Ешбір мәселеге келісе алмаған делегация Оралға қайтып келді. Кейін Алашорда мүшелері жасырын түрде Жымпиты қаласына жиналып, өз үкіметін құрды және Орал облысы-ның қазақтарын қаруландыру, соғыс ісіне үйрету туралы шешім қабылдады және ақгвардияшыл әскери өкіметімен келісімге келді. Бұл келісімнің негізгі мәні мынада еді. Алашорда үкіметі қызылдар ақ казақтарды өз террито-рияларынан ығыстырған жағдайда қазақтардың әскерлеріне де, қашкындарға да пана болады.
Қазақтың әскери бөлімдері ак, казактардың майданына қатыспайды, тек қазақ (Алашорда) жерлерін ғана қорғайды. Казактар қазақ даласының ішкі істеріне араласпай,кажетті жағдайда қару-жарақ, құрал-жабдық жағынан көмек беруге тиісті болды. Алашорда үкіметінің-төрағасы Ә.Бөкейханов 1919 жобасында Омбыда Колчактан қару-жарақ сұрауға барғанында Алашорда үкіметіне бағынышты оскердің құрамын, тұрған жерін, санын айтады. Солардың ішінде Жетісу майданында - 700 адам, Троицкіде - 540 адам, Орал облысында адамнан құрылған 2 (екі) әскер полкі құрылғанын көреміз.
Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Қазақ өлкелік әскери комиссариаты жанында құрылған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері?

Ұсынылған әдебиеттер:
2. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.

№8 Тақырып: Қазақтың 48-ұлттық атты әскери полкі (1925-1938).
Дәріс мақсаты: Қазақтың 48-ұлттық атты әскери полкі (1925-1938) туралы мәлімет беру.

Қарастырылған сұрақтар:
1. Қазақтың 48-ұлттық атты әскери полкі (1925-1938)?

Дәріс.
Азамат соғысы аякталғаннан кейін кеңес халқы бейбіт құрылысқа кірісті. Кеңес Армиясының сандық құрамы қысқартылып, ұлттық бөлімдер таратылды. 1924 ж. аяғында Революциялык - Әскери Кеңестің кеңесі ұлттық бөлімдер мен құрамаларды құрудың жоспарын бекітті, бұл жоспарда Өзбек КСР-і, Түрікмен КСР-і, Закавказье Кеңестік Федеративтік Республикасы, Тәжік, Қырғыз, Бурят-Монғол, Якут, Татар және башқұрт АКСР-лерінде және т.б. жерлерде ұлттык әскери бөлімдер мен құрамаларды кеңейту мәселесі қаралған еді.
1925 ж. мамырда болған КСРО Кеңестерінің III съезі Революциялық-Әскери Кеңестің Қызыл Армияның ұлттык Құрылымдары саласындағы жұмысын мақұлдап, Бүкілодақтық Орталық Атқару комитетіне және КСРО Халық Комиссарлар Кеңесіне "Социалистік Отанды қорғау ісінде Кеңес Одағының барлық халықтарының мүдделеріне сәйкес ұлттық құрамалардың белгіленген жоспарын орындауды қамтамасыз етуді тапсырды. Съезд шешімдерінде жаңадан құрылған бөлімдер өзінің жауынгерлік қабілеті жөнінен жұмысшы-шаруа Қызыл Армиясының бұрыннан бар бөлімдерінен артта қалмауы үшін ұлттық бөлімдерді кұру жоспарын бірте-бірте іске асыру қажет екеніне назар аударды.
1925 ж. қазанда Қазақ АКСР-і өскери комиссариатынын №1273 бұйрығы бойынша Қызылорда қаласында атты өскердің кіші командирлік құрамын дайындайтын қазак ұлттық әскери мектебі құрылды. 1927 ж. қазанда бұл мектеп М.В.Фрунзе атыңдағы жеке қазақ ұлттық атты әскер дивизионы болып қайта құрылды. Дивизионнын командалық-саяси кұрамында мына жолдастар болды: дивизион командирі -Троицкий Александр; комиссары - Қаратаев Шәміл; қылышты эскадрон командирі - Ақаев Абдулла; дивизион әскери мектебінің бастығы — Нұрбеков Әшім; дивизионның саяси жетекшілері - Әзмұхамбетов Әбілхайыр мен Мәжитов Хамит.
КСРО Революциялық-Әскери Кеңесінің 1930 ж. №199 бұйрығы бойынша 1931 ж. қаңтарынан бастап дивизион жеке қазақ территориялық атты әскер полкі болып қайта құрылды. Полкте төрт қылышты эскадрон, бір пулемет эскадроны, кіші командалық құрам дайындайтьш полк мектебі, байланыс эс-кадроны (жарты эскадрон), жеке химиялық взвод, жеке саперлер взводы, жеке трубочистер взводы, қылышты эскадрондардың әрқайсысы мен пулемет эскадроны 4 взводтан тұрды, әр взводта 30-40 адам болды. Полктің қару-жарағы үшсызықты орыс винтовкасы, қылыш, Максимнің станокты пулеметі, Дегтеревтің қол пулеметі, револьвер, ТТ пистолеті. Полкті қару-жарақпен және көлік жабдықтарымен Орта Азия әскери округі қамтамасыз етіп отырды. Полк негізінен жергілікті халықтан (қазақтардан) толық-тырылып отырды. Полктің жеке құрамьшың шамамен 90 проценті жергілікті халық өкілі болды. Полк территориялык сипатта еді, сондықтан полкті толықтырушылар Алматы, Семей облыстарының еңбеккерлері болды. Бұл полктің командирі азамат соғысына қатысқан Ә.Жанкелдиннің досы Толесін Әлиев, комиссары Катков, штаб бастығы Никифоров, Борисов болды, Кейіннен полк командирі Александр Лучинский, комиссарлары Истамбеков, Омельченко, соңғы жылдарда Нұрхан Мусин тағайындалды. Штаб бастығының көмекшілері Байке Тыштыбаев, Орынтай Саурықов, Хусайын Меңдіғалиев, Кәрім Әсенов, Янышев болды. Полк клубының меңгерушілері Сатыбалдиев пен Мырза Жанков болды. Полк үгітшісі Сатыбаев Фазыл, полк командирінің көмекшілері Ганженко, Озимин, Бейсенбаев Сейітқали болды. Партия ұйымының хатшылары Жангудинов, Бекбаев, Баймолдин, Есқайыр Қожақметов болды. Полк дәрігерлері болып Арганчеев Шәміл, Макиров Қуаныш, Губанов, Иван Транклевский қызмет істеді. Комсомол ұйымының хатшылары Жетпісбаев, Тұрсынов, Ибраев болды. Олардың ішінде Балтабек Жетпісбаев ерекше көзге түсті, ол жауынгерлік және оқу жаттығуларында басқаларға айтарлықтай үлгі болды. Полк Қытайда бір жылға жуық болып, өзінін иитернационалистік борышын өтеді де, Алматыға оралды. 1938 ж. 8 наурыздағы мәлімет бойынша қазақ атты әскер полкінің сан құрамы мынадай болды. Тізім бойынша саны — 60 командир, 573 қызыл әскер, қазақтар саны - 415.
1930 ж. аяғына қарай Қызыл Армияның жауынгерлік қуаты өсті, қару-жарақтың саны өсіп, сапасы жақсарды, ұйымдық құрылымы мен жауынгерлік дайындығы әжептәуір жақсарды, Қызыл Армия жабдықтаудың территориялык жүйесінен экстерриториялық, кадрлық жүйесіне толык көшті. Ұлттық құрылымдар өз территориясына бекітілген еді. Бұл жауынгерлер мен бөлімдердің әр түрлі табиғат жағдайлары мен жауынгерлік жағдайда соғыс әрекеттерін жүргізуге дайын болуына кедергі келтірді.
Ұлттық бөлімдерде әскери істі оқып-үйрену, басқару жұмыстары ұлттық тілде жүргізілді. Сонымен қатар қызыл әскерлердің командалық бұйрықтарды орыс тілінде үйрену ісі де жүргізілді. Мұның бөрі жауынгерлерді үйрету және тәрбиелеу процесін күрделеңдіріп жіберді және ұлттық құрылым-дар тілдерінде жарғылар мен ережелер жасауды қиындатты.Қару-жарақ және басқа жауынгерлік техниканын күрделенуіне байланысты жеке құрамды жауынгерлік дайындықтан өткізудің маңызды шарттарының бірі әскери оқуды бір ғана жалпы ұлттық тілде өткізу қажет болды. Орыс емес ұлттар халықтарының орыс тілін меңгеруін заман талап етті, бұған көп ұлтты Кеңес Қарулы Күштерін одан әрі нығайту ісі де мүдделі еді. Ұлттық бөлімдерде офицерлер құрамынын қызмет бабында өсуі тек полк, дивизия шегінде ғана еді, бұған командалық-басқару құрамындағылар наразы болды. Жоғарыдағы жағдайларға байланысты ВКП (б) Орталык Комитеті және КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі 1938 ж. 7 наурызда "Жұмысшы-шаруа Қызыл Армиясының ұлттык құрылымдары мен бөлімдері туралы" каулы қабылдады.
Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Қазақтың 48-ұлттық атты әскери полкі (1925-1938)
Ұсынылған әдебиеттер:
3. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.

№9 Тақырып: Екінші дүниежүзілік соғыста қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары (1941-1945). Жорық жолын мәскеуден бастаған құрамалар. Мәскеуді қорғаған қазақтың ұлттық құрамалары.
Дәріс мақсаты: Екінші дүниежүзілік соғыста қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары (1941-1945). Жорық жолын мәскеуден бастаған құрамалар. Мәскеуді қорғаған қазақтың ұлттық құрамалары. жайлы студенттердің түсініктерін қалыптастыру.

Қарастырылған сұрақтар:
3. Екінші дүниежүзілік соғыста қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары (1941-1945).?
4. Жорық жолын мәскеуден бастаған құрамалар?
5. Мәскеуді қорғаған қазақтың ұлттық құрамалары?

Дәріс.
Қазақстандықтар өз Отанының қаһармандық жолын заңды мақтаныш етеді. Өткен сұрапыл соғыс жылдарында Қазақстан еңбекшілері жеңіске үлкен үлес қосты. Қазақстанда Қызыл Армияның ірі құрамалары Алматы, Жамбыл, Ақтөбе, Ақмола, Петропавл, Семей және басқа қалаларда жасақталды. Олардың арасында 238, 316-дивизиялармен қатар, 310, 312, 314, 387, 391-атқыштар дивизиялары болды. 1941 жылдың аяғына дейін тағы бір дивизия және үш бригада - 74, 75-теңіздік атқыштар және 39-курсанттық атқыштар бригадалары құрылды. Бұл құрамалар соғыс басталысымен іле-шала жасақталып, жедел әскери дайындықтан отіп, майданға жөнелтілген қазақстандық дивизиялардың алғашқы тобына жатады. 1942 жылдың бас кезінде Қазақстаннан майданға 3 атқыштар және бір атты әскер дивизиясы, бір атқыштар бригадасы аттандырылды. Олардың ішінде 8-атқыштар дивизиясы (Семейде құрылған), 29-атқыштар дивизиясы (Ақмолада құрылған), 38-атқыштар дивизиясы (Алматыда құрылған) және 152-атқыштар бригадасы (Оралда жасақталған), 81-атты өскер дивизиясы (Жамбылда құрылған) болды. Қазақстандық әскери құрамалар жұмысшылардан (40 проценттейі), колхозшылардан (50 проценттейі) және зиялыардан (10 проценттейі) жасақталды. Дивизиялар құрамына: 3-4 атқыштар, бір артиллерия полкі, жеке танк жойғыш дивизион, миномет, сапер, байланыс, дәрігерлік-санитарлык батальондар, зениттік-артиллериялық батарея, барлау ротасы, авторота, химиялық қорғаныс ротасы, т.б. бөлімдер біріктірілді. Атқыштар бригадасындағы адам саны 4356-дан 6000-ға дейін жетті. Онда 3—4 атқыштар батальоны, артиллерия және миномет дивизиондары мен басқа да белімдері болды.
Соғыстың алғашқы кезеңінде Қазақстанда барлығы 14 атқыштар және атты әскер дивизиясы, 6 бригада жасақталып, майданға аттандырылды. Бұдан кейінірек 6 артиллериялык жөне авиация полкі, 12-құрылыс, 2 автобатальон, 7 автоматшылар батальоны құрылды. Осы кезенде соғысып жатқан армияға толықтыру ретінде тылдағы он мыңдаған қазақстандық барып қосылды2. Қазақстан аумағында жасақталған дивизиялар Ұлы Отан соғысының алғашқы қиын кезеңінде ерлікпен шайқасып, Кеңес Қарулы Күштерінің мақтанышына айналды. Олардың мұнан кейінгі ерлікке толы жауынгерлік жолы да Ұлы Отан соғысы тарихынан лайықты орын алды. Қазақстан еңбекшілерінің майдандағы ерлігі халықаралық құрметке де ие болды. Ағылшын тарихшысы А.Верт былай деп жазды: "Қызыл Армияньщ табанды жауынгерлерінін бірі - қазақтар еді, соғыстың барысында қазақтар өздерін ен жақсы жақтарынан көрсетіп отырды. Ал Сталинградта үздік жауынгерлер қатарында Орта Азия халықтарының өкілдері -қырғыз, қазақ және башқұрттар болды".
Қазақстанда құрылған әскери құрамалар мен бөлімдер тамаша ерлік үлгісін көрсетті. Олардың бесеуіне гвардиялык дивизия деген құрметті атақ берілді. Бұлар 8-Панфилов атындағы, 72, 73-сталинградтық, 30, 27-гвардиялық дивизиялар еді. Соғыстың басынан аяғына дейін қазақстандық 9 дивизия өзгермей сақталды: 314, 310, 316 (8-гвардиялық атқыштар), 238 (30-гвардиялық атқыштар), 391, 387, 8, 29 (72-гвардиялык атқыштар), 38 (73-гвардиялық атқыштар)-дивизиялары. Қызыл Ту орденімен наградталды, оған "Красноград дивизиясы" құрметті атағы берілді. 118-Дивизия "Мелитополь ди-визиясы", 27-гвардиялық дивизия "Новобуг дивизиясы" және Қызыл Тулы дивизия болды, 387-атқыштар дивизиясы Қырымды азат ету жолындағы шайқастарда "Перекоп дивизиясы", 8-атқыштар дивизиясы "Ямполь дивизиясы" және осы дивизияның екі полкі - 15-атқыштар және 62-артиллерия полкі "Карпат полкі" болып аталды, ал 229 жөне 310-атқыштар полкі - бірі - III дәрежелі Суворов орденімен, екіншісі — III дәрежелі Кутузов орденімен наградталды. Жоғарғы Бас Қолбасшының бұйрығымен оларға бірнеше мәрте алғыс жарияланды, қаһарман кеңес жауынгерлерінің ерлігі бірнеше рет салютпен атап өтілді.
Соғыстың қарсаңыңда Гитлер былай деп салдырақтағанды: "Немістен басқа бір де біреудің қару ұстауьша ешқашан жол беруге болмайды... Славянин де, чех та, қазақта, украин да емес, тек неміс қана қару ұстауга құқықты" '. Бұл сөздердің ғұмыры ұзаққа бармады. Өмір шындығы оның жал-ғандығын тағы да дәлелдеді. Қазақстанда соғыс жағдайынын барлық талаптарына жауап беретіндей қуатты құрамалар жасақталды. 1941 ж. аяғы мен 1942 ж. бас кезінде мұнда 100 және 101-дербес ұлттық атқыштар бригадалары, үш атты әскер дивизиясы құрылды.
Бұл жылдары Қазақстанда барлығы 20-дан астам атқыштар және атты әскер дивизиясы мен бригадасы, бірнеше артиллерия және авиация полкі, алуан түрлі әскер түрлерінін ондаған батальоны жасақталып, майданға аттанды.
КСРО-ға қарсы соғыс жоспарын жасағанда фашистік Германияның стратегтері Кеңес Одағының астанасын басып алуға бірінші дәрежелі мән берді. "Бұл қаланы басьш алу, — деп атап корсетілді "Барбаросса" жоспарында, - саяси жағынан да шешуші табыс деген сөз".
Мәскеу түбіндегі ұрыстарда батальон командирі аға лейтенант Б.Момышұлыньщ әскери шеберлігі айқын керінді. Горюны, Покровское деревняларында жене Матренино станциясында тіректі пункттерге орналасқан атқыштар батальоны мен 1-гвардиялық танк бригадасының алты танкі, екі артиллерия батареясы, пулеметшілер ротасы және саперлер взводымен күшейтілген Момышұлының батальоны төрт тәулік бойы өз позицияларын ұстап тұрып, дивизияның жаңа шепке ауысып, ұрысқа даярлануына көмектесті. Волоколам тас жолындағы ұрыстан кейін көп кешікпей аға лейтенант Б.Момышұлы полк командирі болып тағайындалды2. Бұл позициядағы дивизия жауынгерлерінің көрсеткен ерліктері, жұмсаған күш-жігері жайлы армияның әскери кеңесі: "1941 ж. 20-27 қазан аралығындағы ұрыс кезінде 316-дивизия жаудың 3 жаяу әскер және бір танк дивизиясымен шайқасты, бірде-бір жауынгер жау танкісінен сескеніп, кейін шегінбеді. Дивизияның кұрамындағы жеке бөлімдер өжеттікпен шайқасты. Қолдарында жанғыш бөтелкелері бар әр жауынгер танктерді жойды. Осы шабуылдарда дивизия көптеген каруластарынан айрылды"3, — деп көрсетті.
Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Екінші дүниежүзілік соғыста қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары (1941-1945).?
2. Жорық жолын Мәскеуден бастаған құрамалар?

Ұсынылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.

№10 Тақырып: Сталинградты қорғаушы қазақстандықтар.
Дәріс мақсаты: Сталинградты қорғаушы қазақстандықтар жайлы студенттерге мәлімет беру.

Қарастырылатын сұрақтар:
3. Сталинградты қорғаушы қазақстандықтар?

Дәріс.
Сталинград майданының операциясы Ұлы Отан соғысындағы және еқінші дүнцежүзілік соғыстың барысындағы түбірлі өзгерістің басталғанын көрсетті. 41942 ж. 28-30 маусым аралығында фашистер оңтүстік-батыс бағытта кең келемді шабуылға шықты. Бұл шабуылдын мақфты Қызыл Армияның Донның батыс жағындағы бөлімдері мен құрамаларын ығыстырып, Кавказдың мұнайлы аудандарын басып алу, Сталинград-Астрахань бағыты арқылы жеделдетіп Еділге шығу еді. Жау бұл мақсатта біраз алға жылжып, Дон езеніне жетті. Осы уақытта Сталинград пен Солтүстік Кавказға зор қауіп төнді. Сталинград бағытында қару-жарақтың барлық түрлерімен жақсы жарақтанған, Еуропадағы соғыста көп тәжірибе жинақтаған 6-далалық ар-миядан құралған фашистің 14 дивизиясьі тұрды. Оларда 270 мың адам, 3 мың зеңбірек пен миномет, 500-ге жуық танк, 1200 ұшақ болды. Жауға қарсы 62, 63 және 64-армияның 12 дивизиясы (160 мың адам, 2 мыңнан астам зеңбірек пен миномет, 400-ге жуық танк, 452 ұиіақ) тұрды. Жоғарғы Бас Командование 12 шілдеде Сталинград бағытында тұрған 62, 63 және 64-армиялардан Сталинград майданын құрды. Оның құрамына жоғарыда аталғаңдардан басқа бес жалпы әскери және бір әуе армиясы енді. Сталинград майданында жауға қарсы соққы бере отырып, 520 километрлік аралықта қорғаныс белдеуін құру мақсаты көзделді. Ал фашистердің біздің күштен адам саны жағынан 1,7 есе, зеңбірек пен танктен - 1,3, ұшақтан - екі еседен астам артық болғанын ескерсек, бұл міндетті жүзеге асыру оңай болған жок. КСРО халықтарының берік топтасқандығының, олардын жауды жеңуге деген сенімдерінің үлгісі Сталинград шайқасы болды.
Волга үстіндегі ірі шайқас 1942 ж. шілдеде неміс-фашист ескерлерінің екпінді белімдерінің Донға шабуылынан басталып 6,5 айға созылды. Бұл фашист 1941-1942 жж. қысқы жеңілістерінен кейінгі Шығысқа қарай жасаған аса қуатты шабуылы болды. Мәскеуге шабуыл жасау кезіңде жүзеге асыра алмаған әскери-саяси мақсаттарын алға қоя отырып, Гитлер мен оның маңындағылар өз әскерлерінін 1942 ж. жазда жеңіске жететіндіктеріне сенімді еді. Бірак олардың бұл есебі тағы да жүзеге аспай қалды.Волгадағы шайқасқа қатысқан кеңес жауынгерлерінін құрамы көп ұлтты болды. "Біз бұл Волга жағалауына Отанымыздың түкпір-түкпірінен, шексіз орыс қыратынан, Украина жазығынан, Белоруссия ормандарынан, Кавказ тауларынан, Қазақстан даласынан, алыстағы Сібірден келдік", - деп жазды Сталинград майданының жауынгерлері. Көп ұлтты Кеңес мемлекеті халықтарының ұлдары тығыз топтасқан жауынгерлік сапта Сталинградты ерлікпен, жауға деген ашу - ызамен бір кісідей қорғады.
1942 ж. қазан айында даңқты 62-армия құрамында Сталинградты қорғауға қатысқан орыс емес халықтардьщ саны 49,4 процент3 болды. Тек Қазақстанның батыстағы үш облысы (Ақтөбе, Гурьев, Батыс Қазақстан) 1942 ж. маусым — қараша айларында Сталинград майданына 26225 ұл-қызын жіберді4.
Қазақстанда құрылған әскери құрамалардың негізгі кіндігі болған қазақстандықтар Сталинград майданына аттанып бара жатып былай деп жазды: "Біздің әскери жаттығуларымызды отпен сынаудың кезі келді... деп қазақ халқына ант етеміз"'. Сталинград маңында қоршауға алынған неміс-фашист әскерлерін жою жөніндегі қарымды ұрыстарға қатыса отырып, командирлер мен саяси қызметкерлер пәрменді шабуыл жасауда инициатива көрсетіп, аз қолмен күші өзінен бірнеше есе басым жауды жеңе алатындықтарын танытты.
29-атқыштар дивизиясының бүкіл жауынгерлік жолы - неміс-фашист басқыншыларына қарсы қажырлы күрес жүргізу жолы, бұл жолда дивизия бөлімдерінің жауынгерлік қабілеті, тәжірибесі үздіксіз артып отырды, бұл жағдай маған дивизияны Қызыл Армияның тандаулы құрамаларының қата-рынан санап, оған гвардиялық атақ беруді сұрауға құқык береді".
Сөйтіп 29-атқыштар дивизиясына Сталинград шайқасында көрсеткен ерлігі үшін 1943 ж. 1 наурызда 72-гвардиялык дивизия деген атақ берілді. Кеңес гвардиясы деген құрметгі атақты дивизия жауынгерлері әрдайым жоғары ұстап, Отан соғысының ән бойында өздерін даңқты істерімен көрсете білді. Сталинград түбіндегі шайқастан кейін 64-армия 7-гвардиялық армия деп аталды да, ендігі жерде Дон майданына қарасты әскерлердің бөрі Курск теңірегіне топтастырылды. 1943 жылғы наурызда дивизия Воронеж майданынын құрамына келіп қосылды. Жазда Курск шайқасына, онан соң немістердің Белгород — Харьков плацдармын жоюға қатысты.

Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Сталинградты қорғаушы қазақстандықтар?
Ұсынылған әдебиеттер:
2. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.

№11 Тақырып: Ленинград қаласын қорғаған қазақстандық құрамалардың ерлік жолы.
Дәріс мақсаты: Ленинград қаласын қорғаған қазақстандық құрамалардың ерлік жолы туралы мағлұмат беру.
Қарастырылатын сұрақтар:
3. Ленинград қаласын қорғаған қазақстандық құрамалардың ерлік жолы.?

Дәріс.
Ленинград қаласын қорғау Ұлы Отан соғысының тарихынан айрықша орын алады. Жау Ленинград қаласына бір миллионнан астам адамнан тұратын күшпен шабуыл жасады, оларда 17 мыңнан астам зеңбірек пен миномет, 1500-дей танк және 2 мын ұшақ болды. Ленинград 900 күн бойы қоршауда тұрды. Қаланың жүздеген тұрғындары мен қорғаушылары қаза тапты, олардың басым көпшілігі алғашқы ең ауыр ашаршылық күндерінде және қоршаудағы суық қыс кезінде көз жүмды. Қызыл Армияның Ленинградты қорғаудағы ерлігі Ұлы Отан соғысында фашистіқ Германияны талқандауда үлкен рөл" атқарды. Өйткені Ленйнградты тікелей шабуылмен ала алмайтынына көзі жеткен неміс-фашист командованиесі оны қорғаушыларды аштан қырамыз, алыстан атқылап, тынымсыз бомба жаудырып, жігерін құм қыламыз деп ойлады. Сөйтіп ұзаққа созылған қоршау басталды. Халықтың қолдауымен, жауынгерлермен қала тұрғындары кескілескен шайқас пен ауыр еңбек үстіңде, қаланы жанқиярлықпен қорғады. Олар ауыр жағдай мен аштық азабын табандылықпен жеңіп отырды. Осындай қиын-қыстау кун таяп, Ленинград қаласына қара бұлт тонген кезде, ленинградтықтарға Қазақстанда жасақталған 310, 314-атқыштар дивизиясы көмекке барды.
Бұл шақ неміс-фашист әскерлері "Солтүстік" армия тобының Лениградқа шабуыл жасап, оны қоршауға алу әрекетін жүргізіп жатқан кезі болатын. Гитлер командованиесінін "Барбаросса" жоспары бойышпа жүргізілген жазга стратегиялық операциясы сәтсіз аяқталды, сөйтіп, жаз айларында-ак Ленинград пен Мәскеуді басып алып, оларды жермен-жексен ету керек деген Гитлердің бұйрығы орындалмады. Жау әскерлері Қызыл Армияньің мықты қарсылығына тап болып, Мөскеу мен Ленинградтың шалғай шептерінде үлкен шығынға ұшырады. Жоғарғы Бас Командованиенің Ставкасы Мәскеу мен Ленинград бағытын жаңа резервтермен толықтырып, жауға қарсы соққыны үдете түсті. Міне, осындай резервтер катарындағы 310-атқыштар дивизиясы шілде - тамыз айларында Ақмола (қазіргі Астана) қаласында жасақталып, жауынгерлері қысқа мерзімді әскери дайындықтан өтті. Онын қатарында Ақмола маңының тұрғындарынан басқа Қостанай, Қарағанды облыстарының еңбекшілері болды. Дивизиянын командирлігіне полковник Н.М.Замировский, комиссарлығына С.И.ІІІаманин, штаб бастықтығына полковник М.И.Кружков тағайындалды, Жаңа жасақталып жатқан дивизиянын кіші командалық құрамы Ташкент пен Алматының әскери училищелерін бітірген жас командирлерден тұрды.
Дивизияның басшы командирлері мен саяси қызметкерлері бұрын әскери қызметте ысылған, тәжірибелі адамдар, ал саяси жетекшілердің қалған құрамы Орта Азия әскери округіне қарасты әскери саяси училищелерде тәрбиеленгендер немесе партия, кеңес органдарында істеген, саяси және өмір мектебінен өткендер еді. 310-дивизия құрамының 40 проценті — қазақтар, 30 проценті - орыстар, 25 проценті - украиндар, ал қалғандары басқа ұлт өкілдері болды. Олардың 30 проценті - жұмысшылар, 60 проценті - колхозшылар, 10 проценті зиялылар еді. Дивизияның командалық құрамының 15 проценттен астамы коммунистер мен комсомол мүшелері болды.
Кару-жарақтармен толық жабдықталғаннан кейін 1941 жылғы 9 қыркүйектен бастап, Ленинград, Волхов және Карель майданының түрлі учаскелерінде шайқастарға қатысты. 1943 ж. қазанның аяғына дейін дивизия, 54-армияның басқа да құрамаларымен бірге, қахарман қаланың блокадасын бұзып өтуге ұмтылды. Ал жау қоршаудың екінші шеңберін тұйықтау үшін Волхов өзенінің орта ағысынан Тихвин қаласына қарай шабуылға шыққан кезде 310-дивизия жедел түрде осында жіберілді. Дивизия мен оған көрші құрама кеп шығынға ұшыраса да, Кириши ауданындағы Пчевжа селосы түбінде жаудың щабуыльша бір апта бойы төтеп берді. Бұл аптаны біздің командование жаңа күштер жеткізу, сейтіп, жаудың жоспарын біржолата іске асыртпай тастау үшін пайдаланды. Аса маңызды торап - Волхов қаласы біздің қолымызда тұрды.
Неміс басқыншылары өлермендікпен үнемі алға ұмтылып, қысқы суық түскенше, қайткен күнде де Ладога көліне жетуді көздеді және солтүстіктен шабуыл жасап келе жатқан фин әскерлерімен қосылуды көздеді. Волхов қаласы үшін жау айдан астам арпалыса ұрыс жүргізгенімен, одан ешбір нәтиже шығара алған жоқ. Ленинград майданындағы дивизия бөлімдерінің көрсеткен ерлік істері жайлы Кеңес информбюросының 1941 ж. 23 қараша күні берген хабарында былай делінді: "Ленинград майданы учаскелерінің бірінде қимыл жасаған Замировский жолдастың бөлімі екі ай бойы жүргізген ұрыстың нөтижесінде, толық емес мәлімет бойынша, 3000-нан астам немістің солдаты мен офицерің жер жастандырды. Екі айдын ішінде Замировский жолдастың жауынгерлері 11 неміс танкісін, екі қару-жарақ қоймасын, екі ұшағын жойды, сонымен бірге жаудың 9 зеңбірегін, 22 минометін, 26 станокты және 104 қол пулеметін, үш полкінің туын, көптеген винтовкаларды, снарядтарды, автоматтарды, мина мен патроңдарды қолға түсірді".

Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар.
2. Ленинград қаласын қорғаған қазақстандық құрамалардың ерлік жолы.?

Ұсынылған әдебиеттер:
3. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№12 Тақырып: Екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі қорытындылары
Дәріс мақсаты: Екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі қорытындылары жайлы түсініктерін жетілдіру.

Қарастырылатын сұрақтар:
3. Екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі қорытындылары?
Дәріс.
Екінші дүниежүзілік соғыста антигитлерлік коалиция күштерінің және ең алдымен Кеңес Одағы жеңісінін нәтижесінде, Германияда гитлерлік тәртіп жойылып, Жапон милитаризмі құлатылды. Өткен соғыс халыққа, соның ішінде "неміс халқына да адам айтқысыз құрбандық әкелді. Фашистік Германияның кеңес-герман майданындағы адам шығыны 6923700-ге жетті. Австрия, Люксембург, Эльзас, Лотарингия, Судет немістерін, басқа да мемлекеттердін ерікті құрамаларын қосқанда және оның одақтастарының шығынын (Венгрия, Италия, Румыния жөне Финляндия -1725000 адам) қоса есептегенде, Германия мен оның одақтастарының орны толмас шығындары 8645500 адам санын құрады. Егер оған 1941 ж. 22 маусымынан 1945 ж. 9 мамырына дейінгі уақытта Қеңес армиясы тұтқындаған қарсыласынын 3777300 солдаты мен офицерлерін қоссақ (бұл санның ішінде немістер - 2389500, австриялықтар — 156800, венгрлер - 513800, румындар - 201800, итальяндықтар - 48900, финдіктер -2400 адам болды. Қалған 46400 әскери тұтқындар - КСРО-ға қарсы соғыста немістерге қызмет еткен ерікті құрамалардың құрамындағы басқа ұлттар - француздар, словактар, чехтар, поляктар, испандықтар, хорваттар, бельгиялықтар, голландықтар және басқалары), Германия мен оның одақтастары өлген және тұткындалған 12422800 адамынан айырылды, оның ішінде 83,13200-і немістер болды. Фашистік Германияны жеңудегі антигитлерлік коалиция мемлекеттерінің құрбандығын ұмытуға, есептен шығарып тастауға болмайды. Англияның шығыны 370 мың, АҚІІІ-та 300 мың адамға жетті. Ұлы Отан соғысында Кеңес Одағы Қарулы Күштерінің адам шығыны - қаза тапқандар, жарақаттан және аурудан өлгендер, хабарсыз кеткендер, тұтқыннан қайтпағандар, Жапониямен соғысты қоса есептегеңде 8668400-ге жетті. Демографиялық баланс әдісімен, Ұлы Отан соғысы кезіндегі барлық адам шығыны 27 млн. деп есептеледі.
Сонымен, фашизмді құрту жолыңда жеңіс — халық пен антигитлерлік коалиция армиясының ортақ жеңісі, алайда онда шешуші рөл атқарған Кеңес Одағы болды. Еуропадағы фашистік Германия мен Италияның талқандалуы бүкіл әлемдік тарихи маңызды оқиға болды. Германия мек Италия фашизмі Еуропа мен Африкада үстемдік етуге тырысып, жаулап алған елдердің халқынын мәдениеті мен мемлекеттік тәуелсіздігін айуандықпен құртып, сол елдерде жауыздық саясатьін жүргізді. Еуропадан ен агрессивті күш Германия мен Италия фашизмінің талқандалуына байланысты, Еуропаның барлық халқы үшін демократиялық дамудың кең мүмкіншіліктері ашылды. Одақтастар әскерлерінің милитаристік Жапонияны жеңуінін нәтижесінде, Кеңес Одағы 1904-1905 жж. орыс-жапон соғысында жапондықтар жаулап алған өзінің байырғы жерлері Оңтүстік Сахалинді және Курил аралдарын қайтарып алды. Бұл жерлер Кеңес Одағына Жапониямен соғысқа түсу шарты жөніндегі Ялта келісіміне сай қайтарылды. Кеңес Одағы Тынық мұхитына еркін шығуға мүмкіншілік алды. КСРО-ға щабуыл жасау үшін жапон милитаристері салған барлық плацдармдар мен әскери базалар жойылып, оның Қиыр Шығыс шекараларының қауіпсіздігі қамтамасыз етілді.
Жапонияның тізе бүгуі мен Қиыр Шығыстағы соғыстын аяқталуы Қытай, Корея жөне Шығыс, Оңтүстік-Шығыс Азия елдері халқының бостандығы мен тәуелсіздігі жолындағы күрес үшін қолайлы жағдайлар жасады, олар жапон милитаристерінің бірнеше жыл бойғы аяусыз қанауынан құтылды. Екінші дүниежүзілік соғыс барысында қалыптасқан антигитлерлік коалиция тәжірибесі - маңызды да шешуші келісім жасау тәжірибесі - қазіргі күнде де көп нәрсеге үйретеді. Екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі сабақтары қандай? Бірінші басты сабақ — бұл бұдан әрі қырвдн соғысты бол-дыртпау үшін күресу. Екінші сабағы - үздіқсіз қырағылықтың қажеттігі, елдердің қорғаныс қабілетін ңығайту керектігін ескертеді

Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар.
3. Екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі қорытындылары?
Ұсынылған әдебиеттер:
3. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№13 Тақырып: Қазақстан Қарулы Күштерінің құрудың заңдың негіздері.
Дәріс мақсаты: Қазақстан Қарулы Күштерінің құрудың заңдың негіздері жайлы мәлімет беру.

Қарастырылатын сұрақтар:
3. Қазақстан Қарулы Күштерінің құрудың заңдың негіздері?

Дәріс.
Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін алуына байланысты, алдына қиын, бірақ өмірлік маңызды міндет - өзінін қарулы күштерін құру қойылды. Жаңа қағидалы заңдык негіздерді жасау армияның механизмін еске ала отырып, республиканың ерекщелігіне жөне географиялық жағдайына байланысты қайта құруды, айтарлықтай материалдық шығындарды қажет етті. 1991 ж. 25 қазанда Қазақстай Президентінін Жарлығы бойынша, Қазақ КСР Мемлекеттік қорғаныс комитеті құрылды, кейіннен республиканың қорғаныс мәселелері толық түрде өз бетімен дербес шешуге етуіне байланысты, Қазақстан Республикасының Қорғаныс министрлігі болып аталды. Тәуелсіз республиканың зандық құқықтарынын негіздеріне және Тәуелсіз Мемлеқеттер Достастығына қатысушы мемлекеттер арасындағы қол жеткен келісімдерге байланысты, 1992 ж. 7 мамырында Президенттің Жарлығы шықты. Бұл Жарлық бойынша, Қазақстан аумағыгіда орналасқан Қарулы Күштер өздерінің, мүліктерімен қоса республиканын ' қарауына өтті. Жоғарғы Бас Қолбасшы ретіңде Қарулы Күштерді басқаруды Президнет өзіне алды, ал тікелей басқаратын Қорғаныс министрі болды. Қазақстанньгң тұнғыш Қорға-ныс министрі болып генерал-полковниқ С.Қ.Нұрмағамбетов тағайындалды. Қазақстан Қарулы Күштерінін, құрамына, негізінен, 40-жалпы әскерлік армияның әскерлері кірді. Бұлар бұдан бұрын, 1979 жыл 27 желтоқсанда, генерал-майор А.Тохариновтың басшылығымен Ауғанстанның шекарасына кірген болаты. 9 жылдан аса мыңдаған моджахеттердің қарулы оппозициясына қарсы қарулы операцияларға қатысты.
1989 ж 15 ақпанда Женева келісімі арқылы бекітілген мерзімінде 40-армияның әскерлері Ауғанстаннан шығарылды. Содан кейін әскери бөлімдер тәртіп бойынша таратылды, мерзімді қызметтің солдаттары запасқа шықты. Ал офицерлер мен прапорщиктер Ауғанстанға қай жерден барса (отбасының тұратын жеріндегі), сол жердің әскери бөлімшелеріне кетті. 40-армияның штабы Ташкентте орналасты. Осыдан кейін Реслублика Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін құруды 1992 ж. 7 мамырда заңды түрде бекітті. Бүгіңгі күні Қазақстан өзінін азаматтарының әскери қызмет атқаруының жағдайы мен тәртібін өз бетімен анықтайды, өз аумағында әскерлердің, қару-жарақтың және техниканың орналасу мәселесін щешеді.
Қазақстан Республиқасы Коңституциясының 66- бабыңда Қазақстан Республикасыныд Үқіметі мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудін негізгі бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады делінген, ал 36-бапта (1-пункт) Қарулы Күштердің қағидалы міңдеттерін анықтайды. "Қазақстан Республикасьш қорғау - оңың әрбір азаматының қасиетті борышы және парызы" деп көрсетілген. Қазақстан Республикасы Конституциясының 20-бабыңда (3-пунқт) Қарулы Күщтердің мақсатын көрсете келе, Республиканың Конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық астамшылдықты, сондай-ақ қатыгездік пен зорлық-зомбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгіттеуге жол берілмейді деп айтылғаң!
Қазақстан Республикасының Президенті.Н.Ә.Назарбаев өзінің "Қазақстанның тәуелсіздігі: тарих сабақтары және қазіргі заман" деген баяндамасыңда былай деді: "Біздін тәуелсіздігіміздің бес жылдығында Қазақстан халқының көп жылдық тарихында миллиондағаи ата-бабаларымыздың бостандық үшін күресі мен құрбандығының нәтижесі бар. Екінші дүниежүзілік соғыста Отан үшін өз өмірлерін қиып, құрбан болған жүз мындаған отандастарымызды ұмыта алмаймыз".
Қазақстан Республикасы өзінің қарулы күштерің құру арқылы соңғы кездері армияны құрудағы біраз проблемаларды шешіп алды. Біріншіден, қарулы күштердің саны, құрамы жөне әскери қызмет атқарудың мерзімі анықталды. Екіншіден, Ресей Федерациясы мен Қазақстанның және ТМД елдеріңің де мүддесіне жауап беретін бірлескен әскери тұжырымдама мен доктринаны білдіретін әскери келісімге қол қойылып, 1994 ж. 29 наурыздағы Ресей Федерациясы мен Қазақстан арасында достық, өзара көмек, бір-бірімен қарым-қатынас туралы шарт бойынша, әскери-стратегиялык кеңістікті сақтауды, республикалар арасыңдағы шекаралардың бұзылмауын толық түрде мойындай отырып, әскери базаларды, полигон және басқа да объектілерді бірлесіп пайдалануға қол жеткізді. Ресей мен Қазақстанның қорғаныс одағы орыс және қазақ халкының көп жылдық достық қатынасына негізделеді.

Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар.
2. Қазақстан Қарулы Күштерінің құрудың заңдың негіздері?
Ұсынылған әдебиеттер:
3. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№14 Тақырып: Қазақстан армиясының түрлері?
Дәріс мақсаты: Қазақстан армиясының түрлері туралы студенттердің түсініктерін қалыптастыру.

Қарастырылатын сұрақтар:
3. Қазақстан армиясының түрлері?
4. Жалпы мақсатгағы күштер?
5. Автомобильдік әскерлер?
6. Әуе қорғаныс күштері?
7. Инженерлік әскерлер?

Дәріс.
Қазақстанның халқы, еңбекшілері біздің қарулы күштеріміздің алдында тұрған барлық мәселенің маңызын түсіре отырып, олардың әскери әл-ауқатының нығаюы үшін бәрін істеуде. Олар армияның күнделікті өмірін, әскери шеберлікті игеруін, әскердегі барлық болып жатқан жағдайды үлкен қызығушылықпен бақылап отыр. Бұл занды да Отан қорғауға дайындалу үстінде, жастар қарулы күштердің және құрамалардың түрлерін, қарулар мен әскери техникаларды, солдаттар мен матростар игеруі керек болатын мамандықтарды, республиканың қарулы күштерінің өзін қалай дайындау керектігін білгісі келеді.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Қарулы Күштеріне жалпы мақсаттағы күштері, әуе қорғаныс күштері, мемлекеттік шекараны қорғау күштері және ұлттык гвардия мен ішкі әскерлер кіреді. Өз кезегіне қарай, қарулы күштер түрлері бөлімдерден және әр түрлі құрамадар мен арнайы әскерлерден тұрады.
Соңғы он жыл ішінде жер шарының әр түрлі аудандарын-
да қарулы дау-жанжалдардың тұтануы құрлық әскерлерінін
маңызының төмендемегенін керсетеді. Ракета - авиация,
корабльдердің көмегі аркылы дұшпаңдардың шабуылын той-
таруға және оған шешуші соққы беруге болады. Бірак
құрлықтағы жауды толық түрде талқандауда кұрлық
әскерлері мен мобильдік топ күштері шешуші рөл атқарады.
Жалпы мақсаттағы күштер құрамына құрлық әскерлері мен
мобильдік топ Күштері кіреді. Құрлық әскерлерінің құрамын-
да бірнеше арнайы әскер түрлері мен құрамалар болады. Олар
өздерінде біршама әр түрлі қаруларды және басқа да техни-
каларды біріктірді.
Әскер түрлеріне моторлы атқыштар, танк және артиллерия әскерлері, ал арнайы әскерлерге - инженерлік, химия байланыс, радио және радиотехникалық, автомобиль және басқалары жатады. Моторлы атқыштар әскерлеріне моторлы атқыштар бөлімшесі, бөлімдер және құрамалар жатады.Олар ұрыс құралдарының әр түрімен қаруланған және толық моторландырылған. Олардың бөлімшелері мен бөлімдері соғыста жаяу-әскерлердің ұрыс машиналарымен, бронетранспортерлерімен қозғалады және ұрыс жүргізеді. Бұл орамды жылдам қозғалатын және маневрлік әскер түріне айналдырады. Сонымен бірге, моторлы атқыштар ескерлері өз құрамында танкілердін үлкен бөлігін иемденеді, бұл дегеніміз олардың күшін арттырады. Танкіге қарсы жіберілетін және басқарылатын реактивтік снарядтармен (ПТУРС) қаруланған моторлы атқыштар бөлімшелердің бөлімдерінің құрамына түгелдей моторландырылған артиллерияның инженерлік, химия, байланыс автомобиль және басқа бөлімшелері енген.
Моторлы атқыштар - жаяу әскерлердің мұрагерлері,
әскердің өте ежелгі түрі. Қазақстан жаяу әскерлері Ұлы Отан
соғысында Мәскеу түбінде және Ленинград, Сталинград шай-
қастарында, Днепрден өтуде өшпес даңққа бөленді. Бұл ай-
бынды жаяу ескерлердің әскери батырлық салттарын Қазақ-
станның қарулы күштерінің моторлы атқыштар әскерлері
жүректерінде ардақтап берік сақтайды және жауынгерлік
еңбектерімен қөбейтеді.
Танк әскерлері - салыстырмалы түрде жас әскер тарихы бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарынан басталды. Танк әскерлері - құрлық әскерлерінің басты екпінді күші. Олар көбінесе ең басты маңызды міндеттерді орындау бағыттарында қолданылады. Қазақстан Республикасы қарулы күштерінің танк бөлімдері мен құрамаларының қару-жарағында орта және жеңіл жүретін танкілері бар жоғары жылжымалы броньдык қорғаныс - қазіргі заманғы қйру - жарақ. Түнде көретін приборларының және су түбіңде жүзуге арналғаң жабдықтарының болуы танкілерді қазіргі жағдайда ұрысқа тиімді құрал етеді. Өте мықты бронның болуына байланысты, олар ядролық закымдаушы факторларына, танкінің ішіне кіретін радиацияның, радиоактивтік жұқтырулардың әсеріне қарсы үлкен беріктікке ие болады. Жан-жақты дайындығы бар жастар жақсы танкист бола алады.
Қазіргі заманғы қару-жарақ, мықты двигатель, қүрделі жүйелер мен агрегаттар, жетілдірілген приборлар мен прицельдер - бұлардың барлығы техниканы жақсы күтетін және терең білімді адамдардың ғана бщігінде болады.
Ғылыми-техникалық прогреске байлаыысты, қазіргі жағдайда арнайы әскерлердің маңызы өлшеусіз өсті. Бұл бөлімшелер мен бөлімдер жас әскерлерден терең және жан-жақты білімді, дағдыны, тәртіптілікті, шыдамдылықты, бұлшық еттің жақсы дайындығын талап ететін қазіргі заман техникалармен жарақтанған.
Инженерлік әскерлер - құрлық өскерлерінің ұрыс ерекетін және тіршілік әрекетін толығымен қамтамасыз етуге арналған. Бірде-бір әскери мәселе йнженерлік қамтамасыз етусіз шешілмейді. Олар щабуылда әскерлердің жылжуын қамтамасыз етеді, жолдар салады, сулы тосқауылдардан өтуді жабдықтайды, қарсыластардың бөгеттеріне өткелдер жасайды, минасыздандырады. Қорғаныс кезіңде инженерлік әскерлер қорғаныстық шептерді және позицияларды тұрғызады, бөгеттер жасайды
Шекара әскерлері кұрлықтағы және жағалық қорғау күштері болып бөлінеді. Құрлықтағы шекара әскерлері әрдайым мемлекеттік шекараны қырағы күзетіп, оны қорғауға және жаудың шабуыл жасауына тойтарыс беруге қабілетті. Шекарашы әскерлердің жоғары әскери шеберлігі Отанымыздың аумақтык біртұтастуғын және қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Шекарашылардың қару-жарағында атыс қаруларынын барлық түрі, танкіге қарсы құралдар және казіргі заманға қажетті әскери техника, байланыс, бақылау құралдары бар.
Бүгінгі көптеген қазақстандық шекарашылар ТМД сыртқы шекараларын қорғауда өздерінің міндеттерін атқаруда. Жағалық қорғау күштері Каспий теңізіндегі шекараны қорғауда ауыр қызмет атқарады. Олардың басты міндеті -Қазақстанды теңізден болатьш агрессорлардың шабуылынан қорғау. Бүгіңде жағалық қорғау күштері құрылу сатысында тұр. Олар жаңа катерлермен, қару-жарақтардың жаңа түрімен толықтырылуда, Қазақстанның теңіз шекаралары өнімді қорғалуы үшін барын істеп жатқан қазақстандық теңіз әскери шеберлігі бүгінде шыңдала түсуде.
Қазақстан Республикасы Ұланының қатарында қызмет ету көптеген жастар үшін құрмет. Ұлттық Ұлан шетелдік делегацияларды қарсы алғанда, шығарып салғанда және басқа да маңызды шараларды орындайды, ұлан әскерлері өздерінін саптық бой түзеулері мен шеберліктерін көрсетеді, бұл арқылы біздің тәуелсіз мемлекетіміздің айбындылығын анықтайды.
Әзірге Республикамызда қылмыстық және баска да құқык бұзушылдық сақталып отырғанда, ішкі әскерлердін қажеттілігі маңызды болып қала береді. Ішкі әскерлер құқыктық тұрақтылыкты сақтауға, арнайы мемлекеттік объектілерді қорғауға және басқа да қызметтік-әскери міндеттерді орындауға арналған. Өздерінің әскери міндеттерін орындауда ішкі әскерлердің әскері жоғары саналылық пен жанкештілік көрсетуде. "Жалпыға бірдей әскери міндеттілік және әскери қызмет туралы" заңның негізінде жинақталды. Ішкі әскерлердің әскери қызметшілері Қазақстан Республикасының қарулы күштерінің солдаттарына, сержанттарына, прапорщиктеріне, офицерлеріне тағайындалған барлық жеңілдіктер түрі мен құқықтарын пайдаланады.

Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар.
1. Қазақстан армиясының түрлері?
2. Жалпы мақсатгағы күштер?
3. Автомобильдік әскерлер?
4. Құрлық әскері және ішкі әскер?

Ұсынылған әдебиеттер:
3. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№15 Тақырып: Қазақстан армиясындағы негізгі проблемалар және оларды шешу жолдары.
Дәріс мақсаты: Қазақстан армиясындағы негізгі проблемалар және оларды шешу жолдары жайлы түсіндіру және мәлімет беру.
Қарастырылған сұрақтар:
3. Қазақстан армиясындағы негізгі проблемалар және оларды шешу жолдары?

Дәріс.
Қазақстанның Қарулы Күштерін құрғаннан кейін Президент пен үкімет Қазақстан армиясын реформалаудың өзара байланысты басымдык жиынтығын жасады. Бұл дегеніміз - әскерлердің құрылымын өзгерту, әскери кадрларды дайындау, армияны қаруландыру, еуропалык қауымдастықтың ар-мияларымен қарым-қатынас жасау, әскери қызметтін мәртебесін көтеру, әскери ұжымдардағы ұлтаралық қатынастың проблемаларын шешу.
Армиядағы реформаларды айтар алдында, бірінші, басты проблеманы белгілеп алу қажет. Қарулы куштер - бұл мобильдік, жаттыққан, жабдықталған, елді қорғау міндетін атқаруға қабілетті әскерлер.
Екінші проблема әскери кадрлар болып табылады. Тарихтың жүздеген жылдарынан бері мемлекеттердің әскер ұстауының екі әдісі болды: өз еркімен жалдамалы тәртіптегі және әскери міндет түріндегі. Қазіргі кезде Қазақстан Қарулы Күштерінде офицерлер, прапорщиктер, мичмандар, мерзімнен тыс қызметтегі әскери қызметшілер және әскери қызметші әйелдер құрамын жинақтаудың аралас тәсілі қолданылады. Өз еркімен, жалдамалы түрде, шартпен (контрактімен) және мерзімді әскери қызметтің әскери қызметшілері жалпыға бірдей әскери міндеттілік туралы заңға сәйкес шақырылады. Соңғы кездері "жалдамалы армия" термині "кәсіпқой армия" терминінің баламасы болып жүр, сонда да Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінің негізі кәсіпқой кадрлардан тұрады деп айтуға болады.
Сонымен бірге, бұл проблеманың езіндік ерекшеліктері бар жене оларды әскери мамандықтардьщ санын еске түсіру арқылы түсінуге болады. 1990 ж. КСРО Қарулы Күштерінін тізіміне 4 мыңнан аса мамандықтар кірді. Қазакстанның алдында номенклатура бойьшша қажетті шамада әскери ма-мандар даярлауды қамтамасыз ету тұр. Жоғары кәсіпқой армия кұру үшін жеткілікті шамада әскери мамандар болуы керек және әскерлерді мамандар бірден-бір тиімді нұсқасы контрактілік жүйеге өту болып табылады. Әрбір өз еркімен келгендер мемлекетпен шарт жасасады, онда қызмет ететін уақыты, ерекше жагдайдағы қызметі үшін өтемақысының тәсілдері көрсетілуі керек. Армияға, сонымен бірге, қаржымен және басқа да материалдык ресурстармен қамтамасыз етудің толықтырылған жүйесі қажет, өскери қызметтің мәртебесін халық арасында көтеру керек. Бұл үшін бағдарламалық саясат қажет жөне армиялык қызметтің баспасөзде, кинода, теледидарда, видеороликтерде және т.б. жарнамасы болуы керек.
Үшінші проблема - Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін қару-жарақпен, техниканың жаңа түрлерімен жабдыктау. Қанша дегенмен, әзірге Қазақстанның өзінің жеткілікті қорғаныстық өңдірісінін болмауы оны бірінші кезекте Ресейдің әскери рыногынан алынған қару-жаракпен, әскери техникамен байланыстырады. Өйткені, бұрынғы КСРО-ның барлық қорғаныстық өндірісі, сонымен бірге Ұлттық қауіпсіздіктің ғылыми-өндірістік потенциалы Ресей Федерациясының аумағында жинақталған. Сондықтан Қазакстан қару-жарақ сатып алу саясатын жасағанда және ұлттық саясатын анықтағанда Ресейге бет бұруы керек, өйткені, ол қару-жарақ пен техниканы әлемдік стандарт дәрежесінде шығарады. Бірақ Қазақстанның қорғаныс қабілеті, қаншалықты достықта болса да, басқа мемлекетке тәуелді болмауы керек.
Төртінші проблема — Қазақстанның әскери кадрларын даярлаудағы Ресеймен, Қырғызстанмен, Өзбекстанмен, Тәжікстанмен, Беларусьпен, Украинамен және әлемдік қауымдастықтың басқа да мемлекеттерімен өзара тәуелді қарым-қатынаста болуы. Жас егеменді Қазақстанның қарулы күштерінің кұрылу және қалыптасу кезеңінде ұлттық офицер мамандардың жетіспеуі бірден-бір өткір проблема болды. Бірак бүгінде, Қарулы Күштердің сегіз жылдық өмірінде бұл проблема күн тәртібінен алынып тасталды. Қазақстан Республикасының құрылған және табысты жұмыс істеп жатқан жоғары әскери оқу мекемелерінің, азаматтық оқу мекемелеріндегі кен,тармақты әскери кафедралардың жүйесі қарулы күштерді жыл сайын қажетті мөлшерде билікті әскери мамандармен толықтыруға мүмкіндік береді. Әскери жөне ғылыми-педагогикялык кадрлардын қажеттілігін ескере отырып, 1997 ж. 11 акланыііда, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Қіірулы Куштердің әскери Академиясы құрылды.
Бүгінде Қазақстан Респубдикасының Қарулы К.үштсрі даму және жетілу үстінде. Қазақстан Республикасынын Президенті Н.Ә.Назарбаев "Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы" деген халыққа Жолдауында ұлттык қауіпсіздіктің және қарулы күштердің дамуы мен жетілуінін бағытын, әсіресе кәсіптік даярлықтың мөлшері көтерілуінін қажеттілігін және армияны қазіргі заманғы қару-жарак қүралдарымен қамтамасыз етуді ерекше атап айтты. Бұл мәселені шешудің бірден-бір тиімді тәсілі көрші мемлекеттермен қарым-қатынасты жақсарту болып табылады.
Әскери кадрларды даярлаудағы мәселеде маңызды орынды өзінің мықты әскери экономикалық және ғылыми потенциялымен, мүмкіндігімен Ресей Федерациясы алады. Қазақстан Ресеймен әскери-экономикалық және стратегиялық тығыз байланыста. Бұған дәлел жоғарғы дәрежеде әскери деле-гациялардын алмасуы және Қазақстан мен Ресейдің бірігіп, Самарада болған "Редут-97" сияқты жаттығулар өткізуі. 1992 ж. бастап, Ресейдің жоғарғы әскери орындары мен абыройлы әскери академиялары Қазақстан азаматтарынан курсанттар мен тыңдаушылар қабылдап келеді. Және қарулы күштерге өте қажет мамандықтар бойынша кадрлар даярлайды.

Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар.
1. Қазақстан армиясындағы негізгі проблемалар және оларды шешу жолдары?
Ұсынылған әдебиеттер:
3. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.
Тәжірибелік сағаттар.
16. Тақырып: Кіріспе

Бүгінгі күні кеңестік империя ыдырап, коммунистік қағидалар келмеске кетіп, уақыт әр нәрсені өз орнына қойып жатқан заманда бұрын бұрмаланып келген қазақ-жоңғар соғысы туралы шындықты қалпына келтіру керек.
Қазақ елінің өткендегі тарихында елеулі із қалдырған, дүркін-дүркін үзілістермен 100 жылға жалғасқан қазақ-жоңғар соғысын жазуда оқушылардың қалың көшпілігіне арналған еңбектерде 1729 - 1730 жылдардағы Аңырақай - шайқасына дейінгі кезенде 1711, 1718, 1723 - 1727 жылдардағы қазақтардың жоңғарлармен соғысын жазғанда қазақтардың елін, жерін қорғауын, ерен ерліктерін төмендетуге тырысушылықтың бар екенін байқаймыз. Тіпті қазақтардың жеңісін бұрмалап, қазақтар халық ретінде жок болып құрып кетер еді деп жазғандар да болған. Қазақ хандығы Жойылды, қазақтар түгел босқын болды деп көрсетуге ыңғай білдіретін пиғылдар да болды. Мысалы, М.Тевкелев өзінің Ресейге жазған бір хабарламасында: "Қазақ елі Ресей империясының қарамағына алынғанша ит қуған қояндай кең далада безіп жүрген, - ешқашан тыныштық көрмеген еді. Қашып, босып жүріп, малынан да, кейде тіпті қатын-баласынан да айырылып, өз бастарын сақтау үшін бас паналайтын жаққа кетті. Жоңғар қалмақтары шапқандабылай қашты, башқұрттар шапқанда кері қашты. Ал Еділ бойындағы қалмақтар мен Жайық бойыйдағы орыс, Сібірдегі орыс-казактар бас салғанда, барар жёр,басар тау таппай қалды"- деген сөзі сақталып қалыпты.
Тевкелевтен кейін орыс тарихшылары қазақ-жоңғар соғысын жазғанда казақтардың мемлекеті жоқ болып кетті, қазақтар елін, жерін қорғаған халық емес, "Ресей империясының қарамағына алынғанша ит қуған қояндай кең далада безіп жүрген" деп, андарға теңеуден бастады.
Ал жалпы алғанда, бас-аяғы жарты ғасырға созылған қазақ-жоңғар соғысы, Тевкелевтің пікірінше, тек Ресейге қосылудың алғы шарты болды делінген, қазақтың өз алдына дербес өмір сүре алмайтынының бір белгісі ретінде ғана қарастырылады. Осы секілді жалған пікірлер Ш.Уәлихановтын еңбектеріңде де кездеседі. Қазақ-жоңғар сошстарының бірі болған 1723 ж. оқиғаны Ш. Уәлиханов тым әсірелеп: "Қан-құмар жоңғарлар өкшелей қуған қазақтар бейнебір үріккен киіктей жол бойы дүние-мүлкін, жүре алмай қалған жас балаларын, қарттарын, арық малдарын тастап... босып кетті..."1 -деп жазған еді.
Ал Қазақ ССР тарихьшың I томында; "1723 ж. жоңғар шап-қыншылығынан Орта жүз бен Үлы жүз руларының көпшілігі қатты күйзеліске ұшырап, мал-жандары қырыдды. Ел топ-топ болып бас сауғалап, Оңтүстік пен Шығысқа қарай қашты. Тек Ресеймен қарым-қатынастың күшеюі, орыстардың туысқандық қалтқысыз көмегі қазақ халқының азаттык күресіне көмектесіп, оларды жау тепкісінде қалу қаупінен құтқарып қатды", - дейді.
Жоғарыдағы материалдарды пайдаланған жапон ғалымы Зокота "Ресей және Орта Азия" деген кітабында сол құжат-тарға сүйеніп былай жазады: "Сол кезде жоңғарлар Орта Азия-дағы ірі сахара патшалығы болды. Оларға ұйғырлар қарсылықсыз бағынды, Қырғыздар бір мезет қарсылық көрсеткен-мен, сұрапыл тегеурінге төтеп бере алмады. Ал ұзақ жылдар бойына жоңғарлармен табан тірескен қазақтар ғана бодды. Жоңғарлар қазақ елінің Шығыс жәңе оңтұстік жағындағы бірсыпыра кең-байтағын басып алды".
Ф.А.Щербина қазақ батыры қамал бұзғыш Олжабайдын ерекше бір қасиеті жайында айта келе, мынандай қызықты дерек келтіреді: "Олжабайдың тастан қашалған бейнесі ретінде сақталған сол соғыстың ескерткіштері қазіргі' уақытқа дейін бар, Қазақтардың айтуынша, огіың жеңіске жеткен жеріне ескерткіш қоятын әдеті болған".

17. Тақырып: Қазақ-жоңғар хандығы арасындағы соғыс және жоңғар хандығының күйреуі (1635-1758). Қазақ жоңғар соғысының қысқаша тарихнамасы.
Златкин И.Я. Русские архивные материалы об Амурсане. Филология и история монгольских народов. М., 1958.
Осы еңбектерге сүйеніп, қазақ тарихын жазған М.Тынышбаевтың айтуына қарағанда, барлық қазақтар біркелкі дәрежеде "Ақтабан шұбырындыға" ұшырамаған. Әсіресе, Ұлы жүздің ішінде коныс аудару болмаған. Өзінің жайлаған аймағында қалып қойған. Бұл өңірге щығыстан ығысып келген кейбір тайпалардың бөлігі ғана Сырдарияның төменгі жағына қарай қарақалпақтармен бірге кешкені белгілі дейді. Қазақтардың түгелдей босқынға ұшырамағанын, өз жерінде жаумен табан тіресе соғысқанын көреміз.
"Өтеген батыр" жырында Орта жүз бен Ұлы жүздегі дулат, жалайыр, албан, найман руларынан әскер жасақталғаны жайында айтылады. Дулаттардың біразы Сарысуға қоныс аударған кезінде Өтеген солармен бірге кетпекші болғанда, ақын Өтегенге арнап:
Ақтабан болган алыс жол,
Бұл сапардан сескенем.
Атыңның басын кейін бұр,
Күтеді көмек ел сенен, —
деген халыктың сөзінен Өтеген шыға алмай мойынсұнады. Орта жүз Ұлы жүзге, үйсіндерге көмекке келеді.
Екі жүздің баласы Төмен қарай бір ықты.
Елін қоргап өлімнен,
Жауга қарай қол шықты.
Колды бастап, найза ұстап,
Өтеген батыр ол шықты, —
дейді. Қазақтардың жоңғарлармен соғысын айта келе, белгілі ғалым
У.Шалекенов өз еңбегінде: "1723 ж."Актабан шұбырынды, алқакөл сұламаға" көбірек ұшыраған Қазакстанның оңтүстігі болып, осы жерге шығыстан ығыстырылып келген кейбір қазақ тайпалары Сырдарияны төмендей көшіп, Мұғалжар тауына дейін барған". Олар онша көп болған жоқ деген корытынды жасайды.
Шындығына келсек, 1723 ж. жоңғарларға іргелес отырған найман, керей, үйсін руларының ішінара жоңғарларға бағынуы қазақ елінің болашағына қатер бұлтын төндіргенімен, бірак ол алғашқы кезеңде ел тағдырын шешетіндей басты оқиға бола алған жок. Өйткені 1723 ж. көктемде дулат, шымыр, жаныс рулары әлі қыскы қыстауында еді, дәлірек айтканда, олардың қыстаулары Ташкент төңірегіндегі Сарыағаш маңайы болған. Қарақамыс аталатын жерде де шымырлар, жаныстар кыстаған еді. Ал Ұлы жүздің жаз жайлауы — Билікел, Ақкөл, Шу маңайы. Арқадағы Ұлытауға дейін әлі көшіп келе қойған жоқ болатын.
Қазақ хандығының жасақтары (ескерлері) 1723 ж. Түркістан, Ташкентті тастап шегінгенімен, қазак хандығы жойылған жоқ, казақтар өздерінің мемлекеттігін сақтап қалды. Ал Ш.Уәлиханов айтқан "...Шошынған ел (қазақтар) сайғақтың үйіріндей дүние-мүлкі мен мал-жанын тастап, түстікке қашканы, Орта жүз Самарқан маңына, Кіші жүз Хиуа мен Бұхараға дейін барып тоқтағаны" туралы құжат жоқ. Ал Ш.Уәлихановтың бұл сөзі тарихи шындык емес, Ұлы жүз бен Орта жүз негізінен, өздерінің ата қонысында жоңғар шапқыншылығы кезінде де қала берді. Сондағы аңғарғанымыз - 1723 ж. жоңғарлардың алғашқы шабуылында Ш.Уәлиханов айтқандай, Орта жүз Самарқан, Кіші жүз Хиуа мен Бұхара маңына шегінбеген, өздерінің ата конысындағы қыстауында болып, әлі жайлауға көшпеген.
Тағы бір көңіл аударар мәселе, ол тарихшылардың тілге тиек етіп жүрген "Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама" сөз тіркесі мен "Елім-ай" өлеңі. "Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама" тіркесін жер аты жок мақал-мәтелдерге ұқсас пайдаланады. Ал "Елім-ай" жыр-өлеңіне келсек, ол ел бірлігін сақтап, азаттык жолында күш біріктіру, мемлекетті сактау идеясы. Өлең Түркістанды қорғау кезінде шыққан көрінеді. Сонымен бұл өлең қазақтың "ит қуған қояндай қашқанын" емес, Отанды, жерді, мемлекетті, елді корғауға шақырған үндеуі еді. Осындай Отанды жаудан қорғауға шакырған үндеулердің басқа түрлері де болған. Батырларды, азаматтарды жауға қарсы тұрар ерлікке шақырып, бірлікті дәріптеу, батырларды намыска шакыру үндеулері көп болған
18. Тақырып: Жоңғар, ойрат, қалмақ сөздерінің қалыптасуы мен жоңғар хандығының құрылуы және сыртқы саясаты.
Қазақ және жоңғар хандықтары арасындағы соғыстарды баяндаудан бұрын жоңғарлар, ойраттар, қалмақтар кімдер, одардың шығу тегі, ата мекені, қазақ шекарасына келу тарихы, ұлт болып қалыптасып, мемлекет құру тарихына, даму кезеңдеріне біраз тоқталып өткеніміз жөн болар деп есептейміз.
Қазақша қалмақ, ойрат, қытайша элюттер, орысша зюнгар (жоңғар) деген атауяардың бәрі — бір халык. Қалмақ деп түркілер батыс монғолдарды айтатын болған. Олар өздерін ойраттар дейді, қытай кітаптарында элюттер деп аталады. Қалмақ деген сөз В.В Бартольдтің тұжырымдауынша, мұсылман кітаптары ішінде Шараф-ад-Дин Иаздінің 1425 ж. жазылып біткен Зарафнамасында, мукадимасында бұл сөз түркілердін "қалу" дегеннен шыққан, ойраттардың отқа табынушылар қатарында қалғаньша байланысты сияқты.
Айналып келгенде, қалмақ, ойрат, элют және жоңғар (сол қанаттағы адамдар) деген сөздер чорос, хошауыт, торғауыт, дөрбәт деген батыс монғолдардың аттары: Олар XIV ғ. 2-жартысында "ойраттар одағын" құрып, монғол хандығының қол астынан кетіп, өз тайпаларыньщ баскаруында бол-ды.
И.Я.Златкиннің айтуынша, сол уақытта олар шығысында Хангай тауының батыс жоталары, оңтүстігінде Гоби шөлі, батысында Моғолстан, терістігінде Ертіс пен Енисей аралығындағы онша үлкен емес аймақты жайлаған. Батыс монғол тайпалары өзара қақтығысатын еді, кейде бастары бірігіп қалатын, сондай күшейген кездері көршілерін шабатын. Олардан кеп шапқыншылыққа ұшырайтын Монғолия еді. XV ғасырдың ортасында қалмақтарды қайратты да іскер Тоған (1438--1440), оның ұлы Эсен тайша (1440—1455 ж.) басқарды. Ол ой-рат тайпаларын біріктіріп қана қоймай, өз билігін бүкіл Шығыс Монғолияға таратты. Эсен тайша өлгеннен кейін (1455 ж.) олардың саяси қуаты да уақытша таусылды. Алайда ойрат бйлігі онша ұзакка созылған жоқ. XV ғ. 2-жартысында Монғолиядағы билігінен айырылды.
Шығыс Монғолияның қалқа тайпаларынан жеңілген ойрат тайпалары өздерінің бұрынғы өріс-қоныстарынан айырылып, топ-топ болып қоныс аударуға мәжбүр болды. Олар бірте-бірте қазақ даласына - Ертіс, Іле, Жетісу, Алтай, Тарбағатай - өңіріне ене бастады. Бұл арадағы жайылымдық жерлер үшін жергілікті тайпалармен қактығысты. Бұл кезде бытыраңкы ойрат тайпалары казақ хандарынын шапқыншылығына ұшырады.
Өздерінің алғашқы шабуылдарында сәтсіздікке ұшырап, казақ хандығынан жеңілген ойрат тайпаларының бір белігі XVI ғ. қазақ хандығына бағынып, тәуелді болды. 1598 ж. Тәуекел өзін қазак жене қалмақ ханы деп жариялады.
Сонымен, ойраттар алғашқы кезде Енисейдің бас жағында тұрды. Қырғыздардың жақын көршісі болды және одақ қүрды. Ойраттар мен қырғыздардың Моғолстанға (Жетісуға) жорығы 1470 ж. болды. Осы қозғалысқа қатысқан қырғыздар сол кезде Моғолстанның оңтүстік бөлігінде Тянь-Шань тауында орналасты және осында коныстанып қалды. Қырғыздардың қазақтармен жақындасуы оларда ислам дінінің орнығуына әсерін тигізді және қырғыздар ойраттардан қол үзді.
Ойраттардың жоңғар хандығы деп аталатын саяси бірлестігі 1635-1758 жылдары өмір сүрді. XVI ғасырдын ақырында ойраттар торғауыт, дөрбіт, хошоут, вюрс деп аталатын төрт ірі тайпалық бірлестіктен құралды. Торғауыттар Тарбағатай тауынан шығысқа қарай созылған жерлерді, дөрбіттер Ертіс өзенінің батыс жағын, хошауыттар қазіргі Үрімші маңын, ал шорстар Іле өзенінің бойын (бас жағын) қоныстанды. Олар әсіресе, орыстармен қатынасын жақсартқаннан кейін, Сібірдегі орыс қалалары мен бекіністеріне айырбас сауда жасап, олардан қару-жарақ сатып альш отырды.
XVII ғасырдың басында ғана ойраттар ішінде қайратты, жауынгер басшылар шыға бастады. Олардың ішіндегі біріншісі чорстың Қарақұла (Хара-Хула) тайшасы еді. Қарақұла барлық ойраттарды қазақтарды шабуға біріктірді, ақыр аяғы Жоңғар хандығы пайда болды. 1634 ж. Қарақұла өлгенде билік оның ұлы Батыр хонтайшыға кешті, ғьшымда осы 1635 ж. Жоңғар хандығы құрылған жыл деп есептеледі.
Қазақ жерін жаулау баяу және бірте-бірте жүргізілді. Әскери қақтығыстар мен бітімге келу қалмақтардың алдыңғы топтарының қазақ хандары мен сұлтандарының қол астына өтуімен кезектесіп отырды. 1598 ж. Тәуекел орыс патшасына өзін қазақ және қалмақ ханы деп жазады.
XVII ғасырдың басыңда қалмақтардың алдыңғы топтарының батысқа ұзағаны сонша, Хорезмге шабуыл жасай бастады. 1603-1604 жылдардың қысында қалмақ ескері келіп, Қожакелден бастап Түк бекінісіне дейінгі аралықта өзен жағасында отырған елге бүлік салып, Бүрлі арқылы (Әмудын оң жағында Түйе мойын маңы) жетті деп жазады Әбілғазы. Хиуалықтардың басшысы Арабхан қалмақтарды қуып жетіп, тұтқыңдар мен алған олжаларын қайтарады. Бұл қалмақтардың Хорезмге бірінші жорығы еді, - дейді Әбілғазы.
19. Тақырып: Қазақ-қалмақ соғысындағы түбегейлі бетбұрыс және Аңырақай шайқасы (1730). Аңырақай шайқасынан кейінгі жоңғарлар және Абылай басшылығындағы қазақ әскері (1731-1745).
Қазақ-қалмақ соғысының екінші кезеңіндегі қазақ хаңдығының сыртқы саясатына келсек, қазақ жеріне аш бөрідей анталаған қоқан хандығы, қалмақ, орыс, қытай елдерінің қаупін білген ақын бір шумақ өлеңмен сол кездегі қазақ хандығының сыртқы қатынасын бедерлейді:
Былай барсаң, Коқан бар,
Қоқаңдаган әкең бар.
Былай барсаң, қалмақ бар,
Күшіңді ептеп алмақ бар.
Былай барсаң, қытай бар,
Жапырағыңды бұтай бар.
Былай барсаң, орыс бар,
Балаңды берсең қоныс бар.
Шындығында, батыс пен солтустіктен Ресей империясы кеуделеп келе жатты, шығысында Қытай империясы, оңтүстігінде ислам фанатымін басшылыққа алған Қоқан хандығы. Осынау аш бөрідей анталаған елдердің ішіндегі Ресей мен Қытайдың агрессияшыл саясатына алданған ең қауіптісі Жоңғария болатын.
Осындай ауыр, жан-жағынан қоршаған жауға қарсы тұрып, жерін, елін қорғау үшін XVIII ғасырдың 20-жылдарының аяғында Сайрамға жақын іргелес Сазтөбе деген жерде үш орданың ел билеушілері мен ру басылары қатысқан бүкіл қазақтың үш Ордасының съезі шақырылды. Сьезден кейін Кіші Орданың хандық билігі Әбілхайырдың, Орта Орда Сәмеке мен Күшіктің қолына көшті. Ұлы Орда билігі Төле биде қалды. Қазақ даласьшың үш Ордаға (жүзге) бөлінуі біздің қазіргі ұғымымыздағы бір-біріне тәуелсіз бөліну емес, оның себебі жаугершілік заманда қазақтын кең-байтақ аумағын батыстағы, солтүстіктегі, шығыстағы және оңтүстіктегі жаудан қорғау үшін майданға бөлініп, елді қорғауға және керек кезде даяр болу үшін қабылданған шешім болатын. Осылайша елді жаугершілік жылдарда үш бөлікке бөліп басқару Хұндар, Түрік империясы, Шыңғыс хан заманынан келе жатқан дәстүр болатын. Сол дәстүрмен оң қанат, сол қанат және орталық әскер тобын құрып, даяр болу үшін көбіне-көп географиялық, саяси бірлікке ұласудан шыққан айла болатын.
Бірақ кейіннен үш ордаға бөлінудің Хұн империясына да, Шыңғыс хан империясына да, Қазақ хандығына да пайдасынан гөрі залалы көп болды. 1726 ж. ұлы кеңесте елімізді, жерімізді жоңғар басқыншыларынан азат ету үшін қазақ халқы бір тоқтамға келіп, барлык күшті жауға қарсы жұмылдыру жөнінде бір пікірге келгені туралы А.И.Левшиннің айтуынша, дұшпанға қарсы алғашқы бірігу басталды.
Қазақ фольклорын жинаушы Ә.Диваевтың айтуынша, Қіші Орда, Орта Орда және Ұлы Орданың қосылып, Кіші жүзден шыққан Саңырақ батыр мен Орта жүзден Қабанбай батыр, Ұлы жүзден Ошақты (Тасжүрек) бірігіп, Бұланты және Бөлеңті өзендері Қара сиыр деп аталатын жерлерде қалмақтарға түпкілікті соққы бергенге дейін соғысқаны айтылады. Бұл жерлер күні бүгінге дейін "Қалмақ қырылған" деп аталады.
Бұланты және Бөлеңті өзендері "Қара сиыр" немесе "Қалмақ қырылған" жеңісінең кейін де үш-төрт жылға созылып, сол аймақта қалмақтардың тағы да жеңілгенін және тағы қанды соғыс болған жерді "Қан сасыған" деп атайды.
Осы кездегі қазақ тарихына байланысты қазақ ордаларының бір жерге топтасуы туралы мәселені айқындауға географиялық атаулар көмектеседі. Мұндай атауларға: Бадам станциясынан бес шақырымда және Шымкенттен батысқа қарай 30 шақырымда жатқан кішігірім Ордабасы тауы, Боралдай және Қошқараша өзеңдерінің жоғарғы жағында орналасқан Арқарлы таудағы Үлкен Орда және Кіші Орда деген бір-бірінен 4—5 шақырым қашықтықта жатқан екі шатқал, Әулие атадан шығысқа қарай Ақыртөбе және Подгорное станцияларына қарсы "Сұнқайты" және "Әбілхайыр" деп аталатын екі сай жатады.
Үш бағытта шабуылдаушы әскерге басшы топтардын бірігуі орналасқан жерінің ыңғайына қарай Ордабасы тауынан басталған, ал екінші тарихи жер үш орданың ханы Болат ханның "үлкен ордасы" қонған жер болса керек. Сондай-ак барлық қазақ қарулы күштерінің қолбасшысы Әбілхайыр ханның уақытша тұрағы "Кіші Орда қонған" жер. "Әбілхайыр сайы" деп аталады. Әбілхайыр ордасында мыңдык әскер басшылары белгіленіп, оларды жасақтайтын ру-тайпалардың саны қатаң түрде көрсетілді. Әскерге қатан тәртіп орнатылып, барлау жүргізуге жан-жақты мән берілді. Әбілхайыр Бұқарадан қару-жарақ сатып алады, ат-көлік жинастырады, әскердің дайындығын тексеруге билерді, батырларды аттандырады. Қолда бар архив материалдарына және Бұхар жыраудың "Қабанбай батыр" жырына сүйенсек, мыңдықтан әскер кұраған 29 сардардың, батырлардың рулары мен есімдері түгел толық келтірілген. Олар: 1. Қара керей Қабанбай, 2. Қанжығалы Бөгенбай, 3. Көк-жарлы көкжал Ба рақ, 4. Керей Жәнібек, 5. Шанышқылы Бердіқожа., 6. Керей Жанатай ер, 7. Тоғас Қосай, 8. Тума Шағалақ., 9. Мұрын Боранбай., 10. Үйсін Саршуаш., 11. Қыпшақ Есім хан., 12. Қыржы Бостан., 13. Тарақты Баймұрат., 14. Тоқпақ Қосабай., 15. Матай батыр., 16. Сибан Шышқожа., 17. Шойбек Сеңкібай., 18,, Қаңлы Құлан., 19. Сіргелі Елшібек., 20. Қаратай., 21. Ысты Толек., 22. Сиқымңан - Шінет, Рысбек., 23. Ботбай Сөмен., 24, Шымыр Қойкелді., 25. Қоңырат Төлебай, Болат., Кіші ордадан: 26. Рамадан Алшынбай., 27. Қарақалпақ Құланбек., 28, Жаныс Өтеген., 29. Шапырашты Наурызбай батырларды білеміз. Олар кезінде ел ардақтап атайтьш әруақты жандар еді. Бір еске салатынымыз, қазақ мыңдықтарын басқарған басшыларының есімдері рулық, жүздік деңгейден асып, жалпы ұлттық межеге көтерілген. Олар қанды сайыстарда талай рет суырылып шыққан ерлер еді. Олардың даңқы бір ғана Аңырақай шайқасында емес, басқыншы жаудан қазақ жерін толық тазартқанша есімдері ұлы далаға аңыз болып, ұран болып, ұлттық сананы қалыптастыруға өз үлестерін қосты. Аңырақай шайқасына қазақтар да, қалмақтар да жеткілікті дайындалды. Қазақ әскерінің жалпы саны мыңдықтармен есептесек, 29 мыңдық немесе 29 мың адам болды. Қазақ әскерінің сол қанатын Әбілмәмбет хан, Сәмеке сұлтан, Қазыбек би, Қабанбай батыр басқарды. Әскердін оң қанатын Толе бидің өзімен бірге Қойгелді, Қосы-Шінет, ол кезде 17-18 жасар Мәмбет, Сәңкібай, Шойбек сияқты батырлар басқарды. Орталық әскер тобын Әбілхайырдың өзі, Әйтеке би, Бөгенбай, шақшақ Жәнібек батырлар басқарды. Қазақ әскерінің құрамына келсек, негізгі адам күші үш жүзден түгел қамтып құрылды.
20. Тақырып: Қазақтардың азаттық шабуылы және жоңғар хандығының күйреуі (1746-1758). Қазақ-жоңғар соғысында тарих көшін бастаған батырлар.
1745 ж. қыркүйекте Қалдан Церен қайтыс болды. Елде билік үшін талас басталды. Жоңғарлардың қырқысын пайдаланған Абылай бастаған қазақ әскерлері асықпай шабуылға шықты. Орта жүз ханы Сөмеке Бөгенбай қолының тез Ұлытау маңына аттануына өмір беріп (хабар жеткізуші) жіберіп жатты. Жалпы Бөгенбай қолы бетін Сарыарқаға бұрды. Оңтүстік Қазақстанда Шілетұлы Рысбек жоңғар хонтайшысының Қаратаудағы жазғы ордасын талқан- дап, күл-парша етті.
Сол кездегі қазақ-қалмақ соғысын көзбен көрген, көргенді көкейге түйген осы батырлардың соңындағы ел-жұрты:
Қалмақпенен ұрысып,
Айдан аса сүзісіп,
Найзалары майысып,
Жаннан күдер үзісіп,
Тіземенен шіресіп,
Кеудеменен сіресіп,
Шайқасқан жер айтақыр,
Қатардвн шықты қас батыр.
Нелер боздақ жас батыр.
Кірді сонда ұрандап,
Бір жагынан Райымбек,
Қос мүйізді Өтеген.
Қабанбай мен Наурызбай
Түсірді жауга найзагай.
Бұғылы мен Торыайгыр,
Тұрысқан жердің шамасы,
Екі таудың парасы,
Ат шаптырым арасы
Қан сасыды лезде
Көкпектінің даласы.
Қазақ, қалмақ шабысқан,
Жер мен судың таласы.
Ерлер ұран салганда,
Алладан болды панасы.
Айдан аса алысып,
Төбе болды моласы.
Қазақ жерін жоңғарлардан азат еткеннен кейін рулар мен тайпалар жаппай ата мекендеріне орала бастады. Ұлы Орда тайпалары Сырдария жағалауларынан, Түркістан аймағынан, Жетісу жеріне; Орта Орда тайпалары Орталық, Солтүстік, Шығыс Қазақстандағы ата мекендеріне оралды. Қазақ хандығы өзінің шекарасына шығысымен, Қытай империясы Жоңғар хандығына шабуыл жасай бастады. XVIII ғасырдың орта шенінде ішкі Қытайдағы шаруалар қозғалысын басқан манчжур-қытай (Цинь) империясының екі армиясы тоқсан мың әскермен Жоңғар хаңдығының жеріне келіп кірді. Қытайлардың Жоңғарияға басып кіруіне 1754 ж. жоңғар тағына үміткерлердің бірі — Әмірсананың билік үшін күресте Цинь өкіметінен көмек сұрауы себеп болады. 1755 ж. мамырында Цинь әскері Әмірсананың басшылығымен Текес (Жоңғария) алқабына басып кірді. Көп кешікпей Жоңғар хандығынын негізгі күші талқандалып, толығымен жойылды. Жоңғар хандығының қайта қалпына келуіне жол бермеу үшін қытайлықтар Әмірсананы бүкіл ойраттың басы етіп қоямыз деген уәделерін орындамай, хандықты төрт бөлікке бөліп тастады. Бұл жағдай Әмірсананың бұрынғы жақтаушыларына қарсы шығуға алып келді. Олардың арасындағы қиян-кескі ұрыс 1757 ж. Әмірсананың аз нөкерлерімен қашып кетуімен аяқталды. Жоңғарияны басып алған Цинь әскерлері ойрат тұрғындарын аяусыз қырып-жойды. Оны кытай тарихшылары да мойындауға мәжбүр бодды. Бұған мысал "Қытай тарихы очеркінде" ерекше көңіл аударылып, "Қытайлар жоңғар халкын ешбір аяусыз, бірін қалдырмастан қырып-жою арқы-
лы жеңіске жетті", -делінген.
Жоңғарияның гүлденген кезеңінде 600 мыңнан аса адам өмір сүрді. Әскери талқандаудан кейін халықтың оннан үш бөлігі жойылды, ал оннан төрті шешек ауруьшан қайтыс болды. Өлім аузынан аман қалған жоңғарлар бас сауғалап, қазак даласына қашуға мәжбүр болды. Бұл босқыншылық көп-шілік сипатқа ие болды. Оқиғаның осындай нәтижесі 1756 ж. 1 маусымдағы зандастырылған үкімет жарлығымен қазақтардың ежелгі жері Алтай аймағын қайтарып алу міндеті қойылды.
Қазақтың бұрынғы жерлері Ертістің жоғарғы ағысы, Үлбіге құяр сағасы, Бұқтырма, Нарын өзендерінің жоғары бөлігі қазақ еліне қарады. Сонымен ойрат-жоңғарлардын көпшілігі казақ жерінен кетіп, Сібірдін аудандарына және басқа да жерлерге орналасты. Ойрат басшысы Әмірсана қазак жерін паналады. Көп кешікпей манчжур-қытайлықтар Әмірсана мен басқа да ойрат босқындарьш іздеуді сылтау етіп; қазақтар тарапынан қарсылық болған жағдайда әскери күш қолдануды көздеп, Қазақстан аумағына басып кірді. Осы кезде ежелгі қазақ жерін жонғар басқынщыларынан азат еткен сұлтан Абылай өз ықпалын тек Орта жүзге ғана емес, Ұлы жүзге де жүргізді. Ол манчжур,қытайларға қарсы күш жинай бастады. 1756 ж. тамызда Цинь әскерлері мен Абылай басқарған қазақ жасақтары арасыңда әскери қақтығыс болып, казақтардың Цинь әскеріне тойтарыс берумен аяқталды. Осы жылдың жазында Жоңғарияны жаулап алуды аяқтамастан, Әмірсана мен басқа да ойрат басшыларын ұстауды сылтауратып, манчжур-қытай отрядтары Қазақстанға бірнеше жерден басып кірді. Цинь билеушілері қазақтарға қатысты ресми жарлықтарында "Циньдерге Қарсы шығушы ойраттардың жасырғандығы үшін аяусыз қырып-жоятындығы, тіпті қазақ елінің толық жойылуына дейін барады , - деп қорқытты
21. Тақырып: Қызыл армияның Қазақстанда құрылған ұлттық бөлімдері (1918-1940). Түркістан автономиялы Кеңестік Республикасы құрған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері.
1918 ж. 18 қаңтарда Халық Комиссарлары Кеңесінін төрағасы В.И.Ленин "Жұмысшы - Шаруа Қызыл Армиясын құру туралы" декретке қол қойды. Алғашқы кезде Қызыл Армия еріктілерден құрылды, өйткені Кеңес өкіметінің армияны жергілікті жерде есепке алып, ұйымдастырып, оны қару-жарақпен қамтамасыз етіп отыратын әскери ақпараты болмады.
1918 ж. көктеміңде Антанта елдері Кеңестік Ресейге қарсы ашық интервенция бастады. Англия, Франция, АҚШ, Жапония, Италия әскерлері кеңестік солтүстік пен Қиыр Шығысқа басып кірді. Май айында Антанта Кеңес өкіметі босатқан соғыс тұтқындарынан құрылған чехословак корпусынын контрреволюциялық бүлігін ұйымдастырды. Корпусқа орыстың көптеген ақ гвардияшылары қосылды. Бұл бүлік Волгадан Владивостокқа дейінгі ұлан-байтақ жерді қамтыды. Бүлікшілер қарусыз халыққа ойран салып, Самараны, Қазанды, Симбирскіні, Новосибирскіні, Петропавлды, Омбыны, Семейді, Қостанайды, Уфаны басып алды. Бұл жағдай ішкі контрреволюцияшыл күштерді жандандырды. Волгада, Оралда, Сібірде кулактардың бүліктері шықты.
Антантаның көмегіне сүйеніп, адмирал Колчак пен генерал Толстов қылмысты ерекеттерін өрістетті. Ақ гвардияшы атаман Дутовтың әскерлері Орынборды басып алып, Қазақстан мен Түрікстанның кеңес аудандарын елдің орталығынан уакытша бөліп тастады. Осындай ауыр кезде, 1918 ж. 14 маусым күні В.И.Лениннің Кеңес Қызыл Армиясының ұлттық бөлімдерін ұйымдастыру туралы "Барлық еңбекші мұсылмандарға" деген үндеуі шықты.
Патшалы Ресей ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазак елін толық жаулап алып, оны үш әкімшілік құрамына бөліп тастады. Қазан төңкерісіне дейін, Қазақстанда бір орталықтан басқаратын әкімшілік болған жоқ. Қазіргі Қазақстан Республикасының Сырдария, Жетісу, Түркістан генерал-гу-бернаторлығы, Семей және Ақмола облыстары, Далалық генерал-губернаторлығы, Торғай облысы - Орынбор губерниясы сияқты әкімшілік бірліктері құрамында болды. Алдын ала еске салайық, Қазақстан азамат соғысы жылдарында біртұтас мемлекет болмағандықтан, шетел ингервенциясы мен азамат соғысы жылдарында мұнда құрылған Қызыл Армияның ұлттық құрамдарын екі негізгі облыстарға бөлуге болады. Біріншісін, Түркістан Автономиялы Кеңестік Республикасы құрамына кіретін облыстардың -Жетісу, Сырдария (Амудария бөлімін қоса), Закаспий бөлімдерінің және Алтай губерниясьшың қазақтары мен басқа орыс емес ұлттарын құрайды. Екіншісін, Қазақ әскери комиссариаты құрған Қызыл Армияны ұлттық қазақ әскер бөлімдері құрайды.
1918 ж. екінші жартысында Н.А.Поскуцкий басқарған Закаспий майданының командованиесі қазақтардан атты әскер бөлімдерін құру туралы мәселе көтеріп, бұл істі Әндіжан кеңесіндегі жұмыста өзін белсенді көрсеткен большевик У .Бапишевке тапсырды. Қызыл Армия бөлімдерін құруға Қазалы, Перовск, Ақмешіт, Шиелі және Ферғана облысы мен басқа да облыстардын бірқатар елді мекендерінің жергілікті халқы белсене қатысты. Жауапты өкіл Бунятов 1918 ж. аяіында Ташкентте жергілікті қазақтардан құралған еріктілердің бірнеше эшелондарын жіберді: Қазалыдан 130, Перовскіден - 135, Шиеліден -161, Ферғана облысынан - 118 адам болды.
1918 ж. қараша айы бойына Бунятов Түркістан Республикасының әскери халық комиссариатына әртүрлі ұлттардан құралған 554 еріктілерді жіберді. 1918 ж. 12 желтоқсанда У.Бапишев Түркістан Орталык Атқару Комитеті бекіткен Түркістан әскери комиссариатының №17083 мандатын алды, онда Закаспий майданы штабының өкілі У.Бапишевке мұсылман (қазақ) Қызыл Армиясын құру туралы тапсырма бергені айтылды. 1918 ж. аяғында Әндіжан мұсылмандық Кеңесі Атқару комитетінің Ашхабад майданы әскери-саяси штабынын төрағасы У.Бапишевке жіберген баяндамасында қысқа мерзімде мұсылман Қызыл Армиясы қүрылып, оның жаттықтырылған бір бөлігі социалистік Қызыл Армиянын қатарын толықтыру үшін Ташкентке жіберілгені хабарлан-ды. Баяндамада сонымен қатар 300 мұсылманның әскери 1918 ж. екінші жартысында Н.А.Поскуцкий басқарған Закаспий майданының командованиесі қазақтардан атты әскер бөлімдерін құру туралы мәселе көтеріп, бұл істі Әндіжан кеңесіндегі жұмыста өзін белсенді көрсеткен большевик У .Бапишевке тапсырды. Қызыл Армия бөлімдерін құруға Қазалы, Перовск, Ақмешіт, Шиелі және Ферғана облысы мен басқа да облыстардын бірқатар елді мекендерінің жергілікті халқы белсене қатысты. Жауапты өкіл Бунятов 1918 ж. аяғында Ташкентте жергілікті қазақтардан құралған еріктілердің бірнеше эшелондарын жіберді: Қазалыдан 130, Перовскіден - 135, Шиеліден -161, Ферғана облысынан - 118 адам жіберілді.
1918 ж. 18 қыркүйекте Түркістан қаласында атты қазак
жүздігінің екі эскадроны, сонымен қатар социалистік мұсыл-
мандық армияны ұйымдастыру жөніндегі штаб құрылды.
Штаб бірден жұмысқа кірісті. 1919 ж. 14 ақпанда У.Бапишев
қол қойған №2 бұйрық жарияланды, онда қабылдау комисси-
ясынан өткен қызыл әскерлердің тізімі берілді. Бұл тізімде
1919 ж. 13 қаңтардан 12 ақпанға дейін қабылданған жергілікті
ұлттардың өкілдерінен-құрылған 117 еріктілердің есімдері
аталды. Еріктілерді қабылдаумен қатар, әскери штаб киім, аяк киім дайындау үшін еріктілер материалдар іздеумен, азық-түлік дайындаумен т.б, шұғылданды. 1919 ж. 20 ақпанда штаб Ұра төбедегі Кеңес төрағасы "әскери киім үшін шұға сатып алуға" 100000 сом жіберді. Ал 20 ақпандағы №6 бұйрықта "Қоқан атқару комитетінен 1319 пар етік, Ташкент қоймасынан 400 пар іш киім, 100 пұт ұн, 50 пұт сұлы, 5 жәшік сіріңке" алынғаны хабарланды. 1919 ж. наурызының аяғында 316 еріктілер қабылданды,
1919 ж. 13 наурызда жалған жаламен Түркістан әскери ко-
миссариаты У.Бапишевті тұтқынға алғанына байланысты
оның қызметі эскадрон командирі Добровольскийге
жүктелді. Әулие-Ата уезінде қабылданатын еріктілер санын 1000-ға жеткізу жоспарланды, алайда қажетті жағдайлардың болмауы бұл жұмысты тежеп отырды. Кадрлар, әскери киім, азык-түлік жетіспеді. Сол кезде социалистік мұсылмандық армияны құру жөніндегі штабты тарату туралы мәселе қойылды, бірақ Добровольскийдің баяндамасы бойынша әскери комиссариат штабты қайтадан құрумен ғана шектелді. Штабқа әзірше жиналған еріктілерден жеке мұсылмандык Қызыл Армия емес, тек 4 эскадроннан тұратын атты әскер полкін құру тапсырылды. Бұл мәселе Ресей Федерациясы-ның 1919 ж. 9 сәуірдегі Түркістан Республикасының әскери істері жөніндегі №297 бұйрығында айтылды. "Ташкент қаласында округ бойынша 1919 ж. жарияланған №123 бұйрықта көрсетілген штатқа сәйкес 4 эскадроннан тұратын кеңестік мұсылмандық атты әскер полкі құрылатыны республика бас-шылығына хабарланады". 1919 ж. 19 наурызда уақытша комиссия Түркістан Республикасының армиясы құрамына тоқымашы-жұмысшылардан құрылған қазак полкін енгізу туралы шешім қабылдады.
22. Тақырып: Қазақ өлкелік әскери комиссариаты жанында құрылған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері.
1917 ж. 5-13 желтоқсанында Орынбор қаласында алашордалықтардың Бүкіл қазақтық съезі болды. Съездің шешіміне байланысты Алаш территориясын ұлттық автономия деп жариялап, оның құрамына Семей, Ақмола, Торғай, Орал, Сырдария, Ферғана, Жетісу, Бөкей Ордасы, Маңғышлақ уездерін, Закаспий облысын, Самарқан облысының Жизақ уезін, Сырдарияның Амудария бөлігін тез арада беруі керек және Алтай губерниясының Славгород, Змеиногород, Бийск уездерінін қазақтары кіруі керек еді. Съезден кейінгі Ташкент темір жолы линиясы бойындағы соғыс жағдайы Алашорданын Ә.Бөкейханов бастаған бір бөлігін Семей облысына кетіп, саяси жұмыс жүргізуге, келесі бөлігінің Жымпиты және Орал облысының қазақтары арасында саяси жұмыс жүргізуге мәжбүр етті. Кейіннен бұл бөлігі Алашорданын Батыс бөлігі деп атала бастады, басшылары Жанша және Халел Досмұхамедовтер болды. Қазақ аймағының автономиялығының тану туралы Кеңес өкіметімен келіссөз жүргізу үшін Алашорданың Батыс бөлігінен Мәскеуге делегация барды. Мәскеудегі орталык Алашты автономия деп танудан бас тартты. Ешбір мәселеге келісе алмаған делегация Оралға қайтып келді. Кейін Алашорда мүшелері жасырын түрде Жымпиты қаласына жиналып, өз үкіметін құрды және Орал облысы-ның қазақтарын қаруландыру, соғыс ісіне үйрету туралы шешім қабылдады және ақгвардияшыл әскери өкіметімен келісімге келді. Бұл келісімнің негізгі мәні мынада еді. Алашорда үкіметі қызылдар ақ казақтарды өз террито-рияларынан ығыстырған жағдайда қазақтардың әскерлеріне де, қашкындарға да пана болады.
Қазақтың әскери бөлімдері ак, казактардың майданына қатыспайды, тек қазақ (Алашорда) жерлерін ғана қорғайды. Казактар қазақ даласының ішкі істеріне араласпай,кажетті жағдайда қару-жарақ, құрал-жабдық жағынан көмек беруге тиісті болды. Алашорда үкіметінің-төрағасы Ә.Бөкейханов 1919 жобасында Омбыда Колчактан қару-жарақ сұрауға барғанында Алашорда үкіметіне бағынышты оскердің құрамын, тұрған жерін, санын айтады. Солардың ішінде Жетісу майданында - 700 адам, Троицкіде - 540 адам, Орал облысында адамнан құрылған 2 (екі) әскер полкі құрылғанын көреміз.
23. Тақырып: Қазақтың 48-ұлттық атты әскери полкі (1925-1938)
Азамат соғысы аякталғаннан кейін кеңес халқы бейбіт құрылысқа кірісті. Кеңес Армиясының сандық құрамы қысқартылып, ұлттық бөлімдер таратылды. 1924 ж. аяғында Революциялык - Әскери Кеңестің кеңесі ұлттық бөлімдер мен құрамаларды құрудың жоспарын бекітті, бұл жоспарда Өзбек КСР-і, Түрікмен КСР-і, Закавказье Кеңестік Федеративтік Республикасы, Тәжік, Қырғыз, Бурят-Монғол, Якут, Татар және башқұрт АКСР-лерінде және т.б. жерлерде ұлттык әскери бөлімдер мен құрамаларды кеңейту мәселесі қаралған еді.
1925 ж. мамырда болған КСРО Кеңестерінің III съезі Революциялық-Әскери Кеңестің Қызыл Армияның ұлттык Құрылымдары саласындағы жұмысын мақұлдап, Бүкілодақтық Орталық Атқару комитетіне және КСРО Халық Комиссарлар Кеңесіне "Социалистік Отанды қорғау ісінде Кеңес Одағының барлық халықтарының мүдделеріне сәйкес ұлттық құрамалардың белгіленген жоспарын орындауды қамтамасыз етуді тапсырды. Съезд шешімдерінде жаңадан құрылған бөлімдер өзінің жауынгерлік қабілеті жөнінен жұмысшы-шаруа Қызыл Армиясының бұрыннан бар бөлімдерінен артта қалмауы үшін ұлттық бөлімдерді кұру жоспарын бірте-бірте іске асыру қажет екеніне назар аударды.
1925 ж. қазанда Қазақ АКСР-і өскери комиссариатынын №1273 бұйрығы бойынша Қызылорда қаласында атты өскердің кіші командирлік құрамын дайындайтын қазак ұлттық әскери мектебі құрылды. 1927 ж. қазанда бұл мектеп М.В.Фрунзе атыңдағы жеке қазақ ұлттық атты әскер дивизионы болып қайта құрылды. Дивизионнын командалық-саяси кұрамында мына жолдастар болды: дивизион командирі -Троицкий Александр; комиссары - Қаратаев Шәміл; қылышты эскадрон командирі - Ақаев Абдулла; дивизион әскери мектебінің бастығы — Нұрбеков Әшім; дивизионның саяси жетекшілері - Әзмұхамбетов Әбілхайыр мен Мәжитов Хамит.
КСРО Революциялық-Әскери Кеңесінің 1930 ж. №199 бұйрығы бойынша 1931 ж. қаңтарынан бастап дивизион жеке қазақ территориялық атты әскер полкі болып қайта құрылды. Полкте төрт қылышты эскадрон, бір пулемет эскадроны, кіші командалық құрам дайындайтьш полк мектебі, байланыс эс-кадроны (жарты эскадрон), жеке химиялық взвод, жеке саперлер взводы, жеке трубочистер взводы, қылышты эскадрондардың әрқайсысы мен пулемет эскадроны 4 взводтан тұрды, әр взводта 30-40 адам болды. Полктің қару-жарағы үшсызықты орыс винтовкасы, қылыш, Максимнің станокты пулеметі, Дегтеревтің қол пулеметі, револьвер, ТТ пистолеті. Полкті қару-жарақпен және көлік жабдықтарымен Орта Азия әскери округі қамтамасыз етіп отырды. Полк негізінен жергілікті халықтан (қазақтардан) толық-тырылып отырды. Полктің жеке құрамьшың шамамен 90 проценті жергілікті халық өкілі болды. Полк территориялык сипатта еді, сондықтан полкті толықтырушылар Алматы, Семей облыстарының еңбеккерлері болды. Бұл полктің командирі азамат соғысына қатысқан Ә.Жанкелдиннің досы Толесін Әлиев, комиссары Катков, штаб бастығы Никифоров, Борисов болды, Кейіннен полк командирі Александр Лучинский, комиссарлары Истамбеков, Омельченко, соңғы жылдарда Нұрхан Мусин тағайындалды. Штаб бастығының көмекшілері Байке Тыштыбаев, Орынтай Саурықов, Хусайын Меңдіғалиев, Кәрім Әсенов, Янышев болды. Полк клубының меңгерушілері Сатыбалдиев пен Мырза Жанков болды. Полк үгітшісі Сатыбаев Фазыл, полк командирінің көмекшілері Ганженко, Озимин, Бейсенбаев Сейітқали болды. Партия ұйымының хатшылары Жангудинов, Бекбаев, Баймолдин, Есқайыр Қожақметов болды. Полк дәрігерлері болып Арганчеев Шәміл, Макиров Қуаныш, Губанов, Иван Транклевский қызмет істеді. Комсомол ұйымының хатшылары Жетпісбаев, Тұрсынов, Ибраев болды. Олардың ішінде Балтабек Жетпісбаев ерекше көзге түсті, ол жауынгерлік және оқу жаттығуларында басқаларға айтарлықтай үлгі болды. Полк Қытайда бір жылға жуық болып, өзінін иитернационалистік борышын өтеді де, Алматыға оралды. 1938 ж. 8 наурыздағы мәлімет бойынша қазақ атты әскер полкінің сан құрамы мынадай болды. Тізім бойынша саны — 60 командир, 573 қызыл әскер, қазақтар саны - 415.
1930 ж. аяғына қарай Қызыл Армияның жауынгерлік қуаты өсті, қару-жарақтың саны өсіп, сапасы жақсарды, ұйымдық құрылымы мен жауынгерлік дайындығы әжептәуір жақсарды, Қызыл Армия жабдықтаудың территориялык жүйесінен экстерриториялық, кадрлық жүйесіне толык көшті. Ұлттық құрылымдар өз территориясына бекітілген еді. Бұл жауынгерлер мен бөлімдердің әр түрлі табиғат жағдайлары мен жауынгерлік жағдайда соғыс әрекеттерін жүргізуге дайын болуына кедергі келтірді.
Ұлттық бөлімдерде әскери істі оқып-үйрену, басқару жұмыстары ұлттық тілде жүргізілді. Сонымен қатар қызыл әскерлердің командалық бұйрықтарды орыс тілінде үйрену ісі де жүргізілді. Мұның бөрі жауынгерлерді үйрету және тәрбиелеу процесін күрделеңдіріп жіберді және ұлттық құрылым-дар тілдерінде жарғылар мен ережелер жасауды қиындатты.Қару-жарақ және басқа жауынгерлік техниканын күрделенуіне байланысты жеке құрамды жауынгерлік дайындықтан өткізудің маңызды шарттарының бірі әскери оқуды бір ғана жалпы ұлттық тілде өткізу қажет болды. Орыс емес ұлттар халықтарының орыс тілін меңгеруін заман талап етті, бұған көп ұлтты Кеңес Қарулы Күштерін одан әрі нығайту ісі де мүдделі еді. Ұлттық бөлімдерде офицерлер құрамынын қызмет бабында өсуі тек полк, дивизия шегінде ғана еді, бұған командалық-басқару құрамындағылар наразы болды. Жоғарыдағы жағдайларға байланысты ВКП (б) Орталык Комитеті және КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі 1938 ж. 7 наурызда "Жұмысшы-шаруа Қызыл Армиясының ұлттык құрылымдары мен бөлімдері туралы" каулы қабылдады.

24. Тақырып: Екінші дүниежүзілік соғыста қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары (1941-1945). Жорық жолын мәскеуден бастаған құрамалар. Мәскеуді қорғаған қазақтың ұлттық құрамалары.
Қазақстандықтар өз Отанының қаһармандық жолын заңды мақтаныш етеді. Өткен сұрапыл соғыс жылдарында Қазақстан еңбекшілері жеңіске үлкен үлес қосты. Қазақстанда Қызыл Армияның ірі құрамалары Алматы, Жамбыл, Ақтөбе, Ақмола, Петропавл, Семей және басқа қалаларда жасақталды. Олардың арасында 238, 316-дивизиялармен қатар, 310, 312, 314, 387, 391-атқыштар дивизиялары болды. 1941 жылдың аяғына дейін тағы бір дивизия және үш бригада - 74, 75-теңіздік атқыштар және 39-курсанттық атқыштар бригадалары құрылды. Бұл құрамалар соғыс басталысымен іле-шала жасақталып, жедел әскери дайындықтан отіп, майданға жөнелтілген қазақстандық дивизиялардың алғашқы тобына жатады. 1942 жылдың бас кезінде Қазақстаннан майданға 3 атқыштар және бір атты әскер дивизиясы, бір атқыштар бригадасы аттандырылды. Олардың ішінде 8-атқыштар дивизиясы (Семейде құрылған), 29-атқыштар дивизиясы (Ақмолада құрылған), 38-атқыштар дивизиясы (Алматыда құрылған) және 152-атқыштар бригадасы (Оралда жасақталған), 81-атты өскер дивизиясы (Жамбылда құрылған) болды. Қазақстандық әскери құрамалар жұмысшылардан (40 проценттейі), колхозшылардан (50 проценттейі) және зиялыардан (10 проценттейі) жасақталды. Дивизиялар құрамына: 3-4 атқыштар, бір артиллерия полкі, жеке танк жойғыш дивизион, миномет, сапер, байланыс, дәрігерлік-санитарлык батальондар, зениттік-артиллериялық батарея, барлау ротасы, авторота, химиялық қорғаныс ротасы, т.б. бөлімдер біріктірілді. Атқыштар бригадасындағы адам саны 4356-дан 6000-ға дейін жетті. Онда 3—4 атқыштар батальоны, артиллерия және миномет дивизиондары мен басқа да белімдері болды.
Соғыстың алғашқы кезеңінде Қазақстанда барлығы 14 атқыштар және атты әскер дивизиясы, 6 бригада жасақталып, майданға аттандырылды. Бұдан кейінірек 6 артиллериялык жөне авиация полкі, 12-құрылыс, 2 автобатальон, 7 автоматшылар батальоны құрылды. Осы кезенде соғысып жатқан армияға толықтыру ретінде тылдағы он мыңдаған қазақстандық барып қосылды2. Қазақстан аумағында жасақталған дивизиялар Ұлы Отан соғысының алғашқы қиын кезеңінде ерлікпен шайқасып, Кеңес Қарулы Күштерінің мақтанышына айналды. Олардың мұнан кейінгі ерлікке толы жауынгерлік жолы да Ұлы Отан соғысы тарихынан лайықты орын алды. Қазақстан еңбекшілерінің майдандағы ерлігі халықаралық құрметке де ие болды. Ағылшын тарихшысы А.Верт былай деп жазды: "Қызыл Армияньщ табанды жауынгерлерінін бірі - қазақтар еді, соғыстың барысында қазақтар өздерін ен жақсы жақтарынан көрсетіп отырды. Ал Сталинградта үздік жауынгерлер қатарында Орта Азия халықтарының өкілдері -қырғыз, қазақ және башқұрттар болды".
Қазақстанда құрылған әскери құрамалар мен бөлімдер тамаша ерлік үлгісін көрсетті. Олардың бесеуіне гвардиялык дивизия деген құрметті атақ берілді. Бұлар 8-Панфилов атындағы, 72, 73-сталинградтық, 30, 27-гвардиялық дивизиялар еді. Соғыстың басынан аяғына дейін қазақстандық 9 дивизия өзгермей сақталды: 314, 310, 316 (8-гвардиялық атқыштар), 238 (30-гвардиялық атқыштар), 391, 387, 8, 29 (72-гвардиялык атқыштар), 38 (73-гвардиялық атқыштар)-дивизиялары. Қызыл Ту орденімен наградталды, оған "Красноград дивизиясы" құрметті атағы берілді. 118-Дивизия "Мелитополь ди-визиясы", 27-гвардиялық дивизия "Новобуг дивизиясы" және Қызыл Тулы дивизия болды, 387-атқыштар дивизиясы Қырымды азат ету жолындағы шайқастарда "Перекоп дивизиясы", 8-атқыштар дивизиясы "Ямполь дивизиясы" және осы дивизияның екі полкі - 15-атқыштар және 62-артиллерия полкі "Карпат полкі" болып аталды, ал 229 жөне 310-атқыштар полкі - бірі - III дәрежелі Суворов орденімен, екіншісі — III дәрежелі Кутузов орденімен наградталды. Жоғарғы Бас Қолбасшының бұйрығымен оларға бірнеше мәрте алғыс жарияланды, қаһарман кеңес жауынгерлерінің ерлігі бірнеше рет салютпен атап өтілді.
Соғыстың қарсаңыңда Гитлер былай деп салдырақтағанды: "Немістен басқа бір де біреудің қару ұстауьша ешқашан жол беруге болмайды... Славянин де, чех та, қазақта, украин да емес, тек неміс қана қару ұстауга құқықты" '. Бұл сөздердің ғұмыры ұзаққа бармады. Өмір шындығы оның жал-ғандығын тағы да дәлелдеді. Қазақстанда соғыс жағдайынын барлық талаптарына жауап беретіндей қуатты құрамалар жасақталды. 1941 ж. аяғы мен 1942 ж. бас кезінде мұнда 100 және 101-дербес ұлттық атқыштар бригадалары, үш атты әскер дивизиясы құрылды.
Бұл жылдары Қазақстанда барлығы 20-дан астам атқыштар және атты әскер дивизиясы мен бригадасы, бірнеше артиллерия және авиация полкі, алуан түрлі әскер түрлерінін ондаған батальоны жасақталып, майданға аттанды.
КСРО-ға қарсы соғыс жоспарын жасағанда фашистік Германияның стратегтері Кеңес Одағының астанасын басып алуға бірінші дәрежелі мән берді. "Бұл қаланы басьш алу, — деп атап корсетілді "Барбаросса" жоспарында, - саяси жағынан да шешуші табыс деген сөз".
Мәскеу түбіндегі ұрыстарда батальон командирі аға лейтенант Б.Момышұлыньщ әскери шеберлігі айқын керінді. Горюны, Покровское деревняларында жене Матренино станциясында тіректі пункттерге орналасқан атқыштар батальоны мен 1-гвардиялық танк бригадасының алты танкі, екі артиллерия батареясы, пулеметшілер ротасы және саперлер взводымен күшейтілген Момышұлының батальоны төрт тәулік бойы өз позицияларын ұстап тұрып, дивизияның жаңа шепке ауысып, ұрысқа даярлануына көмектесті. Волоколам тас жолындағы ұрыстан кейін көп кешікпей аға лейтенант Б.Момышұлы полк командирі болып тағайындалды2. Бұл позициядағы дивизия жауынгерлерінің көрсеткен ерліктері, жұмсаған күш-жігері жайлы армияның әскери кеңесі: "1941 ж. 20-27 қазан аралығындағы ұрыс кезінде 316-дивизия жаудың 3 жаяу әскер және бір танк дивизиясымен шайқасты, бірде-бір жауынгер жау танкісінен сескеніп, кейін шегінбеді. Дивизияның кұрамындағы жеке бөлімдер өжеттікпен шайқасты. Қолдарында жанғыш бөтелкелері бар әр жауынгер танктерді жойды. Осы шабуылдарда дивизия көптеген каруластарынан айрылды"3, — деп көрсетті.
25. Тақырып: Сталинградты қорғаушы қазақстандықтар.
Сталинград майданының операциясы Ұлы Отан соғысындағы және еқінші дүнцежүзілік соғыстың барысындағы түбірлі өзгерістің басталғанын көрсетті. 41942 ж. 28-30 маусым аралығында фашистер оңтүстік-батыс бағытта кең келемді шабуылға шықты. Бұл шабуылдын мақфты Қызыл Армияның Донның батыс жағындағы бөлімдері мен құрамаларын ығыстырып, Кавказдың мұнайлы аудандарын басып алу, Сталинград-Астрахань бағыты арқылы жеделдетіп Еділге шығу еді. Жау бұл мақсатта біраз алға жылжып, Дон езеніне жетті. Осы уақытта Сталинград пен Солтүстік Кавказға зор қауіп төнді. Сталинград бағытында қару-жарақтың барлық түрлерімен жақсы жарақтанған, Еуропадағы соғыста көп тәжірибе жинақтаған 6-далалық ар-миядан құралған фашистің 14 дивизиясьі тұрды. Оларда 270 мың адам, 3 мың зеңбірек пен миномет, 500-ге жуық танк, 1200 ұшақ болды. Жауға қарсы 62, 63 және 64-армияның 12 дивизиясы (160 мың адам, 2 мыңнан астам зеңбірек пен миномет, 400-ге жуық танк, 452 ұиіақ) тұрды. Жоғарғы Бас Командование 12 шілдеде Сталинград бағытында тұрған 62, 63 және 64-армиялардан Сталинград майданын құрды. Оның құрамына жоғарыда аталғаңдардан басқа бес жалпы әскери және бір әуе армиясы енді. Сталинград майданында жауға қарсы соққы бере отырып, 520 километрлік аралықта қорғаныс белдеуін құру мақсаты көзделді. Ал фашистердің біздің күштен адам саны жағынан 1,7 есе, зеңбірек пен танктен - 1,3, ұшақтан - екі еседен астам артық болғанын ескерсек, бұл міндетті жүзеге асыру оңай болған жок. КСРО халықтарының берік топтасқандығының, олардын жауды жеңуге деген сенімдерінің үлгісі Сталинград шайқасы болды.
Волга үстіндегі ірі шайқас 1942 ж. шілдеде неміс-фашист ескерлерінің екпінді белімдерінің Донға шабуылынан басталып 6,5 айға созылды. Бұл фашист 1941-1942 жж. қысқы жеңілістерінен кейінгі Шығысқа қарай жасаған аса қуатты шабуылы болды. Мәскеуге шабуыл жасау кезіңде жүзеге асыра алмаған әскери-саяси мақсаттарын алға қоя отырып, Гитлер мен оның маңындағылар өз әскерлерінін 1942 ж. жазда жеңіске жететіндіктеріне сенімді еді. Бірак олардың бұл есебі тағы да жүзеге аспай қалды.Волгадағы шайқасқа қатысқан кеңес жауынгерлерінін құрамы көп ұлтты болды. "Біз бұл Волга жағалауына Отанымыздың түкпір-түкпірінен, шексіз орыс қыратынан, Украина жазығынан, Белоруссия ормандарынан, Кавказ тауларынан, Қазақстан даласынан, алыстағы Сібірден келдік", - деп жазды Сталинград майданының жауынгерлері. Көп ұлтты Кеңес мемлекеті халықтарының ұлдары тығыз топтасқан жауынгерлік сапта Сталинградты ерлікпен, жауға деген ашу - ызамен бір кісідей қорғады.
1942 ж. қазан айында даңқты 62-армия құрамында Сталинградты қорғауға қатысқан орыс емес халықтардьщ саны 49,4 процент3 болды. Тек Қазақстанның батыстағы үш облысы (Ақтөбе, Гурьев, Батыс Қазақстан) 1942 ж. маусым — қараша айларында Сталинград майданына 26225 ұл-қызын жіберді4.
Қазақстанда құрылған әскери құрамалардың негізгі кіндігі болған қазақстандықтар Сталинград майданына аттанып бара жатып былай деп жазды: "Біздің әскери жаттығуларымызды отпен сынаудың кезі келді... деп қазақ халқына ант етеміз"'. Сталинград маңында қоршауға алынған неміс-фашист әскерлерін жою жөніндегі қарымды ұрыстарға қатыса отырып, командирлер мен саяси қызметкерлер пәрменді шабуыл жасауда инициатива көрсетіп, аз қолмен күші өзінен бірнеше есе басым жауды жеңе алатындықтарын танытты.
29-атқыштар дивизиясының бүкіл жауынгерлік жолы - неміс-фашист басқыншыларына қарсы қажырлы күрес жүргізу жолы, бұл жолда дивизия бөлімдерінің жауынгерлік қабілеті, тәжірибесі үздіксіз артып отырды, бұл жағдай маған дивизияны Қызыл Армияның тандаулы құрамаларының қата-рынан санап, оған гвардиялық атақ беруді сұрауға құқык береді".
Сөйтіп 29-атқыштар дивизиясына Сталинград шайқасында көрсеткен ерлігі үшін 1943 ж. 1 наурызда 72-гвардиялык дивизия деген атақ берілді. Кеңес гвардиясы деген құрметгі атақты дивизия жауынгерлері әрдайым жоғары ұстап, Отан соғысының ән бойында өздерін даңқты істерімен көрсете білді. Сталинград түбіндегі шайқастан кейін 64-армия 7-гвардиялық армия деп аталды да, ендігі жерде Дон майданына қарасты әскерлердің бөрі Курск теңірегіне топтастырылды. 1943 жылғы наурызда дивизия Воронеж майданынын құрамына келіп қосылды. Жазда Курск шайқасына, онан соң немістердің Белгород — Харьков плацдармын жоюға қатысты.
26. Тақырып: Ленинград қаласын қорғаған қазақстандық құрамалардың ерлік жолы.
Ленинград қаласын қорғау Ұлы Отан соғысының тарихынан айрықша орын алады. Жау Ленинград қаласына бір миллионнан астам адамнан тұратын күшпен шабуыл жасады, оларда 17 мыңнан астам зеңбірек пен миномет, 1500-дей танк және 2 мын ұшақ болды. Ленинград 900 күн бойы қоршауда тұрды. Қаланың жүздеген тұрғындары мен қорғаушылары қаза тапты, олардың басым көпшілігі алғашқы ең ауыр ашаршылық күндерінде және қоршаудағы суық қыс кезінде көз жүмды. Қызыл Армияның Ленинградты қорғаудағы ерлігі Ұлы Отан соғысында фашистіқ Германияны талқандауда үлкен рөл" атқарды. Өйткені Ленйнградты тікелей шабуылмен ала алмайтынына көзі жеткен неміс-фашист командованиесі оны қорғаушыларды аштан қырамыз, алыстан атқылап, тынымсыз бомба жаудырып, жігерін құм қыламыз деп ойлады. Сөйтіп ұзаққа созылған қоршау басталды. Халықтың қолдауымен, жауынгерлермен қала тұрғындары кескілескен шайқас пен ауыр еңбек үстіңде, қаланы жанқиярлықпен қорғады. Олар ауыр жағдай мен аштық азабын табандылықпен жеңіп отырды. Осындай қиын-қыстау кун таяп, Ленинград қаласына қара бұлт тонген кезде, ленинградтықтарға Қазақстанда жасақталған 310, 314-атқыштар дивизиясы көмекке барды.
Бұл шақ неміс-фашист әскерлері "Солтүстік" армия тобының Лениградқа шабуыл жасап, оны қоршауға алу әрекетін жүргізіп жатқан кезі болатын. Гитлер командованиесінін "Барбаросса" жоспары бойышпа жүргізілген жазга стратегиялық операциясы сәтсіз аяқталды, сөйтіп, жаз айларында-ак Ленинград пен Мәскеуді басып алып, оларды жермен-жексен ету керек деген Гитлердің бұйрығы орындалмады. Жау әскерлері Қызыл Армияньің мықты қарсылығына тап болып, Мөскеу мен Ленинградтың шалғай шептерінде үлкен шығынға ұшырады. Жоғарғы Бас Командованиенің Ставкасы Мәскеу мен Ленинград бағытын жаңа резервтермен толықтырып, жауға қарсы соққыны үдете түсті. Міне, осындай резервтер катарындағы 310-атқыштар дивизиясы шілде - тамыз айларында Ақмола (қазіргі Астана) қаласында жасақталып, жауынгерлері қысқа мерзімді әскери дайындықтан өтті. Онын қатарында Ақмола маңының тұрғындарынан басқа Қостанай, Қарағанды облыстарының еңбекшілері болды. Дивизиянын командирлігіне полковник Н.М.Замировский, комиссарлығына С.И.ІІІаманин, штаб бастықтығына полковник М.И.Кружков тағайындалды, Жаңа жасақталып жатқан дивизиянын кіші командалық құрамы Ташкент пен Алматының әскери училищелерін бітірген жас командирлерден тұрды.
Дивизияның басшы командирлері мен саяси қызметкерлері бұрын әскери қызметте ысылған, тәжірибелі адамдар, ал саяси жетекшілердің қалған құрамы Орта Азия әскери округіне қарасты әскери саяси училищелерде тәрбиеленгендер немесе партия, кеңес органдарында істеген, саяси және өмір мектебінен өткендер еді. 310-дивизия құрамының 40 проценті — қазақтар, 30 проценті - орыстар, 25 проценті - украиндар, ал қалғандары басқа ұлт өкілдері болды. Олардың 30 проценті - жұмысшылар, 60 проценті - колхозшылар, 10 проценті зиялылар еді. Дивизияның командалық құрамының 15 проценттен астамы коммунистер мен комсомол мүшелері болды.
Кару-жарақтармен толық жабдықталғаннан кейін 1941 жылғы 9 қыркүйектен бастап, Ленинград, Волхов және Карель майданының түрлі учаскелерінде шайқастарға қатысты. 1943 ж. қазанның аяғына дейін дивизия, 54-армияның басқа да құрамаларымен бірге, қахарман қаланың блокадасын бұзып өтуге ұмтылды. Ал жау қоршаудың екінші шеңберін тұйықтау үшін Волхов өзенінің орта ағысынан Тихвин қаласына қарай шабуылға шыққан кезде 310-дивизия жедел түрде осында жіберілді. Дивизия мен оған көрші құрама кеп шығынға ұшыраса да, Кириши ауданындағы Пчевжа селосы түбінде жаудың щабуыльша бір апта бойы төтеп берді. Бұл аптаны біздің командование жаңа күштер жеткізу, сейтіп, жаудың жоспарын біржолата іске асыртпай тастау үшін пайдаланды. Аса маңызды торап - Волхов қаласы біздің қолымызда тұрды.
Неміс басқыншылары өлермендікпен үнемі алға ұмтылып, қысқы суық түскенше, қайткен күнде де Ладога көліне жетуді көздеді және солтүстіктен шабуыл жасап келе жатқан фин әскерлерімен қосылуды көздеді. Волхов қаласы үшін жау айдан астам арпалыса ұрыс жүргізгенімен, одан ешбір нәтиже шығара алған жоқ. Ленинград майданындағы дивизия бөлімдерінің көрсеткен ерлік істері жайлы Кеңес информбюросының 1941 ж. 23 қараша күні берген хабарында былай делінді: "Ленинград майданы учаскелерінің бірінде қимыл жасаған Замировский жолдастың бөлімі екі ай бойы жүргізген ұрыстың нөтижесінде, толық емес мәлімет бойынша, 3000-нан астам немістің солдаты мен офицерің жер жастандырды. Екі айдын ішінде Замировский жолдастың жауынгерлері 11 неміс танкісін, екі қару-жарақ қоймасын, екі ұшағын жойды, сонымен бірге жаудың 9 зеңбірегін, 22 минометін, 26 станокты және 104 қол пулеметін, үш полкінің туын, көптеген винтовкаларды, снарядтарды, автоматтарды, мина мен патроңдарды қолға түсірді".
27. Тақырып: Екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі қорытындылары.
Екінші дүниежүзілік соғыста антигитлерлік коалиция күштерінің және ең алдымен Кеңес Одағы жеңісінін нәтижесінде, Германияда гитлерлік тәртіп жойылып, Жапон милитаризмі құлатылды. Өткен соғыс халыққа, соның ішінде "неміс халқына да адам айтқысыз құрбандық әкелді. Фашистік Германияның кеңес-герман майданындағы адам шығыны 6923700-ге жетті. Австрия, Люксембург, Эльзас, Лотарингия, Судет немістерін, басқа да мемлекеттердін ерікті құрамаларын қосқанда және оның одақтастарының шығынын (Венгрия, Италия, Румыния жөне Финляндия -1725000 адам) қоса есептегенде, Германия мен оның одақтастарының орны толмас шығындары 8645500 адам санын құрады. Егер оған 1941 ж. 22 маусымынан 1945 ж. 9 мамырына дейінгі уақытта Қеңес армиясы тұтқындаған қарсыласынын 3777300 солдаты мен офицерлерін қоссақ (бұл санның ішінде немістер - 2389500, австриялықтар — 156800, венгрлер - 513800, румындар - 201800, итальяндықтар - 48900, финдіктер -2400 адам болды. Қалған 46400 әскери тұтқындар - КСРО-ға қарсы соғыста немістерге қызмет еткен ерікті құрамалардың құрамындағы басқа ұлттар - француздар, словактар, чехтар, поляктар, испандықтар, хорваттар, бельгиялықтар, голландықтар және басқалары), Германия мен оның одақтастары өлген және тұткындалған 12422800 адамынан айырылды, оның ішінде 83,13200-і немістер болды. Фашистік Германияны жеңудегі антигитлерлік коалиция мемлекеттерінің құрбандығын ұмытуға, есептен шығарып тастауға болмайды. Англияның шығыны 370 мың, АҚІІІ-та 300 мың адамға жетті. Ұлы Отан соғысында Кеңес Одағы Қарулы Күштерінің адам шығыны - қаза тапқандар, жарақаттан және аурудан өлгендер, хабарсыз кеткендер, тұтқыннан қайтпағандар, Жапониямен соғысты қоса есептегеңде 8668400-ге жетті. Демографиялық баланс әдісімен, Ұлы Отан соғысы кезіндегі барлық адам шығыны 27 млн. деп есептеледі.
Сонымен, фашизмді құрту жолыңда жеңіс — халық пен антигитлерлік коалиция армиясының ортақ жеңісі, алайда онда шешуші рөл атқарған Кеңес Одағы болды. Еуропадағы фашистік Германия мен Италияның талқандалуы бүкіл әлемдік тарихи маңызды оқиға болды. Германия мек Италия фашизмі Еуропа мен Африкада үстемдік етуге тырысып, жаулап алған елдердің халқынын мәдениеті мен мемлекеттік тәуелсіздігін айуандықпен құртып, сол елдерде жауыздық саясатьін жүргізді. Еуропадан ен агрессивті күш Германия мен Италия фашизмінің талқандалуына байланысты, Еуропаның барлық халқы үшін демократиялық дамудың кең мүмкіншіліктері ашылды. Одақтастар әскерлерінің милитаристік Жапонияны жеңуінін нәтижесінде, Кеңес Одағы 1904-1905 жж. орыс-жапон соғысында жапондықтар жаулап алған өзінің байырғы жерлері Оңтүстік Сахалинді және Курил аралдарын қайтарып алды. Бұл жерлер Кеңес Одағына Жапониямен соғысқа түсу шарты жөніндегі Ялта келісіміне сай қайтарылды. Кеңес Одағы Тынық мұхитына еркін шығуға мүмкіншілік алды. КСРО-ға щабуыл жасау үшін жапон милитаристері салған барлық плацдармдар мен әскери базалар жойылып, оның Қиыр Шығыс шекараларының қауіпсіздігі қамтамасыз етілді.
Жапонияның тізе бүгуі мен Қиыр Шығыстағы соғыстын аяқталуы Қытай, Корея жөне Шығыс, Оңтүстік-Шығыс Азия елдері халқының бостандығы мен тәуелсіздігі жолындағы күрес үшін қолайлы жағдайлар жасады, олар жапон милитаристерінің бірнеше жыл бойғы аяусыз қанауынан құтылды. Екінші дүниежүзілік соғыс барысында қалыптасқан антигитлерлік коалиция тәжірибесі - маңызды да шешуші келісім жасау тәжірибесі - қазіргі күнде де көп нәрсеге үйретеді. Екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі сабақтары қандай? Бірінші басты сабақ — бұл бұдан әрі қырвдн соғысты бол-дыртпау үшін күресу. Екінші сабағы - үздіқсіз қырағылықтың қажеттігі, елдердің қорғаныс қабілетін ңығайту керектігін ескертеді
28. Тақырып: Қазақстан арулы Күштерінің құрудың заңдың негіздері
Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін алуына байланысты, алдына қиын, бірақ өмірлік маңызды міндет - өзінін қарулы күштерін құру қойылды. Жаңа қағидалы заңдык негіздерді жасау армияның механизмін еске ала отырып, республиканың ерекщелігіне жөне географиялық жағдайына байланысты қайта құруды, айтарлықтай материалдық шығындарды қажет етті. 1991 ж. 25 қазанда Қазақстай Президентінін Жарлығы бойынша, Қазақ КСР Мемлекеттік қорғаныс комитеті құрылды, кейіннен республиканың қорғаныс мәселелері толық түрде өз бетімен дербес шешуге етуіне байланысты, Қазақстан Республикасының Қорғаныс министрлігі болып аталды. Тәуелсіз республиканың зандық құқықтарынын негіздеріне және Тәуелсіз Мемлеқеттер Достастығына қатысушы мемлекеттер арасындағы қол жеткен келісімдерге байланысты, 1992 ж. 7 мамырында Президенттің Жарлығы шықты. Бұл Жарлық бойынша, Қазақстан аумағыгіда орналасқан Қарулы Күштер өздерінің, мүліктерімен қоса республиканын ' қарауына өтті. Жоғарғы Бас Қолбасшы ретіңде Қарулы Күштерді басқаруды Президнет өзіне алды, ал тікелей басқаратын Қорғаныс министрі болды. Қазақстанньгң тұнғыш Қорға-ныс министрі болып генерал-полковниқ С.Қ.Нұрмағамбетов тағайындалды. Қазақстан Қарулы Күштерінін, құрамына, негізінен, 40-жалпы әскерлік армияның әскерлері кірді. Бұлар бұдан бұрын, 1979 жыл 27 желтоқсанда, генерал-майор А.Тохариновтың басшылығымен Ауғанстанның шекарасына кірген болаты. 9 жылдан аса мыңдаған моджахеттердің қарулы оппозициясына қарсы қарулы операцияларға қатысты.
1989 ж 15 ақпанда Женева келісімі арқылы бекітілген мерзімінде 40-армияның әскерлері Ауғанстаннан шығарылды. Содан кейін әскери бөлімдер тәртіп бойынша таратылды, мерзімді қызметтің солдаттары запасқа шықты. Ал офицерлер мен прапорщиктер Ауғанстанға қай жерден барса (отбасының тұратын жеріндегі), сол жердің әскери бөлімшелеріне кетті. 40-армияның штабы Ташкентте орналасты. Осыдан кейін Реслублика Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін құруды 1992 ж. 7 мамырда заңды түрде бекітті. Бүгіңгі күні Қазақстан өзінін азаматтарының әскери қызмет атқаруының жағдайы мен тәртібін өз бетімен анықтайды, өз аумағында әскерлердің, қару-жарақтың және техниканың орналасу мәселесін щешеді.
Қазақстан Республиқасы Коңституциясының 66- бабыңда Қазақстан Республикасыныд Үқіметі мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудін негізгі бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады делінген, ал 36-бапта (1-пункт) Қарулы Күштердің қағидалы міңдеттерін анықтайды. "Қазақстан Республикасьш қорғау - оңың әрбір азаматының қасиетті борышы және парызы" деп көрсетілген. Қазақстан Республикасы Конституциясының 20-бабыңда (3-пунқт) Қарулы Күщтердің мақсатын көрсете келе, Республиканың Конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық астамшылдықты, сондай-ақ қатыгездік пен зорлық-зомбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгіттеуге жол берілмейді деп айтылғаң!
Қазақстан Республикасының Президенті.Н.Ә.Назарбаев өзінің "Қазақстанның тәуелсіздігі: тарих сабақтары және қазіргі заман" деген баяндамасыңда былай деді: "Біздін тәуелсіздігіміздің бес жылдығында Қазақстан халқының көп жылдық тарихында миллиондағаи ата-бабаларымыздың бостандық үшін күресі мен құрбандығының нәтижесі бар. Екінші дүниежүзілік соғыста Отан үшін өз өмірлерін қиып, құрбан болған жүз мындаған отандастарымызды ұмыта алмаймыз".
Қазақстан Республикасы өзінің қарулы күштерің құру арқылы соңғы кездері армияны құрудағы біраз проблемаларды шешіп алды. Біріншіден, қарулы күштердің саны, құрамы жөне әскери қызмет атқарудың мерзімі анықталды. Екіншіден, Ресей Федерациясы мен Қазақстанның және ТМД елдеріңің де мүддесіне жауап беретін бірлескен әскери тұжырымдама мен доктринаны білдіретін әскери келісімге қол қойылып, 1994 ж. 29 наурыздағы Ресей Федерациясы мен Қазақстан арасында достық, өзара көмек, бір-бірімен қарым-қатынас туралы шарт бойынша, әскери-стратегиялык кеңістікті сақтауды, республикалар арасыңдағы шекаралардың бұзылмауын толық түрде мойындай отырып, әскери базаларды, полигон және басқа да объектілерді бірлесіп пайдалануға қол жеткізді. Ресей мен Қазақстанның қорғаныс одағы орыс және қазақ халкының көп жылдық достық қатынасына негізделеді.

29. Тақырып: Қазақстан армиясының түрлері.
Қазақстанның халқы, еңбекшілері біздің қарулы күштеріміздің алдында тұрған барлық мәселенің маңызын түсіре отырып, олардың әскери әл-ауқатының нығаюы үшін бәрін істеуде. Олар армияның күнделікті өмірін, әскери шеберлікті игеруін, әскердегі барлық болып жатқан жағдайды үлкен қызығушылықпен бақылап отыр. Бұл занды да Отан қорғауға дайындалу үстінде, жастар қарулы күштердің және құрамалардың түрлерін, қарулар мен әскери техникаларды, солдаттар мен матростар игеруі керек болатын мамандықтарды, республиканың қарулы күштерінің өзін қалай дайындау керектігін білгісі келеді.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Қарулы Күштеріне жалпы мақсаттағы күштері, әуе қорғаныс күштері, мемлекеттік шекараны қорғау күштері және ұлттык гвардия мен ішкі әскерлер кіреді. Өз кезегіне қарай, қарулы күштер түрлері бөлімдерден және әр түрлі құрамадар мен арнайы әскерлерден тұрады.
Соңғы он жыл ішінде жер шарының әр түрлі аудандарын-
да қарулы дау-жанжалдардың тұтануы құрлық әскерлерінін
маңызының төмендемегенін керсетеді. Ракета - авиация,
корабльдердің көмегі аркылы дұшпаңдардың шабуылын той-
таруға және оған шешуші соққы беруге болады. Бірак
құрлықтағы жауды толық түрде талқандауда кұрлық
әскерлері мен мобильдік топ күштері шешуші рөл атқарады.
Жалпы мақсаттағы күштер құрамына құрлық әскерлері мен
мобильдік топ Күштері кіреді. Құрлық әскерлерінің құрамын-
да бірнеше арнайы әскер түрлері мен құрамалар болады. Олар
өздерінде біршама әр түрлі қаруларды және басқа да техни-
каларды біріктірді.
Әскер түрлеріне моторлы атқыштар, танк және артиллерия әскерлері, ал арнайы әскерлерге - инженерлік, химия байланыс, радио және радиотехникалық, автомобиль және басқалары жатады. Моторлы атқыштар әскерлеріне моторлы атқыштар бөлімшесі, бөлімдер және құрамалар жатады.Олар ұрыс құралдарының әр түрімен қаруланған және толық моторландырылған. Олардың бөлімшелері мен бөлімдері соғыста жаяу-әскерлердің ұрыс машиналарымен, бронетранспортерлерімен қозғалады және ұрыс жүргізеді. Бұл орамды жылдам қозғалатын және маневрлік әскер түріне айналдырады. Сонымен бірге, моторлы атқыштар ескерлері өз құрамында танкілердін үлкен бөлігін иемденеді, бұл дегеніміз олардың күшін арттырады. Танкіге қарсы жіберілетін және басқарылатын реактивтік снарядтармен (ПТУРС) қаруланған моторлы атқыштар бөлімшелердің бөлімдерінің құрамына түгелдей моторландырылған артиллерияның инженерлік, химия, байланыс автомобиль және басқа бөлімшелері енген.
Моторлы атқыштар - жаяу әскерлердің мұрагерлері,
әскердің өте ежелгі түрі. Қазақстан жаяу әскерлері Ұлы Отан
соғысында Мәскеу түбінде және Ленинград, Сталинград шай-
қастарында, Днепрден өтуде өшпес даңққа бөленді. Бұл ай-
бынды жаяу ескерлердің әскери батырлық салттарын Қазақ-
станның қарулы күштерінің моторлы атқыштар әскерлері
жүректерінде ардақтап берік сақтайды және жауынгерлік
еңбектерімен қөбейтеді.
Танк әскерлері - салыстырмалы түрде жас әскер тарихы бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарынан басталды. Танк әскерлері - құрлық әскерлерінің басты екпінді күші. Олар көбінесе ең басты маңызды міндеттерді орындау бағыттарында қолданылады. Қазақстан Республикасы қарулы күштерінің танк бөлімдері мен құрамаларының қару-жарағында орта және жеңіл жүретін танкілері бар жоғары жылжымалы броньдык қорғаныс - қазіргі заманғы қйру - жарақ. Түнде көретін приборларының және су түбіңде жүзуге арналғаң жабдықтарының болуы танкілерді қазіргі жағдайда ұрысқа тиімді құрал етеді. Өте мықты бронның болуына байланысты, олар ядролық закымдаушы факторларына, танкінің ішіне кіретін радиацияның, радиоактивтік жұқтырулардың әсеріне қарсы үлкен беріктікке ие болады. Жан-жақты дайындығы бар жастар жақсы танкист бола алады.
Қазіргі заманғы қару-жарақ, мықты двигатель, қүрделі жүйелер мен агрегаттар, жетілдірілген приборлар мен прицельдер - бұлардың барлығы техниканы жақсы күтетін және терең білімді адамдардың ғана бщігінде болады.
Ғылыми-техникалық прогреске байлаыысты, қазіргі жағдайда арнайы әскерлердің маңызы өлшеусіз өсті. Бұл бөлімшелер мен бөлімдер жас әскерлерден терең және жан-жақты білімді, дағдыны, тәртіптілікті, шыдамдылықты, бұлшық еттің жақсы дайындығын талап ететін қазіргі заман техникалармен жарақтанған.
Инженерлік әскерлер - құрлық өскерлерінің ұрыс ерекетін және тіршілік әрекетін толығымен қамтамасыз етуге арналған. Бірде-бір әскери мәселе йнженерлік қамтамасыз етусіз шешілмейді. Олар щабуылда әскерлердің жылжуын қамтамасыз етеді, жолдар салады, сулы тосқауылдардан өтуді жабдықтайды, қарсыластардың бөгеттеріне өткелдер жасайды, минасыздандырады. Қорғаныс кезіңде инженерлік әскерлер қорғаныстық шептерді және позицияларды тұрғызады, бөгеттер жасайды
Шекара әскерлері кұрлықтағы және жағалық қорғау күштері болып бөлінеді. Құрлықтағы шекара әскерлері әрдайым мемлекеттік шекараны қырағы күзетіп, оны қорғауға және жаудың шабуыл жасауына тойтарыс беруге қабілетті. Шекарашы әскерлердің жоғары әскери шеберлігі Отанымыздың аумақтык біртұтастуғын және қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Шекарашылардың қару-жарағында атыс қаруларынын барлық түрі, танкіге қарсы құралдар және казіргі заманға қажетті әскери техника, байланыс, бақылау құралдары бар.
Бүгінгі көптеген қазақстандық шекарашылар ТМД сыртқы шекараларын қорғауда өздерінің міндеттерін атқаруда. Жағалық қорғау күштері Каспий теңізіндегі шекараны қорғауда ауыр қызмет атқарады. Олардың басты міндеті -Қазақстанды теңізден болатьш агрессорлардың шабуылынан қорғау. Бүгіңде жағалық қорғау күштері құрылу сатысында тұр. Олар жаңа катерлермен, қару-жарақтардың жаңа түрімен толықтырылуда, Қазақстанның теңіз шекаралары өнімді қорғалуы үшін барын істеп жатқан қазақстандық теңіз әскери шеберлігі бүгінде шыңдала түсуде.
Қазақстан Республикасы Ұланының қатарында қызмет ету көптеген жастар үшін құрмет. Ұлттық Ұлан шетелдік делегацияларды қарсы алғанда, шығарып салғанда және басқа да маңызды шараларды орындайды, ұлан әскерлері өздерінін саптық бой түзеулері мен шеберліктерін көрсетеді, бұл арқылы біздің тәуелсіз мемлекетіміздің айбындылығын анықтайды.
Әзірге Республикамызда қылмыстық және баска да құқык бұзушылдық сақталып отырғанда, ішкі әскерлердін қажеттілігі маңызды болып қала береді. Ішкі әскерлер құқыктық тұрақтылыкты сақтауға, арнайы мемлекеттік объектілерді қорғауға және басқа да қызметтік-әскери міндеттерді орындауға арналған. Өздерінің әскери міндеттерін орындауда ішкі әскерлердің әскері жоғары саналылық пен жанкештілік көрсетуде. "Жалпыға бірдей әскери міндеттілік және әскери қызмет туралы" заңның негізінде жинақталды. Ішкі әскерлердің әскери қызметшілері Қазақстан Республикасының қарулы күштерінің солдаттарына, сержанттарына, прапорщиктеріне, офицерлеріне тағайындалған барлық жеңілдіктер түрі мен құқықтарын пайдаланады.

30. Тақырып: Қазақстан армиясындағы негізгі проблемалар және оларды шешу жолдары.
Қазақстанның Қарулы Күштерін құрғаннан кейін Президент пен үкімет Қазақстан армиясын реформалаудың өзара байланысты басымдык жиынтығын жасады. Бұл дегеніміз - әскерлердің құрылымын өзгерту, әскери кадрларды дайындау, армияны қаруландыру, еуропалык қауымдастықтың ар-мияларымен қарым-қатынас жасау, әскери қызметтін мәртебесін көтеру, әскери ұжымдардағы ұлтаралық қатынастың проблемаларын шешу.
Армиядағы реформаларды айтар алдында, бірінші, басты проблеманы белгілеп алу қажет. Қарулы куштер - бұл мобильдік, жаттыққан, жабдықталған, елді қорғау міндетін атқаруға қабілетті әскерлер.
Екінші проблема әскери кадрлар болып табылады. Тарихтың жүздеген жылдарынан бері мемлекеттердің әскер ұстауының екі әдісі болды: өз еркімен жалдамалы тәртіптегі және әскери міндет түріндегі. Қазіргі кезде Қазақстан Қарулы Күштерінде офицерлер, прапорщиктер, мичмандар, мерзімнен тыс қызметтегі әскери қызметшілер және әскери қызметші әйелдер құрамын жинақтаудың аралас тәсілі қолданылады. Өз еркімен, жалдамалы түрде, шартпен (контрактімен) және мерзімді әскери қызметтің әскери қызметшілері жалпыға бірдей әскери міндеттілік туралы заңға сәйкес шақырылады. Соңғы кездері "жалдамалы армия" термині "кәсіпқой армия" терминінің баламасы болып жүр, сонда да Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінің негізі кәсіпқой кадрлардан тұрады деп айтуға болады.
Сонымен бірге, бұл проблеманың езіндік ерекшеліктері бар жене оларды әскери мамандықтардьщ санын еске түсіру арқылы түсінуге болады. 1990 ж. КСРО Қарулы Күштерінін тізіміне 4 мыңнан аса мамандықтар кірді. Қазакстанның алдында номенклатура бойьшша қажетті шамада әскери ма-мандар даярлауды қамтамасыз ету тұр. Жоғары кәсіпқой армия кұру үшін жеткілікті шамада әскери мамандар болуы керек және әскерлерді мамандар бірден-бір тиімді нұсқасы контрактілік жүйеге өту болып табылады. Әрбір өз еркімен келгендер мемлекетпен шарт жасасады, онда қызмет ететін уақыты, ерекше жагдайдағы қызметі үшін өтемақысының тәсілдері көрсетілуі керек. Армияға, сонымен бірге, қаржымен және басқа да материалдык ресурстармен қамтамасыз етудің толықтырылған жүйесі қажет, өскери қызметтің мәртебесін халық арасында көтеру керек. Бұл үшін бағдарламалық саясат қажет жөне армиялык қызметтің баспасөзде, кинода, теледидарда, видеороликтерде және т.б. жарнамасы болуы керек.
Үшінші проблема - Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін қару-жарақпен, техниканың жаңа түрлерімен жабдыктау. Қанша дегенмен, әзірге Қазақстанның өзінің жеткілікті қорғаныстық өңдірісінін болмауы оны бірінші кезекте Ресейдің әскери рыногынан алынған қару-жаракпен, әскери техникамен байланыстырады. Өйткені, бұрынғы КСРО-ның барлық қорғаныстық өндірісі, сонымен бірге Ұлттық қауіпсіздіктің ғылыми-өндірістік потенциалы Ресей Федерациясының аумағында жинақталған. Сондықтан Қазакстан қару-жарақ сатып алу саясатын жасағанда және ұлттық саясатын анықтағанда Ресейге бет бұруы керек, өйткені, ол қару-жарақ пен техниканы әлемдік стандарт дәрежесінде шығарады. Бірақ Қазақстанның қорғаныс қабілеті, қаншалықты достықта болса да, басқа мемлекетке тәуелді болмауы керек.
Төртінші проблема — Қазақстанның әскери кадрларын даярлаудағы Ресеймен, Қырғызстанмен, Өзбекстанмен, Тәжікстанмен, Беларусьпен, Украинамен және әлемдік қауымдастықтың басқа да мемлекеттерімен өзара тәуелді қарым-қатынаста болуы. Жас егеменді Қазақстанның қарулы күштерінің кұрылу және қалыптасу кезеңінде ұлттық офицер мамандардың жетіспеуі бірден-бір өткір проблема болды. Бірак бүгінде, Қарулы Күштердің сегіз жылдық өмірінде бұл проблема күн тәртібінен алынып тасталды. Қазақстан Республикасының құрылған және табысты жұмыс істеп жатқан жоғары әскери оқу мекемелерінің, азаматтық оқу мекемелеріндегі кен,тармақты әскери кафедралардың жүйесі қарулы күштерді жыл сайын қажетті мөлшерде билікті әскери мамандармен толықтыруға мүмкіндік береді. Әскери жөне ғылыми-педагогикялык кадрлардын қажеттілігін ескере отырып, 1997 ж. 11 акланыііда, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Қіірулы Куштердің әскери Академиясы құрылды.
Бүгінде Қазақстан Респубдикасының Қарулы К.үштсрі даму және жетілу үстінде. Қазақстан Республикасынын Президенті Н.Ә.Назарбаев "Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы" деген халыққа Жолдауында ұлттык қауіпсіздіктің және қарулы күштердің дамуы мен жетілуінін бағытын, әсіресе кәсіптік даярлықтың мөлшері көтерілуінін қажеттілігін және армияны қазіргі заманғы қару-жарак қүралдарымен қамтамасыз етуді ерекше атап айтты. Бұл мәселені шешудің бірден-бір тиімді тәсілі көрші мемлекеттермен қарым-қатынасты жақсарту болып табылады.
Әскери кадрларды даярлаудағы мәселеде маңызды орынды өзінің мықты әскери экономикалық және ғылыми потенциялымен, мүмкіндігімен Ресей Федерациясы алады. Қазақстан Ресеймен әскери-экономикалық және стратегиялық тығыз байланыста. Бұған дәлел жоғарғы дәрежеде әскери деле-гациялардын алмасуы және Қазақстан мен Ресейдің бірігіп, Самарада болған "Редут-97" сияқты жаттығулар өткізуі. 1992 ж. бастап, Ресейдің жоғарғы әскери орындары мен абыройлы әскери академиялары Қазақстан азаматтарынан курсанттар мен тыңдаушылар қабылдап келеді. Және қарулы күштерге өте қажет мамандықтар бойынша кадрлар даярлайды.

СӨЖ тапсырмаларын орындау және тапсыру кестесі.
5 - семестр
№
Тақырып
Пәннің мақсаты мен мазмұны
Ұсынылатын әдебиеттер негізіқосымша
Ұпай
Жұмыстың тапсырым мерзімі
Бақылау формасы.
1
Сақтардың мекендеген жерлерін туралы түсіндіру.
Тарихи деректер арқылы түсіндіру.
[1,2,3,4,5]
[1,2,3,4]
2
5 апта
Ауызша
2
Хұн империясындағы әскери өнердің дамуы және олардың жорықтары.
Тақырыптың өзіндік сипаты мен мәнін түсіндіру.
[1,2,3,4,5,6,7]
[1,2]
2
7 апта
Реферат
3
Қазақ хандарының әскери жорықтары және олардың қазақ мелекетін нығайтуға қосқан үлесі
Әскери өнердің дамуына қысқаша шолу.
[1,2,4,5,6]
[1,2,3]
2
9 апта
Жазбаша
4
Қазақ атауының хатқа түсуі.
Қазақ атауының хатқа түсуі жайлы түсінік беру.

[1,2,4,5]
[1,2,3,4,7]
1,5
14 апта
Баяндама

СӨЖ тапсырмасын орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар.
№1 Кіріспе Сақтар және олардың мекендеген жерлері
Сабақтың мақсаты: Сақтар және олардың мекендеген жерлері жайлы түсінік беру.
Сұрақтар: Сақ атауының пайда болуы, мекендеген жерлері?
Есеп беру түрі: Ауызша
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 2 Хұн империясындағы әскери өнердің дамуы және олардың жорықтары
Сабақтың мақсаты: Хұн империясындағы әскери өнердің дамуы және олардың жорықтары туралы мәліметтер беру.
Сұрақтар:
1. Хұн империясындағы әскери өнердің дамуы.
2. Хұн империясының жасаған жорықтары?
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1.Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 3 Қазақ хандарының әскери жорықтары және олардың қазақ мелекетін нығайтуға қосқан үлесі.
Сабақтың мақсаты: Қазақ хандарының әскери жорықтары және олардың қазақ мелекетін нығайтуға қосқан үлесі жайлы мәлімет беру.
Сұрақтар: Қазақ хандарының әскери жорықтары?
Есеп беру түрі: Жазбаша
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1.Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 4 Қазақ атауының хатқа түсуі.
Сабақтың мақсаты: Қазақ атауының хатқа түсуі жайлы түсіндіру.
Сұрақтар: Қазақ атауының хатқа түсуін зерттеген ойшылдар?
Есеп беру түрі: Баяндама
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:
1.Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.
ОЖСӨЖ тапсырмаларын орындау және өткізу кестесі.
6 – семестр
№
Тақырып
Пәннің мақсаты мен мазмұны
Ұсынылатын әдебиеттер негізіқосымша
Ұпай
Жұмыстың тапсырым мерзімі
Бақылау формасы.
1
Кіріспе
Түсіндіру
[1,2,3,4,5]
[1,2,3,4]
0,5
1 апта
Жазбаша
2
Қазақ-жоңғар хандығы арасындағы соғыс және жоңғар хандығының күйреуі (1635-1758). Қазақ жоңғар соғысының қысқаша тарихнамасы.
Айтып беру
[1,2,4,5]
[1,2]
0,5
2 апта
Реферат
3
Жоңғар, ойрат, қалмақ сөздерінің қалыптасуы мен жоңғар хандығының құрылуы және сыртқы саясаты.
Тарихи деректер арқылы түсіндіру.
[1,2,4][1,2]
0,5
3 апта
Ауызша
4
Қазақ-қалмақ соғысындағы түбегейлі бетбұрыс және Аңырақай шайқасы (1730). Аңырақай шайқасынан кейінгі жоңғарлар және Абылай басшылығындағы қазақ әскері (1731-1745).
Қазақ-қалмақ соғысына қысқаша шолу.
[1,2,3,4,5,6,7]
[1,2]
0,5
4 апта
Реферат

5
Қазақтардың азаттық шабуылы және жоңғар хандығының күйреуі (1746-1758). Қазақ-жоңғар соғысында тарих көшін бастаған батырлар.
Тақырыптың өзіндік сипаты мен мәнін түсіндіру.
[1,2,4][1,2]
0,5
5 апта
Баяндама
6
Қызыл армияның Қазақстанда құрылған ұлттық бөлімдері (1918-1940). Түркістан автономиялы Кеңестік Республикасы құрған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері.
Айтып беру.
[1,2,3,4,5,6,7]
[1,2]
0,5
6 апта
Конспект
7
Қазақ өлкелік әскери комиссариаты жанында құрылған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері.
Тарихи деректерге сүйене отырып түсіндіру.
[1,2,4,]
[1,2,4,5]
0,5
7 апта
Тест
8
Қазақтың 48-ұлттық атты әскери полкі (1925-1938)
Тарихи деректер арқылы түсіндіру.
[1,2,4,5]
[1,2]
0,5
8 апта
Реферат
9
Екінші дүниежүзілік соғыста қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары (1941-1945). Жорық жолын мәскеуден бастаған құрамалар. Мәскеуді қорғаған қазақтың ұлттық құрамалары.
Тарихи деректер арқылы түсіндіру.
[1,2,4]
[1,2,4,5]
0,5
9 апта
Конспект
10
Сталинградты қорғаушы қазақстандықтар
Тарихи деректерге сүйене отырып Сталинградты қорғаушы қазақстандықтарды талқылау.
[1,2,4,7]
[1,2,4,5]
0,5
10 апта
Баяндама
11
Ленинград қаласын қорғаған қазақстандық құрамалардың ерлік жолы.
Ленинград қаласын қорғаған қазақстандық құрамалар жайлы түсінік.
[1,2,4,6,7]
[1,2,4,5]
0,5
11 апта
Реферат
12
Екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі қорытындылары
Екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі қорытындылары жайлы түсінік беру.
[1,2,4,5,6]
[1,2,3]
0,5

12 апта

Реферат

13
Қазақстан қарулы Күштерінің құрудың заңдың негіздері
Тақырыптың өзіндік сипаты мен мәнін түсіндіру.
[1,2,4,6,7]
[1,2,4,5]
0,5
13 апта
Баяндама
14

Қазақстан армиясының түрлері
Тарихи деректер арқылы түсіндіру.
[1,2,4,5,6]
[1,2,3]
0,5
14 апта

Тест
15

Қазақстан армиясындағы негізгі проблемалар және оларды шешу жолдары.
Қазақстан армиясындағы негізгі проблемалар және оларды шешу жолдары. жайлы түсінік беру.

[1,2,3,4,5,6,7]
[1,2]

0,5

15 апта

Жазбаша

СОӨЖ тапсырмасын орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар.

№1 Кіріспе
Сабақтың мақсаты: Әскери өнер тарихы жайлы түсінік беру.
Сұрақтар: Қазақтардың қалмақ және жоңғарлармен соғысы?
Есеп беру түрі: Жазбаша
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

2. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№2 Қазақ-жоңғар хандығы арасындағы соғыс және жоңғар хандығының күйреуі (1635-1758). Қазақ жоңғар соғысының қысқаша тарихнамасы.
Сабақтың мақсаты: Қазақ-жоңғар хандығы арасындағы соғыс және жоңғар хандығының күйреуі (1635-1758). Қазақ жоңғар соғысының қысқаша тарихнамасы туралы түсініктерін жетілдіру.
Сұрақтар: Қазақ-жоңғар хандығы арасындағы соғыс және жоңғар хандығының күйреуі (1635-1758)?
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

2. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 3 Жоңғар, ойрат, қалмақ сөздерінің қалыптасуы мен жоңғар хандығының құрылуы және сыртқы саясаты.
Сабақтың мақсаты: Жоңғар, ойрат, қалмақ сөздерінің қалыптасуы мен жоңғар хандығының құрылуы және сыртқы саясатын түсіндіру.
Сұрақтар: Жоңғар, ойрат, қалмақ сөздерінің қалыптасуы мен жоңғар хандығының құрылуы және сыртқы саясаты.?
Есеп беру түрі: Ауызша
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

2. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 4 Қазақ-қалмақ соғысындағы түбегейлі бетбұрыс және Аңырақай шайқасы (1730). Аңырақай шайқасынан кейінгі жоңғарлар және Абылай басшылығындағы қазақ әскері (1731-1745).
Сабақтың мақсаты: Қазақ-қалмақ соғысындағы түбегейлі бетбұрыс және Аңырақай шайқасы (1730). Аңырақай шайқасынан кейінгі жоңғарлар және Абылай басшылығындағы қазақ әскері (1731-1745) туралы мәліметтер беру.
Сұрақтар:
2. Қазақ-қалмақ соғысындағы түбегейлі бетбұрыс және Аңырақай шайқасы (1730)?
2. Абылай басшылығындағы қазақ әскері (1731-1745) туралы мәліметтер беру?
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

3. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 5 Қазақтардың азаттық шабуылы және жоңғар хандығының күйреуі (1746-1758). Қазақ-жоңғар соғысында тарих көшін бастаған батырлар.
Сабақтың мақсаты: Қазақтардың азаттық шабуылы және жоңғар хандығының күйреуі (1746-1758). Қазақ-жоңғар соғысында тарих көшін бастаған батырлар туралы айтып беру.
Сұрақтар: Қазақтардың азаттық шабуылы және жоңғар хандығының күйреуі (1746-1758).
Есеп беру түрі: Баяндама
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

2. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 6 Қызыл армияның Қазақстанда құрылған ұлттық бөлімдері (1918-1940). Түркістан автономиялы Кеңестік Республикасы құрған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері.
Сабақтың мақсаты: Қызыл армияның Қазақстанда құрылған ұлттық бөлімдері (1918-1940). Түркістан автономиялы Кеңестік Республикасы құрған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері жайлы мәліметтер беру.
Сұрақтар: 1. Түркістан автономиялы Кеңестік Республикасы құрған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері.?
2. Түргеш қағандығының Қытай армиясымен соғысы?
3. Түргеш қағандығының қағандары?
Есеп беру түрі: Конспект
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 7 Қазақ өлкелік әскери комиссариаты жанында құрылған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері
Сабақтың мақсаты: Қазақ өлкелік әскери комиссариаты жанында құрылған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері жайлы түсіндіру.
Сұрақтар: Қазақ өлкелік әскери комиссариаты жанында құрылған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері?
Есеп беру түрі: Тест
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

2. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 8 Қазақтың 48-ұлттық атты әскери полкі (1925-1938)
Сабақтың мақсаты: Қазақтың 48-ұлттық атты әскери полкі (1925-1938) жайлы студенттерге мәлімет беру.
Сұрақтар: Қазақтың 48-ұлттық атты әскери полкі (1925-1938)?
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

2. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 9 Екінші дүниежүзілік соғыста қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары (1941-1945). Жорық жолын мәскеуден бастаған құрамалар. Мәскеуді қорғаған қазақтың ұлттық құрамалары.
Сабақтың мақсаты: Екінші дүниежүзілік соғыста қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары (1941-1945). Жорық жолын мәскеуден бастаған құрамалар. Мәскеуді қорғаған қазақтың ұлттық құрамалары туралы мәлімет беру.
Сұрақтар: Екінші дүниежүзілік соғыста қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары (1941-1945).?
Мәскеуді қорғаған қазақтың ұлттық құрамалары?
Есеп беру түрі: Конспект
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

2. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 10 Сталинградты қорғаушы қазақстандықтар
Сабақтың мақсаты: Сталинградты қорғаушы қазақстандықтар жайлы мәлімет беру..
Сұрақтар: 1. Сталинградты қорғаушы қазақстандықтар?
Есеп беру түрі: Баяндама
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

2. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 11 Ленинград қаласын қорғаған қазақстандық құрамалардың ерлік жолы.
Сабақтың мақсаты: Ленинград қаласын қорғаған қазақстандық құрамалардың ерлік жолы туралы түсіндіру.
Сұрақтар: Ленинград қаласын қорғаған қазақстандық құрамалардың ерлік жолы?
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

2. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 12 Екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі қорытындылары.

1. Сабақтың мақсаты: Екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі қорытындылары жайлы түсіндіру.
2. Сұрақтар: Екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі қорытындылары?
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1.Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 13 Қазақстан арулы Күштерінің құрудың заңдың негіздері.
Сабақтың мақсаты: Қазақстан арулы Күштерінің құрудың заңдың негіздері жайлы мәлімет беру.
Сұрақтар: Қазақстан арулы Күштерінің құрудың заңдың негіздері?
Есеп беру түрі: Баяндама
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

2. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.
№ 14 Қазақстан армиясының түрлері.
Сабақтың мақсаты: Қазақстан армиясының түрлері жайлы мәлімет беру.
Сұрақтар: Қазақстан армиясының түрлері?
Есеп беру түрі: Тест
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

2. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 15 Қазақстан армиясындағы негізгі проблемалар және оларды шешу жолдары.
Сабақтың мақсаты: Қазақстан армиясындағы негізгі проблемалар және оларды шешу жолдар туралы түсіндіру.
Сұрақтар: Қазақстан армиясындағы негізгі проблемалар және оларды шешу жолдары?
Есеп беру түрі: Жазбаша
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1.Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

СӨЖ тапсырмаларын орындау және тапсыру кестесі.
6 - семестр
№
Тақырып
Пәннің мақсаты мен мазмұны
Ұсынылатын әдебиеттер негізіқосымша
Ұпай
Жұмыстың тапсырым мерзімі
Бақылау формасы.
1
Кіріспе
Түсіндіру
[1,2,3,4,5]
[1,2,3,4]
3
1 апта
Конспект
2
Қазақ-жоңғар хандығы арасындағы соғыс және жоңғар хандығының күйреуі (1635-1758). Қазақ жоңғар соғысының қысқаша тарихнамасы.
Айтып беру
[1,2,4,5]
[1,2]
3
2 апта
Баяндама
3
Жоңғар, ойрат, қалмақ сөздерінің қалыптасуы мен жоңғар хандығының құрылуы және сыртқы саясаты.
Тарихи деректер арқылы түсіндіру.
[1,2,4][1,2]
3
3 апта
Ауызша
4
Қазақ-қалмақ соғысындағы түбегейлі бетбұрыс және Аңырақай шайқасы (1730). Аңырақай шайқасынан кейінгі жоңғарлар және Абылай басшылығындағы қазақ әскері (1731-1745).
Қазақ-қалмақ соғысына қысқаша шолу.
[1,2,3,4,5,6,7]
[1,2]
3
4 апта
Ауызша

5
Қазақтардың азаттық шабуылы және жоңғар хандығының күйреуі (1746-1758). Қазақ-жоңғар соғысында тарих көшін бастаған батырлар.
Тақырыптың өзіндік сипаты мен мәнін түсіндіру.
[1,2,4][1,2]
3
5 апта
Баяндама
6
Қызыл армияның Қазақстанда құрылған ұлттық бөлімдері (1918-1940). Түркістан автономиялы Кеңестік Республикасы құрған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері.
Айтып беру.
[1,2,3,4,5,6,7]
[1,2]
3
6 апта
Конспект
7
Қазақ өлкелік әскери комиссариаты жанында құрылған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері.
Тарихи деректерге сүйене отырып түсіндіру.
[1,2,4,]
[1,2,4,5]
3
7 апта
Тест
8
Қазақтың 48-ұлттық атты әскери полкі (1925-1938)
Тарихи деректер арқылы түсіндіру.
[1,2,4,5]
[1,2]
3
8 апта
Реферат
9
Екінші дүниежүзілік соғыста қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары (1941-1945). Жорық жолын мәскеуден бастаған құрамалар. Мәскеуді қорғаған қазақтың ұлттық құрамалары.
Тарихи деректер арқылы түсіндіру.
[1,2,4]
[1,2,4,5]
3
9 апта
Конспект
10
Сталинградты қорғаушы қазақстандықтар
Тарихи деректерге сүйене отырып Сталинградты қорғаушы қазақстандықтарды талқылау.
[1,2,4,7]
[1,2,4,5]
3
10 апта
Баяндама
11
Ленинград қаласын қорғаған қазақстандық құрамалардың ерлік жолы.
Ленинград қаласын қорғаған қазақстандық құрамалар жайлы түсінік.
[1,2,4,6,7]
[1,2,4,5]
3
11 апта
Тест
12
Екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі қорытындылары
Екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі қорытындылары жайлы түсінік беру.
[1,2,4,5,6]
[1,2,3]
3
12 апта

Реферат

13
Қазақстан арулы Күштерінің құрудың заңдың негіздері
Тақырыптың өзіндік сипаты мен мәнін түсіндіру.
[1,2,4,6,7]
[1,2,4,5]
3
13 апта
Баяндама
14

Қазақстан армиясының түрлері
Тарихи деректер арқылы түсіндіру.
[1,2,4,5,6]
[1,2,3]
3
14 апта

Тест
15

Қазақстан армиясындағы негізгі проблемалар және оларды шешу жолдары.
Қазақстан армиясындағы негізгі проблемалар және оларды шешу жолдары. жайлы түсінік беру.

[1,2,3,4,5,6,7]
[1,2]

3
15 апта

Жазбаша

СӨЖ тапсырмасын орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар.
№1 Кіріспе
Сабақтың мақсаты: Әскери өнер тарихы жайлы түсінік беру.
Сұрақтар: Қазақтардың қалмақ және жоңғарлармен соғысы?
Есеп беру түрі: Жазбаша
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№2 Қазақ-жоңғар хандығы арасындағы соғыс және жоңғар хандығының күйреуі (1635-1758). Қазақ жоңғар соғысының қысқаша тарихнамасы.
Сабақтың мақсаты: Қазақ-жоңғар хандығы арасындағы соғыс және жоңғар хандығының күйреуі (1635-1758). Қазақ жоңғар соғысының қысқаша тарихнамасы туралы түсініктерін жетілдіру.
Сұрақтар: Қазақ-жоңғар хандығы арасындағы соғыс және жоңғар хандығының күйреуі (1635-1758)?
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 3 Жоңғар, ойрат, қалмақ сөздерінің қалыптасуы мен жоңғар хандығының құрылуы және сыртқы саясаты.
Сабақтың мақсаты: Жоңғар, ойрат, қалмақ сөздерінің қалыптасуы мен жоңғар хандығының құрылуы және сыртқы саясатын түсіндіру.
Сұрақтар: Жоңғар, ойрат, қалмақ сөздерінің қалыптасуы мен жоңғар хандығының құрылуы және сыртқы саясаты.?
Есеп беру түрі: Ауызша
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.
№ 4 Қазақ-қалмақ соғысындағы түбегейлі бетбұрыс және Аңырақай шайқасы (1730). Аңырақай шайқасынан кейінгі жоңғарлар және Абылай басшылығындағы қазақ әскері (1731-1745).
Сабақтың мақсаты: Қазақ-қалмақ соғысындағы түбегейлі бетбұрыс және Аңырақай шайқасы (1730). Аңырақай шайқасынан кейінгі жоңғарлар және Абылай басшылығындағы қазақ әскері (1731-1745) туралы мәліметтер беру.
Сұрақтар:
1. Қазақ-қалмақ соғысындағы түбегейлі бетбұрыс және Аңырақай шайқасы (1730)?
2. Абылай басшылығындағы қазақ әскері (1731-1745) туралы мәліметтер беру?
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 5 Қазақтардың азаттық шабуылы және жоңғар хандығының күйреуі (1746-1758). Қазақ-жоңғар соғысында тарих көшін бастаған батырлар.
Сабақтың мақсаты: Қазақтардың азаттық шабуылы және жоңғар хандығының күйреуі (1746-1758). Қазақ-жоңғар соғысында тарих көшін бастаған батырлар туралы айтып беру.
Сұрақтар: Қазақтардың азаттық шабуылы және жоңғар хандығының күйреуі (1746-1758)?
2.Қазақ-жоңғар соғысында тарих көшін бастаған батырлар
Есеп беру түрі: Баяндама
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 6 Қызыл армияның Қазақстанда құрылған ұлттық бөлімдері (1918-1940). Түркістан автономиялы Кеңестік Республикасы құрған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері.
Сабақтың мақсаты: Қызыл армияның Қазақстанда құрылған ұлттық бөлімдері (1918-1940). Түркістан автономиялы Кеңестік Республикасы құрған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері жайлы мәліметтер беру.
Сұрақтар: 1. Түркістан автономиялы Кеңестік Республикасы құрған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері?
Есеп беру түрі: Конспект
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 7 Қазақ өлкелік әскери комиссариаты жанында құрылған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері
Сабақтың мақсаты: Қазақ өлкелік әскери комиссариаты жанында құрылған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері жайлы түсіндіру.
Сұрақтар: Қазақ өлкелік әскери комиссариаты жанында құрылған Қызыл армияның ұлттық бөлімдері?
Есеп беру түрі: Тест
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 8 Қазақтың 48-ұлттық атты әскери полкі (1925-1938)
Сабақтың мақсаты: Қазақтың 48-ұлттық атты әскери полкі (1925-1938) жайлы студенттерге мәлімет беру.
Сұрақтар: Қазақтың 48-ұлттық атты әскери полкі (1925-1938)?
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 9 Екінші дүниежүзілік соғыста қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары (1941-1945). Жорық жолын мәскеуден бастаған құрамалар. Мәскеуді қорғаған қазақтың ұлттық құрамалары.
Сабақтың мақсаты: Екінші дүниежүзілік соғыста қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары (1941-1945). Жорық жолын мәскеуден бастаған құрамалар. Мәскеуді қорғаған қазақтың ұлттық құрамалары туралы мәлімет беру.
Сұрақтар: Екінші дүниежүзілік соғыста қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары (1941-1945).?
2. Мәскеуді қорғаған қазақтың ұлттық құрамалары?
Есеп беру түрі: Конспект
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 10 Сталинградты қорғаушы қазақстандықтар
Сабақтың мақсаты: Сталинградты қорғаушы қазақстандықтар жайлы мәлімет беру..
Сұрақтар: 1. Сталинградты қорғаушы қазақстандықтар?
Есеп беру түрі: Баяндама
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 11 Ленинград қаласын қорғаған қазақстандық құрамалардың ерлік жолы.
Сабақтың мақсаты: Ленинград қаласын қорғаған қазақстандық құрамалардың ерлік жолы туралы түсіндіру.
Сұрақтар: Ленинград қаласын қорғаған қазақстандық құрамалардың ерлік жолы?
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 12 Екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі қорытындылары.

Сабақтың мақсаты: Екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі қорытындылары жайлы түсіндіру.
Сұрақтар: Екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі қорытындылары?
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1.Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 13 Қазақстан арулы Күштерінің құрудың заңдың негіздері.
Сабақтың мақсаты: Қазақстан арулы Күштерінің құрудың заңдың негіздері жайлы мәлімет беру.
Сұрақтар: Қазақстан арулы Күштерінің құрудың заңдың негіздері?
Есеп беру түрі: Баяндама
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 14 Қазақстан армиясының түрлері.
Сабақтың мақсаты: Қазақстан армиясының түрлері жайлы мәлімет беру.
Сұрақтар: Қазақстан армиясының түрлері?
Есеп беру түрі: Тест
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.

Ұсынылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

№ 15 Қазақстан армиясындағы негізгі проблемалар және оларды шешу жолдары.
Сабақтың мақсаты: Қазақстан армиясындағы негізгі проблемалар және оларды шешу жолдар туралы түсіндіру.
Сұрақтар: Қазақстан армиясындағы негізгі проблемалар және оларды шешу жолдары?
Есеп беру түрі: Жазбаша
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999 кітабын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:

1.Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999.-312 бет, суретті.
2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.

Бақылау алу сұрақтары.
І - нұсқа
1. Қабанбайға Дарабоз , Хан батыры деген атақты берген батыр?
А) Әбілмәмбет
Б) Наурызбай
В) Тәуке
Г) Абылай

2. Орта жүз территориясы:
А) Тобыл, Есіл, Нұра, Сарысу өзендері
Б) Жайық, Тобыл, Ертіс өзендері
В) Арал теңізі, Нұра өзендері
Г) Сырдария, Тобыл, Сарысу өзендері

3. Ұлы жүздің руларын атаңыз?
А) адай, алшын;
Б) дулат, албан, жалайыр;
В) АРҒЫН, Найман;
Г) қыпшақ, адай;

4. Қанжығалы Бөгеньай шамамен қай жылдары өмір сүрді?
А) 1700-1775
Б) 1690-1775
В) 1695-1775
Г) 1689-1775

5. 1750 жылы Бөгенбайдың ең үлкен жорығы қай жерде болды?
А) Аягөз
Б) Көкпекті
В) Бұқтырма
Г) Барлығы

6. Қазақ жерінің жалпы санын атаңыз?
А) 26 мың
Б) 27 мың
В) 28 мың
Г) 29 мың

7. Әскердің оң қанатын кім басқарды?
А) Қабанбай
Б) Мәмбет
В) Бөгенбай
Г) Әйтеке

8. Аңырақай шайқасы кезіндегі халық саны?
А) 28-31
Б) 28-30
В) 30-35
Г) 29-35

9. Қазақ жерінің оң қанатында қанша мың әскер болды?
А) 9-10
Б) 11-12
В) 10-11
Г) 7-8

10. Аңырақай жеңіснен кейін үш Орданың ханы Болат қайтыс болған соң тақтан екінші үміткер кім?
А) Сәмеке
Б) Әбілмәмбет
В) Шахмұхамед
Г) Әбілхайыр

11. Қалдан Церен қай жылы қайтыс болды?
А) 1742
Б) 1743
В) 1744
Г) 1745

12. Бөгенбай өліміне әнінің авторы кім?
А) Үмбетай жырау
Б) Сақау ақын
В) Абылай
Г) Дұрыс жауабы жоқ

13. Сібе өзені жағасында Абылай хан қамалы қай жылы қаланды?
А) 1657
Б) 1656
В) 1655
Г) 1654

14. Өскемендегі орыстар Абылайды қалай атаған?
А) Абылай кей
Б) Абылай батыр
В) Әбілай батыр
Г) Дұрыс жауабы жоқ

15. Жоңғарияның гүлденген кезеңінде қанша адам өмір?
А) 100мың
Б) 800 мың
В) 500 мың
Г) 600 мың

16. Ойрат басшысы:
А) Әмірсана
Б) Абылай
В) КойГелді
Г)Дурыс жауабы жок

17. Казак жерін жоңғар басқыншылығын азат еткен сұлтан:
А) Әмірсана
Б)Бөгенбай
В)Әбілманбет
Г)Абылай

18. Цинь өкіметі қай жылы қазақтарды өзінің ата қонысы Тарбағатайға қоныстануына келісім беруге мәжбүр болды:
А)1767ж
Б)1768ж
В)1757ж
Г)1758ж

19. Жоңғарлар кімдердің көмегімен болшақ соғысқа деген тактикалық стратегиялык жоспар жасады
А)Орыс
Б)Қытай
В)Орыс Қытай
Г) Дұрыс жауап жоқ

20. Стратегиялық жоспарлардын басты мақсаты
А)Стратегиялық өз қолдарында ұстау
Б) қарқынды шабулмен алға жылжу
В) қазақтарға қарсы соғыста стратегиялық инициативаны өз қолдарында ұстау
Г) дұрыс жауабы жоқ

21. Жоңғарлар өздерімен бірге отбасыларын қанша шақыры жерге алып жүрді?

А) 100-200
Б) 100-150
В) 130-150
Г) 130-150

22. Қабанбай батыр қай жылы дүниеге келген?
А) 1691
Б) 1600
В) 1690
Г) 1689

23. Қай шайқаста жасөспірім Қабанбай әкесін өлтірген қалмақ әскербасынан кек алады?
А) Аңырақай
Б) Аягөз
В) Дұрыс жауап жоқ
Г) Ташкент

24. Қалдан Цереннің үлкен ұлы кім?
А) Септем
Б) Церен
В) Лама Доржы
Г) Қалдан

25. Есім ханның ұлын ата?
А) Тәуке хан
Б) Абылай хан
В) Есім хан
Г) Жәңгір хан

ІІ – нұсқа
1. 1 ғ. жартысында Қазақстан эканомикасындағы ірі өзгеріс:
А) Жергілікті өнеркәсіп пен кәсіпшіліктің пайда болуы
В) Шетелдермен сауданың дамуы
С) Мал шаруашылығының өркендеуі
Д) Үй құстарын өсіру
Е) Дайын өнімдер шығаруды жолға қою
2. Кеніштерде, өндіріс орындарда жұмысқа жалданған кедей қазақ-орыс еңбекшілері қалай аталады?
А) Батырақтар
В) Жатақтар
С) Қоңсылар
Д) Кірмелер
Е) Пролетариат
3. Ресей үкіметінің 1803ж. 19 мамырдағы қаулысы не туралы болды?
А) Қазақ көпестерінің Қытайға өтуіне тыйым салу
В) Орыс көпестерін қазақ жерінде салықтардан босату
С) Цинь империясымен сауда орталықтарын ашу
Д) Көпестерге қарулы топ ұстауына рұқсат беру
Е) Қазақ жерінде тек орыс қаруларын пайдалану
4. Қазақ жеріндегі тұңғыш сауда жәрмеңкесі Кіші Орда ставкасында қай жылы ашылды?
А) 1820ж.
В) 1821ж.
С) 1822ж.
Д) 1835ж.
Е) 1848ж.
5. Абылай қайтыс болғаннан кейін (1781ж.) оның орнына хан болған баласы:
А) Уәли
В) Қасым
С) Әбілпайыз
Д) Есенкелді
Е) Бөкей
6. Орта жүзде екінші хандық қашан құрылды?
А) 1831ж.
В) 1851ж.
С) 1817ж.
Д) 1819ж.
Е) 1822ж.
7. 1822ж. Сібір қырғыздарының Жарғысының негізгі авторы:
А) Г.Батеньков
В) П.Эссен
С) М.Сперанский
Д)В.Перовский
Е) Д.Милютин
8. 1822ж. Жарғыға сәйкес Орта Жүз неше әкімшілік-басқару сатысынан тұрды?
А) 3
В) 4
С) 5
Д) 2
Е) 6
9. 1822ж. Жарғының басты мақсаты:
А) Қазақ жерін 6 облысқа бөлу
В) Ұлы жүздердің жерін Ресейге қосу
С) Орта жүзде хан билігін жою
Д) Кіші жүзде хан билігін жою
Е) Қазақ жерінде білім мен мәдениетті дамыту

10. Жарғы бойынша кімдер 3 жылға сайланды?
А) Ауыл старшындары
В) Аға сұлтандар
С) Округтік приказдар
Д) Болыс сұлтандары
Е) Ауыл старшындары мен аға сұлтандар
11. 1824ж. Орынбор қырғыздарының Жарғысы Неліктен уақытша іске аспады?
А) Мақсаты мен мазмұны айқын болмады
В) Автор Кіші жүзде 3 хан тағайындауды жоспарлады
С) Жарғыны халық орындағысы келмеді
Д) Автор мен патша үкіметі келісе алмады
Е) Реформаны жергілікті ақсүйек қауымы қабылдамады.
12. 1822ж. 6 шілдедегі Наполеонмен соғыс қаупі туралы Үндеу және Орынбор губернаторының соғыс басталғандығы туралы Манифесі қазақ ауылдарына қашан жетті?
А) 1812ж. шілдеде
В) 1812ж. тамызда
С) 1812ж. қазан-қарашада
Д) 1812ж. қыркүйекте
Е) Соғыстың аяғында
13. 1812ж. Отан соғысына қатысқан қазақтар ішінде патшаның бұйрығымен, 1814ж. 18 наурызда Парижге жеңімпаздар қатарында кіргендер:
А) Мұрат Құлшоранұлы, Еріш Азаматұлы
В) Әмен Байбатырұлы, Нарынбай Жанжігітұлы
С) Сағит Хамитұлы, Яков Беляков
Д) Қарынбай Зындағұлұлы, Майлыбайұлы
Е) Боранбай Шуашбайұлы, Ықсан Әубәкірұлы
14. 1822ж. соғыста қазақ мергендерін француздар қалай атаған?
А) Қырғыз мергендері
В) Азия барыстары
С) Азиялық мергендер
Д) Азиялық амурлар
Е) Шығыс жебелері
15. 19 ғ. 1жартысында Қазақстанға саяси жер аударылғандар кімдер болды?
А) Ресейдің ағартушы-ғалымдары
В) Орыстың демократтары
С) 1825ж. желтоқсан көтерілісіне қатысқандар
Д) Орыс географ-ғалымдары
Е) Орыс халықшылдары
16. 1825ж. Бұқар экспедициясына қатысқан, Кіші жүз руларының картасын жасаған саяси жер аударылған орыс ғалымы:
А) М.Муравьев-Апостол
В) Г.Семенов
С) Г.Карелин
Д) В.Вольховский
Е) Ф.Достоевский
17. Қазақстанда тұңғыш мұражайды желтоқсаншылар қашан және қай жерде ашты?
А) 1826ж. Семейде
В) 1830ж. Ішкі Ордада
С) 1831ж. Орынборда
Д) 1835ж. Орынборда
Е) 1834ж. Оралда
18. 1805-1806ж.ж. Ресейдің Ю.Головкин бастаған елшілігіне қай мемлекетпен сауда байланыстарын реттеу міндеті жүктелді?
А) Қазақ өлкесімен
В) Хиуа хандығымен
С) Иранмен
Д) Англиямен
Е) Қытаймен
19. 19ғ. басында Шыңжан мен Қазақ елі арасындағы маңызды сауда орталықтарының бірі – Коряков.
А) Қазіргі Петропавл қаласы
В) Қазіргі Аягөз қаласы
С) Қазіргі Павлодар қаласы
Д) Қазіргі Өскемен қаласы
Е) Қазіргі Жаркент қаласы
20. 19ғ. 30ж. шекаралық бекіністер арқылы өтетін көпестер баж салығын төлеуден қашқан жағдайда:
А) Олардың тауарлары Ресейлік заңдар негізінде конфискеленеді
В) Бұйымдары қазақ өлкесінің әдет ғұрып нормалары бойынша конфискеленеді
С) Патша түрмелеріне жабылады
Д) Ақшалай айып-пұл салынды
Е) Сауда жасауына тыйым салынды
21. Семейдегі қалалық жәрмеңкелер қашан ашылды?
А) 1855ж.
В) 1860ж.
С) 1869ж.
Д) 1872ж.
Е) 1892ж.
22. Отан соғысы жылдары Сеславиннің партизан корпусы құрамында шайқасқан қазақ:
А) Е.Азаматұлы
В) Б.Тілекұлы
С) Н.Жанжігітұлы
Д) Я.Беляков
Е) М:Құлшоранұлы

23. 1822ж. Жарғы бойынша Ресейлік кластық дәрежеге кім теңестірілді?
А) Округтік приказ
В) Аға сұлтан
С) Болыс сұлтаны
Д) Ауыл старшыны
Е) Ақсақал
24. Көкшетау округы қашан құрылды?
А) 1822ж.
В) 1824ж.
С) 1826ж.
Д) 1831ж.
Е) 1833ж.
25. Отан соғысы жылдары Елтон тұз өндіру орнынан майданға қанша тұз жіберілді?
А) 5 мың пұт
В) 85 мың пұт
С) 100 мың пұт
Д) 500 мың пұт
Е) 1 млн. пұт

Тест жауаптары.
І - нұсқа
1. Г
2. А
3. Б
4. Б
5. Г
6. Г
7. В
8. А
9. Г
10. А
11. Г
12. А
13. Г
14. А
15. Г
16. А
17. Г
18. А
19. В
20. В
21. Б
22. Б
23. А
24. Б
25. Г

ІІ – нұсқа
1. В
2. В
3. Д
4. С
5. А
6. В
7. С
8. А
9. С
10. Е
11. В
12. С
13. В
14. Д
15. С
16. Д
17. С
18. Е
19. С
20. А
21. А
22. Д
23. С
24. В
25. Е

Бақылау алу құралдары.
1.Маңғолдар Шыңғысханның бастауымен Қытайға қай жылы басып кірді
A) 1211 жылы
B) 1218 жылы
C) 1223 жылы
D) 1242 жылы
E) 1260 жылы

2.1279 жылы Құбылайдың Сунь империясын жаулап алуы нәтижесінде билікке келген династия
A) Мин
B) Тан
C) Юань
D) Суй
E) Цзинь
3.1475 жылы Қырым хандығы қай елдің вассалына айналды
A) Иран
B) Үндістан
C) Ресей
D) Түркия
E) Алтын Орда

4.Араб халифатындағы бірінші билеуші династия
A) Басидтер
B) Буидтар
C) Фатимидтер
D) Омейядтар
E) Сасанидтер

5.Саснидтер мемлекеті қашан, не себепті құлады
A) Vғ, шаруалар соғысы
B) VIғ, азамат соғысы
C) VII ғ, арабтардың кіруі
D) VII ғ, сельджуктардың басып кіруі
E) IX ғ, моңғолдардың келуі

6.Ортағасырлық Ирандағы дін
A) Християндық
B) Ислам
C) Буддизм
D) Даосизм
E) Конфуцияндық

7.Қытайда хан империясының құлауы әсер етті
A) Қытайда феодализмнің дамуына
B) Исламның таралуына
C) Қалалардың өсуіне
D) Аштықтан таралуына
E) Эпидемияның таралуына

8.Қоғамның касталық бөлінуі тән болды
A) Қытай
B) Үндістан
C) Жапония
D) Корея
E) Въетнам

9.Шығыстағы белгілі ақсүйекортағасырлық заң ескеткіші
A) Хосров I реформалары
B) Тан заңдар жинағы
C) Ванъ-Анъ-Ши реформалары
D) 17 статья
E) 95 статья

10.Сасанидтер державасының мемлекеттік діні
A) манихейлік
B) зороастризм
C) ислам
D) буддизм
E) индуизм

11.VI ғ, Эфталиттер соққысынан құлаған Үнді мемлекеті
A) Харши мемлекеті
B) Дели султанаты
C) Гуптар империясы
D) Газневидтер мемлекеттік
E) Ұлы Маңғолдар империясы
Е) көрсетілгендердің бәрі дұрыс

12. Феод – бұл...
А) Шартты жерді иелену
В) Жерге толық иелік
С) европалық шайқас стратегиясы
D) Қауымға тиесілі жерлер
Е) Қозғалмайтын мүлікті мұраға қалдыру тәсілі

13.1206 жылы Үндістанның солтүстігінде Газниден бөлінген мемлекет қалай аталады
А) Дели сұлтанаты
В) Солтүстік Газни
С) Гуптар империясы
D) Харши мемлекеті
Е) Селжүк сұлтанаты

14. Үдістанға теңіз жолын ашқан кім
А) М.Поло
В) Дж. Кук
С) Ф. Магеллан
D) Васко да Гама
Е) Х. Колумб

15. Батый ханның Руське жорығы
А) 980-990ж.ж.
В) 1014-1024ж.ж.
С) 1147-1150ж.ж.
D) 1237-1240ж.ж.
Е) 1376-1380ж.ж.

16. Русь монғол-татар хандығы езгісінен қашан толық тәуелсіздік алды
А) 1147ж.
В) 1240ж.
С) 1380ж.
D) 1480ж.
Е) 1509ж.

17. Әзірбайжандағы 816 жылғы Бабек бастаған халық көтерілісі кімге қарсы болды
А) Патшаға
В) Арменияға
С) Грузияға
D) Грецияға
Е) Арабтарға

18 Ақсақ Темір Орта Азияда қай жылдары билік құрды
А) 1370-1405ж.ж.
В) 11330-1365ж.ж.
С) 1410-1425ж.ж.
D) 1428-1468ж.ж.
Е) 1360-1380ж.ж.
19.1368ж. ненің нәтижесінде монғол басқыншылары Қытайдан қуылды
А) Жапон қолдауының нәтижесінде
В) Император армиясының әрекеттері
С) Қызыл орамалдылар халық көтерілісі
D) Қытай мен Корей одағы
Е) Ұйғыр қағанатының көмегі арқылы

20. Алғашқы мылтықтар ХІІІғ. Басында Қытайда пайда болды. Оның түтігі неден жасалды
А) Мыс
В) Қола
С) Темір
D) Болат
Е) Бамбук

21. 1526ж. Үдістанға кімнің әскері басып кірді
А) Араб халифатының
В) Орта азиядағы Бабырдың
С) Шыңғысханның
D) Мәуреннахрдағы Темірдің
Е) Түрік селжүктерінің

22. Д.Донской басқарған орыс армиясының Мамай әскерін жеңген Куликово шайқасында қай жылы болды
А) 1530ж.
В) 1570ж.
С) 1470ж.
D) 1380ж.
Е) 1480ж.

23. 1380ж. Куликово шайқасында Алтын орда әскерін кім басқарды
А) Тоқтамыс
В) Өзбек
С) Мамай
D) Ноғай
Е) Бердібек

24 ІХғ. аяғындағы Қытайдағы шаруалар соғысының басшысы кім
А) Цинь Шихуан
В) Хуан Чао
С) Чан Кайши
D) Конфуций
Е) Сунь Ятсен

25.Алғаш рет қай жылы орыс князьдарының дружиналары монғол- татарлардан Калка өзенінің маңында жеңіліс тапты
А) 1207ж.
В) 1209ж.
С) 1219ж.
D) 1221ж.
Е) 1223ж.

26. ХІІІ ғасырда орыс халқына кімдермен соғысуға тура келді
А) Половец және хазарлар
В) Неміс, швед және моңғол-татарлармен
С) Түрік және гректермен
D) Варягтар және ғұндармен
Е) Араб, ағылшындармен

27. Түрік—османдардың Европаға жорығы қашан басталды
А) XIIғ.
В) XIIIғ.
С) XIVғ.
D) XVғ.
Е) XVIғ.

28. Ұлы моғолдар империясы қашан пайда болды
А) 13ғ.
В) 14ғ.
С) 15ғ.
D) 16ғ.
Е) 17ғ.

29. 1552ж. Москва патшалығы қай хандықты басып алды
А) Қазан хандығын
В) Астрахань хандығын
С) Сібір хандығын
D) Қырым хандығын
Е) Ноғай ордасын

30. VIIIғ. Басында Орта Азияны кім жаулап алды
А) Половецтер
В) Парсылар
С) Монғолдар
D) Түрік-селжүктер
Е) Арабтар

31.Вьетнамдағы ұлт-азаттыдқ көтерілістер және тәуелсіздік үшін күрес қай жылдары болды?
А) 541-603жж.
В) 542-623жж.
С) 523-578жж.
D) 603-623жж.
Е) 546-603жж.

32.Вьетнамнан қытай әскерлерін қуып шығу:
А) 909ж.
В) 906ж.
С) 896ж.
D) 912ж.
Е) 966ж.
33.Динь Бо Линь реформалары:
А) 968-999жж.
В) 967-985жж.
С) 968-974жж.
D) 965-969жж.
Е) 987-997жж.

34.Вьетнам мен Тьямпо арасындағы соғыстар қай жылдары болды?
А) 1084-1632жж.
В) 1080-1165жж.
С) 1097-1165жж.
D) 1083-1132жж.
Е) 1080-1104жж.

35.Хо Кюи Ли реформасы :
А) ХV ғ.80-90-жылдары.
В) ХVІ ғ.60-70-жылдары
С) ХVІ ғ.80-90-жылдары.
D) ХVІІ ғ.80-90-жылдары.
Е) ХVІІ ғ.46-85жылдары.

36.Чан Као бастаған шаруалар соғысы:
А) 1516-1520жж.
В) 1516-1532жж.
С) 1584-1595жж.
D) 1599-1603жж.
Е) 1532-1563жж.

37.Махмут Газневидің Үндістанға жорығы:
А) 1023-1056жж.
В) 1000-1032жж.
С) 1000-1027жж.
D) 1125-1652жж.
Е) 1012-1036жж.

38.Ранжендра І-нің билік ету жылдары:
А) 1054-1063жж.
В) 1014-1054жж.
С) 1016-1036жж.
D) 1016-1045жж.
Е) 1014-1044жж.

39.Мухаммед Гуридің Притхвирадж ІІІ Чауханды Тараинедегі жеңісі қашан болды?
А) 1196ж.
В) 1198ж.
С) 1123ж.
D) 1199ж.
Е) 1192ж.

40.Дели сұлтанатының құрылуы:
А) 1206ж.
В) 1212ж.
С) 1209ж.
D) 1208ж.
Е) 1235ж.

41.Монголдардың Үндістанға алғашқы жорығы қашан болды?
А) 1225ж.
В) 1333ж.
С) 1222ж.
D) 1236ж.
Е) 1258ж.

42.Бахмани мемлеетінің құрылуы:
А) 1402ж.
В) 1349ж.
С) 1347ж.
D) 1369ж.
Е) 1236ж.

43.Фироэ-шах Туглактың билік ету кезеңі:
А) 1326-1388жж
В) 1351-1363жж
С) 1351-1388жж..
D) 1388-1399жж.
Е) 1326-1356жж.

44.Шер-шах Сура реформалары және билік ету кезеңі:
А) 1539-1545жж.
В) 1540-1550жж.
С) 1563-1701жж.
D) 1545-155жж.
Е) 1496-1502жж.

45.Акбардың билік ету кезеңі:
А) 1556-1605жж.
В) 1546-1459жж.
С) 1560-1662жж.
D) 1556-1612жж.
Е) 1500-1605жж.

46.Акбар реформалары:
А) 1574-1582жж.
В) 1574-1598жж.
С) 1574-1589жж.
D) 1612-1623жж.
Е) 1596-1600жж.

47.Калинг мемлекетінің қай ғасырлары өмір сүрді:
А) V- VІІІ ғғ.
В) VІ- VІІ ғғ.
С) VІ- VІІІ ғғ.
D) V- VІІ ғғ.
Е) І-ІІІ ғғ.

48.Түркі мемлекетіндегі алғашқы заң кодексі:
А) VІІІ ғ
В) VІ ғ.
С) Х ғ.басы.
D) Х ғ.аяғы.
Е) ХІғ.аяғы.

49.Матарам мемлекетінің құлауы:
А) 1006ж.
В) 1007ж.
С) 1008ж.
D) 1009ж.
Е) 1005ж.

50.Ирандағы маздак қозғалысы:
А) 489-498жж.
В) 465-478жж.
С) 488-499жж.
D) 488-529жж.
Е) 465-555жж.

Жауаптары:
1.А
2.С
3.Д
4.Д
5.С
6.В
7.А
8.В
9.В
10.В
11.С
12.А
13.А
14.Д
15.Д
16.Д
17.А
18.С
19.А
20.С
21.В
22.Д
23.С
24.В
25.Е
26.А
27.С
28.Д
29.А
30.Е
31.А
32.В
33.С
34.Е
35.Д
36.А
37.С
38.Е
39.Е
40.А
41.С
42.С
43.А
44.А
45.А
46.С
47.Д
48.А
49.Д
50 А

Ұқсас жұмыстар

---

Моғол хандығы

---

XVI-XVIII ғ. ғ. басындағы қазақ хандығы

---

Қазақ хандығының құрылуы және нығаю кезеңдері

---

ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ӨРЛЕУІНДЕГІ ҚАСЫМ ХАННЫҢ РӨЛІ

---

Алтын орда мемлекетінің билеушілері

---

Қазақстан моңғол дәуіріндегі мәліметтер

---

Абылай және оның заманы

---

Дулати Хұсайынұлы Мұхаммед Хайдар- әйгілі тарихшы

---

Моңғол шапқыншылығынан кейін құрылған мемлекеттер

---

Моғолстанның құрылуы және ыдырауы

---

Қазақстан Республикасының заңдарын сақтауын тексерулерді ұйымдастыру мен жүргiзу ережесi

---

Қазақстанның халықаралық экономикалық қатынастардағы орны

---

Оңтүстік Қазақстан облысындағы несие нарығының қазіргі жағдайын талдау

---

Қазақстан Республикасындағы ақша реформалары және оның ерекшелiктерi

---

Қазақ тiлiн оқытудың, ұйымдастырудың әдiстемелiк ерекшелiктерi

---

Қазақстандағы саяси PR технологияларының сайлау кампанияларындағы қолдану

---

Қазақстанның ұлттық экологиялық проблемалары

---

Оңтүстік Қазақстан облысы топонимиясының физикалық-географиялық астарлары

---

Патшалық өкіметтің Қазақстанда саяси билігінің орнығуы (1867-1891 ж.ж)

---