Шетелде приоритетті инвестициялық жобалардың жылжуы бойынша дипломатиялық қызметтер жұмысын жүзеге асыру

Экономиканы мемлекеттік реттеудегі негізгі инвестициялық бағыттар

Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуын басқарудың түпкілікті жаңа жүйесіне көшу экономиканы мемлекеттік реттеудің басты мәселелерін анықтауға себепші болады. Олардың бірі болып инвестициялық қамсыздандыру мәселесі табылады. Көшудің алғашқы кезеңінде заң шығаратын негіздер мен ұйымдық құрлымдарды құру, сондай-ақ, республиканың қаржылық ресурстарын пайдалану мен шетел инвестицияларын тарту жөніндегі өзіндік саясатты құру қажет болды.
Қазақстандағы мемлекеттік инвестициялар жүйесін оңтайландыру мақсатымен инвестицияларды басқарудың заң шығаратын негізі мен органдары құрылды. Осы мәселе бойынша шаралардың біртұтас кешені қабылдануда. Соның ішінде, Шетел инвестициялары туралы Заң (1991ж.); Инвестициялық жекешелендіру қорлары жөніндегі Ереже (1993ж.); Қазақстан Республикасының шетел инвестициялары бойынша ұлттық агенттігін құру туралы ҚР Президентінің Жарлығы (маусым 1992ж.); Инвестициялар бойынша ҚР Мемлекеттік комитетін құру жөніндегі ҚР Президентінің Жарлығы (қараша 1996ж.); Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қорлар туралы ҚР-ның Заңы (наурыз 1997ж.) және жекеленген жылдарға арналған инвестициялық бағдарламалар қабылданды.
Бұл құжаттар елдегі инвестициялық процесті басқарудың негізін қалады; жұмыс орындарын құру, инфрақұрылымды дамыту , елдің өнеркәсіптік және техникалық потенциалын дамытудың өсу қарқыны мен әртараптандыру саласында мемлекеттік инвестициялық саясатты жүзеге асыру мен көптеген экономикалық мәселелерді шешудегі органдардың дұрыс жүйесін , олардың функциялары мен міндеттерін анықтады.
2015 жылға дейінгі кезеңнің индикативті жоспарының жорамалы бойынша отандық пен шетел инвесторларының жеке капиталын салудың басым бағыттарына төмендегілерді жатқызу мақсатқа сай болады: жеңіл өнеркәсіптің, агроөнеркәсіптік кешеннің өңдеуші салаларының, машина жасаудың, құрылыс материалдары өнеркәсібі мен мұнай, химия өнеркәсібінің жаңа кәсіпорындарын салу мен реформалар жүргізу.
Орталықтандырылған капитал салымдары есебінен әлеуметтік сала объектілерінің құрылысын мақсатты республикалық бағдарламалар шеңберінде жүзеге асыру қарастырылады.
Мемлекеттік инвестицияларды басқару 4 жеке кезеңде жүзеге асырылуы қажет:
1. Жоспарлау;
2. Бағдарламалау;
3. Бюджетті дайындау;
4. Орындау;
Жоспарлау кезеңінде әлеуметтік – экономикалық дамудың орта мерзімді бағдарламасы мен оны макроэкономикалық деңгейде, сондай-ақ ,әрбір секторға қатысты алғанда да жүзеге асырудың стратегиясын құру мәселесі шешіледі. Бұл кезеңде инвестицияларды жүзеге асыру бойынша ұсыныстарды тандау мен алдын ала бағалауға басты назар аударылады. Бұл үшін салалық министрліктер жобаларды қаржылық- экономикалық бағалаудың жалпы қабылданған әдістемесі негізінде ұсынылатын жобалардың сипаттамасы мен бағалануы болуы қажет, жуықтағы бірнеше жылға арналған инвестициялар бойынша ұсыныстарды дайындауы керек.
Бағдарламалау кезеңіндегі басты мақсат- жоспарда бекітілген мақсаттарды қызметтің мемлекеттік бағдарламаларына өзгерту. Мемлекеттік инвестициялар бағдарламасына (МИБ) инвестициялар бойынша ұсыныстарды ұзарту бюджеттік процеске арналатын таңданудың сол бәсекелестік қағидаларына негізделуі қажет.
Қаражат бөлу жөніндегі шешімдер мынандай факторларды ескеруі қажет:
- бюджет орындалатын , макроэкономикалық жағдай;
- инвестициялар бойынша ұсыныстардың нақты аспектілері, соның ішінде экономикалық аспектілер.
Егер инвестициялық жобаларды (кеңес беру мен сатып алуда талдау) жүзеге асыру бюджеттік мекемелерінің міндеті болып табылса, инвестициялық жобаларды қауіпке жиі қойса, әсіресе қаражатты артық жұмсауда, мәселелерден аулақ болу үшін сақтықтың қосымша шараларын қабылдау қажет.
Қазақстанға ең алдымен, мемлекеттік инвестицияларды тиісті институционалдық жүйесін құру мен жоғарыда аталған функциялардың (жоспарлау, бағдарламалау, бюджетті дайындау және оны орындау) ұйымдық пен тиімді орындалуын қамтамасыз ету қажет.
Қазақстанда Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы Заң (28 ақпан 1997 ж.) қабылданған. Онда инвестицияның қызметі- инвестицияларды жүзеге асыру процесімен байланысты кәсіпкерлік қызмет деп көрсетілген.
Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау ең алдымен келесілерден тұрады:
- инвестициялық қызметті қамтамасыз етудің заң шығарушы кепілдері;
- жеңілдіктер мен артықшылықтар жүйесін белгілеу (мемлекетті сол немесе басқа кәсіпорындар мен ұйымдарға олардың қызметіне қолайлы жағдайлар жасау мақсатымен жеңілдіктер мен артықшылықтар беруі).
- Қазақстан Республикасының мүддесін инвесторлар алдында көрсетуге өкілетті, бірыңғай мемлекеттік органның болуы.
Заңда тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдаудың мақсаттары мен міндеттері белгіленген.
Бұл қолдаудың мақсаты- экономиканың басым секторларында тауар өндірісін, жұмыс пен қызмет көрсетудің жедел дамуын қамтамасыз ету үшін қолайлы инвестициялық климат жасау болып табылады.
Мемлекеттік тікелей қолдаудың ортақ мақсатына жету үшін міндеттердің бірқатарын шешу қажет:
- жаңа технологияларды , алдыңғы қатарлы техника мен ноу- хау енгізу;
- жоғары сапалы тауарлар мен қызмет көрсетуге ішкі нарықтың қанығуы;
- отандық тауар өндірушілерді мемлекеттік қолдау мен ынталандыру ;
- экспортқа бейімделген және импортты алмастырушы өндірістерді жетілдіру;
- ҚР- ның шикізат базасын ұтымды және кешенді пайдалану;
- менеджмент пен маркетигтің қазіргі әдістерін енгізу;
- жаңа жұмыс орындарын құру;
- жергілікті кадрларды үздіксіз оқытудың, олардың мамандық деңгейін жоғарлатудың жүйесін енгізу;
- өндірісті күшейтуді қамтамасыз ету;
- қоршаған табиғи ортаны жақсарту;
Басқару процесі үшін инвестициялық жобаларды жүзеге асыруды ынталандырудың шаралар жүйесі басты мәнге ие. Соның ішінде, жеңілдіктер жүйесі: бекітілген инвесторлардың мүддесін қорғау бойынша ҚР- ның берген кепілдері, сондай-ақ, келісім шартқа отыру мен оны бұзудың шарттары мен тәртібі қарастырылған.
Тікелей инвестицияларды қолдауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган, инвестициялар бойынша Мемлекеттік Комитет болып табылады. Ол Қазақстан Республикасына тікелей инвестицияларды тарту жұмыстарын ұйымдастыру; инвестициялық жобаларды жүзеге асыру бойынша мемлекеттік органдардың қызметін үйлестіру; барлық келістіруші және рұқсат құжаттарын алуды қамтамасыз ету; инвестициялық жобалардың іске асырылуын бақылауды жүзеге асыру сияқты функцияларды атқарады [15].
Инвестициялық тәуекелдің көлемі мен құны бойынша келесісі келешектегі сатып алумен кәсіпорынды басқаруға алу болып табылады. Әдетте, кәсіпорынды Үкіметтің бақылауы кәсіпорын басшылығын ауыстыру ды қарастырады, барлық қаржылық және экономикалық саясат инвестордың өзімен анықталады, яғни ірі шетел компаниясымен. Барлық жергілікті топ-менеджмент, сондай-ақ шетелдік, шектелген кеңістіктің шектерінде ғана шешім қабылдай алады. Бұл жағдайда кәсіпорынды басқарудың жалпы стратегиясы елдегі бизнес дамуының ұзақ мерзімді перспективаларына инвесторлардың көз қарастары мен талғамдарына, инвестициялық жобалардың саяси салмағына, инвестордың мақсатты орналасуына, ағымдағы нарықтық жағдайлар мен оны қолдану мүмкіндіктеріне байланысты.
Жоғарыда келтірілген екі инвестициялық стратегиялар елдің Үкіметінің келісімдерімен бірге жүреді және осы келісімдердің ажырамас бөлігі болып табылатын нақты міндеттемелерді орындауды талап етеді. Нақты емес орындалулар, бұл міндеттемелердің еркін трактовкасы және қайта тапсырыстар, ереже бойынша, шығындар, бұзылған қатынастар және соттық талқылаулармен байланысты инвестициялық келісімдердің нәтижесінде болатын бұзуларға алып келеді.
Классикалық инвестициялық стратегиялар қаржылық тұтқаны максимизациялаумен, яғни символикалық салым (көбінесе жеке құралмен) және қосымша құрал-жабдықпен қоса, кез келген өтімді қорды кепілге бере отырып, несие алумен байланысты. Бұл стратегия басқарылып отырған кәсіпорын және оның шотына байланысты тәуекелдерді максимизациялаумен қатар өзіндік тәуекелдерді минимизациялаумен сипатталады. Өзіндік инвестициялық шығындардың көлемі болашақ табыстардың ағымымен өтеледі.
Келесі стратегия экспортты-бағдарланған өндіріс үшін арналған (мұнай-газ секторына, қара және түсті металлургия және т.б.). Мұнда сондай-ақ қаржылық тұтқаны күшейту инвестицияға қажетті көлемді және салықтық жеңілдіктердің бөліктердің шешімін қамтамасыз ететін несиелік сызбалар мен болашақ экспорт ағымдарының есебінде жетеді.
Экономиканың маңызды стратегиялық салаларын инвестициялау және мемлекеттік кепілдіктерді алу инвестициялық стратегиялардың жағымды түрінің бірі болып табылады. Бұл жағдайда ХВҚ түріндегі халықаралық қор және Бүкіләлемдік банктердің стратегиялық қолдауы үлкен рөлді атқарады.
Барлық жоғары келтірілген базалық стратегиялар әртүрлі жаңартуларда да сәйкестендіріліп қолданылуы мүмкін. Бірақ та, инвестициялық салымдар табыстылығы мен перспективасы және қолданылатын инвестициялық стратегиялары арасында бір баланс бар.
Инвесторларға мемлекеттік қолдаудың тиімді механизмдерін қалыптастыруда келесідей арнайы міндеттер шешілуі қажет:
Сыртқы сауда ақпараттар жүйесі және ақпараттық-кеңестік қызметтер құру, сондай-ақ олардың аймақтық және шетелдік үкіметтерімен қоса;
Мемлекеттің қатысуымен инвестицияны сақтандыру және несиелендіру механизмдерін қалыптастыруды қамтамасыз ету, сондай-ақ берілген несие лер бойынша мемлекеттік кепілдендіру міндеттемелерін беру;
Шетелде приоритетті инвестициялық жобалардың жылжуы бойынша дипломатиялық қызметтер жұмысын жүзеге асыру.
Ұлттық инвестициялық стратегияның маңызды элементі елдің инвестициялық потенциалының дамуы үшін халықаралық экономикалық бірлестіктің әртүрлі формаларын тиімді қолдану болып табылады.
Әрбір форманың өзінің ұйымдық және экономикалық ерекшеліктері бар, және де оларды епті қолдану нақты жағдайларда ел үшін үлкен қайтарымдар әкелуі кепіл. Әлемдік тәжірибеге экономикалық бірлестіктің жиырмадан астам негізгі формалары бар екендігі белгілі, және де көптеген формалар таза күйінде емес, басқа формалармен байланысып қолданылады.
Бұл бағыттағы басты міндет өндірістік іс-әрекетте бірлескен кәсіпорындардың өте кең көлемде қатысуы үшін жағдайлар жасау болып табылады, әсіресе, өңдеуші өнеркәсіп пен машина жасау салаларында, себебі, қазіргі кезде шетелдік әріптестер ресурстық базаның дамуы мен отын-энергетика кешенінің қуаттылығын жаңартуына немесе қызмет көрсету сферасына инвестиция салуға көбірек қызығушылық танытуда.
Шетелдік инвестицияларды тартуды ынталандырудың экономикалық өлшемдерінің құрамына мыналар кіруі қажет:
экспортқа бағытталған өндіріс пен ұйымдарды айналым қорларымен қамтамасыз ету үшін өкілетті банктермен тартылған несиелік ресурстар арқылы мемлекеттік кепілдендірілген міндеттемелерді тапсыру;
жоғары қосылған құнды өнімдер экспортын сақтандыру және несиелендіру механизмдерін қалыптастыру, қазақстандық экспортерлердің әлемдік нарыққа шығуына көмектесу үшін экспортты-импортты сақтандыру құрылымдарын жасау және дамыту;
экспортқа бағытталған инвестициялық жобалар үшін экспорттық кепілдіктер және несиелер бойынша кепілдіктер мен контркепілдіктер беру;
экспорттық келісімдер бойынша пұрсаттылықты тасымалдау тарифтерін енгізу;
Қазақстандық тауар өндірушілер өнімдері үшін нарығы бар шетелдік елдерге байланған мемлекеттік қарыздар беру.
Ынталандырудың ұйымдық-құқықтық және арнайыландырылған өлшемдері:
нормативті базаны жаңашаландыру;
сыртқы сауда қызметін ақпаратпен қамтамасыз ету;
экспортталатын өнімді сертификациялаудың тиімді жүйесін ұйымдастыру;
сыртқы нарықта қазақстандық өнімдердің жүруіне көмектесу;
экспортерлардың, сондай-ақ ірі инвестициялық және қаржылық институттардың ресурстарын біріктіруге мүмкіндік беретін қаржылық-өнеркәсіптік топтар және экспорттық консорциумдар құру.
Инвестициялық сфераны мемлекеттік реттеуді мемлекеттік және жеке мүдделердің қызметін координациялау және реттеу процесін қамтамасыз ететін басқару әдістері, құралдары және органдарының жиынтығы ретінде, стратегиялық болжамдау және индикативті жоспарлаудың бірлескен жүйесінде, экономикадағы тұтыну, қорлану және инвестициялау арасында рационалды пропорциялардың қалыптасу әдісі ретінде анықтауға болады.
Инвестициялық сфераға мемлекеттің әсер етуінің сипаты мен өлшемі экономиканың берілген саласында болып жатқан объективті процестерге байланысты өзгеріп отырады.Экономикада мемлекеттің реттеуші рөлі нарықтың қалыптасуына кішкене араласуынан басқару немесе координация деңгейіне дейін өзгеріп отыруы мүмкін. Осыдан, перманентті жағдайларға байланысты, мемлекеттік және нарықтық реттеушілер приоритетті салалардың дамуын және экономикалық қатынастардың нақты субъектілерінің қызметтерін, соның ішінде жеке аймақтарды оңтайландыруға жетуге қабілетті болуы керек.
Сонымен қатар, инвестициялық нарықтағы конъюнктураның өзгеруіне байланыссыз, инвестициялық сфераны мемлекеттік реттеудің ұлттық жүйесі қолданылатын экономикалық немесе әкімшілік реттеушілер көбіне тиімді әсер ете алмайтын күрделі құрылымды инвестициялық жобалардың реттілігі мен сәйкестілігін қамтамасыз ету қажет.
Жалпы жүйелік аспектіде, көрсетілген жағдайларды, яғни инвестициялық стратегияларды біртұтас жүйеде біріктіру келесідей мазмұндамада көрсетіледі:
бастапқы жүйе құраушы факторлардың мақсатты жорамалы;
мемлекеттік деңгейде инвестициялық саясаттың нақты концепциясын жасап шығаруға мүмкіндік беретін болжамдау;
капитал салымдары мен инвестициялар көлемін есептеуге мүмкіндік беретін мақсатты бағдарламалары,экономиканың жеке салалары мен елдің территориялары бойынша берілген өзгертулерге жету үшін қажетті құрылыс ұйымдарының қуаттылығы мен ресурстары;
нақты кезеңдерге анықталған ресурстар, оларды тиімді қолдану және экономикалық-әкімшілік реттеушілердің жүзеге асыру мүмкіндігі инвестициялық сферада, елдің экономикасында және оның салаларында тиімді нәтижелерге жету үшін қажетті индикативті жоспарлау;
инвестиция нарығын мемлекеттік реттеу әдістері және формалары, инвестициялық сұранысты жандандыру, сондай-ақ ұдайы жұмыс нарығын, құрылыс материалдары нарығын және жылжымайтын мүлік нарығын жандандыру;
Жоғары көрсетілгендер бойынша, елдің экономикалық дамуының жаңа экономикалық стратегияларын таңдау инвестициялық стратегияның негізгі бағыттарын, ең бастысы, жаңа инвестициялық механизмді жобалау саласында инвестициялық саясаттың ағылып кетуін қайта қарастырумен байланысты болуы қажет (сурет 4).

Сурет 4 - Инвестициялық стратегияны жасап шығарудың ұстанымпаздық сызбасы