Шартты операторлар

 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
“Сырдария” университеті

“Физика - математика” факультеті
“Информатика” кафедрасы

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН

“ЭЕМ –дегі практикум” пәні бойынша
050111 “Информатика” мамандықтарының студенттері үшін

С И Л Л А Б У С
Кредит 1-6

Оқу түрі: күндізгі
Курс: 1, 2; 1-2-3-4-5-6 Кредит
Лекция: 30 сағ.
Практикалық сабақтар: 60 сағ
СӨЖ: 90 сағ
ОБС¤Ж: 90 саѓ
Барлық сағат саны:270 сағ
Емтихандар 1,6 Кредит

Қорытынды бақылау: емтихан 6- Кредит

Аралық бақылау саны (кредит бойынша)
Кредит тік балл саны.100 (кредитке)

Жетісай – 2005 ж

Құрастырған: оқытушылар: Жас±заќова М.Ж.
Сопбекова Н.М.

ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

“ЭЕМ-дегі практикум” пәні бойынша 050111 “Информатика” мамандықтарының студенттері үшін әзірленген.

Оқу - әдістемелік кешен тип тік бағдарлама негізінде құрасытырылған.
Тип тік бағдарламаның індексі:

Оқу - әдістемелік кешен кафедра мәжілісінде талқыланған
№ Хат тама______ “_____”2005ж.
Кафедра меңгерушісі________________

Факультет әдістемелік кеңесінде мақұлданған
№ Хат тама______ “_____”2005ж.
Әдістемелік кеңесінің төрағасы:____________

Факультет Кеңесінде мақұлданған

№ Хат тама______ “_____”2005ж.
Факультет кеңесінің төрағасы_____________

050111 - мамандарын дайындайтын кафедра меңгерушісімен келісілген___________________
Мазмұны

1. Абстракт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Курстың мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Курстың міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4. Жұмыс оқу жоспарынан көшірме ... ... ... ... ... ...
5. Оқу сабақтарының құрылымы туралы мәлімет ... .
6. Студентке арналған ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... .
7. Оқу сағаттарының кредитке сәйкес тақырып бойынша бөліну кестесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8. Лекция сабақтарының мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9. Семинар сабақтарының мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10. СӨЖ – жоспары, мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11. ОБСӨЖ – сабақтарының жоспары, мазмұны ... ... ... ...
12. Кредиттің мазмұнына сәйкес бақылау түрлері:
а) тестілік сауалнамалар
б) жазбаша бақылау жұмысы
в) коллоквиум
г) сөзжұмбақтар
д) т.б
13. Студенттердің академиялық білімін рейтингтік бақылаужүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14. Пән бойынша оқу процесінің картасы ... ... ... ... ... ... ...
1. АБСТРАКТ

Оқу - әдістемелік кешені “ЭЕМ-дегі практикум” пәні бойынша 050111 “Информатика” мамандықтарының студенттеріне осы курс бойынша оқытушының жұмыстан неғұрлым тиімді ұйымдастыруға арналған барлық қажетті оқу - әдістемелік мтериалдарды құрайды. Білім беруде кредиттік технологияны пайдаланып, барлық құжаттарды бір кешенге біріктіре отырып, пәнді меңгеру процесінде студенттің білімін, машықтануын және біліктілігін жоғары деңгейге көтеру мақсаты көзделініп отыр.
Жұмыстық бағдарламада оқу жұмысының түрлері бойынша сағаттар көрсетілген; ПС – практикалық сабақтар.
ОБСӨЖ оқытушының басшылығымен студенттің өзіндік жұмысы, СӨЖ – студенттердің өзіндік жұмысы.
Оқыту бағдарламасы (Syllabus), семестрдің басында әрбір студентке беріліп, студенттің білімін тереңдетуге, пәнге деген ықыласының артуына шығармашылық және зерттеушілік қабылеттері ашылып, одан әрі дамуына себебін тигізеді деп күтілуде.
Дәрістің қысқаша жазбасы студентке қайсы бір тақырыпты қарастыруда неге назар аудару керектігіне бағыт береді, санасына негізгі ұғымдар мен терминдерді енгізеді. Пәнді толықтай меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттің барлығымен дерлік жұмыс өткізіп және өзіндік жұмысының барлық көлемін орындауы қажет. Тапсырмалар мен жағдайлардың жиынтығы студенттерге аудиториялардан тыс өзіндік жұмысты, үй тапсырмасын орындауға арналған.
Тестік тапсырмалар студентке кредиттерді тапсыруда пән бойынша өз білімдерін тексеруге және рейтингтік бақылауды тапсыруға, сынақемтиханды алуға арналған.

1. Жалпы мәліметтер
1. Лектор: Жасұзақова М.Ж.
“Информатика” кафедрасы, № корпус, 27 кабинет
Телефон: 220
Кафедрада болу уақыты: 830-1800 дейін

Курсты өткізу уақыты және орны

№

Аты-жөні
Курсты өткізу уақыты, орны
Байланыстырушы мәлімет

Аудиториялық сабақтар
ОБСӨЖ
Телефон
1
Жасұзақова М.
Лекция
Уақыты_______
Ауд. №45,49

Уақыты_______
Ауд. №45,49
Тел:__________
Каб:__________
Корпус:_______

2
Сопбекова Н
Практика
Уақыты_______
Ауд. №24,25

Уақыты_______
Ауд. №24,25
Тел:__________
Каб:__________
Корпус:_______

2Курстың пререквизиттер:
1. Мектеп информатикасы.
Постреквизиттер:
2 Программалау тілдері.

3. Пәннің мақсаты, міндеті

Пәннің негізгі маќсаты:уақытта ақпараттану өте үлкен жылдамдықпен даму кезеңін бастан кешіруде. “ЭЕМ-дегі практикум” пәнін оқыту мақсаттары: пән саласында қазіргі программалық жабдықтарды қолдануды игеру, математикалық және сандық модельдеу ғылыми-техникалық есептерін шығаруда, мемлекеттік білім беру стандарттарына сәйкес жоғары деңгейдегі ЭЕМ-дегі практикум көмегімен тиімді алгоритмдерді құруды қамтамасыз ету.
Пәннің негізгі міндеттері:
есептерді алгоритмдеу негізіне, тиімді алгоритмдер құруға, қазіргі жоғары деңгейдегі тілдерде программалау негізіне студенттерді оқыту;
қазіргі ақпараттық технологиялардың мүмкіндіктерін және олардың дамуын оқыту;
компьютерлерді, ақпараттық жүйелерді және компьютерлік желілерді аппараттық және программалық қамтамалаудың, күйін және дамуын оқыту.
Білім, іскерлік және дағды алудың минимумы:
компьютер көмегімен моделдеу үшін алгоритмдер құру және программа таңдау тәсілдерін, сонымен қатар ғылыми-техникалық есептерді шығаруды игеру:
қазіргі есептеу техникасын, байланыс жүйелерін қолдануда және ақпараттарды тасымалдауда практикалық дағдылану;
жаңа ақпараттық технологиялардың, жергілікті және кең ауқымды желілердің дамуы мен негіздерін білу және оларды пәндік аймақта қолдана білу;
ғылыми есептерді моделдеуде интегралданған офистік пакеттерді және қолданбалы программалық қамтамаларды қолдана білу.

4. ЖҰМЫС ОҚУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ
Кредит саны
Оқу жүктемесінің жалпы көлемі

Апта
Саны
Жалпы сағат
саны
Соның ішінде

Барл.
Ауд.
Лек.
Прак.
Лаб.
СӨЖ.

ОБС¤Ж_Ж
Курс-қ
жұмыс
Қорытынды
бақылау.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
І
15
45
30
5
10

15
15

ІІ

45
30
5
10
-
15
15

ІІІ

45
30
5
10

15
15

емтихан
IV
15
45
30

15

15
15

-
V
15
45
30
5
10

15
15

VI

45
30
10
5

15
15

емтихан
Барлығы
45
270
150
30
60

90
90

5. ОҚУ САБАҚТАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ:
Лекция студентке тақырапты игеруде неге назар
аударуына бағыт береді
Пәнді толық меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттердің барлығымен жұмыс істеуі қажет.
Семинар сабақтарында – студент талдау, салыстыру, тұжырымдау,
проблемаларды анықтай білу және шешу жолдарын белсенді ой әрекет
талап әдіс – тәсілдерді меңгеруі керек
СӨЖ студенттің өзіндік жұмысы. Студент үйге берілген тапсырмаларды
орындайды, өз бетімен меңгереді

ОБСӨЖ оқытушының бақылауындағы студенттің өзіндік жұмысы. Материалды
сабақ үстінде оқытушының көмегімен оқып меңгеру. Оқытушы
тақырыпқа сәйкес студенттің білім деңгейін тексереді, бақылайды.

6. СТУДЕНТКЕ АРНАЛҒАН ЕРЕЖЕЛЕР (Rules);

1. Сабаққа кешікпеу керек.
2. Сабақ кезінде әңгімелеспеу, газет оқымау, сағыз шайнамау, ұялы телефонды өшіріп қою керек.
3. Сабаққа іскер киіммен келу керек.
4. Сабақтан қалмау, науқастыққа байланысты сабақтан қалған жағдайда деканатқа анықтама әкелу керек.
5. Жіберілген сабақтар күнделікті оқытушының кестесіне сәйкес өтелінеді.
6. Тапсырмаларды орындамаған жағдайда қорытынды баға төмендетіледі.

1. Оқу сағаттарының кредитке сәйкес тақырып бойынша
бөліну кестесі.

№
Тақырыбы
Сабақ саны

лекция
Прак
С¤Ж
ОБС¤Ж
1-кредит (лек5сабақ, прак. 10 сабақ)

1
Лекция 1
Алгоритм және оның қасиеттері. Алгоритмнің жазылу тәсілдері. Сызықтық алгоритм. Шамалармен жұмыс істеу алгортимдері.
1

2
3
3
2
Лекция 2
Тармақталу, Таңдау командалары. Қайталану командасы.
1

2

3

3
3
Лекция3
Көмекші алгоритмдер. Наќты параметрлер
1
2
3
3
4
Лекция 4
Таблицалық шамалармен жұмыс істеу алгоритмдері. Сызыќты таблица
1

2

3

3
5
Лекция 5
Жолдық шамалармен жұмыс істеу алгоритмдері Жолдыќ шама. Жолдыњ ±зындыѓы
1

2

3

3

2-кредит (лек5сабақ, прак. 10 сабақ)
6
Лекция 6 Программалау туралы түсінік.
Программалау тілдері Компиляторлар
1
2
3
3
7
Лекция 7 Qbasic редакторы.
Редакторды ќосу. Альфавит, Т±раќтылар.
Стандартты функциялар
1

2

3

3
8
Лекция 8
Енгізу-шығару операторлары. Input, Read, Data, Restore операторлары
1

2

3

3
9
Лекция 9
Қарапайым графика, Экранды тазалау, Locate операторы
1

2

3

3
10
Лекция 10
Шартты операторлар. Шарттар. Таңдау командасы. Шартсыз өту операторы.
1

2

3

3

3-кредит (лек5сабақ, прак. 10 сабақ)

11
Лекция 11
Цикл ішінде цикл
1

2

3

3
12
Лекция 12
Цикл операторы. “Әзір”, “Дейін” циклдерінің жазылу түрлері және жұмыс істеу принциптері.
1

2

3

3
13
Лекция 13
Бір өлшемді массив. Массив ұғымы. Массивті сипаттау.
1

2

3

3
14
Лекция 14
Матрица. Матрицаларды қосу, алу, көбейту. Динамикалық массив.
1

2

3

3
15
Лекция 15
Көмекші программа Функция. Функциядан шығу. Функцияны шағын түрде жазу.
1

2

3

3

4-ші кредит (прак. 15 сабақ)

1
Сабақ1WINDOWS туралы жалпы мағлұмат.
WINDOWS-жүйесінің негізгі функциялары. WINDOWS-жүйесінің негізгі ұғымдары

1
1
1
2
Сабақ2WINDOWS-жүйесінің негізгі технологиялық принциптері. Шартты белгілер, жарлықтар, бумалар..

1
1
1
3
Сабақ3WINDOWS-ті іске қосу.Программа диспетчері WINDOWS- жүйесімен жұмысты аяқтау.

1
1
1
4
Сабақ4WINDOWS-тың файлдарымен қаптамалары. Қаптама терезелерінің құрылымы..

1
1
1
5
Сабақ5WINDOWS- қолданбалары мен құрылғыларын орнату.

1
1
1
6
Сабақ6 MS Word экранымен танысу

1
1
1
7
Сабақ7 MS Word редакорында құжатты басып шығару

1
1
1
8
Сабақ8 MS Word процессоры көмегі мен мәтіндік құжатты дайындау

1
1
1
9
Сабақ9 Мәтінді форматтау

1
1
1
10
Сабақ10 Формулалар редакторы

1
1
1
11
Сабақ11 Кестелерді даярлау

1
1
1
12
Сабақ12 MS Word редакторында графикпен жұмыс

1
1
1
13
Сабақ13 Графиктік обьектінің оны қоршаған ортамен жұмыс1

1
1
1
14
Сабақ14 Диаграмма тұрғызу

1
1
1
15
Сабақ15 Диаграмманы форматтау және тұрғызу

1
1
1

5-6-шы кредит (лек.15сабақ, прак15. сағат)

1
Лекция1 Кестелі процессор Excel.
Microsoft Excel туралы жалпы мағлуматтар.
Excel программасын іске қосу. Excel терезесі же мәзірімен жұмыс атқару.
1
2
2
2
2
Лекция2 Жұмыс парағымен және кітаппен жұмыс істеу. Кестені блоктарды же бағаналарды ерекшелеу.Ұяшықтармен жұмыс істеу.
1
2

2
2
3
Лекция3 Excelде тексттерді енгізу және түзету.Сандарды және текстерді енгізу. Формуланы жасау. Форматтаудың басқада параметрлері.
1
2
2
2
4
Лекция4 Excelдің графикалық мүмкіндіктері.Диаграммалар жасау. Диаграмманы форматтау және түзету.
1
2
2
2
5
Лекция5 Excel программасы көмегімен берілгендер қорын басқару. Мәліметтерді сұрыптау және мәліметтер базасының негізгі ұғымдары сүзгілеу. Автосүзгіні пайдалану.
1
2
2
2

6
Лекция6 Excelде берілгендер қорының анализі. Берілгендер формалары
1
1
2
2
7
Лекция7 Excel – де жазуларды пайдалану. Жазуларды қосу және жою. Жазуларды іздеу.
1

2
2
8
Лекция8 Excel жұмыс кітабы, кестелер байланысы. Жұмыс кітабының парақтары жұмыс парақтарының өзара байланысы. Файлдар арасындағы байланыс.
1
1
2
2
9
Лекция9 Excel-де жұмыс кітаптарынан пайдалану. Арнайы қою көмегімен байланысты жасау. Байланысты жаңалау. Бірнеше жұмыс парақтарында пайдаланылатын формулалар.
1
1
2
2
10
Лекция 10 Excel электрондық кестесін сандық модельге пайдалану.
пайдалану.
1
1
2
2
11
Лекция 11 Есеп беру кестелерін жасау
1
1
2
2
12
Лекция 12 Есеп беру кестесіне қосымша есептеулер жасау
1
1
2
2
13
Лекция 13Жеке есеп беру кестесін жасау
1
1
2
2
14
Лекция 14 Excel жұмыс парағымен жұмыс
1
1
2
2
15
Лекция 15 Excel де диаграммалар тұрғызу
1
1
2
2

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі

“Сырдария” университеті

“Физика – математика” факультеті

“Информатика” кафедрасы

“ЭЕМ-дегі практикум” пәні бойынша

050111 мамандықтарының студенттері үшін

ЛЕКЦИЯНЫҢ ҚЫСҚАША КУРСЫ

Жетісай-2005 ж

8.Лекция сабақтарының жоспары
1-кредит

Лекция 1
Таќырыбы: Алгоритм және оның қасиеттері. Алгоритмнің жазылу тәсілдері. Алгоритмдік тіл. Сызықтық алгоритм. Тармақталу командасы.
Жоспар
1. Алгоритм анықтамасы.
2. Алгоритм қасиеттері
3. Алгоритмнің жазылу тәсілдері.
4. Алгоритмдік тіл.
5. Сызықты алгоритм.
6. Тармақталу командасы.

Пайдаланылған әдебиеттер.
1. О.Камардинов “есептеуіш техника және программалау”.
2. Е.В.Алтухов, П.А.Рыбалко, В.С.Совченко “Основы инфарматики и вычислительной техника”.

1 Алға қойылған мақсатқа жету немесе берілгенесепті шешубағытында орындаушыға біртіндеп қандай әрекеттер жасау керектігін түсініктітүрде әрі дәл көрсететін жарлық (нұсқау) алгоритм деп түсініледі
Алгоритм арқылы, яғни бір рет қолданған тиімді ережені өмір бойы пайдалану арқылы адам күш-жігерін және уақытын үнемдейді.
Алгоритм сөзі IX ғасырда арифметикалықамалдарды орындау ережесін тұжырымдаған өзбектің ұлы математигі Әл-Харазмидің аты латынша algorithmi болып жазылуынан шыққан. Алғашқы кезде алгоритмді тек көп таңбалы сандарға арифметикалық төрт амалды орындау ережесі ғанадеп ұсывған. Кейінірек бұл ұғым алға қойылған мәселені шешуге келтіретін әрекеттер тізбегін жалпы түрде белгілеу үшін пайдалана бастады.
2. Алгоритмнің мынадай негізгі қасиеттері бар:
1. Дискреттілік . Алгоритм аяқталған іс-әрекеттер тізбегінен –қадамдардан тұрады. Келесі қадамға өту тек алдығы қадам жүзеге асқан соң немесе аяқталған соң ғана орындалады. Әрбір жеке қадамның орындалуы орындаушыға арнаулы нұсқау арқылы алдын-ала көрсетіледі. Алгоритмнің жеке қадамдардан тұру қасиетін дискреттілік деп аталады.
2. Анықтылық. Бұл қасиет, алгоритмнің әрбір ережесі анық, бірмәнді және ешқандай күмән туғызбауы керектігінен тұрады. Бұл қасиеттің арқасында алгоритмнің орындалуы ешқандай қосымша нұсқау немесе есептер туралы мелімет қажет етпейді.
Бір алгоритмнің бірнеше орындалуы немесе бірнеше орындаушының бір алгоритмді орындауы нәтижесінде алатын жауап әруақытта бірдей болуы керек.
Әрбір қадамды орындағаннан кейін келесі қай қадамды орындау керектігін орындаушы дәл білуі қажет.
3. Жалпылық.Алгоритмнің көмегі арқылы тек бір ғана тиянақты есепті шығаруға емес, сонымен катар соған ұқсас есептер жиынын шығаруға болады. Мұндай есепті шешудің алгоритмі жалпы түрде құрылады. Ал есептер бір-бірінен тек бастапқы берілгендерінен ғана ажыратылады.
4. Нәтижелілік. Бұлқасиет алгоритмнің қадамдарының белгілі бір саны есепті шешуге алып келуі керектігінен тұрады.
Мыс: Квдрат теңтеуді шешу иалгоритмі
Ax2+bx+c=0
1. a,b,c мәндерін енгізу
2. b2-4ас формуласы бойынша d-ны есептеу.
3. Егер d0 болса, онда 6-шы қадамға өту .
4. Х1,Х2 мәндерін формуласы бойынша есептеу.
5. Есептің шешімі ретінде х1және х2-нің мәндерін алу,яғни 7-ші қадамға өту.
6. d 0-ден кіші болғандықтан есептің шешімі болмайды.
7. Соңы
3.Алгоритмді жазудың мынадай төрт тәсілі бар:
1. Сөзбен жазылу тәсілі
2. Алгоритмдік тіл.
3. Графикалық тәсіл.
4. Программалау тілі.
Сөзбен жазылу тәсілі. Алгоритмді үйренудің алғашқы кезінде қолданылады да және ол адамның орындауына арналған. Бұл тәсілде жазудың нақты бір ережесі жоқ, түсінікті, анық болса болды.
Алгоритмдік тіл –алгоритмдер мен олардың атқарылуын бірыңғай және дәл жазуға арналған белгілер мен ережелердің жүйесі. Алг. Тіл бір жағынан әдеттегі тілге жақын. Бұл тілде алгоритмдер әдеттегі текст секілді оқыла да, жазыла да алады . Екінші жағынан агоритмдік тіл өзіне математикалық символиканы, сандарды, шамалар мен функциялардың белгілерін, операция таңбаларын , жақшаларды т.б.қамтиды.
Алгоритмдіктілдің басқа әрбір тіл секілді өзінің сөздігі бар. Кез-келген алгоритмдегі атарушының командалар жүйесіне енетін командаларды жазуға қолданылатын сөздер осы сөздіктің негізін құрайды. Мұндай командалар жай командалар деп аталады.
Алгоритмдік тілде мағынасы мен қолдану тәсілі біржола берілген санаулы сөздер ғана пайдаланылады. Бұл сөздер қызметші сөздер деп аталады.
Қызметші сөздер- алдын-ала мағынасы анықталған, тілдің құрамының бір бөлігі болып табылатын сөздер.
Алгоритмдік тілде жазылған алгоритмнің аты болуы керек. Алгоритмнің аты берілген алгоритмнің қандай есептің шшуін сипаттайтыны айқын болатындай етіп таңдалады. Алгоритмнің атын көрсету үшін оның алдына алг деген қызметші сөз жазылады.
Әр алгоритмнің жазылуы оның тақырыбынан басталады. Алгоритм тақырыбының жалпы түрі мынадай:
Алг алг. Аты
Арг аргумент аттары
Нәт нәтижелер аттары
Бірнеше аргумент,бірнеше нәтиже болса, онда олар үтір арқылы ажыратылып жазылады.
Алгоритмнің басы менсоңын көрсету үшін оның командалары басы мен соңыдеген қызметші сөздерінің араларына жазылады. Командалар тізбектеліп жазылады. Бір команданы жазу кезінде, егер қажет болса,оны екінші жолға жалғастырып жазуға болады. Егербірнеше команда бір жолға жазылса, онда оларбір-бірінен нүктелі үтір арқылы ажыратылады.
Сонымен алгоритмдік тілде жазылған алгоритмнің жалпы түрі мынадай болады.

Алг алгоритмнің аты
Арг
Нәт
Басы
Алгоритм командалары (серия)
Соңы
Алгоритмдік бірінен кейін бірі орындалады бірнеше командасының тібегі серия деп аталады. Серия бір ғана командадан да тұра алады.
Мыс: у=(4х+3)(8х+6)
Алг өрнектің мәнін табу.
Арг х
Нәт у
Басы
R1=4*x
R2=R1+3
R3=8*x
R4=R3+6
у=R2*R4
Соңы

5. Бір сериялы жай командалардан құралған алгоритмдер алгоритмдік тілде сызықтық алгоритм болады. Жоғарыда мысал сызықтық алгоритм.
6. Алгоритмнің тармақталушы және циклдіки деген типтері бар.
Тармақталушы және циклдік алгоритмдерді алгоритмдік тілде жазу үшін құрмалас сөйлемге ұқсас құрама деп аталатын командалары пайдаланылады.
Алгоритмдік тілде екі негізгі құрама команда –тармақталу командасы және қайталану (циклді) командасы қолданылады. Осы екі команданың жай командадан айырмашылығымынада: оғанқұраушы командалардың орындалуына немесе орындалмауына байланысты болатын шарт енген.
Тармақталу командасы былай жазылады.
Егер шарт
Онда 1-серия
әйтпесе 2-серия
бітті.
Шартқа тәуелді түрде тармақталу командасына енетін командалр серияларының екеуінің тек біреуі ғана орындалады. Егер шартсақталатын болса, онда 1-ші серияны, ал шарт орындалмаса 2-ші серияны орындау керек.
Тармақталу командасы қысқаша мына түрде жазылады:
Егер шарт
Онда серия
Бітті
Бұл жағдайда, егер шарт сақталатын болса, орындаушы алгоритмнің онда қызметші сөзінен кейін жазылғанкомандалар сериясын орындайды, ал қарсы жағдайда, серияны аттап өтіп, тармақталу командасынанкейінгі (бітті қызметші сөзінен кейінгі)командаларды орындауға кіріседі.
Егер алгоритмде бірнеше тармақталу командасы қолданылса, онда алгоритм көрнекі түрде жақсы көріну үшін егер және бітті қызметші сөздерін тік сызық арқылы қосады.
А)егер
...
бітті.
Егер
...
бітті.
ә) егер ...
онда
әйтпесе егер ...
онда ...
әйтпесе ...
бітті.
Бітті
Мыс:
Екі санның кішісін анықтау а,b
АлгЕСК
Арг а,b
Нәт у
Басы
Егер аb
Онда y:=а
әйтпесе y:=b
бітті.
Соңы.
Мыс:

Алг өрнек
Арг х
Нәт у

басы
егер
онда
әйтпесе у:=100
бітті.
Соңы.
Мыс:

алг квадраттық теңдеуді шеш.
Арг
Нәт
Басы

егер
онда у:=”шешімі жоқ”
әйтпесе у:=”шешімі бар”

бітті
соңы
Егер айнымалы шама алгоритмнің аргументі де, нәтижесі де болмайтын болса, онда аралық шама делінеді. -аралық шама.

Лекция 2
Таќырыбы: Қайталану командасы

Жоспар
1. “Әзір” қайталану командасы.
2. “Дейін” қайталану командасы.
3. “Үшін” қайталану командасы.

Пайдаланылѓанєдебиеттер:
1.А.П.Ершов, М. Лапцик. “Информатика мен есептеу техника негіздері.”
2.Е.В.Алтухов, П.А.Рыбалко, В.С.Савченко
“Основы информатики и вычислительной техники”.

Адам өзінің іс жүзіндегі қызметінде шешуі үшін белгілі бір амалдарды бірнеше рет қайталауға тура келетін есептермен ұдайы кездеседі. Бұл есептерді, яғни осындай мәселені шешу үшін қайталану құрама командасы қолданылады.
ЭЕМ-де орындалатын алгоритмдерді құру үшін қайталану командасының маңызы зор, себебі бұны пайдалану ЭЕМ-нен аса жоғары жылдамдықты керек ететін өте ұзақ амалдар тізбегін орындауға арналған жарлықтарды біршама қысқа алгоритмдер арқылы жазуға мүмкіндік береді.
Қайталану командасының мынадай үш түрі:
1.”Әзір” қайталану командасы.
2.”Дейін” қайталану командасы.
3.”Үшін” қайталану командасы.
1.”Әзір” қайталану командасы былай жазылады:
әзір шарт
цб
серия
цс
Осы команданың орындалуы бұнда көрсетілген командалар сериясының бірнеше қайтара орындалуына келтіреді. Бұл команда көрсетілген шарт сақталудан қалғанша қанша рет керек болса, сонша рет орындалады.
Егер шарт басынан бастап сақталмайтын болса, онда серия бірде-бір рет орындалмайды. Циклдің шарты серияны орындау процесі кезінде емес, оны орындар алдында тексеріледі.
Мысалы: 1-ден 10-ға дейінгі сандардың қосындысын табу.
Алг қосынды аж
арг
нәт s
басы s:=0; n:=1
әзір n 10
цб жоқ ия
s:=s+n
n:=n+1
цс
соңы.

Мысалы: 7 литрлік шелекті жылы сумен толтыру

алг толтыру
басы
әзір шелек тола емес
цб
1л суық су құю керек
1л ыстық су құю керек
цс
соңы.

3. “Дейін” циклі былай жазылады:
цб
серия
цс
дейін шарт

Бұл командада алдымен серия орындалады. Кейін шарт тексеріледі. Шарт сақталмаса серия тағы орындалады. Яғни шарт сақталғанға дейін серия қайталанып орындала береді.

Мысалы: 1-ден 10-ға дейінгі сандардың қосындысын “дейін” циклі бойынша табайық.

Алг қосынды
нәт s
басы s:=0; n:=1
цб
s:=s+n
n:=n+1
цс
дейін n 10
соңы.

3.”Үшін” циклі немесе параметрлі қайталану командасы.
Бұл команданың жалпы түрі мынадай болады.

Х үшін Х min бастап Х max дейін [қадам P]

Цб
Серия
Цс

Мұндағы Х-бүтін санды айнымалы шама, ал Х min мен Х max-бүтін санды мәндер қабылдайтын өрнектер.
Команда былай орындалады:
1. Х min мен Х max өрнектерінің мәндері есептеледі.
4. Х айнымалысына біртіндеп Х min, Х min+1, Х min+2,... Х max мәндері меншіктеледі және де осы мәндердің әрқайсысы үшін цб мен цс аралығындағы командалар сериясы орындалады, дербес жағдайда Х min = Х max болғанда, серия тек бір рет қана орындалады. Егер де ең басынан Х min =Х max болса, онда серия бір рет те орындалмайды.
[қадам P]- Х min –пен Х max-ге дейін қадаммен баруды көрсетеді. Егер р=1 болса, онда қадам жазылмайды.

Мысалы: 1-ден 10-ға дейінгі сандардың қосындысын “Үшін” циклі арқылы есептеу.

Алг қосынды
нәт S
басы
S:=s+n
n үшін 1 бастап 10 дейін
цб
S=s+n
цс
соңы.

Мысалы: 1-ден 100-ге дейін тақ сандардың көбейтіндісін анықтайтын алгоритм жаз.
“әзір” циклі бойынша
нәт Р
басы р=1 n=1
әзір n 100
цб
p=p*n
n:=n+2
цс
соңы.

“дейін” циклі бойынша
алг көбейтінді
нәт Р
басы р=1 n=1

цб
p=p*n
n:=n+2
цс
дейін n100
соңы.

“Үшін” циклі бойынша
алг көбейтінді
нәт Р
басы р=1
n үшін 1 бастап 100 [қадам 2]
цб
p=p*n
цс
соңы

Лекция 3
Таќырыбы: Көмекші алгоритм
Жоспар

Пайдаланылѓан єдебиеттер
1.А.П.Ершов,В.М. Монахов “ Информатика мен есептеу техника негіздері”.
2.Е.В.Алтухов, П.А.Рывалко, В.С.Савченко
“Основы информатики и вычислительной техники”.

Бұрын құрылған дайын алгоритмдерді жаңа алгоритмдер құруда пайдалану информатикада есептерді шығарудың негізгі әдістерінің бірі. Өзге бір алгоритмдердің құрамында тұтасымен пайдаланылатын алгоритмдерді көмекші алгоритмдер деп атаймыз.
Көмекші алгоритмдер көбінесе кейбір функциялардың мәндерін есептеу үшін пайдаланылады. Алгоритмдік тіл бұл жағдайларда программаларды едәуір қысқа және көрнекі жазу тәсіліне жол береді.
1-мысал: мен екі санының үлкенін(мұны ЕСҮ деп белгілейік) іздеу алгоритмін былай жазуға болады.

Алг ЕСҮ (нақ , , )
арг ,
нәт
басы
егер
онда
әйтпесе

бітті
соңы.

Негізгі алгоритмді құру кезінде көмекші алгоритмді пайдалануды толығырақ қарастырайық. Біз негізгі алгоритмді жазу үстінде бір кезде бізге Х пен У шамаларының үлкенін таңдап алу және нәтижені қайсы бір Z шамасына меншіктеу керек екнін байқаймыз. Көмекші алгоритмдерді қолдану үшін
1). Х шамасының мәнін аргументіне, у шамасының мәнін аргументіне меншіктеу.
2). ЕСҮ алгоритмін орындау
3). Нәтиженің мәнін Z айнымалысына меншіктеу керек.
Көмекші алгоритмге осылайша оралуды алгоритмдік тілде бір ғана жай көмекші алгоритмді шақыру командасы түрінде жазуға болады, біздің жағдайда бұл ЕСҮ(х,у,z) түрінде болады.
Шақыру командалары орындалған соң негізгі алгоритмнің мұнан кейінгі командасы орындалады.
2- мысал: Үш санның үлкенін ҮСҮ іздеу алгоритмін ЕСҮ алгоритмін екі рет қайталау түрінде құруға болады.

Алг ҮСҮ(нақ а,в,с,у)
арг а,в,с
нәт у
басы нақ z
ЕСҮ(а,в, z)
ЕСҮ( z,с,у)
соңы

Шақыру командасының жазылу ережесін тереңірек қарастырайық. Мұндағы негізгі нәрсе – шақыру командасының параметрлерімен (фактический параметр) көмекші алгоритмнің параметрлері (аргументтері,нәтижелері) арасындағы сәйкестік.
5. ереже. Шақыру командасының параметрлері мен көмекші алгоритмнің параметрлері арасындағы сәйкестік аттары бойынша емес орналасу реті бойынша анықталады. 1-ші фактический параметр көмекші алгоритмнің тақырыбында жазылған 1-ші айнымалы сәйкес келеді, тағы сол сияқты. Бұдан
фактический параметрлер саны көмекші алгоритмнің тақырыбындағы айнымалылар санына тең болу керек деген қорытынды жасауға болады.
2-ереже. Фактический параметр ретінде – айнымалы шамалардың аты ғана емес, сондай-ақ константалар, арифметикалық өрнектерді қолдануға болады. Көмекші алгоритмнің нәтижесіне сәйкес келетін фактический параметрлер тек айнымалы шаманың аты немесе таблицалық шама болу керек.
Көмекші алгоритмді шақыру командасының орындалуы 3- этаптан тұрады.
1. Фактический аргументтердің мәні есептеледі және көмекші алгоритмнің аргументтеріне меншіктеледі.
2. Көмекші алгоритм орындалады.
3. Көмекші алгоритмнің нәтижесі ретінде алынған мән сәйкес фактический айнымалыға меншіктеледі.

Функциялардың мәнін есептейтін көмекші алгоритмдер

3-мысал: Нақты санның модулін есептеу алгоритмі.

Алг МОD(нақ х,у)
арг х
нәт у
басы
егер х 0
онда у х
әйтпесе у -х

бітті
соңы.

Осы алгоритмді, мысалы у 2х+1 - 3х+7 функцияның мәндерін есептегенде пайдалануға болады.

Алг 1-есептеу (нақ х,у)
арг х
нәт у
басы
нақ а,в
МОD(2*x+1,a)
MOD(3*x+7,в)
у:=a-в
соңы.

Біз осы алгоритмді орындағанда МОD көмекші алгоритмне екі рет қайтып оралдық. Мұны бірінші қолданғаннан кейін а 2х+1 -ге тең, екінші рет қолданғаннан кейін в 3х+7 -ге тең болады. Бұдан кейін y:=a-в командасы у айнымалысына керекті мәнін береді.
Осы алгоритмді басқаша жазуға болады:

алг 2-есептеу (нақ х,у)
арг х
нәт у
басы
y:=abs(2*x+1)-abs(3*x+7)
соңы.
Орындаушы осы алгоритмді орындай алу үшін, оған Х санының абсолют шамасын abs(x) есептеу алгоритмін хабарлау керек.
Бұл мына түрде іске асады.
Алг нақ abs(нақ х)
басы
егер х 0
онда мән:=x
әйтпесе мән:=-x
бітті
соңы.
Осы жазылудың 1-ші жолы тақырып болып тадылады. Біз функция мәндерін есептеудің көмекші алгоритмін жаза отырып, функция мәндерінің типін (берілген жағдай нақ), функцияның атауын (берілген жағдай abs), сонан соң жақша ішінде оның аргументтерінің тізімін (берілген жағдай функцияның жалғыз ғана нақты Х аргумент бар) көрсетеміз. Тақырыпта бұдан басқаларды көрсетудің керегі жоқ. Жақша ішінде аталған шамалардың бәрі аргументтер, ал қысқаша мән деген қызметші сөзбен белгіленген , функция мәні нәтиже болып табылатыны түсінікті. Бұл шама типі функция типімен дәл келетін айнымалы ретінде пайдаланылады. Осы шаманың типін көрсеткен жөн.
Алгоритмнің графиктік тәсілмен жазылуы

Графиктік тәсіл күрделі есептерді шешуде алгоритм құруды жеңілдету үшін қолданылатын көмекші тәсіл болып табылады.
Графиктік тәсілде қолданылатын геометриялық фигуралардың атқаратын стандартты қызметтері бар:

овал-эллипс-алгоритмнің басы мен соңын белгілейді.

тіктөртбұрыш – есептеу және меншіктеуді белгілейді.

ромб- шарт тексеруді белгілейді.

параллелограмм – енгізу және шығаруды белгілейді.

Командалардың орындалу реті геометриялық фигураларды қосатын стрелкалар арқылы белгіленеді.
Алгоритмнің осындай геометриялық фигуралар арқылы берілуін- блок-схема деп те атайды.
Мысалы: 1, егер а х в
У= 0, қарсы жағдайда

алг өрнек
арг а,х,в
нәт у
басы
егер а х және х в
онда у 1
әйтпесе у 0

бітті
соңы.

Таңдау командасы
Таңдау командасы мына түрде жазылады:
таңдау
жағдай 1-шарт: 1-серия
жағдай 2-шарт : 2-серия
... .
жағдай N- шарт : N- серия
бітті.

Таңдау командасы былай орындалады. Алдымен орындаушы 1- шарт сақтала ма, жоқ па соны тексереді.Егер шарт сақталса, онда орындаушы 1- серияға енетін командаларды орындайды, таңдау командасының орындалуы осымен аяқталады.Егер шарт сақталмаса, онда орындаушы 2- шарт сақтала ма,жоқ па соны тексереді. Егер тексерілетін шарт сақталса, онда орындаушы 2-серияға енетін командаларды орындайды, осымен таңдау командасының орындалуы аяқталады. Егер 2- шарт та сақталмаса, онда орындаушы 3- шартты тексереді. Егер бұл шарт сақталса, онда орындаушы 3- серияны орындайды және тағы сол сияқты.
Басқаша айтқанда, орындаушы сақталатын алғашқы шартты іздеп тапқанға дейін, команданың барлық шарттарын біртіндеп тексеріп шығады. Осындай алғашқы шартты тауып, орындаушы мұнан кейінгі командалар сериясын орындайды, таңдау командасы осымен аяқталады. Мысалы әлгі таңдау командасын орындар алдында 2- шарт та және 3- шартта сақталатын болса, онда атқарушы (орындаушы) бәрі бір тек 2- серияны ғана орындайды.
Таңдау командасы шарттарының бірде-біреуі сақталмайтын жағдайда орындаушы басқа ешбір әрекет жасамай таңдау командасын орындауын аяқтайды.
Егер біз осы жағдайда да қандайда бір әрекет қарастырғымыз келсе, таңдау командасын мына түрде жазуымыз керек.

Таңдау
жағдай 1-шарт: 1-серия
жағдай 2-шарт : 2-серия
... .
жағдай N- шарт : N- серия
әйтпесе серия
бітті.
Таңдау командасын осылай жазып, біз шарттардың ешқайсысы сақталмайтын жағдайда орындаушыны әйтпесе деген сөзден кейінгі тұрған серия командаларын орындауға мәжбүр етеміз.

Мысалы: х2=а теңдеуі түбірлерінің санын а-ға байланысты анықтайтын алгоритм жазу керек.

Алг түбірлер саны (нақ а, лит у)
арг а
нәт у
басы
таңдау
жағдай а 0 : у:=”түбірлері жоқ”
жағдай а=0 : у:=”бір түбір”

жағдай а0 : у:=”екі түбір”
бітті
соңы.

2-мысал: Мектеп бағаларының сөздік атауын жазуға, яғни олардың мәндерін литерлік шамалар түрінде көсетуге мүмкіндік беретін алгоритм жазу керек.
Алг бағалар атауы (бүт х, лит у)
арг х
нәт у
басы
таңдау
жағдай x=5 : y:=”өте жақсы”
жағдай x=4 : у:=”жақсы”
жағдай x=3 : у:=”қанағаттанарлық”
жағдай x=2 : у:=”қанағат-сыз”
жағдай x=1 : у:=”нашар”
әйтпесе у:=”мұндай баға жоқ”
бітті
соңы

Тармақталу командасын таңдау командасының дербес жағдайы деп қарастыруға болады.
Егер шарт таңдау
Онда 1-серия жағдай шарт: 1- серия
әйтпесе 2-серия әйтпесе 2- серия
бітті. Бітті

егер шарт таңдау
онда серия жағдай шарт : серия
бітті. Бітті.

Лекция 4
Таќырыбы: Таблицалық шамалар мен жұмыс істеу алгаритмі.
Жоспар
1. Сызықтық таблицаны сипаттау
2. Тік төртбұрышты таблица
3. Тік төртбұрышты таблицаны сипаттау
5.Таблицалық шамаларға мысал
Пайдаланылѓан єдебиеттер:
Е.Валтухов, П.А. Рыбалко, В.С.Савченко
“Основы информатики и вычислительной техники”
А.П. Ершов, В.М. Монаков
“информатика және есептеуіш техника негіздері”

Адам есеп шығарған кезде – бастапқы берілгендерді жазу, анықтамалық информациаларды алу т.с.с.- таблицаларды өте жиі қолданады. Таблицалар әр түрлі болады, бірақ ең жиі кездесетіндер- сызықтық және тік төртбұрышты таблицалар.
Сызықты таблицаны құрайтын мәндер қағазға жазылған кезде жолға немесе бағанға орналастырылады. Таблицаның әрбір мәніне немесе элементіне оның реттік нөмірі сәйкс болады және керісінше, реттік нөмір берілген кезде, таблицаның қай элементі жайлы әңгіме болып отырғаны бірден айқындалады.
Мысалы апта бойы өлшенген күндік орташатемпературасы таблицасын жазаиық.

Топ журналындағы студенттер тізімі.

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Сызықтық таблицаны сақтау кезінде реттік нөмірлерді сақтауды қажеттігі жөн екендігі айқын, нөмірлердің басын біле отырып, есептеу жолымен кез-келген элементті табуға болады. Бұған қоса ең үлкен реттік нөмірді білу де пайдалы, себебі бұл таблицаның өлшемін алдын ала анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен, қайсыбір шаманың сызықтық таблица болатынын көрсету үшін , таблца элементтерінің типін, оның атын, элементтерінің бастапқы және соңғы реттік нөмірлі беру керек.
Таблицалық шамалармен жұмыс істеу алгоритімдерінде
дұл нұсқау былайша жазылады: типті көрсететін қызметші сөз (бүт, нақ, лит т.б) бұдан кейін таб – деген қызметші, таблицаның аты, бұлардан кейін квадрат жақшаның ішінде бір-бірінен қос нүктемен ажыратылған таблица элементтерінің бастапқы және соңғы реттік нөмірлері тұрады.

Мысалы

нақ таб орташа температура [1:7]
лит таб студенттер тізімі [1:12]

Тік төртбұрышты тадлицалар да осыған ұқсас түұрде сипатталады. Көбейту таблицасын тік төртбұрышты түрде жазайық.

Көбейгіш

көбейткіш
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1
1
2
3
4
5
6
7
8
9
2
2
4
6
8
10
12
14
16
18
3
3
6
9
12
15
18
21
24
27
... ... ...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
8
8
16
24
32
40
48
56
64
72
9
9
18
27
36
45
54
63
72
81

Тік төртбұрышты таблицалар үшін олардың вертикаль жолдарыныңда, горизанталь жолдарынының да нөмірлерінің шекаралары көрсетілуі керек . Осы мысал үшін бұл сипаттаманың түрі мынадай болады

бүт таб көбейтінді [1:9, 1:9 ]

көбейтіндінің көбейгіштің
шекарасы шекарасы
Таблицамен жұмыс істеу оның элементтерімен жұмыс істеуге келтіріледі. Дәл осы кезде таблицаның қай элементті пайдаланылатынын көрсету үшін, оның реттік нөмірін көрсету жеткілікті. Осы реттік нөмір таблицаның атына индекс түрінде тіркеліп жазылады.
Математика курсынан мына белгілеулер жақсы белгілі:
а0 , а1, в5, Хm+n және т.с.с. Бірақ та орындаушыға а0, а1, т.б айнымалыларды а таблицасының нөлінші Бірінші тағы басқа элементтерінен ажырату оңай болу үшін , таблица элементінің номерін квадрат жақшаға алып, таблицаның атынан соң сол жолдың деңгейінде орналастырып жазу қабылданған. Мысал:
А[I], көбейтінді [2,7] тағы басқа.

Алгаритмде таблицалар пайдаланудың мысалдарын қарастырайық.

1-мысал. 1-ден 1000-ға дейін номерленген , 1000 элементтен тұратын а-таблицасын құрайтын S нақты сандардың қосындысын табатын алгоритм құру керек. Қосылған сандар мөлшерінесептеп табу үшін таблица элементтерін санап шығатын аралық бүтін I айнымалысын пайдаланады.

Алг қосынды. (нақ. Таб а[1:1000], нақ S)
Арг а
Нәт S

Басы бүт I
I:=1 ; S:=0
әзірше I-1000
цб
S:=S+a[I]
I:=I+1
Цс
Соңы

2-мысал. 1-ден n-дейін (n-бүтін сан) номерленген n-элементтен тұратын а таблицасының оң элементтерінің көбейтіндісін табу.

Алг көбейтінді (бүт таб а[1:n], бүт n, бүт р)
Арг n,a
Нәт р
I үшін бастап n дейін
Цб
Егер а[I]0
Онда p:=p*a[I]
Бітті
Цс
Соңы.

Көбейту таблицасын толтыруға арналған күрделі алгаритімді құру керек.

Алг көбейту таблицасын (бүт таб көбейтінді [1:9, 1:9])

Нәт көбейтінді

Басы бүт I,j

әзір I9
цб
j :=1
әзір j9
цб
көқбеитінді [I:j] :=I *j

j:=j+1
цс

I:=I+1
Соңы

Осы алгаритімді толығырақ қарастырайық. Мунда екі қайтаалану командасы бар, сонымен бірге бір қайталану командасы, екіншісінің құрамына Енеді.
Орындаушы алдымен I-ге 1 мәнін меншіктеп бір інші сыртқы қайталану командасын орындауға кіріседі. Осы мәнде циклдің шарте орындалатын болғандықтан , орындаушы осы циклге енетін барлық командаларды орындауға тиіс.
Орындаушы j-ге 1 мәнін меншіктеп, екінші ішкі қайталану командасын орындауға кіріседі. Қайталану командасы құрамына енетін шарт орындалмай қалғанда, яғни j –дің мәні 9-дан үлкен болған кезде, бұл команда орындалды деп. Есептеледі. Олардың нәтижесінде көбейтінді таблицасының бір інші жолы толады.
Көбейтінді таблица бір інші жолы элементінің индекстері мынадай болады: көбейтінді [1:1],көбейтінді [1:2],көбейтінді [1:9]

Сериаға енетін меншіктеу командасының түрі мынадай
Көбейтінді [I:j]:= I*j
Мұнндағы I- ге тең, ал j –1ден 9- ға дейін өзгереді, яғни шындығында екінші (ішкі ) қайталану камандасы орындалуы нәтижесінде көбейтінді тадлицасының бірінші жолы толатын болады.
Осыдан соң орындаушы бір інші (сыртқы) қайталану командасын орындауды жалғастырады. Ол I- ді 1- ге арттырады, сол себепті 2- ге тең болады. Сыртқы цикл шартын (I9) тек середі, қайтадан j- ге 1- мәнін меншіктеиді. Осыдан соң қайтадан ішкі циклді орындау керек. Біз осы команданы орындау нәтижесінде көбейтінді таблицасының I- ші жолы толатынын білеміз

Лекция 5
Таќырыбы: Жолдық шама
Жоспар
1. Жолдық шама.
2. LEW функциясы
3. MID$ функциясы.
4. LEFT$, RIGHT$ функциясы.
5. VAL, STR$, IN STR функциялары.
6. Рекурсия.
Пайдаланылѓан єдебиеттер
О.Камардинов “Есептеуіш техника және программалау”.

Жолдық шаманы жол, не литерлік, текстік шама деп те атайды. Машинаның жадында жолдық тұрақтылар ендірілетін арнайы блок бар. Жолдық айнымалыға меншіктелген әр текст осы блоктың бір адрестен тұратын ұяшықтар тобына ендіріледі.
Мысалы, Машинаның A$=”жолдық шама” командасын орындауы нәтижесінде A$ адресіне осы тұрақты жазылып қойылады.
Алгоритмдік тілде текст ұзындығы ұзын (А) арқылы белгіленеді. Бейсикте LEN(A$) функциясы арқылы есептеледі. (length- ұзындық)
Текстермен біріктіру (жалғастыру) және қиып алу амалдарын ғана орындау мүмкін. Жалғастыру амалының таңбасы- плюс (+), ол екі тексті бір текст түрінде біріктіреді. Мысалы,
10 A$=”Есептеуіш”
20 B$=”техника”
30 PRINT A$+B$; B$+A$
Run
Есептеуіш техника техника есептеуіш
Яғни бұл амал бойынша қосылғыштарды алмастыру мүмкін емес, біріктіру олардың орналасу реті бойынша ғана жүреді. Сондықтан екі сөзді бір-біріне біріктіру кезінде араларына бір символдық бос орын қалдырып кету керек.
Мысалы,
6. A$=”Біз”; B$=”студенттерміз”
20 PRINT A$+ “ “ B$
30 PRINT A$; “ “ ; B$
программасында 20, 30 жолдардың орындалу нәтижелері бірдей. Біз студенттерміз.
Ойып алу операциясы текстен бір шама үзінді бөліп алады. Алгоритмдік тілде ойып алу үзіндінің бірінші және соңғы символдардың нөмірлерін көрсету арқылы жазылады да, Бейсикте MID$, LEFT$ және RIGHT$ функциялары арқылы орындалады. (mid-орта, left-сол, right-оң)
Мұндағы, MID$(A$, M, N)-A$ айнымалысы мәнінің m-символынан бастап n символын, MID$(A$, M)-A$-мәнінің M-символынан басталған үзіндісін, LEFT$(A$, N)-A$ мәнінің сол жақ n символын, RIGHT(A$,N)-A$ мәнінің оң жақ n символын бөліп алатын функциялар. Мысалы, A$=”математика” болсын.
Ұзын (А): LEN(A$)=10
А[3:6]: MID$(A$, 3,4)=”тема ”
A[1:5]: LEFT$ (A$,5)=”Матем ”
A[7:10]: RIGHT$ (A$,4)=”тика ”
A[1:5]: MID$(A$,1,5)=”матем ”
A[7:10]: MID$(A$,7)=”тика ”
Келтірілген мысалдардан MID$ функциясын кейде LEFT$ не RIGHT$ функцияларының орнына пайдалану мүмкін екені көрініп тұр.
1-мысал. Берілген текстің құрамында кездесетін “а” әріптерінің санын есептеу керек.
7. REM а әріптерінің саны
20 INPUT ”A$=”; A$: I=0
30 L= LEN (A$)
40 FOR k=1 TO L
50 IF MID$ (A$, k, 1) = “a ” THEN I = I+1
8. NEXT k
9. PRINT STRING$(33,”_”)
10. PRINT “а әріптерінің саны =”; I
11. PRINT “ Текст ұзындығы =”; L
100 END

run
A$=? Бастапқы қадам
а әріптерінің саны = 4,текст ұзындығы = 14

Программада:

30 A$ айнымалысы мәнінің ұзындығын есептеу.
40 – 60 : цикл ” а ” әріптерінің санын есептеу I = 0

Цикл басында (k = 1) машина текстің бірінші әріпі Б- ны “ойып” алып (MID$,(A$,1,1)=Б), оны а әріпімен салыстырады да, олар бірдей болғандықтан, басқаруды 60- жолға өткізеді.K = 2 кезінде a = a (MID$(A$,2,1) = a) сондықтан 50 жол бойынша I = 0+1=1 меншіктеу командасы орындалып,текстің үшінші әріпін а әріпімен салыстыту басталады т.с.с.

VAL, STR$, INSTR функциялары. Рекурсия.

*VAL(A$) – жолдық тұрақты түрінде берілген санды негізгі сандық тұрақтыға алмастыру;
*STR(N) – сандық тұрақтыны жолдық тұрақтыға алмастыру(VALфункциясына кері функция);
*IN STR (1, x$, y$) – y$ жолдық тұрақтының x$ жолдық тұрақтысына енетінін анықтап, 1- символдан есептегендегі реттік орнын көрсету функциясы, мысалы,

VAL (“427”) = 427;STR$(427) = “427”;
IN STR (1,”Азамат”,”3a”) = 2
IN STR (1,”Азамат”,”мен”) =0

Бір көмекші программа орындалып болған соң оның өзін қайталау не басқа көмекші программаны шақыру жағдайлары күрделі программаларда жиі кездеседі. Әдетте мұндай құрылымды рекурсия деп атайды (recursion – қайта оралу).
Мысалы,Рекурсияны пайдаланып, бір жолға енген бос орын символдарын алып тастау керек.
12. REM Тексті қысу
13. INPUT “Жолды енгізіңіз-”;A$
14. B$ = “ ”
15. GOSUB 60
16. PRINT A$ : END
17. REM қысу
70 k = IN STR(1,A$,B$)
18. IF k 0 THEN A$ = LEFT$ (A$,k-1) + RIGHT $(A$,LEN(A$)-k)
ELSE GOTO 100
19. GOTO 60
100 RETURN

Программада:
60-90: көмекші программа.Ол текстен бос орын символдарын табуды аяқтағанға дейін өзін- өзі шақыруды жалғастыра береді. Мұндағы 70- текске кезекті “ ” символының позициясын табу (K).
80: Бос орын символының сол және оң жағындағы текст бөліктерін біріктіру (Бос орын символын алып тастау ).

Символдардың рангілері. Текстік массивтерді реттеу.

Программалау тілінде сандық тұрақтылар сияқты жолдық шамалардың мәндерін (текстерді) салыстыру да мүмкін.Егер екі текстің барлық символдары пар- парымен бірдей болса (бос орындарды қоса), онда олар тең деп, әйтпесе тең емес деп қабылданады.
Мысалы, “Бала” = “Бала”, “Бара”, “Бала” “Ба- ла”.

UAK кестесінде түрлі символдардың кодтары әртүрлі болғандықтан (мысалы, ASC (“A”) = 65, ASC (“C”) =67 ), әр символдың рангілері (шені) бар деп екі символдың қайсысының коды жоғары болса, сол символдың рангісі жоғары деп айтылады. (“A”L”C”) Осыған сәйкес, латын әріптерімен жазылған адамдардың аты- жөндерін бірінші әріптері бойынша реттеу программасын сандық массивті реттеген программа сияқты құрып шығу қиын емес.Ал, ұлттық әріптермен жазылған адамдардың фамилияларын басқа түрде құрған дұрыс (фамилиялары мен аты- жөндері – массив элементтері түрінде қарастырылуы тиіс).
Мысалы. Қазақ әріптері бойынша жазылған адамдардың аты- жөндерін бірінші әріптері бойынша реттеу керек.
20. REM Адамдардың аты- жөндерін реттеу
21. CLS
22. INPUT “Адамдар саны : n =” ; N
23. DIM A$ (N)
24. B$ = “А Ә Б В Г Ғ Д Е Ж З И Й К Қ Л Н Ң О Ө П Р С Т У Ұ Ф Х Ы І Ю Я ”
60 L= LEN (B$)
70 FOR k = 1 TO N: INPUT A$(k): NEXT
25. CLS
26. FOR j = 1 TO L: FOR k = 1 TO N
100 IF MID$(A$(k),1,1) MID$ (B$,j,1) THEN 120
110 PRINT A$ (k)
120 NEXT k , j
130 END

RUN

Адамдар саны: N = ? 5

? Молдияров Нұрғали
? Әлепенова Жәудір
? Ақбалаева Балтагүл
? Еренова Нүргүл
? Претова Салтанат

Ақбалаева Балтагүл
Әлепенова Жәудір
Еренова Нүргүл
Молдияров Нұрғали

Программада:

50: қазақ алфавитінің әріптері

70 : тізім бойынша кісілердің аты- жөндерін ендіру;

90- 120: цикл ішінде цикл J = 1 кезінде MID$ (B$, j, 1)=А болады да, MID$(A$(k), 1, 1)- дің ағымдық мәні болатын тізімде берілген фамилиялардың 1- әріптері А әрпімен салыстырылып шығады (1 = k =n). Тізімде А әрпінен басталған фамилия бар (Сондықтан фамилиялардың 1- әріптері 50 жолда екінші болып кездескен Ә әрпімен салыстырыла бастайды.(MID$(B$, 2, 1) =Ә) 100- жол бірінші рет Е әрпі үшін теңдікке айналады да,)

Ақбалаева Балтагүл шығады, одан кейін А- дан басталатын фамилия жоқ, сондықтан фамилиялардың 1әріптері 50жолда екінші болып кездескен Ә әрпімен салыстырыла бастайды т.с.с.
2-кредит

Лекция 6
Таќырыбы: Программалау туралы түсінік .
Жоспар.
1. Программалау туралы.
2. Программалау тілдері.
3. Тронсляторлар конпиляторлар интер претаторлар.
4. Q Basic интерпреттаторы.
5. Q Basic редакторы.

Пайдаланылѓан єдебиеттер:
1. С. Бобровский Программирование на языка Q Basic
2. Q Basic редакторының компьютердегі анықтамалы.

1.Компьютер іске қосылған кезде, ондағы көптеген програмалар жұмыс істей бастайды. Алдымен винчестердің, монитордың клавиятураның және басқа құрылғылардың дұрыстығын, жұмыс істеу қабылетін тексеретін жадта тұрақты сақталатын программалар жұмыс істейді. Егер барлық құрылғының жұміс істеуі дұрыс болса, үлкен және күрделі программа операциялық жүйе винчестерден компьютер жадына жүктелді. Бұл нүктелі кезінде түрлі құрылғылардың драйверлері, қызметші функцияларды автоматты түрде орындайтын және пайдаланушының жұмысына жеңілдік келтіретін программалар іске қосылады
ОЖ жүктеліп болған соң әртүрлі қолданбалы программаларды – текстік редакторларды, электронды таблицаларды, ойындарды т.б. жүктеуге болад.
Жоғарыда сипатталған программалар өздігінен пайда болмаға. әрбір драйверді әрбір ойынды, ОЖ – ні программисттер дайындаған.
Процессор -* компьютер жүрегі. Ол элементер команда – нұсқауларды өте жылдам орындайды, басқа ештеңе істей алмайды. Pentium процессоры үшін мұндай нұсқауларды бірнеше түрі бар, процессорлардың жаңа маркалары
(P2, P3, P4,) шығуына байланысты нұсқаулардың саны өсуде, жад информацианың үлкен бөлігін өткізу камандалары қосылып жатады.
Кез – кезген рпограмма әрқайсысы бір немесе бірнеше байтпен кодталатын жүздеген мың немесе милиондаған процессордың нұсқаулары.
( бұл нұсқауларды машиналық код деп те атайды) нұсқауларкодын тере отырып, программа құру мәні жоқ жұмыс. Ондаған нұсқауды енгізген соң адам жаңылысып қателер жібере бастайды.
Сондай – ақ программа – есептеу нұсқауларының жайғана тиындығы емес. Сыртқы құрылғыларымен байланысу үшін процессордың командаларында жоғату үзу – деген арнайы нұсқау бар. Ол процессордың жұмысын тоқтатыс үзіп, басқаруды сыртқы құрылғыларға береді. Үзуді сауатты қолдану үшін компьютердің құрылғыларының барлық бөлшектерін және олардың жұмысы істеу логикасы жақсы білу керек.
Программаларды машиналар кодта енгізу осы сияқты көптеген қиыншылықтарды туғызды.
Осындай қиыншылықтан шығу жолы 50 – жылдары жоғары денгейлі программалау тілдері программаны адамға үйреншікті, түсінікті терминдер арқылы жазуға арналған. Олар жадтық белгілі бір ұашықтарын, элементар нұсқауларды емес, табиғи тілге жақын тілдердің командаларын қолданады. Бұл командалар кейін арнайы программалар арқылы автоматты түрде машиналық кодқа айналдырылады.
Коммандаларының жазылуы бойынша математаналық, экономикалық, тобы басқа мәселелерді шешуде жоғары денгейлі програмалау тілдерінен
бір – біріне айырмашылығы бар. Бірақ онша емес. Бір тілді менгерсек, екіншісіне өту оңай.
Бірінші кең тараған тілі Фортран. ( Fortran Formula Translation – формуланы машиналар кодқа айналдыру, 50 – жылдардың соңында шыққан). Ол негізінде математикалық есептеулерге негізделген, алғашында оны тек әскерилер пайдаланды. Көп ұзамай Алгол, кобол шықты, одан кейін жаңа тілдер жолдарынан кейін саңырауқұлақтар сияқты көптеп шыға бастады.
Бейсик (Basic, Beginners ACC – purpose Symbolic Instruction Code – жаңадан үйренушілер үшін символдың нұсқаулар түріндегі көп мақсатты тіл) – 60 жылдары дартмут көледжінде құрылды. Қарапайымдылығының арқасында ол тез тарады.
Бірінші микрокомпьютерлердің шығуына байланысты 1970 жылдың ортасында кезекті компьютерлік ревалоция болады. Altair –деген осындай компьютерлердің біріне сол кездегі программалау тілдерінің ішіндегі ең қарапайым ретінде Бейсик тілі қойылды. Оны Microsort фирмасының қазіргі президенті Билл Гейгс өзінің серігі Гол Аллек екеуі орындады. Билл Гейстің қадырлы еңбегінің арқасында IBM PC компьютерлеріне де көшірілді, Q Basic – тің жетілдірілген варианты MS – DOS апиратциялық жүйесінің базисына енді.
Бейсик тілі көптеген опиратциялық жүйелерде жұмыс істей алады.
MS –DOS жүйесі үшін GW Basic, Q Basic тағы басқа бар, Windows үшін әр жылы Visual Basic – тің жаңа версиясы шығып отырады.
3, Жоғары денгейлі программау тілінде програма құру оңай. Есепті шешу алгоритміне сәйкес командаларды, тексті редакторды жаздың болды. Компьютердің ішкі құрылысы, енгізу шығару жүйесінің жұмысын білудің қажетті жоқ. Бірақ программа тексті әлі дайын қосымша емес, тек символдар жинағы. Қандай да бір программалау тілінде жазылған программа тексті жұмыс істеу үшін, толық программа болу,оған енгізілген командаларды орындай алуы үшін трансляторлар қолданылады.
Трансляторлар – берілген программа текстің автоматты түрде жұмыс істейтін қосымшаға айналдыратын арнайы программа.
Бұған жетудің екі жолы бар. 1) Берілген текст, мысалы Бейсиктің нұсқаулар жиыны тікелей машиналық кодқа айналдырылады, бұл кезде операциялық жүйенің барлық талаптарына жауап беретін программалық файыл құрылады.

Берілген тексті процесор нұсқауларына осылаиша аиналдыру және жүйе
жұмысына үзіліс жасау компилция – деп., осы процесті орындайтын
программа-компилятор деп. Аталады. Компілятор бүгінде белгілі деген
барлық программалау тілінде, сон дай-ақ Буисик тілінде де құрылған.
2)-ші жолы берілген текстің әрбір командасы машиналық
кодла аиналдырылмайды, бір ден орындалады . он процесор емес , арнаиы
рограмма –интерпретатор орындаиды.
Екеуінің де жақсы және жаман жақтары бар. Компилятордың бастр кемшіліктері -оны құрудың қиындығы. Бұл жұмыс жоғары класти мамандар тобының көп жылдық еңбегін қажет етеді. Ал интерпретаторлар жазу орта класти програмисттердің қолынан келеді.
Осы екеуінің қайсысын таңдаған дұрыс ?
Әр түрлі жүиелік, қолоданбалы рограммалары құрылып тәжірибелі мамандар компиляторды паидаланады. Себебі олар тез істеитін және тұтас өнім даиындау керек. Программалауды сирену үшін интерпртаторды паидаланған ыңғаилы. Бұл үиреніп жатқан тілі әр жағынан зерттеуге, әр түрлі эксперименттерді жасауға операциалық жүиені бұзып аламын деп. Ойланбай, жазуға мүмкіндік береді. Міне сондықтанда MS-DOS –ЖҮИЕСІНІҢ құрамынаQBasic интерпретаторы енгізілген. Q Basic –пролграмалаудың негізгіә түсініктерін меңгерудің жақсы жолы.
27. Q Basic интерпретаторының програмаларды түрлі мақсаттарда жарату мүмкін. Бұлпрограммалар жұмыс істеу үшін, пайдаланушыда Q Basic орнатылған болу керек.
Q Basic интерпретаторлық алғашқы интерпретаторлардан ашырмашылығы.
28. программаларды модульдік үйымдастыру (программаның логикалық аяқталған
бөліктерін түрлі модульдерде сақтау)
29. Жаңа икемді құрылымды күшті операторлар
30. берілгендердің өзіндік қрылымын анықтау мүнкіндігі.
31. Әр түрлі форматтағы және үлкен разрядтағы сандарды қабылдау.
32. Әр түрлі монитторлармен жұмыс істеу
берілгендермен программаларды сақтау үшін жады көлемінің үлкейтілуі.
33. қателерді кең түрде анықтау (интерпретатор программаның орындалу
барысында әр қатені анықтай алады).
34. көп терезелі байланыс
35. операторлардың редакторға енгізілуі барысында дұрыс жазылуын бақылау
36. редактордың қосымша мүмкіндіктері (іздеу және ауыстыру)

Q Basic – ті іске қосу

1) Q Basic папкасын ағымдық ету. Q Basic.exe файлын жүктеу. Программа текст інде қазақша текст теру қажет болатын болса, Q Basic.exe файлын жүктеуден бұрын kazega. Com файлын жүктеу керек.
Q Basic.her-фнықтамалық жүиенің файлы
Q Basic. Ini- ағымдық жүйеге келтірү мәліметтрін сақтайтын файл

5. Q Basic – файлын жүктеген соң, экранда
Добро пожоловат в ms-dos Q Basic. Деген диалогты терезесі
Q Basic редакторының терезесі көрінедію ENTER –клавишінбассақ анықтамалық жүйенің терезесі ашылады. Esc- клавишін бассақ курсор бір інші Жолда көрінеді. Бұл кезде shift-f1 клавиштері арқылы анықтамалық жүиені шақыруға болады. Программа текстік теру кез-келген текстік редактордағы сиақты орындалады. Оң жақ төменгі бұрышта (ағымдық жол нөмірі мен ) курсор орналасқан ағымдық жол нөмірі мен баған тнөмірі көрініп тұрады. Редактордағы жол ұзындығы 256 символ.

INSERT-АУЫСТЫРУ. Ауыстыру режим інде курсор үлкен болады.
CTRL+HOME-текстің басына
CTRL+END-текстің соңына
SHIFT- лурсорды басқару клавиштері
CTRL+INSERT-белгіленген тексті бір буферне көшіру
SH3FT+INSERT- буферне көшірілген тексті курсор тұрған жерге қою.
SHIFT+DELETE-белгіленген тексті қиып алу.

Лекция 7
Таќырыбы: Q Basicте программалау туралы.

Жоспар Айнымалылар. Сандарды, жолдарды жазу.
1. Айнымалыларды программаға қосу.
2. Айнымалыға мәнді беру.
3. Оператторды нөмірлеу.
4. Түсініктеме.
5. Арифметикалық операторлар.
6. Өрнектер.
7. Бастапқы мәндерді енгізу.
8. Информацияны екранға шығару.
37. Информацияны пайдаланушының енгізуі.

Пайдаланылѓан єдебиеттер:
1. С. Борровский. “ Программирование на язике Q Basic ”
2. О. Комардинов. “ Есептеуіш техника және программалау ”

Кез– келген программалау тілтерінің негізгі түсінігі айнымалылар.
Айнымалылар – программаның орындалу басында аралық мәндерді сақтау үшін қолданылады. Операциялық жүйенің кез – келген обьектісі туралы информация айнымалылар арқылы жазылады және өңделеді.
Қайсы бір айнымалыда қандай берілгендер сақталғанын программа түсіну үшін, айнымалылар сандық, текстік тағы басқа типтерге бөлінеді. Айнымалының типіне енгізілетін информацияның типі сәйкес болуы керек.
Айнымалыларда сандар немесе жолдар сақталу мүнкін. Бейсикте бүтін және нақты сандар (бөлшек сандар) болады. Бөлшек сандар бейсикте кәдімгідей жазылаы, тек санның бүтін бөлігі мен бөлшек бөлігін бөліп тұратын “,” – дің орнына “.” Қойылады. Экспонента арқылы өте үлкен немесе өте кіші сандарды жазуға болады.
1, 23000000000 саны Бейсикте 1.23 Е+ 9
Бұл жазу 1,23 санын 10 9 дәрежесіне көбейту деген білдіреді.
Жолдар бейсикте тырнақшаға алынып жазылады. Жолдың ұзындығының ең жоғары мөлшері + 32767 символ – ең төменгі мөлшері – 0 ( бос жол ) Жолдың ішінде түрлі символдар сондай- ақ қазақ, орыс әріптерінде қолдана беруге болады.
Мысалы “ Это строка” , “123,45 output II“, “ Бейсик тілі “

Программада қолданылатын айнымалыларды сипаттап алу керек. Сипаттау үшін ДІМ операторы қолданылады. Жазылуы:
ДІМ айн. Аты. AS ( тип)
Айнымалының аты ретінде әріптен басталатын ағылшын әріптері мен цифрлардан тұратын арасында бос орын жоқ символдардың тізбегін алуға болады. Біз тізбектітің ұзындығы 1 – 40 символ аралығында болуы керек. Бейсик тіліндегі қызметші сөздерді айнымалының аты ретінде пайдалануға тиым салынады. Айнымалы атын бас әріп, кіші әріп арқылы жазуда айырмашылық жоқ.
Qbasic – те типтің мынандай 6 түрі бар.
INTEGER - 32 768 37 767
LONG - 2 147 483 648 2 147 484 647
SINGLE теріс емес 0 және + 2. 802597 Е– 45 3.402823 Е + 38
Single теріс - 3.402823 Е+ 38 - 2, 802597 Е – 45
Double теріс еме 0 және 4.94 06 56 54 58 41 24 65 д + 308
1. 79 76 93 13 48 62 31 Д + 308
Double теріс -1.79 76 93 13 486 231 Д+ 308 –4. 94 06 56 45 84 124 465 Д–324
String ұзындығы ( 0 мен 32 767 символ аралығындағы жол
String + n ұзындығы белгіленген жол.
Бір DIM операторында бірнеше айнымалыны сипаттау мүмкін. Олардың сипаттамалары үтір арқылы ажыратылады.
DIM AS DOBLE, S1 AS STRING *500, Sg1 AS SINGLE
DIM операторын программаның бас жағында енгізген дұрыс. Бейсикте программада қолданылатын барлық айнымалыларды сипаттау талап етілмейді. Сипатталмаған айнымалыны автоматты түрде SINGLE типті деп қабылдайды. SINGLE – ден өзге типті мән қабылдайтын болса, онда айнымалыға типті көрсететін арналып символдарды тіркеп жазу керек. Ол символда төмендегі таблицада көрсетілген.
INTEGER %
SINGLE !
STRING $
LONG &
DOUBLE #
Типті көрсететін символдарды DIM операторында қолдануға болмайды.
DIM S $ AS STRING “қате”,
DIM S AS STRNG “дұрыс”
DIS S $ “дұрыс”
Егер айнымалы DIM операторы арқылы сипатталса, онда
( DIM X AS STRING ) кейін бұл айнымалымен жұмыс істеу кезінде типті көрсететін символды тіркеп жазуға немесе жазбауға болады.(X $, X). Егер айнымалының типі сәйкес символдар арқылы көрсетілсе, кейін бұл айнымалыға барлық уақытта типтің түрін көрсететін символды тіркеп жазып отыру керек.

38. Айнымалыға мәндерді беру меншіктеу командасы арқылы беруге болады. Жазылу үлгісі
айнымалы = мән
39. Бейсиктің әрбір апираторын нөмерлеуге болады бейсиктің алдынғы версияларында программаның әрбір жолын нөмірлеу талап етілетін
Q Basicте жолдарды нөмірлеуге болады. Бірақ нөмірлеудің де пайдалы түрлері бар. Нөмір оператордың сол жағына қойылады және оператордан бір немесе бірнеше бос орын арқылы ажыратылады. Нөмер теріс емес санболуы керек. Бірінен кейін бірі келетін сандарды қалаған ретте пайдалануға болады. Оператордың орындалуына нөмердің қатысы жоқ.
40. Программаның түрлі бөліктерінде не есептеліп жатқанын тез түсіну үшін программаға түсініктемелер енгізген жөн. Коменторий ( түсініктеме ) ‘дәйекше символынан басталады. Дәйекшеден басталатын мұндай жолды компьютер орындамай тастап кетеді.’ Символының орнына REM операторын пайдалануға да болады.

INPUT операторы.
Программаның орындалу барысында айнымалылар мәндерін жадыға тікелей ендіру үшін INPUT операторы пайдаланылады.
Жазылу үлгісі .
INPUT айн тізімі
INPUT А, Н
Айнымалылар үтір арқылы бөліп жазылады.
INPUT операторының 1 – ші параметірі етіп ендірілу тиіс айнымалылардың мәндерән сұрайтын текс ендіріп қоюуға болады. Ол пайдаланушының машинамен жұмыс істеуін сұқпаттық режимге көшір, программаның сұрағына жауап беруді жеңілдету ұшін қажет.
INPUT ‘’ А,Н мәндеін енгіз = “ ; А,Н
PRINT операторы
Нәтижені экранға шығару операторы. Жазылу:

PRINT тізім
Тізімге µрнек, айнымалы жєне т±раќтыны енгізу м‰нкін олар н‰ктелі ‰тір не ‰тір арќылы болініп жазылады. Н‰ктелі ‰тір ќойылѓан кезде экранѓа мєндер тыѓыз форматты ( ара ќашыќтыѓы екі пазициялыќ бос орын болып ) ал ‰тір ќойылѓан кезде зоналыќ форматта ( єр мєн ‰шін 14 позициялыќ орын беріліп ) кµрінеді.
PRINTоператорын программаѓа параметрсіз енгізу м‰мкін ол экранда кезекті бір жолды бос тастап кетеді.
PRINT “ X= “; X
PRINT USING операторы.
Информацияны ‰лгі бойынша екранѓа шыѓару PRINT операторыныњ орнына PRINT USING операторы рай- ды. М±ныњ кµп ќолданылатын т‰рі санды ‰лгі бойынша эранѓа шыѓару. М±ндаѓы ‰лгі # ( нµмер ) символдарынан т±ратын жолдыќ µрнек. Мысалы:
PRINT USING “ # #. # # # “; X наќты типті Х айнымалыныњ мєнін 0.001 – ге дейінгі дєлдікпен # #. # # # ‰лгісінде шыѓару операторы. ( єрбір # символы бір цифрон не тањбасын басып шыѓару орнын кµрсетеді ). Егер PRINT USING операторында санныњ б‰тін болігін шыѓаруѓа арналѓанын # символдар жеткіліксіз кµрсетілсе, онда экранѓа шыѓарылатын санныњ бµлігі т‰гел басылып, алдына % тањбасы ќойылады.

“# # # # “ 54 54
“# # # # “ -54 -54.0
“# # # # “ 54,3 % 54.30

LOCATE X,У – курсорды т‰рѓан орнына экран ( Х,У) порициясына жылжыту операторы. ( Х – жол нµмірі, 0 X 2) у – баѓан нµмірі 0 У 80.
LOCATE 15, 40 – курсорды 15 жол мен 40 – баѓанныњ ќиылысына жылжыту LOCATE 2 – курсорды т‰рѓан орнынан екі жолѓа тµмен жылжыту
( баѓан µзгермейді )
LOCATE LINE +2 – курсорды т‰рѓан орнынан екі жолѓа жоѓары жылжыту
( баѓан µзгермейді )
Оператор экранныњ ќажетті жерлеріне т‰рлі, текстерді, символдарды шыѓару ‰шін пайдаланады. Курсордыњ аѓымдыќ кординаттарын аныќтау ‰шін тµмендегі екі оператор ќолданылады.
CSRLIN ‘ курсор орнатылѓан жолды аныќтау’
POS (0) ‘ курсор орналасќан баѓанды аныќтау.
Курсорды т±рѓан жерінен оњѓа жєне тµмен екі орынѓа жылжыту ‰шін мынандай команда жазу керек. LOCATE CSRLIN + 2, POS( 0 ) + 2
Т‰стерді орнату. Экранѓа шыѓарылатын нєтижелерді єрт‰рлі т‰сте шыѓару ‰шін тµмендегі операторды пайдаланамыз.
COLOR { символ т‰сі }, { фон т‰сі }
Мысалы:
COLOR 14, 1 кµк фонѓа символдарды сары т‰спен жаз, яѓни тєтижелер к‰рсор т‰рѓан жолдан кµк фонда сары т‰спен кµрінеді.
0 – ќара 6 – ќоњыр 12 – ашыќ ќызыл
1 – кµк 7 – аќ 13 – розовий
2 – жасыл 8 – с‰р ( серий) 14 – сары
3 – Голубой 9 – ашыќ кµк 15 – ярко – белий.
4 – ќызыл 10 – ашыќ жасыл
5 – фиолетовый 11 – светло голубой

Лекция 8
Таќырыбы: Енгізу-шығару операторлары

Жоспар
1. Түсініктеме.
2. Меншіктеу командасы.
3. Print операторы.
4. Input операторы.
5. Read, Data операторлары.

Пайдаланылѓан єдебиеттер:

1. С.Бобровский. Программирование на языке QBASIC. Москва, 2001.
2. Камардинов О. Есептеуіш техника және программалау. Алматы, 1997

41. Түсініктеме
Кейде программа қандай есепті немесе қандай мәселені шешетінін, программада айнымалы нені білдіретіндігін, функция немесе оператор қандай іс-әрекет жасайтыны жайлы еске салатын немесе хабарлайтын ескертулер қою қажет болады. Бұл ескертулер түсініктемелер деп аталады. Бейсикте программаға қанша болмасын түсініктемелер қоюға болады. Түсініктемелер REM операторынан соң немесе дәйекше символынан кейін жазылады (remark-түсініктеме, ескерту). Бұл жолды машина орындамай тастап кетеді. Яғни, түсніктеме енгізілмесе де программа жұмыс істей береді. Түсніктеме пайдаланушыға программаны оқып түсіну жеңіл болу үшін қажет.
REM квадрат теңдеу
‘квадрат теңдеу
42. Меншіктеу командасы
Меншіктеу командасы арқылы айнымалыға мән меншіктеледі. Меншкітеу командасының жазылу түрі:
43. LET идентификатор=өрнек
44. идентификатор=өрнек
LET-айталық, болсын деген мағынаны білдіреді. Көбінесе LET операторын жазбай екінші формасы пайдаланылады. Бұдан былай бізде екінші форманы пайдаланамыз.
Меншіктеу командасын математикадағы теңдікпен шатастыруға болмайды. Меншіктеу командасы орындалғанда бір әрекет орындалады.
A=5
a=5+2
операторлары орындалғанда а-ға бастапқыда 5 меншіктелсе, одан кейін 7 меншіктеледі.
Мысалы: a=6, b=3 болсын. Мешіктеу командасын пайдаланып екеуінің мәндерін алмастыру керек, яғни a=3, b=6 болуы керек
a=6: b=3
c=a: a=b: b=c

45. PRINT операторы
Оперативті жадыдан мәндерді монитор экранына шығару PRINT операторы арқылы орындалады. Оператордың жазылу үлгісі:
PRINT тізім
Тізімге өрнек, айналымы және тұрақтылардың енгізілуі мүмкін. Олар нүктелі үтір не үтір арқылы бөлініп жазылуы тиіс. Нүктелі үтір қойылған кезде экранда мәндер тығыз форматта ( ара қашықтықтары екі позициялық бос орын болып ), ал үтір қойылған кезде зоналық форматта (әр мән үшін 14 позициялық орын беріліп ) көрінеді.
PRINT операторын программаға параметрсіз енгізуде мүмкін. Ол экранда кезекті бір жолды бос тастап кетеді ( бір жолдық Бос Орын символдарын экранға шығарады ). Мысалы,
U=5: V=3.7 (2)
PRINT U;V
PRINT U+V; “V”; V.16.289
PRINT
PRINT “Біз бейбітшілік үшін “
программасының орындалу нәтижесінің экранда көрінуі түрі мынадай ;
5 3.7
8.7 V=3.7 16.289
Біз бейбітшілік үшін.

46. INPUT операторы
Проограмманың орындалу барысында айнымалылар мәндерін жадыға тікелей өндіру үшін Бейсикте INPUTоператорын пайдалануға болады (input- өндіру) Оператордың жазылу үлгісі ;
INPUT айнымалылар тізімі
Тізімге енетін айнымалылар үтір арқылы бөлініп жазылуы тиіс.
INPUT U, V

U мен Vайнымалыларының мәндерін жадыға ендіру үшін алдымен программаны іске қосу қажет. ЭЕМ INPUTоператорын кездестіргенде үзіліс жасап, экранға сұрақ белгісін шығарады да, INPUT операторы параметрлерінің мәндері ендірілгенге дейін күтіп тұрады. Мәндерді клавиатурадан үтір арқылы бөліп теру керек, оларды кезектестіру реті параметрлердің орналасу ретімен дәл келуі тиіс. Мәндер ендіріліп болған соң программаның орындалуы одан әрі жалғасады.
INPUT операторының бірінші параметрі етіп ендірілуі тиіс айнымалылардың мәндерін сұрайтын тексті (сұрақты) ендіріп қоюға да болады. Ол пайдаланушының машинамен жұмыс істеуін сұқбаттық режимге көшіріп, программаның сұрағына жауап беруді жеңілдету үшін қажет, Мысалы, (2)- программаны сұқбаттық режимде мынадай түрде жазуға болады:

INPUT “U.V айнымалылары =” U,V
PRINT U;V
PRINT U+V; “V=”: V. 16.289
PRINT
PRINT “Біз бейбітшілік үшін”

Программаны іске қосқан кезде экранға шығатын сұрақ;
U. V айнымалылары=? 5.3.7 КҚ
(сұраққа берілетін жауап ? белгісінің оң жағында көрсетулі).
INPUT операторының меншіктеу операторына қарағанда қолайлысы –программаны өзгертпей, айнымалыларға жаңа мәндер беріп, сәйкес нәтижелер алуға болатынында. Ол үшін нәтиже экранда көрінген соң машинаны іске қосу командасын қайталап берсе болғаны.
INPUT операторының сұрауына берілетін текстік жауапты клавиатурадан тырнақшаларға алмай теруге болады. Мысалы,

INPUT”Аты-жөніңіз-“ : А$
RUN
Аты-жөніңіз-? Ермекұлы Қошқарбай

READ, DATA операторлары
Берілгендерді ОЕСҚ-ға ендіру үшін меншіктеу командалары мен INPUT операторының орнына бірлесіп орындалатын READ, DATA операторларын пайдалануда мүмкін. Олардың жазылу үлгілері :
READ айнымалылар тізімі
DATA мәндер тізімі
Тізімдерге енгізілетін айнымалылармен мәндер үтірлер арқылы бөлініп жазылуы тиіс. DATA тікелей орындалмайтын оператор, оны бір не бірнеше жолға орналастыру да ықтимал. Мәндер тізімін берілгендер блогы деп те атайды. Программамен бірге, машина жадының бір блогына осы мәндерде ендіріліп, программа іске қосылған кезде олар READ операторының айнымалыларына басынан бастап сәйкес түрде меншіктеліп шығады. Мысалы программаның
READ A,B,C,D$
DATA 6. 85, 2. 7
DATA 2. 9, Біз студенттерміз
жолдарының орындалуы
A=6.85: B=2.7
C=2.9:D$=”Біз студенттерміз”
жолдарының орындалуымен бірдей (DATA операторының жолдық тұрақтыдан тұратын параметрін тырнақшалар ішінде жазбауда мүмкін).
DATA операторын программаның кез-келген жеріне енгізу рұқсат етілген, ол END операторынан бұрын жазылса болғаны.
Программада READ операторының айнымалылар саны DATA операторының мәндер санынан артық болмауы тиіс, керісінше жағдайда берілгендердің жеткіліксіздігін хабарлап машина тоқтап қалады. Екінші жағынан, егер программада DATA операторындағы мәндер саны READ операторының айнымалылар санынан көп болса, онда меншіктеуден қалған мәндер пайдаланусыз қалып қояды. Мысалы,

READ X,Y
DATA 6. 1, 5, 3, 8. 9.
PRINT X, Y

программасының орындалу барысында х, у айнымалыларының қабылдайтын мәндері х=6.1 у=5, ал 30-жол осы мәндерді экранға шығарады.

RESTORE операторы. READ операторының DATA операторындағы берілгендерді қайталап пайдалануы үшін Бейсик тілінде RESTORE операторы бар (restore-қайта бастау). Оның берілу үлгісі :
RESTORE. Не RESTORE п

Мұндағы п- басқару өткізілетін жол нөмірі. Ол көрсетілмесе, басқару бірінші кездесетін DATA операторына ( берілгендер блогының басына) қайта беріледі. Мысалы

READ X, Y, Z
RESTORE 20
READ x1, y1, z1
DATA 2. 5, 3
20 DATA 4. 77, 4, 6. 5.
Программасында айнымалылардың қабылдайтын мәндері :
x=2.5 y=3: z=4.77:
x1=4.77 y1=4: z1=6.5
Бейсикте п- жолға шартсыз өту командасы GOTO п операторы арқылы беріледі (goto-өту , көшу ), (4) –программада DATA операторының қалған мәндерін пайдалану үшін PRINT X . Y операторынан соң GOTO 10 операторын енгізсе болғаны:
30 PRINT X. Y : GOTO 10
(GOTO операторы бір жолға жазылатын бірнеще оператордың соңғысы болып жазылуы тиіс.) Бұл кезде программа DATA операторындағы мәндерді меншіктеу аяқталғанға дейін орындала береді де, соңында “ берілгендерден тыс “ хабарламасын шығарып ,машина тоқтап қалады.
Оқуды қиындатпау үшін программаларды құруды GOTO п операторын мүмкіндігінше аз пайдаланған жөн, бірақ оны қолданудың ыңғайлы жерлеріде бар. Мысалы, GOTO п операторын программаны бірнеше рет автоматты түрде қайталап орындау ( циклді ұйымдастыру) үшін пайдалануға болады. Мысалы,
10 INPUT “x.у=”:x.y
20 PRINT x^2+у^2
30 GOTO 10
программасы орындалып болған сайын GOTO 10операторы басқаруды экранға x.у=? сұрағын шығаратын 10-жолға қайтып береді де, х,у айнымалыларының көптеген мәндерінде х^2+^2 өрнегін RUN командасын қайталамай ақ есептеуге мүмкіндік туғызады.

Лекция 9
Таќырыбы: Ќарапайым графика

Жоспар
1. Print Using операторы.
2. Экран режимін орнату.
3. Экранды тазалау.
4. Locate операторы.
5. Tab(x), String$ функциялары.
6. Курсордыњ аѓымдыќ координатын аныќтау.
7. Т‰стерді орнату.

Пайдаланылѓан єдебиеттер:
1. С.Бобровский. Программирование на языке QBASIC. Москва, 2001.
2. Камардинов О. Есептеуіш техника және программалау. Алматы, 1997

47. Print Using операторы
Информацияны ‰лгі бойынша экранѓа шыѓару ‰шін Print операторыныњ орнына Print Using операторы пайдаланылады. М±ныњ кµп пайдаланылатын т‰рі санды экранѓа ‰лгі бойынша шыѓару. М±ндаѓы ‰лгі -#(нµмірі) символдарынан т±ратын жолдыќ µрнек. Мысалы,

PRINT USING “ ##.###“ ; Х

Наќты типі х айнымалысыныњ мєнін 0. 001-ге дейінгі дєлдікпен ##.### ‰лгісінде шыѓару операторы. (Єрбір # символы санныњ бір цифрын не тањбасын басып шыѓару орнын кµрсетеді.) Мысалы –58.7375 мєнін б‰тін бµлігіне (санныњ тањбасын ќосќанда) ‰ш орын ќалдырып, бµлшек бµлігін 0.001-ге дейінгі дєлдікпен экранѓа шыѓару ‰шін PRINT операторы PRINT USING “###.##”;Х т‰рінде алынуы тиіс. Б±л кезде экранда –56.74 саны кµрінеді. Егер PRINT USING операторында санныњ б‰тін бµлігін шыѓаруѓа арналѓан # символдар жеткіліксіз кµрсетілсе, онда экранѓа шыѓарылатын санныњ б‰тін бµлігі т‰гел басылып, алдында % Символы кµрсетіліп ќойылады.

USING ЭЕМ-де есептелген Экранѓа шыѓару
‰лгісі мєн т‰рі
“####” 54 54
“###.#” -54 -54,0
“#.##” 54,3 %54,30
“##.##” -54,7378 %-56,74

48. Экран режимін орнату
Экранмен бірнеше режимде ж±мыс істеуге болады. Мысалы, текстік режимде 25, 43 жолды пайдалану м‰мкін. Графикалыќ режимде 640х480 н‰кте, 800х600 н‰кте м‰мкіндіктерін орнату м‰мкін. Видеоадаптерлер бірнеше видеопараќтарды пайдалануѓа м‰мкіндік береді. Мысалы, кµрінбейтін видеопараќта сурет салып, оѓан бірден µтуге болады. Б±л єдістер компьютерлік анимация ќ±руда пайдаланылады.
Экранныњ керекті режимін орнату ‰шін SCREEN операторы ќолданылады. Мысалы, SCREEN 0, SCREEN 12

Экран режимі
М‰мкіндігі
0
Барлыќ текстік режимдер
1
Графика 320х200, 25 жол х 40 баѓан
2
Графика 640х200, 25 жол х 80 баѓан
3
Графика 720х348, 25 жол х 40 баѓан. Тек Hercules, Olivetti видеоадаптерлері ‰шін
4
Графика 640х400, 25 жол х 80 баѓан. Тек Hercules, Olivetti видеоадаптерлері ‰шін
7
Графика 320х200, 25 жол х 40 баѓан, бірнеше видеопараќ
8
Графика 640х200, 25 жол х 80 баѓан, бірнеше видеопараќ
9
Графика 640х350, 25 немесе 43жол х 80 баѓан, бірнеше видеопараќ
10
Графика 640х350, (тек аќ-ќара т‰сті мониторлар ‰шін) 25 не 43 жол х 80 баѓан, бірнеше видеопараќ
11
Графика 640х480, 30 не 60 жол х 80 баѓан (аќ-ќара т‰сті режим)
12
Графика 640х480, 30 не 60 жол х 80 баѓан (16 т‰с)
13
Графика 320х200, 25 жол х 40 баѓан, 256 т‰с

Жол жєне баѓан санын орнату
Тањдалѓан текстік режимде керекті жол жєне баѓан санын орнату ‰шін WIDTH операторы ќолданылады. Оныњ екі параметрі бар: баѓан саны (40 не 80) жєне жол саны (25, 30, 43, 50 не 60). Мысалы:
SCREEN 0
WIDTH 80, 43

49. Экранды тазалау
CLS –экранды тазалау операторы. Жазылу т‰рлері:
CLS- Нєтижені кµру режимінде не текстік не графикалыќ облысты тазалайды. Егер графикалыќ облысты кµру орнатылѓан болса, онда тек графикалыќ облысты тазалайды. Ќарсы жаѓдайда текстік облысты немесе б‰ткіл экранды тазалайды.

CLS 0 - Экранды текст не графика болса да толыќ тазалайды.
CLS 1- Графикалыќ облысты тазалайды немесе графикалыќ облысты кµру
орнатылмаѓан болса экранды толыќ тазалайды.
CLS 2- Текстік облысты тазалайды.

50. Locate операторы
LOCATE [x], [y]- курсорды т±рѓан орнынан экранныњ (х,y) позициясына жылжыту операторы (x-жол нµмірі, 0=x=25, y- баѓан нµмірі 0=y=80
Мысалы
LOCATE 15.40- курсорды 15-жол мен 40-баѓанныњ ќиылысынан жылжыту
LOCATE 2- курсорды т±рѓан орнынан 2- жолѓа тµмен жылжыту (баѓан
µзгермейді)
LOCATE LINE –2 курсорды т±рѓан орнынан 2- жолѓа жоѓары жылжыту
(баѓан µзгермейді)
Оператор экранныњ ќажетті жерлеріне т‰рлі тексттерді, символдарды шыѓару ‰шін пайдаланады. Мысалы :

LOCATE 20.5
PRINT “кез-келген клавишті бас”
жолдарыныњ орындалу барысында 20-жол мен 5-баѓан ќиылысуынан бастап “кез-келген клавишті бас” сµйлемі кµрінеді.

51. Tab(x), String$ функциялары
TAB(x) функциясы. Кейде тексті жолдыњ х-позициясынан бастап экранѓа шыѓаруѓа тура келеді. (0=x=79). Ол ‰шін PRINT операторында TAB (x) функциясын пайдалану керек. Мысалы:
PRINT TAB(20): “ Бейсик тілі “
операторы “Бейсик тілі“ сµзін курсор басында орналасќан жолдыњ 20-позициясынан бастап кµрсетеді.
STRING$ функциясы. Кейде текстік режимде сызыќшалардан т±ратын кµлденењ т‰зу кесінділерін сызуѓа тура келеді. Б±л ‰шін PRINT ”________” операторын не параметрі STRING$ функциясы болатын PRINT операторын пайдалану м‰мкін. Соњѓысыныњ жазылу ‰лгісі:
PRINT STRING$(N,X$)
Ол Х$ тексініњ бірінші символын N рет ќайталайтын жолды тудырады. (string-жол, X$ орнына символдыњ т±раќтыныњ жазылуы да м‰мкін. Мысалы,
‘САЛИМА
CLS
PRINT TAB(15) : “¤з атыњды ендір”;
INPUT A$
PRINT TAB (15): STRING$(24,”-“)
PRINT TAB (15): “Сєлем,”;A$; ”!”
run
¤з атыњды ендір-? Салима
___________________________
Сєлем, Салима!

20-шы жолдаѓы CLS командасы программа іскет ќосылѓан кезде алдымен экранды тазалап алу ‰шін ќажет. 30-жолѓа енгізілген сµйлем INPUT операторына ендірілетін с±ќбаттыќ с±раќты осыныњ алдында жазылатын PRINT операторына да ендіруге болатынын кµрсету. Осы жолдаѓы PRINT операторыныњ соњына н‰ктелі ‰тір (;) тањбасы ќоюлы. Ол келесі жолдаѓы PRINT не INPUT операторыныњ экранѓа шыѓаратын текстін алѓашќы шыѓарылѓан текске бір жолѓа жалѓастырып шыѓаруды ќамтамасыз етеді.
52. Курсордыњ аѓымдыќ координатын аныќтау
Курсордыњ аѓымдыќ координаттарын аныќтау ‰шін тµмендегі екі оператор ќолданылады:
CSRLIN ‘ курсор орналасќан жолды аныќтау
POS(0) ‘ курсор орналасќан баѓанды аныќтау
Курсорды т±рѓан жерінен оњѓа жєне тµмен екі орынѓа жылжыту ‰шін мынадай команда жазу керек:
Locate csrlin +2, pos(0)+2

53. Т‰стерді орнату
Экранѓа шыѓарылатын нєтижелерді єр т‰рлі т‰сте шыѓару ‰шін тµмендегі операторды пайдаланамыз.
COLOR {символ т‰сі}, {фон т‰сі}
Мысалы:
COLOR 14, 1 ‘кµк фонда символдарды сары т‰спен жазу, яѓни нєтижелер курсор т±рѓан жерден кµк фонда сары т‰спен кµрінеді.

0- ќара
6- ќоњыр
12- ашыќ ќызыл
1- кµк
7- аќ
13- розовый
2- жасыл
8- с±р
14- сары
3- голубой (кµгілдір)
9- ашыќ кµк
15- ярко-белый
4 –ќызыл
10-ашыќ жасыл

5- фиолетовый
11- светло голубой

Лекция 10
Таќырыбы: Шартты есептеулер.

Жоспар.
1. Тармақталу командасы.
2. Құрама шарт.
3. Таңдау командасы.
4. Шартсыз µту операторы.

Пайдаланылѓан єдебиеттер:
3. С.Бобровский. Программирование на языке QBASIC. Москва, 2001.
4. Камардинов О. Есептеуіш техника және программалау. Алматы, 1997
5. Г. Светозарова, А.А.Мельников, А.В. Козловский. “Практикум по программированно на языке Бейсик”.

54. Тармақталу командасы
Тармақталу командасының (шартты өту операторы) ќысқа формасы:
IF шарт THEN
операторлар тізбегі (серия)
ENDIF
Мысалы
DIM X AS SINGLE
x#=5
IF x#3,14 THEN
PRINT “x 3,14 үлкен”
x#=3,14
ENDIF
PRINT X#

Тармақталу командасының қысқа формасында шарт сақталса серия орындалып, тармақталу командасы аяқталады. Егер шарт сақталмаса, тармақталу командасынан кейінгі командаларды орындайды.
шарт- сандық және жолдық шамаларды салыстыратын салыстыру операторы. Ол мынадай қатыстар арқылы орындалады ,=, , =, =, . Бір қатыстан тұратын шарты жай шарт деп атайды.
Тармақталу командасының толық формасы.

IF шарт THEN
операторлар тізбегі (серия 1)
ELSE
операторлар тізбегі (серия 2)
ENDIF

Шарт сақталса THEN қызметті сөзінен кейінгі серия1 орындалып, тармақталу командасы аяқталады, шарт сақталмаса ELSE қызметтші сөзінен кейінгі серия2 орындалып тармақталу командасы аяқталады.
IF –егер THEN-онда ELSE-әйтпесе
Мысалы:

y= µрнегініњ мәнін табу керек
‘Өрнектің мәнін табу
Dim x,y As Single
INPUT X
IF X0 THEN
Y=X+1
ELSE
Y=4
ENDIF
PRINT Y

Кейбір жағдайларда бір тармақталу командасын еrіншісінің ішіне орналастыруға тура келеді.
IF I%100 THEN
PRINT “I 100-ден үлкен”
ELSE
IF I%10 THEN
PRINT “I 10-нан үлкен’
ELSE
IF I%0 THEN
PRINT “I 0-ден үлкен

PRINT “ I O-ден кіші немесе тењ”

Бұлай жазылуды оқып түсіну қиындау. Сондықтан бұл If операторын былайша жазуға блады.
IF I%100 THEN
PRINT “I 100-ден үлкен”
ELSEIF I%10 THEN
PRINT “I 10-нан үлкен”
ELSEIF I%0 THEN
PRINT “I 0-ден үлкен”
ELSE
PRINT “I 0-ден кіші немесе тең”
ENDIF

55. Құрама шарт
Бірнеше жай шарттан тұратын шарт кұрама шарт деп аталады. Құрама шарттың құрамына жай шарттар AND, OR, NOT қызметші сөздері арқылы бірігеді.
Мысалы 2X4 X2 AND X4
X1, X5 X1 OR X5
AND-және – құрама шартқа енген жай шарттардың барлығының орындалуын білдіреді.
OR-немесе- құрама шартқа енген жай шарттардың біреуінің орындалуын білдіреді.
NOT-емес- шарттарды теріске шығарады.
Мысалы abc теңсіздігі орындала ма соны тексеру
‘теңсіздікті тексеру
DIM a, b, c as SINGLE
INPUT a, b, c
IF ab and bc THEN
PRINT “теңсіздік орындалады”
ELSE
PRINT “теңсіздік орындалмайды”
ENDIF

56. Тањдау командасы
Шартты тексерудің ұзын тізбегін басқаша –таңдау операторы SELECT CASE арқылы жазуға болады. Жазылу үлгісі:
SELECT CASE {басты өрнек}
CASE {тексерілетін 1-шарт}
1-операторлар блогы
CASE {тексерілетін 2-шарт}
2-операторлар блогы
...
CASE ELSE
n-операторлар блогы
END SELECT
Басты өрнек мәні CASE қызметші сөзінен басталатын шарттарды тексеру үшін пайдаланылады. Тексерілетін шарттардың біреуі ақиқат мән қабылдаса, сәйкес операторлар блогы орындалып, таңдау командасы аяқталады. Егер тексерілетін шарттардың барлығы жалған мән қабылдаса CASE ELSE қызметші сөзінен кейінгі операторлар блогы орындалады.
Басты өрнек –Бейсикте рұқсат етілген кез-келген өрнек, мәні сан немесе жол болатын. Мысалы 3, (X%+10)*2, S$+”890” Бұл өрнектің мәні мынадай үш түрлі форманың бірі арқылы жазылатын шарттарда тексеріледі.
*{өрнектер тізбегі}
CASE 1, 30, y%-2
Тексерілетін мән осы үтір арқылы ажыратылып жазылған өрнектің біріне тең болса, шарт ақиқат болады.
*{1-өрнек} TO {2-өрнек}
Тексерілетін мән 1 өрнек пен 2-өрнек аралығында жатуы керек.
CASE 5 TO 25
Басты өрнек 5 пен 25 аралығында жатады.
*CASE IS {щарт операция} {тексерілетін өрнек}
CASE IS100
Шарт ақиқат мән қабылдайды, егер басты өрнек мәні 100-ден кем болса. Мысалы
SELECT CASE X%
CASE IS 4
PRINT “ X-мәні 4-ке тең емес”
CASE 1, 2, 20
PRINT “X мәні 1, 2 немесе 20-ға тең”
CASE 3 TO 12
PRINT “X мәні 3 пен 12 аралығында жатыр”
СASE ELSE
PRINT “X мәні анықталмаған”

57. Шартсыз µту операторы
Бейсикте программадағы командалардың орындалу ретін өзгертетін тағы бір оператор бар. Ол шартсыз өту операторы.
GOTO таңба
Таңба ретінде басқару берілетін оператордың жол нөмірі немесе шартсыз өту операторының басқаруды беретін жерін көрсететін, программа текстінің бір жерінде орналасқан текстік идентификатор қолданылады. Бұл идентификатор қос нүктемен аяқталады. Мысалы
X%=1
Label:
X%=X%+5
IF X%100 THEN GOTO label
Жол нөмірін пайдаланып былайша жазуға да болады.
100 X%=1
58. X%=X%+5
120 IF X%100 THEN GOTO 110
121

3-кредит

Лекция 11
Таќырыбы: Цикл операторы.

Жоспар
1. “Әзірше” циклі.
2. “Дейін” циклі.
3. DO..Loop операторы.

Пайдаланылѓан єдебиеттер:
6. С.Бобровский. Программирование на языке QBASIC. Москва, 2001.
7. Камардинов О. Есептеуіш техника және программалау. Алматы, 1997
8. Г. Светозарова, А.А.Мельников, А.В. Козловский. “Практикум по программированно на языке Бейсик”.

59. “Әзірше” циклі.
”Әзірше” циклін IF және WHILE WEND операторлары бойынша құру мүмкін.

А) IF операторы бойынша.
K1 IF NOT P THEN N
... S
Km GOTO K1
N...

Мұндағы K1,...,Km, N – жол номерлері; Р- циклдің орындалу шарты, NOT Р= емес Р (мысалы , Р шарты X2 түрінде жазылу тиіс болса, IF операторына ендірілетін шарт: X=2, яғни Р шарты орындалса, циклден шығу):
S- цикл денесі:

В) K1 WHILE P
... S
Km WEND

Мысалы n! мәнін есептеу программасын құру керек.

IF операторы бойынша:
REM факториал
INPUT “n=”; N:
K=1: R=1
40 IF KN THEN 70
R=R*K: K=K+1
COTO 40
1. PRINT N,”!=”; R
END

40- жолдағы шарт сақталмаса, келесі жолдағы серия орындалады. Шарт сақталмаса басқару 70- жолға өтеді де R- дің мәнін экранға шығарылады.

WHILE WEND операторы бойынша:
REM факториал
INPUT “R=”;N
K=1: R=1
WHILE K=N
R=R*K: K+1
WEND
PRINT n;”!=”;R

Ескерту: Кез-келген циклді құру кезінде оның аяқталу болатынын алдын-ала тексеріп алған жөн. Себебі дұрыс құрылмаған циклден шыға алмай (циклденіп) қалуы мүмкін. Мысалы шексіз цикл:

REM факториал
INPUT “n=”;N
K=1: r=1
WHILE K=N
R=R*K
WEND
PRINT n;”!=”;R

“Дейін” циклі
Бұл цикл де IF операторын пайдаланып құрылады. “Дейін” циклінде алдымен серия орындалып, кейін шарт тексеріледі.

REM факториал
INPUT “n=”;N
K=1: R=1
40 R=R*K: K=K+1
IF K=N THEN 40
PRINT ”n”!=”;R

40- жолдағы серия орындалады. Кейін шарт тексеріледі. Шарт сақталса басқару 40- шы жолға беріледі. Ал шарт сақталмаса PRINT операторы орындалады.

60. Оператор DO ... LOOP

DO... LOOP операторы WHILE ... WEND операторына ұқсас. Бірақ оның қолданылу мүмкіндігі едәуір кең. Тексерілетін шарт оператордың тек басында ғана емес, соңында да қолданылуы мүмкін.
1-ші
DO UNTIL шарт
цикл денесі (серия)
LOOP

2-ші
DO WHILE шарт
цикл денесі (серия)
LOOP

3-ші
DO
цикл денесі (серия)
LOOP UNTIL шарт

4-ші
DO
цикл денесі (серия)
LOOP WHILE шарт
DO-делать
LOOP-цикл
UNTIL-до
WHILE-пока
WEND-двинтесь

Егер UNTIL сөзі қолданылса, онда (серия) цикл денесі шарт сақталмаған кезде ғана орындалады.
WHILE сөзі қолданылса шарт сақталғанда ғана серия орындалады.

REM
UNTIL “n=”;N
K=1: R=1
DO UNTIL Kn DO WHILE K=n
R=R*K: K=K+1 R=R*K: K=K+1
LOOP LOOP
PRINT R PRINT R
END END

REM
INPUT “n=”:N
K=1 : R=1
DO DO
R=R*K: K=K+1 R=R*K: K=K+1
LOOP UNTIL Kn LOOP WHILE K=n
PRINT R PRINT R

Лекция 12
Таќырыбы: “Үшін” циклы. FOR, NEXT операторлары. Цикл ішінде цикл.
Жоспар
1.“Үшін” циклы.
2.Цикл ішінде цикл.

Пайдаланылѓан єдебиеттер:
О. Камординов. “Есептеуіш техника және программалау”
Г. Свитозарова, А. А. Мельников, А.В. Козловий “Практикум по программированию на языке Бейсик”

Егер цикл де қайталану саны белгілі болса, программада “Үшін” циклон пайдаланған дұрыс. Бейсикте бұл құрылымның жүрілісі:
FOR k=k0 TO Kn [STEP H]
S
NEXT[цикл параметрі]
FOR- цикл басының операторы, не цикл тақырыбы деп.,NEXT-цикл соңы операторы деп., К-цикл параметрі, цикл санауыш, не басқарушы айнымалы деп те аталады; K0 мен Kn-параметрдің , бастапқы және соңғы мәндері. (FOR-үшін, NEXT-келесі, n-қадам ұзындығы, s-цикл денесі)
Цикл денесі басқарушы айнымалының мәні К0-ден бастап Kn-нен асқанға дейін қайталанып орындала береді. Құрылымда көрсетілгендей , FOR операторының құрамында TO (дейін) және STEP (қадам) қызметші сөздері бар. Егер n=1 болса, STEP H қызметші сөзін праграммада тастап кету де мүмкін, NEXT операторында да цикл параметрін жазбауға болады, ол жазылған кезде басқарушы айнымалы атымен бірдей болуы тиіс. Цикл санауыш Бейсикте рұқсат етілген кез-келген идентификатор бола алады. K0, Kn, n-бүтін, бөлшекте, теріс сандар немесе арифметикалық өрнек түрінде берілуіде мүмкін.
Өткен тақырыптағы факториалды есептейтін программаның FOR-NEXT операторын пайдаланып құрылған түрі:
61. REM Факториал
62. INPUT”n=”; N& R=1
63. FOR k1 TO N
64. k=k*k
65. NEXT
66. PRINT “ ”n” 1=”; R
70 END
Бұл программаның 20-жолына к=1 командасының кіргізілмегені көрініп тұр, ал FOR операторында бірінші жолы пайдаланылады.
Ескерту. FOR k=k0 TO Kn STEP H циклінде K0Kп , n0 болса, цикл орындалмай, тастап кетіледі, сондай-ақ k0Kn және n0 болса да.
Мысалы y=ln(1+x)(x^2+1) функциясын [0; 1] кесіндісінде c.2 қадам бойынша кестелеу керек.
Программаның орындалу нәтижесін автоматты түрде кесте бойынша беру есептің талабына сай келеді. Осыған сәйкес, прогрмманы төмендегіше құру мүмкін.
10 REM кестелеу
20 INPUT “a, b, n=”; A, B, N
30 H=(B-A)N
40 PRINT STRING $ (38, “-”)
50 PRINT “k”; TAB (4) “”; TAB (10) “x”; TAB (20) “”; TAB (26) “4”; TAB (38) “”;
60 PRINT STRING $ (38, “-”)
70 FOR k=1 TO N
80 X=A+K*H
90 Y= LOG (1+X)(S^2+1)
100 PRINT “K”; TAB (4) “”; TAB (10) X:TAB (20) “”; TAB (22) Y:TAB (38) “”;
120 PRINT STRING $ (38, “-”)
Rub
?-0, 1,5

К
х
Y
0
.0
0
1
.2
.175309
...
...
...
5
10
.346573

Программада:
20: a,b,n- мәндерін ендіру (а=0, в=1, n=5, n-[a,b] кесіндісін тең бөліктерге бөлу саны); 30: h мәнін есептеу (егер 20- жолға n-нің орнына h енгізілсе 30- жолдағы меншіктеу командасын N=INT((B-A)h) түрінде жазу керек. 40-60 кесте басындағы екі кесіндіні сызып, аралығына k,x,y айнымалыларын енгізу: 70-110: цикл х=в-ға дейін (b=a+n*h) y функциясының мәндерін n қадаммен жай дәлдік бойынша есептеу, кестеге сызу (100 жол) 120: кестенің төменгі сызығын сызу.

Цикл ішінде цикл
Бейсикте цикл ішінде циклдің жазылу түрі.
FOR K=K0 TO Kn
FOR J=J0 TO Jn
S
NEHT j: NEHT K

Мұндағы j – ішкі цикл параметрі, К – сыртқы цикл параметрі, NEHT J: NEHT K операторын N=x,j,k түрінде жазу да мүмкін (бірінші параметр ішкі цикл параметрі болуы тиіс)
Мысалы: Көбейту кестесін есептеп , көбейту нәтижелерін экранға шығару керек.

10 REM кесте
20 FOR K=1 TO 10
30 FOR j=1 TO 10
40 A=K*J
50 PRINT USING “###”; A:
60 NEHT j
70 PRINT K
80 NEHT K

Программадағы сыртқы цикл параметрі бірінші мәнді қабылдаған кезде (К=1 кезінде) ішкі цикл параметрі кезектен 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 мәндерін қабылдап шығады да , 50- Жол 40- жолдың орындалу нәтижесі болатын мәндерді (1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 сандарын) бір жол бойында экранда көрсетеді. 50- жол соңына нүктелі үтір символы сол үшін қойылған. 70- жолдың орындалу нәтижесінде курсор экранның бір жолын бос тастап кетіп, онан соңғы жол басына орналасады. Бұдан әрі ішкі цикл к=2 үшін орындала бастайды.т.с.с
Программаның орындалу нәтижесінің матрица түрінде экранда көріну түрі мынадай:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
• • • • • • • • • • •
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Кестенің әр бағанында көрінген сандардың соңғы цифрлары әр баған бойында жазылуы, ол PRINT USING операторының әрекеті (оператора әр сан үш орындық цифрлар тізбегімен тұратын атіп шығару енгізілген орындар оң жақтан бастап есептеледі)

Әр түрлі есептеу жұмыстарын орындайтын көлемді программаларды шығып программалар-процедуралар түрінде құрып, оларды негізгі программада біріктірген ыңғайлы.Процедурада функия сияқты нәтижені қайтарып бермейді, ол тек қана-операторлар тізбегін орындайды. Процедурада функция сияқты құрылады.
Правка→Редактирование→Новая сув
Subvoutine →процедура-акыл.
Диалогтың терезеде процедура атын енгіземіз. Атына типті білдіретін символды тіркеп жазудың қажеті жоқ.

SUB процедура аты
END SUB

Мысалы: Тік бұрышты үшбұрыштың гипотенузасын есептейтін процедура құру керек.Катеттер берілген.

SUB Gipotenusa (A,B)
C= SAR (A^2+B^2)
PRINT C
END SUB

Процедураны негізгі программаның кез-келген жерінде шақыру үшін төмендегі екі тәсілдің бірін пайдаланамыз.

1) CFLL GIPOTENUSA (a,B)
2) GIPOTENUSA A,B
ҮСҮ табу процедурасы.
SUB ҮСҮ (A,B,C) DECLARE SUB GIPO TENUSA (A,B)
IF AB THEN DECLARE SUB ҮСҮ (A,B,C)
X=A INPUT A,B,C,D,E
ELSE GIPOTENUSA A,B
L=B CALL ҮСҮ (C,D,E)
END IF
IF xc THEN
X=X
ELSE
X=C
END If
PRINT X
END SUB

Лекция 13
Таќырыбы: Сандық массивтер.

Жоспар
1Массив үғымы және оның түрлері.
2DIM, OPTION, BASE операторлары.
3Массивтің ең үлкен және ең кіші элементтерін табу.

Пайдаланылѓан єдебиеттер:
Д. Камардинов “Есептеуіш техника және программалау”
Г. Светозарова, А.А Мельников, А.В. Козловский “Практикум по программировнию на языке Бейсик”

67. Бір типті шамалардың бір ғана ат беріліп реттелген тізбегі массив деп аталады. Массивпен жұмыс істеу үшін оның әр элементінің мәні белгілі болуы тиіс. Массивтің бүтін не нақты сандардан тұратын сандық және символдық типтері бар. Массивтердің бір өлшемді, екі өлшемді түрлері бар. Алгоритм курсындағы сызықтық таблица – бір өлшемді массив, тіктөртбұрышты таблица – екі өлшемді массив. Екі өлшемді массивті – матрица деп атайды.
Бейсикте бір өлшемді массивтермен және матрицалармен жұмыс істеу мүмкін, массив элементі осы массивтің атымен белгіленіп, оның қатарына элементтің нөмірі (индекс) жай жақшаларға алынып жазылады және элементтерді нөмірлеу әдетте 0-ден басталады. Мысалы, төрт нақты сандардан тұратын сызықтық А-массиві элементтерінің белгіленуі: А(0), А(1), А(2), А(3) мұндағы 0,1,2,3 – элемент нөмірлері.
68. IBM бейсикте құрылатын программада пайдаланылатын массивтен бұрын OPTION BASE операторын енгізіп қоюға болады. (Option base – берілгендерді таңдау). Ол А(N) массиві үшін жадыдан n орын қалдырып кетеді. Бұл кезде массив элементтерін 1-ден бастап нөмірлеген дұрыс.
Массивтермен жұмыс істеу программасына оларды сипаттайтын DIM операторын алдын-ала енгізіп қою керек. Оператордың сипатталу үлгісі:

DIM айнымалы (индекстер) [айнымалы (индекстер)]

айнымалы - массив аты , оның соңына элементтер типін сипаттау символы енгізілуі тиіс. (%,$); индекстер – ең соңғы элементтің индекстері (не индексі). Мысалы DIM операторы арқылы сипатталған. DIM % (15) сипатамасын оқып шығып, жадыдан бүтін типті А% массиві үшін қатар орналасқан, әр қайсысы екі байттық 16 ұяшық қалдырып кетеді (Программаға OPTION BASE 1 операторы енгізілген жағдайда 15 ұяшық қалдырылады).
Егер бүтін типті массив шағын программаға енгізілсе , оның атауына % сипаттамасын тікелей тастап кету де мүмкін.
Бейсикте жолдары мен бағандарының саны n+1, m+1 болатын А матрицасының элементтері А(k,g) түрінде белгіленеді (k=0,1,2...n; j=0,2...m).
Мысалы
А= матрицасының элементтері:
А(0,0)=1, A(0,1)=4, A(0,2)=1,6, A(1,0)=2, A(1,0)=-7, A(1,2)=15
Матрицаның сипатталуы : DIM(1,2).

Оперативті жадты үнемдеу қажет болса, матрица үшін де программаға алдын-ала OPTION BASE 1 операторын енгізіп , индекстерді 1-ден бастауға болады.
Мысалы, мәндері 5,8,4,10,14, 2.6, 9.8 болатын сызықтық А массиві элементтерінің қосындысы және 0.001 дәлдік бойынша олардың орта мәнін табу керек.

69. REM қосынды , орта мән
70. OPTION BASE 1
71. INPUT “n =” ; N: DIM A(N): S=0
72. FOR k=1 to n
73. PRINT “ А(“k”)=” ; : INPUT A(k)
74. S= S+A(k)
75. NEXT K: ORTMN=SN
76. PRINT “S=”; S
77. PRINT “орта мән =”;
100 PRINT USING “##.###” ; ORTMN
110 FOR j=1 to n
120 PRINT A(j)
130 NEXT j
140 END

50 – жолда алдымен PRINT “А(“К”) = “ ; операторы жазулы. Себебі бұл жолды 50 INPUT “А(“K”) =”; А(K) түрінде жазу синтаксистік қате.
INPUT операторының сұрақ түрінде жазылған параметрінің ішіне қосымша тырнақшалар жазу мүмкін емес.

3. Сандық массивтің ең кіші және ең үлкен элементтерін табу.

Практикада компьютер арқылы сандық массивтің ең кіші және ең үлкен элементін табу жиі кездеседі. N элементтен тұратын сызықтың А массивінің ең кіші элементін (М) және оның нөмірін (L) табу тәсілі мынадай:
1. M және L үшін бірінші элементтің мәні мен оның нөмірі алынады.

М = A(1) ; L = 1 ;
2. Екінші элементтен бастап массивтің әр элементінің мәні бірінші элементтің мәнімен цикл бойынша біртіндеп салыстырылып, алдымен кездескен А(1)-ден кіші мән мен осы элементтің нөмірі M және L айнымалыларына меншіктеледі ( бұл кезде машинаның M,L ұяшықтарына жаңа сандар ендірілгендіктен, оларды сақтауға бұрынғы мәндер өшіп қалатыны белгілі).
3. Қалған массив элементтері біртіндеп М – нің осы жаңа мәнімен салыстырылады да,
2-пунктегі сияқты кезекті әрекет орындалған соң циклді орындау одан әрі қарай жалғаса береді.
4. Цикл аяқталған кезде табылған ең кіші элемент пен оның нөмірі экранға шығарылады . ( массивтің ең үлкен элементін табу тәсілі де осы сияқты)
Мысалы, мәндері 5,8,2,4,10,2,3, 9.7 массивінің ең кіші және ең үлкен элементтерін табу программасын құру керек.

10 REM
20 DEF FNY (X) = функция
30 INPUT “ n – [a,b]-ның бөлу саны, a,b,N=”; A,B,N
40 DIM Y(N): H=(B-A)N : K=0
78. FOR X=A TO B STEP H
60 y(k) = FNY(X) : K=K+2
79. NEXT
80. F1 = Y(0) : F2 = Y(0)
90 FOR K=1 TO N
100 IF Y(K)F1 THEN F1= Y(K)
110 IF Y(K)F2 THEN F1=Y(K)
120 NEXT
130 PRINT “ең кіші мән”; F1
140 PRINT “ең үлкен мән”; F2

Сандық массивті реттеу SWAP операторы.
N элементтен тұратын сандық массивті өспелі не кемімелі түрде реттеу (сорттау) , ал текстік массивті алфавит бойынша реттеу және ғылыми басқару есептерінде жиі кездеседі. Сандық массивті реттеудің бірнеше тәсілі бар:
Минимумды тізбекті іздеу арқылы, қабықша тәсілі бойынша, шелл әдісі бойынша, жылдам реттеу, т.б. Біз мұнда бірінші тәсілден баяндаумен шектелеміз. Минимумды тізбекті іздеу арқылы реттеу тәсілінде бірінші рет А массивінің ең кіші элементі табылады да, ол массивтің бірінші элементімен (А(1)-мен) алмастырылады. Одан әрі қалған N-1 элементтің ең кіші элементі ізделіп, табылған мән А(2)-мен алмастырылады, т.с.с. А(K) мен A(L) элементтерін алмастыруды SWAP A(K), A(L) операторы не
M=A(K): A(K) = A(L) : A(L)=M
Командалары арқылы орындау арқылы мүмкін. (SWAP-алмастыру)

Өткен тақырыптағы массивті өспелі түрде реттеу керек.

10 REM өсу бойынша реттеу
20 INPUT “n=’’ ; N: DIM A(N)
30 FOR I=1 TO N: READ A(I): NEXT I
40 FOR K=1 TO N-1
50 M=A(K) ; L=K
60 FOR j=K+1 TO N
71 IF A(j)M THEN M=A(j) : L=j
80 NEXT j
90 A(K)=A(L): A(L)=M
100 NEXT K
110 FOR K=1 TO N : PRINT A(K) ; : NEXT
120 DATA 5, 8.2, 4,10, 2, 3, 9.7
130 END

SWAP операторын пайдаланып құрылатын программаның жоғарыдағы программадан өзгешелігі тек 90 – жолында. Оны 90 SWAP A(K), A(L) түрінде жазса болғаны.

Лекция 14
Таќырыбы: Матрица мен жұмыс. INT, RND, RANDOMIZE, SGN функциялары.

Жоспар
1. Матрица.
2. INT функциясы.
3. RND , RANDOMIZE функциялары.
4. SGN функциясы.

Пайдаланылѓан єдебиеттер:
О.Камардинов “Есептеуіш техника және программалау”.
Г.Светазарова, А.А.Мелоников, А.В.Козловский “Практикум по программированию на языке Бейсик”.

Матрицаны жадыға ендіру , шығару программалары цикл ішінде циклді пайдаланрып құрылады.
A(N,M) матрицасын жадыға ендіру операторы:

m FOR k=1 to n : FOR j =1 to m
... INPUT A(k,j)
n NEXT j,k

k – сыртқы цикл параметрі (матица жолының нөмірі).
N – жол саны, j – ішкі цикл параметрі (баған нөмірі).
M – баған саны.
Циклде INPUT орнына READ операторын пайдалану да мүмкін. Цикл алдында DIM A(N,M) арқылы матрицаның сипатталып қойылуы тиіс.
Нәтижені әкранға матрица түрінде шығару үшін PRINT операторын орналастыру қажет.

А=
Матрицасын ЭЕМ жадына ендіру және эранға шығару программасын құру керек.

1. REM матрицаны ендіру , шығару
2. INPUT “n,m=”, N,M : DIM A(N,M)
3. FOR K=1 TO N : FOR j=1 TO M
40 READ A(k,j): PRINT USING “####”; A(k,j);
4. NEXT j: PRINT : NEXT K
5. DATA 0, 2, 5, 13, 4, -7, 3.9, -12, 85, 9, 16

Мысалы:

А=; B=
Үшінші ретті квадрат матрицалардың қосындысы мен көбейтіндісін табу керек.
Табылатын S=A+B және C=A*B матрицалары да, үшінші иретті квадрат матрицалар болатыны математика курсынан белгілі. Олардың элементтері:

S(k,j)=a(k,j)+(k,j)
C(k,I)=
формулалары бойынша есептеледі.

6. REM матрицаларды қосу.
7. INPUT “n=”,N: DIM A(N,N), B(N,N), S(N,N)
8. FOR K=1 TO N: FOR j=1 TO N
9. READ A(K,j), B(K,j)
10. S(K,G)=A(K,G)+B(K,G)
11. PRINT USING “###” ; S(K,j);
12. NEXT j: PRINT: NEXT K
13. DATA 3, 1, 2, 2, 0, 4, 3, 0, 1, 5, 5, 2,-4, 1, 0, 1, 7

14. REM матрицаларды көбейту
15. INPUT “n=”,N: DIM A(N,N), B(N,N), C(N,N)
16. FOR K=1 TO N: FOR G=1 TO N
17. READ A(K,j), B(K,j): NEXT j,K
18. FOR K=1 TO N: FOR I=1 TO N
19. C(K,I) =0
20. FOR j=1 TO N
21. C(K,I) =C(K,I)+A(K,j)*B(j,I)
22. NEXT j
100 PRINT USING “####” ; C(K,I);
110 NEXT I: PRINT: PRINT : NEXT K
120 DATA 3, 1, 2, 2, 0, 4, 3, 0, 1, 5, 5, 2,-4, 1, 0, 1, 7

Матрицаларды көбейту формуласына k,j,I параметрлері қатысқандықтан программада бір-біріне салынған үш цикл пайдаланылды. Мұндай циклдерде алдымен ішкі цикл , сонан соң ортаншы цикл, ең соңында сыртқы цикл орындалады. Егер цикл бір-біріне салынған төрт не одан да көп циклдерден тұрса, ондай күрделі циклдің орындалу реті де осылайша.
Практикада INT , RND, RANDOMIZE, SGN стандартты функцияларын пайдалану жиі кездеседі (integer-бүтін, random не randomize- кездейсоқ, sign- таңба).
INT(X) – X нақты санынан кіші ең үлкен бүтін санды анықтайтын функция, мысалы, INT(3.6)=3, INT(-3.6)=-4 (х-тің мәні оң болса, INT функциясының орындайтын әрекеті FIX(X) функциясының әрекетімен бірдей).
Әдетте INT(X) ЭЕМ арқылы х нақты санын кез-келген n ондық разрядты дәлдікпен дөңгелектеу үшін пайдаланылады. Дөңгелектеу формуласы:
INT (x*10^n+0.510^n) (n=0,1,2...)
Мысалы INT (15.8376+0.5)=16 (n=0)
INT (15.8376*10+0.5)10=15.8 (n=1)
INT (15.8376*10^2+0.5)10^2=15.84 (n=2)

RND(x) – 0 мен 1 аралығында кездейсоқ нақты санды өндіретін функция. Мұнда х-тің мәні үшін кез-келген санды, мысалы, 1-ді алуға болады, не оған сандық мән берілуі де мүмкін. RND функциясы стандартты функция болғандықтан, оның мәнін ендіру программасы Бейсик интерпретаторымен бірге тұрақты жазып қойылған. Сондықтан бұл функцияның кездейсоқ деудің орнына псевдокездейсоқ деп те атайды. (псевдо-жорамал, жалған). Мысалы, 10 PRINT RND(1) операторының орындалу нәтижесі экранда .1213501 түрінде көрінуі мүмкін. Осы операторды циклдің денесі ретінде пайдаланып экранға (0,1) аралығындағы басқа кездейсоқ сандарды да шығаруға болады, мысалы,

23. FOR n=1 to 5
24. PRINT RND (1)
30 NEXT
run
. 1213501
. 651861
. 8688612
. 7297625
. 7988531

RUN командасын қайталап берсе де, экранға осы мәндер шығады. Оларды осы аралықтағы басқа мәндер бойынша өндіру үшін цикл алдында RANDOMIZE (TIMER) командасын беру қажет. (TIMER-ді жақшаға алмай да жазу мүмкін ).
Кейде кез-келген (a:b) аралығындағы кездейсоқ санды пайдалануға тура келеді. Бұл кезде RND функциясын (B-A)* RND (1)+A түрінде алу керек. Мысалы, әр жолы (20:50) аралығындағы кез-келген 5 бүтін санды экранға шығару программасы мынадай:
25. RANDOMIZE (TIMER)
20 FOR K=1 TO 5
30 Y=INT (30*RND(1)+20)
40 PRINT Y
50 NEXT K
SGN(X) функциясы х санының таңбасын анықтайтын функция (мұны сигнум функция деп те атайды):

Программада бұл функцияны кейде шартты өту (IF) операторының орнына пайдалану да ықтимал, мысалы, А(20) массивінің нольге тең элементтерінің санын анықтау программасының мынадай үзіндісін
26. j = 0
27. FOR k=1 to 20
28. IF A(k) 0 THEN 140
29. j=j+1
140 NEXT
төмендегіше жазу да мүмкін.
30. j=0
31. FOR k=1 to 20
32. j =j +1 – SGN(ABS(A(k)))
130 NEXT
Мұнда алғашқы үзіндіге қарағанда бір жол үнемделгені көрініп тұр.

Динамикалық массивтер.
Көптеген массивтерде массив өлшемін алдын-ала емес, программа жұмысы барысында анықтаудың маңызы зор. Бұл үшін массив өлшемдерін еркімізше бірнеше рет өзгерте алу мүмкіндігі болу керек. Қандай жағдайда керек болуы мүмкін. Мысалы, массив ойында әскерлердің Санин сақтауға арналған болсын. Басында әскерлер саны 100 болсын, ойында оларды жою барысында олардың саны азаяды. Ойында жаңадан бастаған кезде қайтадан 100-ге тең болады. Мұндай жағдайларды элементтерінің саны белгісіз массивтерді пайдаланған дұрыс.
DIM операторы арқылы статикалық (орныққан) массивтер деп. Аталатын массивтер сипатталды. Олардың элементтерін сақтау үшін жады інтерпретатор арқылы бөлінеді және жұмыс барысында өзгермейді. Программада элементтерінің саны айнымалы болатын динамикалық массивті пайдалану үшін REDIM операторы қолданылады. Оның DIM операторынан айырмашылығы жоқ, тек ол арқылы сипатталған масив динамикалық деп. Аталады және оларға жады программа жұмысы кезінде бөлінеді.
REDIM DinArr (100) AS INTEGER
Динамикалық массивті анықтаудың мынадай да екі жолы бар:
1) DIM операторында массив шекаралары ретінде сан емес, айнымалы немесе өрнек қолданылады. Олардың мәні тек программалық жұмыс істеу кезінде анықталады, сондықтан мұндай операторды QBASIC динамикалық массивті анықтау операторы деп есептейді.
DIM ABC (X1% TO X2%+12) AS STRING
2) DIM операторының алдындағы жолды дәйекше ‘ символынан соң немесе REM операторынан массив құрылымдарын көрсету керек. Құрылым статикалық ($STATIC) немесе динамикалық ($DINAMIC). Мысалы, бастапқы өлшемдері 100 және 1000 болатын екі динамикалық массивті сипаттау үшін төмендегі операторларды орындау керек.
‘$DINAMIC
DIM A1 (100) AS INTEGER, A2 (1000) AS INTEGER
345 элементтен тұратын статикалық массив былай сипатталады.
‘$STATIC
DIM A (345) AS INTEGER
Динамикалық массивтер өлшемдерін өзгерту үшін құрылған. Өзгерту үшін REDIM операторы арқылы жаңа шекарасын көрсетіп, қайтадан анықтау керек.
Мысалы:
REDIM A% (1 TO 2)
A%(2)=2
‘AY.(3) элементі жоқ
REDIM A% (2 TO 3)
A%(3)=3
‘Енді A%(1) элементі жоқ.
Динамикалық массив өлшемдерін өзгертуді үйрендік. Егер массив өлшемдері нақты сандары арқылы емес, айнымалы шама арқылы берілсе, онда массивтің ағымдық шекараларын анықтау үшін LBOUND( ) және UBOUND( ) деген стандартты функциялар қолданылады.
Жазылуы:
LBOUND {массив аты},{өлшем нөмірі}
UBOUND {массив аты},{өлшем нөмірі}
LBOUND функциясы динамикалық массивтің төменгі шекарасының ағымдық мәнін анықтау үшін қолданылады. Өлшем нөмірі ағымдық шекараның қай өлшем үшін анықталатынын көрсетеді (1-бірінші, 2-екіншісі т.с.). Егер массивте бір – ақ өлшем болса. Бұл өлшемді көрсетпей-ақ қоюға болады.
Мысалы:
x%=5
REDIM A%(X% TO 15, 200)
x%=UBOUND (A%) ‘x% 15-ке тең болады
x%=LBOUND (A%,2) ‘x% 0-ге тең болады

Массивті тазалау.
ERASE операторы динамикалық массивке бөлінген жадының барлығын тазалайды. Бұл кезде массивте бірде-бір элемент қалмайды. Тазаланған массивпен жұмыс істеу қатеге әкеледі. Бұл массивпен қайтадан жұмыс істеу үшін REDIM операторы арқылы оның шекараларын анықтап алу керек.
ERASE операторы сандық типті статикалық массивке қолданылса, оның барлық элементері 0-ді қабылдайды, STRING типті массив болса бос жолдар болады.
Оператордың жазылуы.
ERASE (үтір арқылы ажыратылған массив аттары)
Мысалы
REDIM A% (20)
DIM B% (1 TO 1)
B%(1)=5
ERASE B%
A%(0)=B%(1) ‘A%(0) 0-мәнін қабылдайды
ERASE A%,B%
‘A% массивімен жұмыс істеуге болмайды
. . .
REDIM A%(50 TO 100)
‘A массивімен қайтадан жұмыс істеуге болады.

Лекция 15
Таќырыбы: Функция

Жоспар
1. Көмекші программалар
2 Функцияны анықтау
3. Функция параметрлері
4. Функция ішіндегі айнымалыларды анықтау
Пайдаланылѓан єдебиеттер:
С. Бобровский. Программирование на язике Qbasic
О. Камардинов. Есептеуіш техника және программалау

1) Программа құру барысында программаны аяқталған логикалық әрекеттерді орындайтын тәуелсіз кішігірім модульдерге бөлген ыңғайлы. Олар әрекеттерді орындап болған соң басқаруды негізгі программаға береді. Құрылымы дұрыс ойластырылған модульдердің дайын мүмкіншіліктерін басқа қосымшаларда (программаларда) қайта пайдалануға болады.
Мұндай модульдерді Бейсикте функция және процедура түрінде ұйымдастыруға болады. Оларды жалпы көмекші программа деп атайды. Функцияның процедурадан айырмашылығы: функция жұмысының нәтижесін негізгі программаға береді, ал процедура операторлар тізбегін орындайды. Функция немесе процедура өңдейтін мәндер – параметрлерді беру үшін оларды функция атынан соң жай жақшалардың ішінде үтір арқылы бөліп көрсету керек.
2) Жаңа функцияны анықтау үшін Qbasic редакторында Редактирование - Function комдасын орындау керек. Шыққан диалогты терезеде функция атын жазу керек. Функция атына қойылатын талап, айнымалы атына қойылатын талаппен бірдей. Типті сипаттайтын символдар арқылы функцияның типін , яғни негізгі программаға қайтаратын мәнің типін көрсету керек.
Мысалы F 1 %
Көрсетілген атпен жаңа функция құрылады.Бұл терезеде мынадай терезе автоматты түрде пайда болады.
FUNCTION F1 %
END FUNCTION
Бірінші жолда FUNCTION қызметші сөзі арқылы бүтін мәндер қабылдайтын F 1% жаңа функция анықталады. Операторлар тізбегі осы екі жолдың аралығында орналасуы керек.
3) Функцияның атынан соң жай жақшалардың ішінде үтір арқылы ажыратылған параметрлер ( аргументтер) тізімі көрсетіледі. Олардың типті сипаттайтын символдар арқылы немесе AS командасы арқылы көрсетілуі керек. Ешқандай тип көрсетілмесе компьютер ! белгісін қойып, SINGLE типті деп қабылдайды.
Мысалы F1%(X1%)
4) Керекті есептеу жұмыстарын жүргізу үшін функцияға аралық есептеулер мен әрекеттердің нәтижесін сақтайтын уақытша ( жергілікті - локальные) айнымалылар қажет болады. Мұндай жергілікті айнымалылар функцияның ішінде DIM операторы арқылы сипатталады. Функцияның орындалуы аяқталған кезде, бұл жергілікті айнымалылар жоғалып , олар алып тұрған жолды босатады.
5) Жаңа функция құру QBASIC редакторында жеке терезеде орындалады. Негізгі программа қайда ? Әрине ол жоғалып кеткен жоқ. Көмекші программалармен жұмыс істеу кезінде QBASIC редакторы программистердің негізгі программаны, көмекші программаны жеке-жеке терезеде орындауын қамтамасыз етіп ыңғайлы жағдайды қалыптастырады. Негізгі прораммадан көмекші программаға және керісінше тез өту үшін Просмотр - Subs командасын немесе F2 клавишін басып, көрсетілген терезеде керектісін таңдау керек. Мұндағы тізімде әруақытта бірінші жолда негізгі программа аты, одан кейінгі жолдарда көмекші программалар аты көрінеді.
Функция құрып болып, F2 клавишін басып негізгі программаға өткен кезде QBASIC негізгі программаның бас жағына автоматты түрде енгізілген функцияның сипаттамасын қосып қояды.
DECLARE FUNCTION F1 %(X1%)
Мысалы X1=1.7, X2= 3,52 , X3=35,4 үшін Y=3*X^4 + SQR(5*X)-8 функцияның мәндерінің қосындысын табу керек.

1. Редактирование - Новая Function командасын орындау.
2. Функция атын жазып (SUM) ENTER-ді басу.
Function Sum
END Function шығады.
3. Функцияның атынан соң жай жақшаның ішінде параметрді көрсетіп, одан соң функцияны жазу керек.
FUNCTION SUM (X)
SUM = 3*X^4+SQR (5+*8)-8)
END FUNCTION
4. F2 клавишін басып, шыққан терезеде негізгі программаны таңдап Enter-ді басу.
5. Declare Function Sum ! (x!)
Input X1, X2, X3
S= SUM (X1) + SUM(X2)+SUM (X3)
PRINT S

5-кредит

Лекция 1.
Тақырыбы: Кестелі процессор Excel.

Жоспар
1Excel программасы туралы жалпы мағлұмат
2Excel программасын іске ќосу.
3Сандар және формулалар енгізу.
4Ұядағы мәліметтерді түзету.

Пайдаланылѓан єдебиеттер:
М.Ќ. Байжуманов Л.Ќ. Жапсарбаева “Информатика” Астана-2004
Е.Ќ. Балапанов, Б.Бµрібаев “Информатикадан 30 сабаќ”Алматы –1999

MS Excel программасы кесте түрінде берілген мәліметтерді компьютерде өңдеу үшін арналған. Сол себептен бұл программа электрондық кесте деп аталады.
Кестелерді өңдеу мынадай іс-әрекеттерден тұрады.
1. Функциялар мен формулаларды пайдалана отырып әртүрлі есептеулер жүргізу.
2. Түрлі-түрлі функциялардың құжаттарға тигізетін әсерін зерттеу.
3. Тиімді ету мәселелерін шешу.
4. Белгілі бір критерийлерді қанағаттандыратын мәліметтер жиынын таңдап алу.
5. Графиктер мен диаграммларды тұрғызу.
6. Мәліметтерді статистикалық талдау.

Excel программасы көптеген математикалық амалдарды күрделі есептеулерді түсінікті етіп жүргізе алады. Кестедегі мәліметтерді пайдалану түрлі диаграммалар тұрғызып, мәліметтер қоймасын жасап, сандық эксперимент өткізуді және басқаларды қамтамасыз етеді. Excel программасы тек электрондық сана-да ғана емес оқып үйренуге, ғылыми зерттеулерде, әкімшілік және жай шаруашылық жұмыстары кеңінен қолданылады. Электрондық кестені жұмыс аймағы қатарлар мен бағандардан тұрады.
Қатарладың максималдық саны 16384,
Ал бағаналар саны 256. Кез-келген бағанмен қатардың қиылысуында тұрған төр- ұя деп аталады.

Excel программаның обьектілері.
Жоғары қатарда терезе тақырыбы жазылады.2-ші қатарда меню қатары болады, 3-4-ші қатарда стандартты және форматтау саймандар қатары болады. 5-шіде енгізу және түзету немесе формулалар қатары. 5-ші қатардан терезе соңына дейін электрондық кестенің жұмыс орны жазылады.Ағымдағы ұяны тіктөртбұрыштар көрсетеді. Ағымдағы ұя кестенің бір тобын ғана белгіленген, келісім бойынша мәлімет енгізу операциясы немесе басқа әрекеттер тек осы торда орындалады.
Егер текст ұяшығының енінен артық болса,онда экрандағы мәлімет көрініп тұрады,ал егер оң жақтағы ұяға басқа мәлімет енгізілген болса, онда оның алдындағы көрінген мәлімет тек өз ұясында ғана бейнеленіп қиылып қалады.
Сандар енгізу.
Электрондық кестеге сандар енгізу “=”,”+”,”-” таңбаларынан немесе цифрдан басталады. Егер енгізілген сандардың ені ұядан артық болса, онда сан экспоненциал түрде жазылады.Мысалы 5000000.5Е+6 немесе ол сандардың орнына ## таңбалар қойылады.
Формулалар енгізу.
Excel-де кез-келген аримметикалық өрнек формула түрінде жазылады. Ол ұя адрестерімен сандардың:
Функ-ң, ариф-қ амалдар таңбасы арқылы біріктірілген жиынан тұрады.
Ұядағы мәліметтерді түзету.
1) Мәлімет бұрын енгізілген ұяны түзету үшін кестелік курсорды керекті ұяға орналастырып, түзету режіміне көшу үшін F2 клавишін бз не
тышқан курсорын формула қатар-ғы мәліметке орналастыру қажет. Сонан соң қателерді түзетуге болады.
2) Енгізілген мәлімет-гі қателерді сол тор көздің өзінде жөндеуге болады. Мәліметтер енгізілісімен олар есептеу проц-не араласып, өздеріне қатысты ұядағы нәтижелік мәіметтерді бірдей өзгертетіне назар аударыңыз.
Блоктармен жұмыс істеу.
Блок бірнеше ұядан, толық қатардан, бағанадан тұрады.
Лекция 2
Тақырыбы: EXCEL-де жұмыс парағы және кітаппен жұмыс істеу.
Жоспар
1.Жұмыс кітабының парақтары
2.Ұялар ішіндегі мәлімет

Пайдаланылѓан єдебиеттер:
М.Ќ. Байжуманов Л.Ќ. Жапсарбаева “Информатика” Астана-2004
Е.Ќ. Балапанов, Б.Бµрібаев “Информатикадан 30 сабаќ”Алматы –1999

Кестелерден тұратын EXCEL жұмыс кітабының бірнеше парақтарын қалай пайдалануға болатындығынм, сол парақтардың арасындағы және файлдар арасындағы байланыстар қалай жүзеге асатындығын қарастырайық.
Жұмыс кітабының парақтары
Біз осыған дейін жұмыс кітабының тек бір парағымен, яғни тек бір кестемен ғана жұмыс істеп келедік.Көбінесе бірнеше кестені бірге пайдаланып, кітаптың бірнеше парағын бір уақытта қатарластыра отырып пайдалану қажеттілігі туады.
Экранның төменгі жағында кестелер,яғни парақ жарлықтары көрініп тұрады. Егер бір жарлықта тышқанның сол жақ батырмасын шертсек, көрсетілген парақ басымдылыққа ие болып, үстіне орын ауыстырады. Жарлықта тышқанның оң жақ батырмасын шерту кестенің орнын ауыстыру, атын өзгерту және оны жою сияқты әрекеттерді орындайтын менюді экранға шығарады.
-1- Мәліметтерді өңдеуде кездесетін характерлер қателіктердің екі көрінісі бар. Олардың бір інші көрінісі мәліметтерді енгізуде, яғеи қате болған сандарды енгізгенде сөздерді, атауларды немесе жұп болмаған жақшаларды енгізуде кездеседі. Печатқа шығарылғандарды іздеу үшін Excel-дің орфографиясын тексеру аспаптарынан пайдалану мүмкін. Мұнда Exce қателіктер туралы хабар береді.
-2- Қателіктің басқа көрінісі логикалық амалдарды орындағанда кездеседі. Логикалық қателіктер кейбір формулалар құруда кездеседі. Бұл қақтығыстарды табу және түзету оншалық қиын емес. Excel-дің ішкі логикасын бұзбайтын қателіктер едәуір қауіпті болып табылады. Яғни бұл қателіктер туралы хабар берілмейді. Сол үшін оларды өздіріңіз іздеп табуға тура келеді. Қателіктер кодтары төмендегі кестеде берілген:
Excel электрондық кестесі 3 өлшемді құрлымнан тұрады, яғни ол блок парақтардан тұратын кітаптар тәрізді.
Парақтардың төменгі шетінде кітап бетінің номері жарлық ретінде бейнеленеді. Тышқан курсорымен сол көрініп тұрған жарлық номерін талдау арқ. Кез-келген бетті ашып көруге болады.
Кестені , блокарды , бағандарды белгілеу.
1) Кестені тышқан көмегімен белгілеу.
2) SHIFT және басқару клавиш көмегімен блоктайды.
Ұялар ішіндегі мәлімет.
Excel кесте-де кезкелген ұя-ға мәліметтің 3 түрін енгізуге болады.Олар :текст, сан, формула .Excel енгізілген мәліметтің формула,сан текст екенін оның 1-ші таңбаны қарап анықтайды .Егер 1-ші символ әріп немесе опа строф болса онда ұяға текст енгізілген деп есептеледі. Егер 1-ші символ щифр немесе “=” таңбасы енгізілгенін болса ұяға саненгізілген немесе формула енгізілгенін білдіреді. Енгізілген мәліметтер формула қатарында және ұя ішінде бейнеленеді. Текст кез-ген символ дар тізбегі. Егер текст символдардан немесе цифрдан басталатын болса , онда оны апостроф (*) таңбасымен бастау қажет.

Лекция 3
Таќырыбы: Excel-де тексттерді енгізу және түзету.
Жоспар
1.Excel-де тексттерді енгізу.
2.Текстерді және сандарды түзету.
3.Сандармен жұмыс.

Пайдаланылѓан єдебиеттер:
М.Ќ. Байжуманов Л.Ќ. Жапсарбаева “Информатика” Астана-2004
Е.Ќ. Балапанов, Б.Бµрібаев “Информатикадан 30 сабаќ”Алматы –1999

Жұмыс парағында мәліметтің үш көрінісін, яғни сан, формула және текст көрінісіне мәліметтерді енгізу мүмкін.
Текст – бұл формулада , сонда болмаған информация.
Мәліметтерді енгізу үшін , алдымен қажет болған ұяшықты таңдап алып , сонан соң оған мәліметерді енгізу керек.
Егер енгізуде қателікке жол қойылған болса, онда болдырмау (Отмена) батырмасын басу керек.
Текстерді және сандарды түзету.
Ұяшықтың мазмұнын өзгертудің екі тәсілі бар:
Ұяшықты таңдап алып, оған жаңа мазмұнды ендіруге ұяшықтағы информация ендірілгенмен ауысады. Бұл сандарды және қысқа тексттерді түзетудегі ең қарапайым тәсіл болып табылады. Формулалар қатарында оларды түзету жөн.Бұның үшін ұяшықты шертіп формулалар қатарына өтіңіз де түзету жұмыстарын амалға асырыңыз. Түзету аяқталған соң Enter батырмасын басу керек.
Сандар мен жұмыс істеу.
Excel-де барлық есептеу жұмыстарды формулалар көмегімен орындалады.Формула програманың негізін құрайды және оны электрондық кесте етеді.
Excel-де математикалық және логикалық атомдарды қолдануға әбден мүмкін.

Лекция 4
Таќырыбы: Excel-діњ графикалыќ м‰мкіндіктері.
Жоспар
1. Excel-діњ графикалыќ м‰мкіндіктері.
2. Диаграммалар жасау.
3. Диаграмманы форматтау жєне т‰зету.

Пайдаланылѓан єдебиеттер:
М.Ќ. Байжуманов Л.Ќ. Жапсарбаева “Информатика” Астана-2004
Е.Ќ. Балапанов, Б.Бµрібаев “Информатикадан 30 сабаќ”Алматы –1999

Диаграмма б±л мєліметтерді графикалыќ т‰рде кескіндеудіњ ыњѓалы т‰рі. Диграммалар сандыќ шамаларды ±яшыќта ‰њіліп ќараѓаннан гµрі, салыстырмалы т‰рде баѓалау м‰мкіндігін береді. Олар бір ±яшыќта т±рѓан ќатені де тез кµрсете алады. Excel-де 14 т‰рлі екі жєне ‰ш µлшемді диаграмма т‰рлері бар.
Диаграмма жасау тµмендегі ќадамдардан т±рады:
1ші ќадам м±нда Excel диаграмма шеберініњ “5-тен 1ші ќадам”деген с±хбат терезесін экранѓа шыѓарады. Осы терезе арќылы диаграмма болып т±рѓызылатын мєліметтер орналасќан ±яшыќтар ерекшеленеді. Егер ерекшеленген блокты терезе жауып т±рса, оны белгілі тєсіл бойынша басќа орынѓа жылжытамыз. Сонымен ендірілген диаграмманыњ мµлшерін µзгерте отырып, оны ойдаѓыдай т‰зетуге келеді. Диаграмма мµлшерін µзгерту ‰шін оны форматтау керек. Яѓни диграмма бойынша тышќанды бір рет шерту керек, м±нда диаграмма жаќтауларыныњ б±рыштарында жєне оныњ сызыќтарыныњ ортасында белгілеу маркері пайда болады. Тышќан курсорын пайдаланып, диаграмманыњ оњ жаќ шетін кµрсетілген баѓанаѓа дейін жылжытайыќ. Ол ‰шін тышќан курсорын оњ жаќтауыныњ ортасындаѓы маркерге жеткізсек тышќан сілтемесі екі жаќќа баѓытталѓан тіл сызыќќа айналады. Оны кµрсетілген баѓанѓа дейін созамыз. Диаграмма жаќтауыныњ ортасындаѓы маркерді жылжыту, оныњ ±зындыѓы мен енін µзгертуге м‰мкіндік береді. Ал оныњ б±рыштарындаѓы маркерді жылжыту диаграмма ±зындыѓы мен енін µзгертуге м‰мкіндік береді.
Диаграмманы т‰зету.
Диаграмманы т‰зетіп, толыќтыру ‰шін, оны екі рет шерту арќылы тањдау керек. Диаграмма оныњ элементтері деген бірнеше бµліктерден т±рады. Олар:
Диаграмма т±рѓызу аймаѓы.
Диаграмма µз аймаѓы.
Т‰сініктеме Мєлімет (легенда)
Таќырып
Мєліметтер белгілеулері.
Мєліметтер
Белгілі бір элементті т‰зету, толыќтыру ‰шін, оны тањдау ќажет. Тањдауды тышќан тиегімен немесе курсорды басќару батырмалары кµмегімен ж‰зеге асырамыз. Ерекшеленген элемент кішкене ќара квадраттармен ќоршаланып т±рады. Сонан соњ тышќан тиегініњ оњ жаќ батырмасын басу арќылы єрбір ерекшеленген элементтердіњ жеке µзініњ контекстік тєуелді мєзірі экранѓа шыѓады. Сол мєзір кµмегімен диаграмманы т‰зетіп, толыќтырамыз.

Лекция 5.
Таќырыбы: Excel программасы көмегімен берілгендер қорын басқару.

Жоспар
1. Мәліметтер базасының негізгі ұғымдарын сүзгілеу.
2. Мәліметтерді сұрыптау.
3. Мәліметтерді сүзгілеу.

Пайдаланылѓан єдебиеттер:
М.Ќ. Байжуманов Л.Ќ. Жапсарбаева “Информатика” Астана-2004
Е.Ќ. Балапанов, Б.Бµрібаев “Информатикадан 30 сабаќ”Алматы –1999

Excel электрондық кестесі мәліметтер базасы режимінде жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Әрине, оның мүмкіндіктері арнайы жасалған мәліметтер базасынан гөрі әлсіздеу. Дегенмен мұнда көптеген жұмыс істеуге болады. Берілгендер қоры бұл қордан тұратын мәліметтер категориясын жазатын өрісті анықтайтын берілген структурадағы тізім. Мәліметтер базасының құрылымына мынадай талаптар қойылады:
Мәліметтер базасының 1- ші қатарында қайталанбайтын өріс атауы орналасуы тиіс.
Мәліметтер базасының қалған қатары бос болмай онда жазбалар орналасуы тиіс.
Өріс бойымен орналасқан мәліметтер 1 тексте болуы тиіс, яғни олар тек сандардан немесе мәтіндерден тұруы тиіс.

Берілгендер қорын сұрыптау.
Берілгендер қорын программалық қамтамасыз ету ең болмағанда 2 амалды орындауға мүмкіндік береді. Берілгендерді анықталған тәртіпке ретке келтіру немесе сұрыптау және қажетті мәліметтерді сұрыптау үшін “Данные → Сортировка” командасын орындау керек. Мұнда мәліметтер базасының 1 аймағын ерекшелеп, немесесол аймақты кестелеп курсорды орналастырып “Данные → Сортировка” командасын орындау керек. Сонда диапозонды сұрыптау “ Сортировка диапазона ” сұхбат терезесі экранға шығады. Сол терезедегі бойынша сұрыптау деген жолдағы сұрыптауға негіз болған өріс атауын таңдап аламыз.

Мәліметтерді сүзгілеу.
Мәліметтер → Сүзгі (Данные → Фильтр) меню командасы керекті жазбаларды сүзгілеуге мүмкіндік береді. Сүзгілеуді автоматты түрде Автофильтр арқылы және қолмен де жүргізуге болады.

6-кредит

Лекция 6
Тақырыбы: Excel – де берілгендер ќорыныњ анализі.
Жоспар
33. Excel – де берілгендер ќорыныњ анализі.
34. Берілгендер формуласын пайдалану.
Пайдаланылѓан єдебиеттер:
М.Ќ. Байжуманов Л.Ќ. Жапсарбаева “Информатика” Астана-2004
Е.Ќ. Балапанов, Б.Бµрібаев “Информатикадан 30 сабаќ”Алматы –1999

Excel – де берілгендер ќорыныњ анализі.
Excel – де берілгендерді ендіру бірнеше маќсатты есепке алып, ж‰ргізіледі. Мысалы ‰шін оларѓа негізделіп бірнеше шешімді ќабылдау жєне т.б. Осы маќсатќа жетудіњ ењ ќолайлы бір ќ±ралы б±л берілгендер формуласын жєне есеп беруден пайдалану.

Берілгендер формуласын пайдалану.
Берілгендер формуласы тєжірибелі жєне онша тєжірибеге ие болмаѓан пайдаланушылар ‰шін берілгендерді ендіру немесе іздеудіњ оњай тєсілі болып табылады.
Берілгендер ќорына кез- келген ±яшыќты тањдап алып, Данные форма командасын орындањыз. Формада берілгендер ќорыныњ 1- ші жазуы экранѓа шыѓады. Мысалы ‰шін “ Отгрузка книг по городом ”.
Берілгендер ќоры ‰шін берілгендер формасы 6- шы суретте бейнеленген.
Сонымен бірге берілгендер формулалар вертикаль ариентацияѓа ие. Олар берілгендер ќорында, єсіресе баѓандар экранѓа сыймаѓан жаѓдайда µте ќажет болады. Формадан пайдаланып, берілгендер ќорын барлыќ µрісін кµруі м‰мкін. Мазм±нына сєйкес текстік µрісті т‰зетіп, µріс мазм±нын µзгерту м‰мкін. Есептелген µрістер мазм±ны текстік µріссіз бейнеленеді жєне оларды редакторлауѓа болмайды. М±нда есептелген µріс негізінде мєнін µзгертуді болдырмау ‰шін келесі жазуѓа µткенге дейін вернуть батырмасын басу керек.

Лекция 7
Тақырыбы: Excel – де жазуларды пайдалану.
Жоспар
1.Жазуларды ќосу жєне жою.
2 Жазуларды іздеу.

Добавить батытмасын шертіњіз немесе“новое запись” формасын ашу ‰шін тізімніњ ењ соњѓы жазуына бару керек.
Текстік µрістерге сєйкес ќажетті информацияларды ендіріњіз. Информацияларды ендіріп баѓандардан соњ ењ соњѓы µрісте Enter батырмасын басыњыз немесе Добавить батырмасын ќаита басыњыз.Форманы жабу ‰шін ↑ батырмасын басыњыз. Берілгендер ќорындаѓы жазуларды жою ‰шін Удалить батырмасын басыњыз. Жазу жойылатыны туралы экранѓа с±хбат терезе шыѓады. Б±л жерде Отменить батырмасын басып, жазуларды ќайта тіктеуге м‰мкіндік жасамауѓа нашар аударылѓан. Берілгендер ќорыныњ жазуларды жою ‰шін ОК батырмасын басу керек.

Жазуларды іздеу.
Берілгендер формулаларында берілген шартты ќанаѓаттандыратын жазуларды іздеу м‰мкін. Б±л с‰згілеуге µте ±ќсас болып, жазулар єрбір ќатарѓа біреуден жазылѓан болады. Форма критерийлерін шешу ‰шін критерий батырмасын шерту керек. Сєйкес текстік µріске µріс мазм±нын ендіріњіз. Берілген шартты ќанаѓаттандырушы 1- ші жазуды іздеу ‰шін Далее батырмасын басыњыз.Б±л батырманы жєне 1 рет шерткенде келесі осыѓан сєйкес келетін жазуѓа µтеді. Назад батырмасы алдыњѓы жазуѓа µтуге м‰мкіндік жасайды. Критерий формасын жою талап етілген жазуларды іздеу ‰шін ќолайлы аспап болып табылады.
Іздеу шартын ендіргеннен соњ Далее немесе Назад батырмаларын пайдалану м‰мкін. Егер іздеу шартын болдырмау ќажет болса, Очистить батырмасын басыњыз, сонан соњ формаѓа ќайту ‰шін Правка батырмасын басыњыз.
Жазуды іздеу ‰шін тµменгі єрекеттерді орындау керек.
1. Берілгендер ќорын ашыњыз.
2. Критерий батырмасын шертіњіз.
3. Текстік µріске 1 немесе бірнеше µрістер ‰шін іздеу шартын ендіріњіз.
4. Берілген шартты ќанаѓаттандырушы 1- ші жазуды іздеу ‰шін Далее батырмасын басыњыз.Іздеу шартын ќанаѓаттандырушы жазуларды іздеу ‰шін далее немесе назад батырмасын пайдаланыњыз.

Лекция 8
Тақырыбы: Excel жұмыс кітабы , кестелер байланысы.
Жоспар
1. Excel жұмыс кітабы , кестелер байланысы.
2. Жұмыс парқтарының өзара байланысы.
3. Файлдар арасындағы байланыс.

Пайдаланылѓан єдебиеттер:
М.Ќ. Байжуманов Л.Ќ. Жапсарбаева “Информатика” Астана-2004
Е.Ќ. Балапанов, Б.Бµрібаев “Информатикадан 30 сабаќ”Алматы –1999

Excel жұмыс кітабы , кестелер байланысы.
Кестелерден тұратын Excel жұмыс кітабының бірнеше парактарын қалай пайдалануға болатындығын сол парактын арасындагы Excel
Және файлдар арасындағы байланыстар қалай жүзеге асатындығын қарастырайық. Біз осыған дейін жұмыс кітабының тек парағымен яғни тек бір кестемен ғана жұмыс істеп келдік . Көбнесе бірнеше кестені бірге пайдаланып кітаптың бірнеше парағын бір уақытта қарастыра отырып пайдалану қажеттілігі туады .Экранның төменгі жағында парақ жарлықтары көрініп тұрады.Парақ жарлықтарының үстінде тұрып тышқан манигуляторының оң жақ батырмасын шертсек экранға контекстік мәзір шығады. Бұл контекстік мәзір комегімен кестенің орнын ауыстыру , атын өзгерту және оны жою сияқты әрекеттерді орындау мүмкін.Контестік мәзірдің Скопировать переместить командасын орындау арқылы кестені бір беттен екінші бетке көшіру мумкін . Бұл жерде парақ алдында (перед листом) деген тізім қажет болған парақты ерекшелеп көшірме даярлау ,(создать копию) деген төмендегі жолды таңдап ОК батырмасын шерту керек.

Жұмыс парқтарының өзара байланысы.
Excel-де бір кестеге басқа парақтардан немесе басқа кестелерден мәліметтер алып енгізуге болады Екі парақ арасындағы байланыс олардың біреуіне екіншісінің адресі көрсетілген формула енгізу арқылы орындалады. Мысалы : Ұяшыққа”=парақ аталуы :ұяшықтар адресі”формуласын ендіру қажет .Жұмыс парғын жою үшін алдымен оны ерекшелеп контекстік мәзірді шақырамыз да Жою (Удалить) командасын орындаймыз.Бірнеше жұмыс парқтарын жою ушін Ctrl батырмасын басулы күйнде ұстап тұрып алдын ала оларды ерекшелеу керек , сонан соң Жою (Удалить) командасын орындау керек. Excel-де бірнеше терезелермен жұмыс істеу мүмкін . Жұмыс парпғының ақпараты бір ғана экранды алып тұрса бір терезе жеткілікті .Егер оның көлемі ұлғайса онда бірнеше терезе ащуға тура келеді және экранда бір мезгілде файлдың әртурлі аймақтарын көруге мумкіндік бар. Кейбір мысалдарда әр терезеге әр турлі парақтарды орналастырған ыңғайлы. Мысалы Тағы бір қарап шығуға арналған терезені жаңа терезе (окно новые) мәзір командалары арқылы ашайық .Жаңа терезеде қажет парақты таңдап терезе орналастыру (окно расположить) мәзір командасын орындаймыз .Бұл терезеден терезе орналастыру тізіміндегі қатарлар (рядом) деген сөзді белгілесек экран бейнесі бірнеше терезе қатар орналасқан көрініске өтеді.

Файлдар арасындағы байланыс.
Екі файл арасындағы байланыс бір файлға екінші файл ұяшығында мәліметтерге сілтемесі бар байланыс формуласын енгізу арқылы жүргізіледі. Басқа орнынан мәліметтер алатын файл қабылдауыш файл деп аталады да мәліметтер беретін файл жөнелткіш файл деп аталады .Байланыс орталығымен Excel жөнелткіш файлдағы ұяшық мәндерін қабылдауыш файлға көшіріп алады да қабылдауыш файл ұяшықтарындағы мәндер автоматик түрде өзгеріске ұшырайды .Мұнда әр түрлі жұмыс кітабының арасында байланыс орнатылады. Жұмыс прақтарының арасында байланыс орнатылғанда турлі формулалардан және функциялардан пайдалану мумкін.Excel-де ашылған жұмыс кітаптармен байланысты жасау үшін төмендегі әрекеттерді орындау керек.
1. Қажетті болған жұмыс кітаптарын , яғни бастапқы және бағыныңқы болған жұмыс кітаптарын ашыңыз.
2. Бағыныңқы жұмыс кітабында формула ендіріңіз.
3. Сілтемені қою үшін (Окно)мәзірінде бастапқы жұмыс кітапты таңдаңыз.
4. Формулаға қосылатын ұяшықты іздеп тауып оны таңдаңыз.
5. Формуланы ендіруді аяқтаңыз.

Лекция 9
Тақырыбы: Excel жұмыс кітаптарын пайдалану
Жоспар
1.Арнайы ќою кµмегімен байланысты ж±мыс жасау
2.Байланысты жањарту.
3.Бірнеше ж±мыс параќтарында пайдаланылатын формулалар.

Пайдаланылѓан єдебиеттер:
М.Ќ. Байжуманов Л.Ќ. Жапсарбаева “Информатика” Астана-2004
Е.Ќ. Балапанов, Б.Бµрібаев “Информатикадан 30 сабаќ”Алматы –1999

Арнайы ќою кµмегімен байланысты ж±мыс жасау.
Егер басќа ж±мыс кітабынан ±яшыќќа сілтеме ќажет болса, онда кµшіру жєне ќою кµмегіне байланысты жасау м‰мкін. Б±ныњ ‰шін ќажет болѓан ж±мыс кітабын ашыњыз да бастапќы ж±мыс кітабынан ±яшыќты тањдањыз жєне кµшіріњіз.баѓыныњќы ж±мыс кітабын тањдањызда Правка → Специальная вставка командасын тањдањыз. Нєтижеде
Специальная вставка с±хбат терезесі экранѓа шыѓады. Б±л терезеде ќою параметрін аныќтањыз. Яфѓни мєндер, формулалар, форматтар жєне ±яшыќтардыњ басќада атрибуттарын сонымен бірге ќою процесінде математикалыќ амалдардыњ орындалуын аныќтањыз.
Вставить связь батырмасын шертіњієз. Белгілеу орнын кµрсетіњіз де бастапќы ж±мыс кітабымен байланысты ±йымдастыру ‰шін Enter батырмасын басыњыз.

Байланысты жањарту.
Тек ќана бір байланысќа ие болып ж±мыс кітабын ашуда Exсel бастапќы ж±мыс кітабымен байланысты жањарту ќажет немесе ќажет еместігін с±райды. Егер ж±мыс кітабыныњ екеуі де ашылѓан болса, онда µзгерту автоматик тєрізді амалѓа асырылады. Ал, біраќ баѓыныњќы ж±мыс кітабымен, сіз істеп жатќан уаќытта басќа пайдаланушы бастапќы ж±мыс кітабын ашуы м‰мкін. Б±л жаѓдайѓа байланысты жањартуды т±ратын тура кµрсетуіміз м‰мкін. Байланысты жањарту ‰шін тµмендегі єрекеттерді орындау керек.
1. Баѓыныњќы ж±мыс кітабында Правка→ связь командасын тањдањыз.
2. Обнавить батырмасын шертіњіз. М±нда ашылѓан баѓыныњќы ж±мыс кітабында Правка связи командасын орындањыз. Нєтижеде экранѓа связки с±хбат терезесі шыѓады.

Бірнеше ж±мыс параќтарында пайдаланылатын формулалар.
Exсel- де бірнеше ж±мыс параќтарындаѓы бір ±яшыќтан немесе ±яшыќтар блогынан т±ратын диапазондарында сілтемеден пайдалану ќолайлы болып табылады. Мысалы ‰шін тµмендегі 10- шы суретте ж±мысшыныњ аты- жµні жєне жалаќы айлыѓымен “Отдел обслуживание” ж±мыс параѓы бейнеленген. “Производство” жєне “Отдел продаж” ж±мыс парќтары тура осындай хаттаулардан т±рады. ¦яшыќќа 3 µлшемді сілтемеден пайдаланып, бір амалды орындау ‰шін барлыќ ж±мыс параќтарыныњ ќосындысын ж‰ргізуі м‰мкін.
Алдымен ж±мыс параќтары ќатар орналасуы тиіс. Сонан соњ Автосуммадан пайдаланып, формула жасањыз. 3 µлшемді параметрді ќою ‰шін Shift батырмасын басыњызда, ќажет болѓан ж±мыс параќтарын тањдањыз. Сонан соњ сілтемесі бар ±яшыќты тањдањыз да формула жасауды аяќтањыз. Формулада 3 µлшемді сілтемені жасау ‰шін тµмендегі єрекеттерді орындау керек.
1. Байланысты ж±мыс параѓы ±яшышына формула жазыњыз.
2. 3 µлшемді сілтемені ендіру ‰шін 3 µлшемді диапазондаѓы 1–ші бет жарлыѓын шертіњіз.
3. Shift батырмасын басыњыз да, сілтеме жібермеу ќажет болѓан ењ соњѓы параќты тањдањыз.
4. Формуланы ќосу ‰шін ±яшыќ немесе ±яшыќ диапазонын тањдањыз.
5. Формула жасауды аяќтањыз да Enter батырмасын басыњыз.
Егер 3 µлшемді сілтеме µте кµп жасалса, онда 3 µлшемді ±яшыќ атауларын пайдалану м‰мкін. 3 µлшемді диапазон атауларын меншіктеу ‰шін тµмендегі єрекеттер орындалуы керек.
1. Вставка→ Имя→ Присвоит командасын тањдањыз.
2. Имя µрісінде диапазон атауын ендіріњіз.
3. Формума µрісі мазм±нын жойыњыз да “ = ” белгісін ендіріњіз.
4. 3 µлшемді диапазондаѓы 1- ші параќ жарлыѓын шертіњіз.
5. Shift батырмасын басыњыз да сілтеме жіберілуі ќажет болѓан ењ соњѓы параќты тањдањыз.
6. Атау меншіктеуін диапазон немесе ±яшыќты тањдањыз.
7. Атауды меншіктеу ‰шін Добавить батырмасын басыњыз. Сонан соњ с±хбат терезені жабу ‰шін ОК батырмасын шертіњіз.

Лекция 10
Тақырыбы: Excel электрондық кестесін сандық модельге пайдалану.
Жоспар
1. .Электрондық кестені сандық модельде пайдалану
2.Алғашқы мәліметтер
Пайдаланылѓан єдебиеттер:
М.Ќ. Байжуманов Л.Ќ. Жапсарбаева “Информатика” Астана-2004
Е.Ќ. Балапанов, Б.Бµрібаев “Информатикадан 30 сабаќ”Алматы –1999

Электрондық кесте тек қана есептеулерді автоматтандыру функцияларын орындамайды. Ол әртүрлі жағдайларды немесе обьектілерді сандық модельдеуде өте қажетті құрал болып саналады. Обьектілердің математикалық моделін жасау үшін, яғни оларды математикалық түрде сипаттау мақсатында бір сыпыра параметрлерді пайдаланады. Бұл параметрлердің кейбірі белгілі, ал кейбірі формуллалар арқылы есептелінеді. Параметрлердің алғашқы мәндерін бір-бірімен сәйкестендіре отырып өзгертсек, есепте параметрлердің қалай өзгертетінін бақылап отырып,алатын нәтижелерді талдауға ие болады. Электрондық кестелер осындай есептеулерді өте тез қатесіз жүргізіп, санаулы минуттарда көптеген варианттарды қарастырып, солардың ішінен ең тиімдісін таңдап алуға мүмкіндік береді.
Мынадай есепті шығарып көрейік. “А” деген қаланың халқы үшінші мыңжылдық басында қанша болады?
(Әрине бұл есепті шығару үшін “А” қаласының халқы жыл сайын қалай өзгеріп отыратынын, яғни оның өзгеру заңдылығын білу керек.) Бұл заңдылықты уақытқа байланысты өзгеруге тиіс f(t) функциясымен белгілейік. Бірақ бұл функция әзір белгісіз өйткені халықтың өсуі көптеген факторларға байланысты болады. Негізінде жалпы демогарфиялық мәліметтерге сүйеніп, ол функцияның жалпы түрін былайша өрнектеуге болады.
F(t)=a*ebt
Мұндағы а,b-коэфициенттері әрбір мемлекет қала үшін өзіндік мәні бар параметрлер ал е-натуралдық логарифм негізі. Осы формула нақты болмысты жуықтап көрсете алады. Оның үстіне мұндай есептеуде өте үлкен рәлдіктің керей де шамалы, мұндайда халық санын орындаған мыңдық дәлдікпен болжауда жаман емес.
А,b-параметрлерін қалай анықтауға болады?
Мұның идеясы мынада: а мен в белгісіз болғанымен, f(t) функциясның бұрынғы мәндерін статистикалық анықтамалардан алуға болады. T мен f (t) мәндерін білсек, а мен в мәндерін жуық шамамен алуға болады. Яғни белгілі бір мәндерді қойып функцияны есептеуде оның теориялық мәндерімен анықтамадағы мәндеріндегі алшақтың өте үлкен бошлмауы тиіс. Әрбір алшақтың-ол екі санның, яғни f (t) функциясының нақты мәнімен теориялық мән айырмасының модулі.
Ең үлкен алшақтау мән-қателік деп аталады. А мен в мәндерін осы қателік шамасы барынша кіші болатындай етіп алу керек. Сонымен халық санының өзгеру процесінің математикалық моделі мынадай болуы тиіс:
1. Халық санының уақытқа байланысты өзгеруі. F(t)=a*ebt формуласымен өрнектеледі.
2. Тек берілген белгілі (онша үлкен емес) уақыт аралығында (40 жылдай) а=const және b=const болып есептеледі.
3. а мен в мәндері қателік шамасы кіші болатындай етіп таңдалады.
Міне осы ұсыныстарды алдын-ала қабылдап, есепті шығарайық.
Алғашқы мәліметтер: Статистикалық анықтамалықта 1960-1996 жылдар арасындағы (60 ≤ t ≤ 96) халықтың нақты сандары туралы толық мағлұмат бар деп есептейік.
Нәтижелері:
1. а мен в мәндері;
2. “А” қаласының халқының 2000 жылғы саны (t=100). Оған қоса алғашқы мәліметтермен алынатын нәтиженің өзара байланысы тағайындалған деп есептелік те,алдымен қателіктердің ең кіші шамалары үшін а мен в мәндерін анықтап және сол мәндерді пайдаланып f (100) мәнін есептейік. Сонымен математикалық модель қарастырылады.
Электрондық кестені пайдалану программа құруды талап етпейді. Тек электрондық кестеге белгілі бір түрде алғашқы мәндерді және модельге кіретін керек қатынасты жазып, сонан кейін зерттелетін жағдайдың сандық модельдеу процесін бастауға болады, яғни а мен в коэффициенттерінің мәндерін 1-ші формулаға сәйкестендіре есептеп берілген уақыттағы халық санын анықтау керек.

Лекция11

Тақырыбы: Есеп беру кестелерін жасау.

Жоспар
1. Есеп беру кестесін жасау.
2. Есеп беру және диаграммалау шебері.
3. Есеп беру кестесінің аспаптар тақтасы.

Пайдаланатын әдебиеттер.

1. А. Колешников. Exel для “ползователя” г. Киев. 98г.
2. Microsoft office 2000. Д. Ж. Куркер. А.Маркви.
3. Е. Қ. Балапанов. Б. Бөрібаев, А. Даулетбаев.
“ Информатикадан 30 сабақ ”, А.А.98.

4. А. Левин. “ Самоучитель работает на компьютере”.

1. Есеп беру кестелері бұл мәліметтерді аналіз жасау үшін мықты ас пап
болып табылады. “ Отрузка по городам” берілгендер қорында келесі сұрақтарға жауап беру үшін біраз уақыт талап етіледі.
Әрбір айда әрбір код бойынша ханша кітап сатылады?
Әрбір айда 1234567 коды бойынша неше кітап сатылады.
Москва қаласына 1999 жылдың июль айында 1234567 кодынан қанша кітап сатылған?
Санки-Петербург қаласында 1-түрлі көріністегі кітаптар орташа есеппен қаншасы сатылады?
Бұл сұраққа алдымен тізімді сұрыптап алып, содан соң аралық қорытындыны есептеп, бұл сұрақтан жауап табу мүмкін. Тек қана есеп беру кестесі ғана бұл сұрақтарға және т. б. Сұрақтарға жылдам кацап табуна мүмкіндік жасайды.

2. Берілгендер қорының кез-келген ұяшығын таңдап, “ Данные-сводная
таблица ” командасын орындаңыз. Нәтижеде есеп беру кестесі және диаграмма шебері іске қосылады.
1-ші қадам Excel-дің берілгендер қорынан Microsoft Access типіндегі
сыртай қорда немесе алдынан жасалған есеп беру кестесінен қайсы берілгендерде пайдаланылған Excel программасына хабар беріңіз. Сонан соң Далее батырмасын шерту келесі қадамға өткізеді.
2-ші қадамда берілгендер қоры үшін диапазонды анықтаңыз. Егер
диапазон таңдалмаған болса, онда Далее батырмасын шертуден Алдан диапазондыдұрыс таңдап алыңыз.
3-ші қадамда есеп беру кестесін жаңа жұмыс парағына орналастыру
немесе бұрын жасалған есеп беру кестесін пайдалану туралы хабар беру керек. Егер 1-ші вариант таңдалса, онда есеп беру кестесі үшін жоғарғы сол жақ ұяшығы адресін көрсетіңіз. Сонан соң Макет батырмасын басыңыз. Есеп беру кестесі 4 облыстан тұрады. Бұлар: бет номері, баған атаулары (номер страницы, столбец), қатар атаулары (строка) және берілгендер (данные). Бұл облыстардың әрбіреуіне Макет сұқбат терезесіндегі кесте макеті облыстарына сәйкес келеді.
Терезенің оң бөлегінде берілгендер қорындағы әрбір өріс үшін біреуден өріс батырмалары орналасқан. Есеп беру кемтесін жасақтау үшін 4 облысының біреуіне өріс батырмаларын тышқан курсоры көмегімен алып келумегн амалға асырады. Қатар (строка), баған(столбец) және берілгендер(данные) облыстары үшін сәйкес облысты көрсету қажет. Бет(страница) облыстарын толтыру міндетті түрде қажет емес. Салыстырылатын өрістер қатар және баған облыстарында орналастырылады. Бір немесе бірнеше бағавндардағы берілгендер үшін жеке есеп жасау қажет болса, Страница облысындағы сәйкес өрістер батырмаларын алып келіңіз. Бұл облыс есеп беру кестесінде сүзгілеу ретінде пайдаланылады. Берілгендер(Данные) облысындағы информациялар математикалық көріністе өңделеді. Соның үшін оған сандық өріс орналасады. Егер оған сандар санын табу үшін Сет функциясы қолданылса, онда сандық болмаған өрісте болуы мүмкін Данные облысына алып келсеңіз де Своднаятаблица терезесін ашу үшін батырманы 2 рет шертіңіз. Тізімнен қажет болған типті таңдаңыз. Типті таңдап болған соң ОК батырмасын басыңыз. Мұнда Макет терезесі жабылады да, шеңбердің 3-қадамына қайтады.

Лекция12

Тақырыбы: Есеп беру кестесіне қосымша есептеулер жасау.

Жоспар:

1Жеке есеп беру кестесіне қосымша есептеулер жасау
2Есеп беру кестесінде қосымшалар енгізу
3Есеп беру кестесін көркемдеуді түзету.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Р.Манисвияд “Excel 97 для занятых” 97
2. Н.В.Менерова “Информатика практика по технрлогии роботы не компьютере” М.97
3. Microsof office2000 Д.Ж. Курнер А.Моркви
4. Байменов, Б.Бөрібаев “Информатикадан 30 сабақ” А. 98

-1- Мәндер негізінде жеке есеп беру кестесін жасау үшін төмендегі әрекеттерді орындау керек.
1. Есеп беру кестесін көркемдеуді орындаңыз. Бұл жерде кестені бөлу үшін пайдаланылған өріс бет (Страница) өрісінде орналасын.
2. Ұяшықты таңдап, оның үстіне курсорды қойыңыз да, оң жақ батырмасын шертіңіз. Ашылған контекстік мәзірде “Отоброзить страницу” командасын таңдаңыз.
3. Жеке есеп беру кестесінде жасау үшін пайдаланылған өрісті таңдаңыз.
-2- Excelдің есеп беру кестесіндегі “Данные” облысында қосымша есептеулерді амалға асыруға болады. Есеп беру кестесі және диаграмма шеберінің 3-ші қадамында қосымша есептеулер амалға асырылады. (4-сурет)
“Вычесление поля сводной таблицы” сұхбат терезесін кеңейту үшін “Допольнительные вычисление” тізімінде функциянаң бірін таңдаңыз.

Вычисление оводной таблицы

Исходное поля : Цена

Имя:

Операция

Сумма
Кол-во значений
Среднее
Максимум
Минимум
Произведение
Количество чисел

Дополнительные вычисление

Поле от сумма до строка

Поле
Месяц
Город
Код книги Количество
Цена

Есеп беру кестесін жасау үшін төмендегі әрекеттерді орындау керек.
1. Берілгендер қорынан кез-келген ұяшықты таңдаңыз.
2. “Данные-сводная таблица” командасын орындаңыз. Мұнда шебер экранға шығады.
3. Есеп беру кестесі үшін берілгендер қоры типін таңдаңызда, есеп беру кестесі жасалатынын көрсетіңіз. Сонан соң “Далее” батырмасын басыңыз.
4. барлық берілгендер қорының таңдалған тексеріп көріңіз. Егер бұл дұрыс орындалмаған болса, Б.Қ. ұяшығынан қажет диапозонды таңдап, “Далее” батырмасын басыңыз.
5. Есеп беру кестесінен сол келмесе басқа жұмыс парағына орналасуын көрсетіңіз да 1 түрлі атауға ие болған сұхбат терезесіні ашу үшін “Макет” батырмасын ьасыңыз

Лекция13
Тақырыбы: Жеке есеп беру кестесін жасау.

Жоспар:

1. Жеке есеп беру кестесін жасау
2. Есеп беу кестесінде қосымша есептеулер
3. Есеп беру кестесін көркемдеуді түзету

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Р. Менисвияд “Excel 97 для занятых’’ 97
2. Н.В. Менерова “Информатика практика по технологии работы не компьютере” М.97
3. Microsoft office 2000 Д.Ж. Курнер А. Моркви
4. Байменов, Б. Бөрібаев “Информатикадан 30 сабақ” А 98

-1- Мәндер негізінде жеке есеп беру кестесін жасау үшін төмендегі әрекеттерді орындау керек.

1. Есеп беру кестесін көркемдеуді орындаңыз. Бұл жерде кестені бөлу үшін пайдаланылған өріс бет (Страница) өрісінде орналассын.

2. Ұяшықты таңдап, оның үстіне курсорды қойыңыз да, оң жақ батырмасын шертіңіз. Ашылған контекстік мәзірде “Отоброзить страницу” командасын таңдаңыз.

3. Жеке есеп беру кестесін жасау үшін пайдаланылған өрісті таңдаңыз.

-2- Excelдің есеп беру кестесіндегі “Данные” облысында қосымша есептеулерді амалға асыруға болады. Есеп беру кестесі және диаграмма шеберінің 3-ші қадамында қосымша есептеулер амалға асырылады. (4-сурет)

“Вычисление поля сводной таблицы” сұхбат үшн “Допольнительные вычисление” тізімінде функцияның бірін таңдаңыз.

Есеп беру кестесін жасау үшін төмендегі әрекеттерді орындау
керек.
1. Берілгендер қорынан кез-келген ұяшықты таңдаңыз.
2. “Данные-сводная таблица” командасын орындпңыз. Мұнда шебер экранға шығады.
3. Есеп беру кестесі үшін берілгендер қоры типін таңдаңызда, есеп беру кестесі жасалатынын көрсетіңіз. Сонан соң “Далее” батырмасын басыңыз.
4. Барлық берілгендер қорының таңдалғанын тексеріп көріңіз.
Егер бұл дұрыс орындалмаған болса, Б.Қ. ұяшығынан қажет диапозонды таңдап, “Далее” батырмасын басыңыз.
5. Есеп беру кестесінен сол келмесе басқа жұмыс парағына орналасуын көрсетіңіз де 1 түлі атауға ие болған сұхбат терезені ашу үшін “Макет” батырмасын басыңыз.
6. Өріс батырмасынан кесте макеті облысына алып барыңыз.
Мұнда сіз ең болмағанда бір өрісті қатар (Строка), баған (Столбец) және берілгендер (Данные) облысына алып барыңыз.
Бет (Страница) өрісін міндетті түрде толтыру қажет емес.
7. Берілгендер өрісін өңдеу әдісін өзгерту үшін, өріс батырмасын 2 рет шертіңіз. Экранға В.П.С.Т – терезесі шығады. Операция өрісінде әдістерді өңдеуді таңдаңыз. Қосымша есептеу үшін “Дополнительно ” батырмасын шертіңіз. Сонан соң егер қажет болса, өріс және элеметті таңдаңыз. “ Макет” сұқбат терезесіне қайту үшін OK батырмасын және 1 рет шертіңіз.
8. Кестені орналастыру үшін ұяшықты таңданыз.
9. Сұқбат терезесін ашыңыз. Кестеге атау ендіріңіз немесе сол атаудың өзін қалдырып, OK батырмасын шертіңіз.
10. Кесте параметрлерін көрсетіп, шеберді және есеп беру кестесін жасауды жабу үшін “ Готово” батырмаларын шертіңіз.

-3- Кейбір жағдайларда берілгендер қорын түрлі тәсілдермен өңдеуді жүргізу қажеттілігі туады. Бұның үшін сол есеп беру кестесін көркемдеуді түзеткен жөн. Макеттің Строка, Столбец және Страница облыстарында орналасқан өріс батырмалары сәйкес орындалады да және кестеде табылады. Оларды басқа облыстарға алып бару есеп беру кестесін жаңалайды. Есеп беру кестесінен өрістерді жою үшін өріс батырмаларын, облыс аймағынан шығарып тастаңыз. Есеп беру кестесіне өрістерді қосу үшін “ Данные – Сводная таблица” командасын орындаңыз да немесе аспаптар тақтасында есеп беру кестесі шеберін шертіңіз де кестенің бір өріс ұяшығын таңдаңыз.
Өріс батырмаларын 1 орын алып, бір орынан басқа орынға қойыңыз немесе жойыңыз да, Макетр терезесін жабыңыз. Сонан соң есеп беру кестесіне қайту үшін “ Готово” батырмасын басыңыз. Есеп беру кестесін көркемдеуді түзету үшін жалпы алғанда төмендегі әрекеттерді орындау керек.
1. Бір облыстан басқа облысқа батырмаларды көшіру амалымен есеп беру кестесін қайта дайындаңыз.
2. Өрісті жою үшін өріс батырмасын кесте аймағынан шығарып тастаңыз.
3. Өрісті қосу үшін есеп беру кестесінің өрісін таңдаңыз да жұмыс кітабында шеберді ашу үшін ” Данные- Сводная таблица” командасын орындаңыз. Макет сұқбат терезесін ашыңыз да өрісті қосыңыз. Терезені жауып “Готово” батырмасын шертіңіз. Ендеше есеп беру кестесін жаңалауға тоқталайық.
Есеп беру кестесі оны жасау үшін пайдаланған берілгендер қорымен динамикалық байланыста болады. Егер берілгендер қорының мәні өзгеретін болса,” Данные-Обновить Данные” командасын таңдаңыз немесе “Обновить- Данные” батырмасын басыңыз. Бұл жерде Excel барлық түзетулерді бейнелеп, есеп беру кестесімен жаңалайды. Ал, барлық берілгендер қорына қатар немесе баған қосыоған болса, Бұл тәсіл жұмыс орындамайды. Мұнда диограмма және есеп беру шеберіне қайту қажет әне кестеге қосылатын жазуларды жаңа диопозонын көрсету қажет. Диопозонды жаңалау үшін “Данные- Сводная таблица” командасын орындап, Мастер пунктін таңдаңыз. Есеп беру кестесінің шебері 3-ші қадамға ашылады. Назад батырмасын басып, 2-ші қадамға қайтыңыз да берілгендер қоран таңдаңыз немесе таңдауды кеңейту үшін Shift батырмасын басыңыз да жаңаланған есеп беру кестесіне қайту үшін “Готово” батырмасын шертіңіз.

Лекция 14
Тақырыбы: Excel жұмыс кітаптарымен жұмыс.
Жоспар:
1.Арнайы ќою кµмегімен байланысты ж±мыс жасау
2.Байланысты жањарту.
3.Бірнеше ж±мыс параќтарында пайдаланылатын формулалар.

Пайдаланылѓан єдебиеттер:
М.Ќ. Байжуманов Л.Ќ. Жапсарбаева “Информатика” Астана-2004
Е.Ќ. Балапанов, Б.Бµрібаев “Информатикадан 30 сабаќ”Алматы –1999

Арнайы ќою кµмегімен байланысты ж±мыс жасау.
Егер басќа ж±мыс кітабынан ±яшыќќа сілтеме ќажет болса, онда кµшіру жєне ќою кµмегіне байланысты жасау м‰мкін. Б±ныњ ‰шін ќажет болѓан ж±мыс кітабын ашыњыз да бастапќы ж±мыс кітабынан ±яшыќты тањдањыз жєне кµшіріњіз.баѓыныњќы ж±мыс кітабын тањдањызда Правка → Специальная вставка командасын тањдањыз. Нєтижеде
Специальная вставка с±хбат терезесі экранѓа шыѓады. Б±л терезеде ќою параметрін аныќтањыз. Яфѓни мєндер, формулалар, форматтар жєне ±яшыќтардыњ басќада атрибуттарын сонымен бірге ќою процесінде математикалыќ амалдардыњ орындалуын аныќтањыз.
Вставить связь батырмасын шертіњієз. Белгілеу орнын кµрсетіњіз де бастапќы ж±мыс кітабымен байланысты ±йымдастыру ‰шін Enter батырмасын басыњыз.

Байланысты жањарту.
Тек ќана бір байланысќа ие болып ж±мыс кітабын ашуда Exсel бастапќы ж±мыс кітабымен байланысты жањарту ќажет немесе ќажет еместігін с±райды. Егер ж±мыс кітабыныњ екеуі де ашылѓан болса, онда µзгерту автоматик тєрізді амалѓа асырылады. Ал, біраќ баѓыныњќы ж±мыс кітабымен, сіз істеп жатќан уаќытта басќа пайдаланушы бастапќы ж±мыс кітабын ашуы м‰мкін. Б±л жаѓдайѓа байланысты жањартуды т±ратын тура кµрсетуіміз м‰мкін. Байланысты жањарту ‰шін тµмендегі єрекеттерді орындау керек.
3. Баѓыныњќы ж±мыс кітабында Правка→ связь командасын тањдањыз.
4. Обнавить батырмасын шертіњіз. М±нда ашылѓан баѓыныњќы ж±мыс кітабында Правка связи командасын орындањыз. Нєтижеде экранѓа связки с±хбат терезесі шыѓады.

Бірнеше ж±мыс параќтарында пайдаланылатын формулалар.
Exсel- де бірнеше ж±мыс параќтарындаѓы бір ±яшыќтан немесе ±яшыќтар блогынан т±ратын диапазондарында сілтемеден пайдалану ќолайлы болып табылады. Мысалы ‰шін тµмендегі 10- шы суретте ж±мысшыныњ аты- жµні жєне жалаќы айлыѓымен “Отдел обслуживание” ж±мыс параѓы бейнеленген. “Производство” жєне “Отдел продаж” ж±мыс парќтары тура осындай хаттаулардан т±рады. ¦яшыќќа 3 µлшемді сілтемеден пайдаланып, бір амалды орындау ‰шін барлыќ ж±мыс параќтарыныњ ќосындысын ж‰ргізуі м‰мкін.
Алдымен ж±мыс параќтары ќатар орналасуы тиіс. Сонан соњ Автосуммадан пайдаланып, формула жасањыз. 3 µлшемді параметрді ќою ‰шін Shift батырмасын басыњызда, ќажет болѓан ж±мыс параќтарын тањдањыз. Сонан соњ сілтемесі бар ±яшыќты тањдањыз да формула жасауды аяќтањыз. Формулада 3 µлшемді сілтемені жасау ‰шін тµмендегі єрекеттерді орындау керек.
6. Байланысты ж±мыс параѓы ±яшышына формула жазыњыз.
7. 3 µлшемді сілтемені ендіру ‰шін 3 µлшемді диапазондаѓы 1–ші бет жарлыѓын шертіњіз.
8. Shift батырмасын басыњыз да, сілтеме жібермеу ќажет болѓан ењ соњѓы параќты тањдањыз.
9. Формуланы ќосу ‰шін ±яшыќ немесе ±яшыќ диапазонын тањдањыз.
10. Формула жасауды аяќтањыз да Enter батырмасын басыњыз.
Егер 3 µлшемді сілтеме µте кµп жасалса, онда 3 µлшемді ±яшыќ атауларын пайдалану м‰мкін. 3 µлшемді диапазон атауларын меншіктеу ‰шін тµмендегі єрекеттер орындалуы керек.
8. Вставка→ Имя→ Присвоит командасын тањдањыз.
9. Имя µрісінде диапазон атауын ендіріњіз.
10. Формума µрісі мазм±нын жойыњыз да “ = ” белгісін ендіріњіз.
11. 3 µлшемді диапазондаѓы 1- ші параќ жарлыѓын шертіњіз.
12. Shift батырмасын басыњыз да сілтеме жіберілуі ќажет болѓан ењ соњѓы параќты тањдањыз.
13. Атау меншіктеуін диапазон немесе ±яшыќты тањдањыз.
14. Атауды меншіктеу ‰шін Добавить батырмасын басыњыз. Сонан соњ с±хбат терезені жабу ‰шін ОК батырмасын шертіњіз.

Лекция15
Таќырыбы: Excel-де диаграммалар тұрғызу.
Жоспар
4. Excel-діњ графикалыќ м‰мкіндіктері.
5. Диаграммалар жасау.
6. Диаграмманы форматтау жєне т‰зету.

Пайдаланылѓан єдебиеттер:
М.Ќ. Байжуманов Л.Ќ. Жапсарбаева “Информатика” Астана-2004
Е.Ќ. Балапанов, Б.Бµрібаев “Информатикадан 30 сабаќ”Алматы –1999

Диаграмма б±л мєліметтерді графикалыќ т‰рде кескіндеудіњ ыњѓалы т‰рі. Диграммалар сандыќ шамаларды ±яшыќта ‰њіліп ќараѓаннан гµрі, салыстырмалы т‰рде баѓалау м‰мкіндігін береді. Олар бір ±яшыќта т±рѓан ќатені де тез кµрсете алады. Excel-де 14 т‰рлі екі жєне ‰ш µлшемді диаграмма т‰рлері бар.
Диаграмма жасау тµмендегі ќадамдардан т±рады:
1ші ќадам м±нда Excel диаграмма шеберініњ “5-тен 1ші ќадам”деген с±хбат терезесін экранѓа шыѓарады. Осы терезе арќылы диаграмма болып т±рѓызылатын мєліметтер орналасќан ±яшыќтар ерекшеленеді. Егер ерекшеленген блокты терезе жауып т±рса, оны белгілі тєсіл бойынша басќа орынѓа жылжытамыз. Сонымен ендірілген диаграмманыњ мµлшерін µзгерте отырып, оны ойдаѓыдай т‰зетуге келеді. Диаграмма мµлшерін µзгерту ‰шін оны форматтау керек. Яѓни диграмма бойынша тышќанды бір рет шерту керек, м±нда диаграмма жаќтауларыныњ б±рыштарында жєне оныњ сызыќтарыныњ ортасында белгілеу маркері пайда болады. Тышќан курсорын пайдаланып, диаграмманыњ оњ жаќ шетін кµрсетілген баѓанаѓа дейін жылжытайыќ. Ол ‰шін тышќан курсорын оњ жаќтауыныњ ортасындаѓы маркерге жеткізсек тышќан сілтемесі екі жаќќа баѓытталѓан тіл сызыќќа айналады. Оны кµрсетілген баѓанѓа дейін созамыз. Диаграмма жаќтауыныњ ортасындаѓы маркерді жылжыту, оныњ ±зындыѓы мен енін µзгертуге м‰мкіндік береді. Ал оныњ б±рыштарындаѓы маркерді жылжыту диаграмма ±зындыѓы мен енін µзгертуге м‰мкіндік береді.

Диаграмманы т‰зету.
Диаграмманы т‰зетіп, толыќтыру ‰шін, оны екі рет шерту арќылы тањдау керек. Диаграмма оныњ элементтері деген бірнеше бµліктерден т±рады. Олар:
Диаграмма т±рѓызу аймаѓы.
Диаграмма µз аймаѓы.
Т‰сініктеме Мєлімет (легенда)
Таќырып
Мєліметтер белгілеулері.
Мєліметтер
Белгілі бір элементті т‰зету, толыќтыру ‰шін, оны тањдау ќажет. Тањдауды тышќан тиегімен немесе курсорды басќару батырмалары кµмегімен ж‰зеге асырамыз. Ерекшеленген элемент кішкене ќара квадраттармен ќоршаланып т±рады. Сонан соњ тышќан тиегініњ оњ жаќ батырмасын басу арќылы єрбір ерекшеленген элементтердіњ жеке µзініњ контекстік тєуелді мєзірі экранѓа шыѓады. Сол мєзір кµмегімен диаграмманы т‰зетіп, толыќтырамыз.

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі

“Сырдария” университеті

“Физика – математика” факультеті
“Информатика” кафедрасы

“ЭЕМ-дегі практикум” пәні бойынша

050111 Информатика мамандықтарының студенттері үшін

ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАРЫНЫҢ ЖОСПАРЫ

Жетісай-2005 ж

Практикалық сабақтардың жоспары

рс

Лекциялық тақырыбы, мазмұны.
Сағат
саны
1-семестр (30-сабақ)
1-кредит
1
№1 Сабақ
Алгоритм және оның қасиеттері.
Дискреттілік, Анықтылық, Нәтижелілік, Жалпылық
Алгоритмнің жазылу тәсілдері.
1
2
№2 Сабақ
Сөзбен жазылу тәсілі, Алгоритмдік тіл, Графикалық жазылу тәсілі, Программалау тілі. Сызықтық алгоритм. Шамалармен жұмыс істеу алгортимдері.
1
3
№3 Сабақ
Тармақталу, Таңдау командалары.
Тармақталу командасының толық және қысқа формалары, олардың жұмыс істеу принциптері.
1
4
№4 Сабақ
Жай шарттар. Құрама шарттар. Таңдау командасының жұмыс істеу принципі. Қайталану командасы.“Әзір”, “Дейін”, “Үшін” қайталану командалары. Цикл ішінде цикл.
1
5
№5 Сабақ
Көмекші алгоритмдер.
Көмекші алгоритмдердің қызметі. Көмекші алгоритмді шақыру
1
6
№6 Сабақ Нақты параметрлер. Формальды параметрлер. Көмекші функция.
1
7
№7 Сабақ
Таблицалық шамалармен жұмыс істеу
алгоритмдері.
Сызықты таблица. Тіктөртбұрышты таблица.

8
№8 Сабақ
Таблицалық шаманы сипаттау. Таблицалық шаманың индексі.
1
9
№9 Сабақ
Жолдық шамалармен жұмыс істеу алгоритмдері.
Жолдық шама. Жолдың ұзындығы.
1
10
№10 Сабақ
Жолдарды біріктіру амалы. Қиып алу амалы. Бос жол.
1

2-кредит
11
№11 Сабақ
Программалау туралы түсінік.
Программалау тілдері.
1
12
№12 Сабақ
Трансляторлар: компиляторлар+интерпретаторлар.
1
13
№13 Сабақ
Qbasic редакторы.
Редакторды қосу. Мәзірмен, файлдармен жұмыс. Qbasic-ті баптау.
1
14
№14 Сабақ
Qbasic-тің анықтамалық жүйесі. Алфабит. Айнымалылар, оларды сипаттау.
1
15
№15 Сабақ
Тұрақтылар.
Сандарды жазу.
1
16
№16 Сабақ
Стандартты функциялар.
Арифметикалық өрнек.
1
17
№17 Сабақ
Енгізу-шығару операторлары.
Түсініктеме. Меншіктеу командасы. Print операторы.
1
18
№18 Сабақ Input, Read, Data, Restore операторлары.
1
19
№19 Сабақ
Қарапайым графика.
Print Using операторы.
Экран режимін орнату.
1
20
№20 Сабақ
Экранды тазалау.
Locate операторы.
1

3-кредит
21
№21 Сабақ
Курсордың ағымдық координатын анықтау. Түстерді орнату.
1
22
№22 Сабақ
Шартты операторлар.
Тармақталу командасының толық және қысқа формалары.
1
23
№23 Сабақ
Бірінің ішіне бірі орналасқан тармақталу командалары. Шарттар.
1
24
№24 Сабақ
Таңдау командасы.
Шартсыз өту операторы.
1
25
№25 Сабақ
Цикл операторы.
“Әзір”, “Дейін” циклдерінің жазылу түрлері және жұмыс істеу принциптері.
1
26
№26 Сабақ
“Үшін” циклі. Цикл орындалмайтын жағдайлар. Қос цикл.
1
27
№27 Сабақ
Цикл ішінде цикл.
FOR, NEXT операторлары.
1
28
№28 Сабақ
Цикл ішінде цикл.
Қос цикл.
1
29
№29 Сабақ
Бір өлшемді массив.
Массив ұғымы. Массивті сипаттау. Массив элементтерін жадыға ендіру, экранға шығару.
1
30
№30 Сабақ
Массивтің ең кіші және ең үлкен элементтерін табу.
1

4-кредит 2-семестр (45-сабақ)
1.
№1 Сабақ
WINDOWS туралы жалпы мағлұмат.
WINDOWS-жүйесінің негізгі функциялары.
WINDOWS-жүйесінің негізгі ұғымдары
1
2.
№2 Сабақ
WINDOWS-жүйесінің негізгі технологиялық принциптері.
Шартты белгілер, жарлықтар, бумалар.
1
3
№3 Сабақ
Жұмыс істейтін әрбір адамға арналған интерфейс.
1
4
№4 Сабақ
WINDOWS-ті іске қосу.
Программа диспетчері
1
5
№5 Сабақ
WINDOWS- жүйесімен жұмысты аяқтау.
1
6
№ 6 Сабақ
WINDOWS-тың файлдарымен қаптамалары.
Қаптама терезелерінің құрылымы.
1
7
№7 Сабақ
Файлдық жүйемен жұмыс істеу.
1
8
№8 Сабақ
WINDOWS- қолданбаларымен құрылғыларын орнату.
1
9
№9 Сабақ
Бас менюдің құрылымы.
1
10
№10 Сабақ
MS Word редакторы туралы негізгі мағлұмат.
MS Word редакторын тағайындау. Іске қосу және онымен жұмыс істеуді аяқтау.
1
11
№11 Сабақ MS Word редакторында құжаттарды дайындау және оларды сақтау.

1
12
№12 Сабақ
1.Кестелерді даярлау.
1
13
№13Сабақ
1.MS Word процессорында көмегімен мәтіндік
құжаттарды даярлау.
1
14
№14Сабақ
1.Мәтінді форматтау.
1
15
№15Сабақ
1.Формулалар редакторы.
1

5-6-кредит 3-семестр (15 сабақ)

1
№1 Сабақ
Excelде тексттерді енгізу және түзету.
Сандарды және текстерді енгізу.
1
2
№2 Сабақ
Сандармен жұмыс.
1
3
№3 Сабақ
Формуланы жасау.
Форматтаудың басқада параметрлері.
1
4
№4 Сабақ
Берілгендер формуласын пайдалану.
1
5
№5 Сабақ
Excelдің графикалық мүмкіндіктері.
1
6
№6 Сабақ
Диаграмма қадамдары
1
7
№7 Сабақ
Диаграммалар жасау.
Диаграмманы форматтау және түзету.
1
8
№8 Сабақ
Excel программасы көмегімен берілгендер қорын басқару.Мәліметтерді сұрыптау.
1
9
№9 Сабақ
Мәліметтер базасының негізгі ұғымдары сүзгілеу.
Автосүзгіні пайдалану.
1
10
№10 Сабақ
Excelде берілгендер қорының анализі.Берілгендер формалары , жазуларды қосу және жою. Жазуларды іздеу.
1

11
№11 Сабақ
Кестелі процессор Excel.
Microsoft Excel туралы жалпы мағлуматтар.

1
12
№12 Сабақ
Excel программасын іске қосу.
1
13
№13 Сабақ
Excel терезесі же мәзірімен жұмыс атқару.
1
14
№14 Сабақ
Жұмыс парағымен және кітаппен жұмыс істеу.
Кестені блоктарды же бағаналарды ерекшелеу.
1
15
№15 Сабақ
Ұяшықтармен жұмыс істеу.
1

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

“Сырдария” университеті

“Физика – математика” факультеті

“Информатика” кафедрасы

“ЭЕМ-дегі практикум” пәні бойынша

050111 Информатика мамандықтарының студенттері үшін

Студенттің өзіндік жұмысының жоспары.
(СӨЖ)

Жетісай-2005 ж

10.СӨЖ -ТАҚЫРЫПТАРЫ
I-кредит
№
СӨЖ-Тақырыптары мазмұны

Әдебиеттер
І-кредит 1-семестр 45 сабақ
1.
Тапсырма-1
Тармақталу
1,2
2.
Тапсырма-2
Таңдау командалары.
1,2
3.
Тапсырма-3
Қайталану
1,2
4.
Тапсырма-4
Көмекші алгоритмдер.
1,2
5.
Тапсырма-5
Нақты параметрлер
1,2
6.
Тапсырма-6
Функциялардың мәнін есептейтін алгоритмдер
1,2
7.
Тапсырма-7
Таблицалық шамалармен жұмыс істеу алгоритмдері.
1,2
8.
Тапсырма-8
Сызықты таблица
1,2
9.
Тапсырма-9
Сызықтық таблицаны сипаттау
1,2
10.
Тапсырма-10
Жолдық шамалармен жұмыс істеу алгоритмдері
1,2
11.
Тапсырма-11
Жолдыќ шама.
1,2
12.
Тапсырма-12
Жолдыњ ±зындыѓы
1,2
13.
Тапсырма-13
Программалау туралы түсінік.
1,2
14.
Тапсырма-14
Программалау тілдері Компиляторлар
1,2
15.
Тапсырма-15
Qbasic редакторы.
1,2

2-кредит
1.
Тапсырма-16
Редакторды ќосу. Альфавит, Т±раќтылар.
1,2
2.
Тапсырма-17
Стандартты функциялар
1,2
3
Тапсырма-18
Енгізу-шығару операторлары.
1,2
4
Тапсырма-19
Input, Read, Data, Restore операторлары
1,2
5
Тапсырма-20
Қарапайым графика
1,2
6
Тапсырма-21 Locate операторы
.
1,2
7
Тапсырма-22
Шартты операторлар
1,2
8
Тапсырма-23
Шарттар.
1,2
9
Тапсырма-24
Таңдау командасы.
1,2
10
Тапсырма-25
Шартсыз өту операторы
1,2
11
Тапсырма-26икл операторы
1,2
12
Тапсырма-27
Цикл ішіндегі цикл.

1,2
13
Тапсырма-28
“Әзір” циклінің жазылу түрі
1,2
14
Тапсырма-29
Цикл операторы. “Дейін” циклдерінің жазылу түрлері және жұмыс істеу принциптері.
1,2
15
Тапсырма-30
Бір өлшемді массив. Массив ұғымы.
1,2

3-кредит

1.
Тапсырма-31Массивті сипаттау.

1,2
2.
Тапсырма-32Матрица.
1,2
3
Тапсырма-33Матрицаларды қосу
1,2
4
Тапсырма-34Матрицаларға арифметикалық амалдар қолдану
1,2
5
Тапсырма-35
Динамикалық массив.
1,2
6
Тапсырма-36
Көмекші программа Функция.
1,2
7
Тапсырма-37
Функциядан шығу. Функцияны шағын түрде жазу.
1,2
8
Тапсырма-38
Көмекші программа. Процедура. Бейсиктің стандартты функциялары және процедуралары.
1,2
9
Тапсырма-39Бейсиктің стандартты функциялары және процедуралары
1,2
10
Тапсырма-40Функция параметрлері.
1,2
11
Тапсырма-41
Жолдық шама.
1,2
12
Тапсырма-42Mid$, Left$, Right$ функциялары
1,2
13
Тапсырма-43 Val, Str$, Instr функциялары
1,2
14
Тапсырма-44
1,2
15
Тапсырма-45
Графикамен жұмыс. Күрделі фигураларды салу. (Draw операторы). Спрайттармен жұмыс.
1,2
4- кредит 2-семестр 15 сабақ
1.
Тапсырма-1
WINDOWS-туралы жалпы мағлұмат
1,2
2.
Тапсырма-2
Шартты белгілер, жарлықтар, бумалар.
1,2
3
Тапсырма-3
Жұмыс істейтін әрбір адамға арналған интерфейс.
1,2
4
Тапсырма-4
WINDOWS-ті іске қосу.
1,2
5
Тапсырма-5
Программа диспетчері WINDOWS- жүйесімен жұмысты аяқтау.
1,2
6
Тапсырма-6
WINDOWS- ОЖ баптау
1,2
7
Тапсырма-7
WINDOWS-тың файлдарымен қаптамалары.
1,2
8
Тапсырма-8
Қаптама терезелерінің құрылымы.
1,2
9
Тапсырма-9
Аспаптар панелі
1,2
10
Тапсырма-10
Файлдық жүйемен жұмыс істеу.
1,2
11
Тапсырма-11
WINDOWS- қолданбалары мен құрылғыларын орнату.
1,2
12
Тапсырма-12
Бас менюдің құрылымы.
1,2
13
Тапсырма-13
MS Word редакторы туралы негізгі мағлұмат.
1,2
14
Тапсырма-14
MS Word редакторын тағайындау. Іске қосу және онымен жұмыс істеуді аяқтау.
1,2
15
Тапсырма-15
MS Word экранымен танысу.
1,2
5-6-кредит 3-семестр 30 сабақ
1.
Тапсырма-1
Жұмыс парағымен және кітаппен жұмыс істеу.
1,2
2.
Тапсырма-2
Кестені блоктарды же бағаналарды ерекшелеу.

3
Тапсырма-3
Ұяшықтармен жұмыс істеу.

4
Тапсырма-4
Excelде тексттерді енгізу және түзету.
1,2
5
Тапсырма-5
Сандарды және текстерді енгізу.

6
Тапсырма-6
Формуланы жасау.

7
Тапсырма-7
Форматтаудың басқада параметрлері.

8
Тапсырма-8
Excelдің графикалық мүмкіндіктері.
1,2
9
Тапсырма-9
Диаграммалар жасау.

10
Тапсырма-10
Диаграмманы форматтау және түзету.

11
Тапсырма-11
Excel программасы көмегімен берілгендер қорын басқару.
1,2
12
Тапсырма-12
Мәліметтерді сұрыптау және мәліметтер базасының негізгі ұғымдары сүзгілеу.

13
Тапсырма-13
Автосүзгіні пайдалану.

14
Тапсырма-14
Excelде берілгендер қорының анализі.
1,2
15
Тапсырма-15
Берілгендер формалары , жазуларды қосу және жою.

16
Тапсырма-16
Жазуларды іздеу.

17
Тапсырма-17
Excel электрондық кестесін сандық модельге пайдалану.
1,2
18
Тапсырма-18
Алғашқы мәліметтер
1,2
19
Тапсырма-19
Электрондық кестені сандық модельде пайдалану.
1,2
20
Тапсырма-20
Файл. Файлдың аты.
1,2
21
Тапсырма-21
Файлдық жүйемен жұмыс.
1,2
22
Тапсырма-22
Жанама меню.
1,2
23
Тапсырма-23
Салыстырмалы адрес.
1,2
24
Тапсырма-24
Абсолютті адрес.
1,2
25
Тапсырма-25
Аралас адрес.
1,2
26
Тапсырма-26
Кесте ұяшығы
1,2
27
Тапсырма-27
Excel де функцияның жазылуы.
1,2
28
Тапсырма-28
Функция шебері.
1,2
29
Тапсырма-29
Excel жұмыс кітабы.
1,2
30
Тапсырма-30
Excel де мәліметтер базасын құру.
1,2

Қазақстан Республикасы
Білім және Ғылым Министрлігі
“Сырдария” университеті

“Физика – математика” факультеті

“Информатика” кафедрасы

“ЭЕМ-дегі практикум” пәні бойынша

010540,050111 Информатика мамандықтарының студенттері үшін

ОҚЫТУШЫНЫҢ БАСШЫЛЫҒЫМЕН СТУДЕНТТЕРДІҢ
ӨЗІНДІК ЖҰМЫС ЖОСПАРЫ
(ОБСӨЖ)

Жетісай-2005 ж

11.ОБСӨЖ – ЖОСПАРЫ

№
ОБСӨЖ-Тақырыптары

Бақылау түрі
І-Кредит 1-семестр 45 сабақ
1
№1 Сабақ
1.Программалау туралы түсінік. Программалау тілдері.
Сұрақ-жауап
2
№2 Сабақ
Тронсляторлар конпиляторлар интер
претаторлар.
Сұрақ-жауап
3
№3 Сабақ
1.Q Basic интерпреттаторы. Q Basic редакторы.
Сұрақ-жауап
4
№4 Сабақ “Дейін” қайталану командасы
Сұрақ-жауап
5
№5 Сабақ
1.Тармақталу командасы.
Сұрақ-жауап
6
№6 Сабақ
.” Қайталану командасы.
Сұрақ-жауап
7
.№7 Сабақ
“Дейін” қайталану командасы.
Сұрақ-жауап
8
№8 Сабақ
“Үшін” қайталану командасы.
Сұрақ-жауап
9
№9 Сабақ
“Әзірше” қайталану командасы
Сұрақ-жауап
10
№10 Сабақ
1.Көмекші алгоритм функциясы.
Сұрақ-жауап
11
№11 Сабақ
Наќты параметрлер.
Сұрақ-жауап
12
№12 Сабақ
Көмекші алгоритмдер.
Сұрақ-жауап
13
№13 Сабақ
1.Таблицалық шамалармен жұмыс істеу
алгоритмдері.
Сұрақ-жауап
14
№14 Сабақ
1.Сызыќты таблица
Сұрақ-жауап
15
№15Сабақ
1.Жолдық шамалармен жұмыс істеу алгоритмдері
Сұрақ-жауап
2-кредит
1
№16Сабақ
1.Жолдыњ ±зындыѓы
Сұрақ-жауап
2
№17 Сабақ
1.Жолдыќ шама.
Сұрақ-жауап
3
№18 Сабақ
1.Программалау туралы түсінік
Сұрақ-жауап
4
№19Сабақ
Программалау тілдері.
Сұрақ-жауап
5
№20Сабақ
Компиляторлар
Сұрақ-жауап
6
№21 Сабақ
1.Qbasic редакторы.
Сұрақ-жауап
7
№22Сабақ Редакторды ќосу.
Сұрақ-жауап
8
№23 Сабақ
1.Альфавит. Т±раќтылар
Сұрақ-жауап
9
№24 Сабақ Стандартты функциялар
Сұрақ-жауап
10
№25 Сабақ
1.Енгізу, шығару операторы.
Сұрақ-жауап
11
№26Сабақ
1.Input, Read операторлары
Сұрақ-жауап
12
№27Сабақ
1.Data, Restore операторлары
Сұрақ-жауап
13
№28Сабақ
1.Қарапайым графика. Экранды тазалау
Сұрақ-жауап
14
№29Сабақ
1.Locate операторы
Сұрақ-жауап
15
№30 Сабақ
1.Шартты операторлар. .
Сұрақ-жауап
3-кредит
1
№31 Сабақ Шарттар.
Сұрақ-жауап
2
№32 Сабақ
1.Таңдау командасы
Сұрақ-жауап

Шартсыз өту операторы
Сұрақ-жауап
3
№33 Сабақ
1.Цикл операторлары.
Сұрақ-жауап
4
№34 Сабақ Цикл ішінде цикл
Сұрақ-жауап
5
№35Сабақ
1.Цикл операторы.
Сұрақ-жауап
6
№36 Сабақ
1.“Әзір”, циклдерінің жазылу түрлері және жұмыс істеу принциптері.
Сұрақ-жауап
7
№37 Сабақ 1.“ Дейін”циклдерінің жазылу түрлері және жұмыс істеу принциптері.
Сұрақ-жауап
8
№38Сабақ Массив ұғымы
Сұрақ-жауап
9
№39 Сабақ
1.Бір өлшемді массив. Массивті сипаттау.
Сұрақ-жауап
10
№40Сабақ
1.Матрица.
Сұрақ-жауап
11
№41Сабақ
1.Матрицаларды қосу
Сұрақ-жауап
12
№42 Сабақ.Матрицаларға арифметикалық амалдар қолдану.
Сұрақ-жауап
13
№43 Сабақ Динамикалық массив
Сұрақ-жауап
14
№44 Сабақ
1.Көмекші программа.
Сұрақ-жауап
15
№45 Сабақ Функциядан шығу.
.
Сұрақ-жауап

4-кредит 2-семестр 15 сабақ
1
№1 Сабақ
1.WINDOWS-жүйесінің негізгі технологиялық принциптері.
Сұрақ-жауап
2
№2Сабақ
1.Шартты белгілер, жарлықтар, бумалар.
Сұрақ-жауап
3
№3Сабақ
1.Жұмыс істейтін әрбір адамға арналған
интерфейс.
Сұрақ-жауап
4
№4Сабақ
1.WINDOWS-ті іске қосу.
Сұрақ-жауап
5
№5 Сабақ
1.Программа диспетчері.
Сұрақ-жауап
6
№6 Сабақ
1. WINDOWS- жүйесімен жұмысты аяқтау.
Сұрақ-жауап
7
№7 Сабақ
1.WINDOWS-тың файлдарымен қаптамалары.
Сұрақ-жауап
8
№8 Сабақ
1.Қаптама терезелерінің құрылымы.
Сұрақ-жауап
9
№9 Сабақ
1.Файлдық жүйемен жұмыс істеу.
Сұрақ-жауап
10
№10 Сабақ
1.WINDOWS- қолданбалары мен құрылғыларын орнату.
Сұрақ-жауап
11
№11 Сабақ
1.Бас менюдің құрылымы.
Сұрақ-жауап
12
№12 Сабақ
1.MS Word редакторы туралы негізгі мағлұмат.
Сұрақ-жауап
13
№13 Сабақ
1.MS Word редакторын тағайындау іске қосу және
онымен жұмыс істеуді аяқтау.
Сұрақ-жауап
14
№14 Сабақ
1.MS Word экранымен танысу.
Сұрақ-жауап
15
№15 Сабақ
1. MS Word редакторында құжаттарды дайындау және оларды сақтау.
Сұрақ-жауап

5-6-кредит 3-семестр 30 сабақ
1
№1 Сабақ
1.Жұмыс парағымен және кітаппен жұмыс істеу.
Сұрақ-жауап
2
№2 Сабақ
1.Кестені блоктарды же бағаналарды ерекшелеу.
Сұрақ-жауап
3
№3 Сабақ
1.Ұяшықтармен жұмыс істеу.
Сұрақ-жауап
4
№4 Сабақ
1.Excelде тексттерді енгізу және түзету.
Сұрақ-жауап
5
№5 Сабақ
1.Сандарды және текстерді енгізу.
Сұрақ-жауап
6
№6 Сабақ
1.Формуланы жасау.
Сұрақ-жауап
7
№7 Сабақ
1.Форматтаудың басқада параметрлері.
Сұрақ-жауап
8
№ 8 Сабақ
1.Excel-дің графикалық мүмкіндіктері.
Сұрақ-жауап
9
№ 9 Сабақ
1.Диаграммалар жасау.
Сұрақ-жауап
10
№ 10 Сабақ
1.Диаграмманы форматтау және түзету.
Сұрақ-жауап
11
№11 Сабақ
1.Excel программасы көмегімен берілгендер қорын басқару.
Сұрақ-жауап
12
№12 Сабақ
1.Мәліметтерді сұрыптау және мәліметтер базасының негізгі ұғымдары сүзгілеу.
Сұрақ-жауап
13
№13 Сабақ
1.Автосүзгіні пайдалану.
Сұрақ-жауап
14
№14 Сабақ
1.Excel де берілгендер қорының анализі.
Сұрақ-жауап
15
№15 Сабақ
1.Берілгендер формалары , жазуларды қосу және жою.

16
№16 Сабақ
1.Жазуларды іздеу.
Сұрақ-жауап
17
№17 Сабақ
1.Excel электрондық кестесін сандық модельге пайдалану.
Сұрақ-жауап
18
№18 Сабақ
1. Алғашқы мәліметтер
Сұрақ-жауап
19
№19 Сабақ
1.Электрондық кестені сандық модельде пайдалану.
Сұрақ-жауап
20
№20 Сабақ
Excelдің графикалық мүмкіндіктері.
Сұрақ-жауап
21
№21 Сабақ
Диаграмма қадамдары
Сұрақ-жауап
22
№22 Сабақ
Диаграммалар жасау.
Диаграмманы форматтау және түзету.
Сұрақ-жауап
23
№23 Сабақ
Excel программасы көмегімен берілгендер қорын басқару.Мәліметтерді сұрыптау.
Сұрақ-жауап
24
№24 Сабақ
Мәліметтер базасының негізгі ұғымдары сүзгілеу.
Автосүзгіні пайдалану.
Сұрақ-жауап
25
№25 Сабақ
Excelде берілгендер қорының анализі.Берілгендер формалары , жазуларды қосу және жою. Жазуларды іздеу.
Сұрақ-жауап
26
№26 Сабақ
Excel жұмыс кітабы, кестелер байланысы.
Жұмыс кітабының парақтары.
Сұрақ-жауап
27
№27 Сабақ
Жұмыс парақтарының өзара байланысы. Файлдар арасындағы байланыс.
Сұрақ-жауап
28
№28 Сабақ
Excel-де жұмыс кітаптарынан пайдалану.
Арнайы қою көмегімен байланысты жасау.
Сұрақ-жауап

29
№29 Сабақ
Байланысты жаңалау.Бірнеше жұмыс парақтарында пайдаланылатын формулалар.
Сұрақ-жауап
30
№30 Сабақ
Excel электрондық кестесін сандық модельге пайдалану.
1. Алғашқы мәліметтер
2.Электрондық кестені сандық модельде пайдалану.
Сұрақ-жауап

Қазақстан Республикасы
Білім және Ғылым Министрлігі
“Сырдария” университеті

“Физика - математика” факультеті

“Информатика” кафедрасы

“ЭЕМ-дегі практикум” пәні бойынша

050111 Информатика мамандықтарының студенттері үшін

БАҚЫЛАУ ТҮРЛЕРІ:

А) Тестілік сауалнамалар
Б) Жазбаша бақылау ұмыстары
В) Коллоквиумдар
Г) Сөзжұмбақтар

Жетісай –2005 ж

1-3-кредит 1-семестр
Тесттік емтихан тапсырмалары

1. Дұрыс тұжырымды көрсет

A) Алгоритм-алға қойылған мәселені шешуге келтіретін әрекеттер тізбегін жалпы түрде белгілеу
B) Алгоритмде егер бір жолға бірнеше команда жазылса, онда олар бір-бірінен қос нүкте арқылы ажыратылады
C) Алгоритмнің аргументтері мен нәтижелерінің аттары нүктелі үтір арқылы ажыратып жазылады
D) Сызықтық алгоритмде сериялар шарттың сақталу, сақталмауына байланысты орындалады
E) Алгоритмде аралық шаманың типі алгоритм тақырыбында алгоритм атынан соң жақша ішінде сипатталады

2. Қате тұжырымды көрсет
A) Алгоритмнің аргументтері мен нәтижелерінің аттары нүктелі үтір арқылы ажыратып жазылады
B) Алгоритм-алға қойылған мақсатқа жету немесе берілген есепті шешу бағытында орындаушыға біртіндеп қандай әрекеттер жасау керектігін түсінікті түрде әрі дәл көрсететін жарлық
C) Алгоритм-есепті шешу үшін орындалатын әрекеттер тізбегі
D) Алгоритм-алға қойылған мәселені шешуге келтіретін әрекеттер тізбегін жалпы түрде белгілеу
E) Алгоритм - алғашқы кезде тек көп таңбалы сандарға арифметикалық төрт амалды орындау ережесі ғана деп ұсынылған

3. Алгоритм тақырыбын көрсет
A) алг алгоритм аты
арг аргументтер аттары
нәт нәтижелер аттары
B) басы
сериялар
соңы
C) арг аргументтер аттары
нәт нәтижелер аттары
D) алг алгоритм аты
E) алг алгоритм аты
басы
сериялар
соңы

4. басы егер х=0 және х=1
онда у:=x^2
әйтпесе егер x=3
онда у:=x
әйтпесе у:=x^3
Бітті
бітті
Соңы - тармақталу командасында
x:=1 болғандағы нәтиже
A) y:=1
B) y:=3
C) y:=-1
D) y:=5
E) y:=8

5. алг теңд. (нақ х,у)
арг х,у
Нәт z,k
Басы
егер x0 және y0
онда z:=x; k:=y
әйтпесе егер x0 немесе y0
онда z:=2x; k:=2y
әйтпесе z:=2x; k:=y
бітті
Бітті
соңы - тармақталу командасында x:=-2, y:=-1 болғандағы нәтиже
A) z:=2, k:=1
B) z:=4, k:=-2
C) z:=-4, k:=2
D) z:=4, k:=1
E) z:=2, k:=2

6. Әзір қайталану командасында
A) Алдымен шарт тексеріледі, егер шарт сақталса, серияны орындайды
B) Алдымен шарт тексеріледі, егер шарт сақталмаса, серияны орындайды
C) Х параметрінің бастапқы және соңғы мәндері есептеліп, сол мәндердің әрқайсысы үшін серия орындалады
D) Х параметрінің бастапқы және соңғы мәндері есептеліп, сол мәндердің бастапқы және соңғы мәндері үшін серия орындалады
E) Алдымен серия орындалып, кейін шарт тексеріледі

7. Басы p:=1
әзір k=n
цб
p:=p*a
k:=k+1
цс
соңы
қайталану командасында k:=1, n:=3, a:=2 болғандағы нәтиже
A) p:=8
B) p:=16
C) p:=4
D) p:=2
E) p:=1

8. Алг қосынды (бүт n,s)
арг n
нәт s
басы s:=0; k:=1
цб
s:=s+(2k+1)
k:=k+1
цс
дейін kn
соңы - қайталану командасында n:=2 болғандағы нәтиже
A) s:=8
B) s:=15
C) s:=24
D) s:=35
E) s:=3

9. Таңдау
жағдай 1-шарт: 1-серия
жағдай 2-шарт: 2-серия
бітті
командасының орындалу принципі
A) 1-ші шарт сақталса, 1-серия орындалып таңдау командасы аяқталады, 1-ші шарт сақталмаса 2-шарт тексеріледі, егер 2-ші шарт сақталса, 2-серия орындалып таңдау командасы аяқталады, т.с.с
B) 1-шарт сақталса, 1-серия орындалып,одан соң 2-шарт тексеріледі, егер 2-ші шарт сақталса 2-ші серияны орындап таңдау командасы аяқталады
C) 1-шарт сақталса, 1-серия орындалып,одан соң 2-шарт тексеріледі, егер 2-ші шарт сақталмаса онда таңдау командасы аяқталады
D) 1-ші және 2-ші шарт сақталмаса, 1-ші немесе 2-ші серияның біреуін орындап таңдау командасы аяқталады
E) 1-шарт сақталмаса, онда 1-серия орындалып, одан соң 2-шарт тексеріледі, егер 2-шарт сақталмаса таңдау командасынан кейінгі командалар орындалады

10. Таңдау
жағдай x1: у:=x^2-2
жағдай x0: у:=2*x(-2)
жағдай 0=x=1: у:=x
бітті - командасында x:=2 болғандағы нәтиже
A) y:=2
B) y:=3
C) y:=1
D) y:=7
E) y:=0

11. S:=0
К үшін 1 бастап n дейін цб
I үшін 1 бастап m дейін цб
S:=S+K+I цс
цс -командасында n:=2, m:=3 болғандағы нәтиже
A) S:=21
B) S:=36
C) S:=12
D) S:=2
E) S:=9

12. Дұрыс тұжырымды көрсет
A) Таблица элементінің реттік нөмірі квадрат жақшаға алынып, таблица атынан соң сол жолдың деңгейінде орналастырылып жазылады
B) Тік төртбұрышты таблицаны құрайтын мәндер қағазға жазылған кезде жолға немесе бағанға орналастырылады
C) Сызықты таблицаны құрайтын мәндер қағазға жазылған кезде жол мен бағанның қиылысына орналастырылады
D) (нақ таб A[1:5]) - тіктөртбұрышты А таблицасының сипатталуы
E) Таблица элементінің реттік нөмірі жай жақшаға алынып, таблица атынан соң сол жолдың деңгейінде орналастырылып жазылады

13. Басы
A:="Жақсы баға ал"
і үшін 1 бастап ұзын(A) дейін
цб
егер A[і:і]="" онда A[і:і]:=",- "
бітті
цс
соңы -алгоритмі орындалғандағы нәтиже
A) Жақсы,- баға,- ал
B) Жақсы,-баға,-ал
C) Жақсы-,баға-,ал
D) Жақсы-, баға-, ал
E) Жақсы ,- баға ,- ал

14. Идентификаторды көрсет
A) A2
B) 454
C) 5XY
D) 2A
E) 6XY

15. INT(x) функциясының қызметі
A) х-тен артық емес max бүтін санды алу
B) х-тің бүтін бөлігін алу
C) [-32768; 32767] аралығында берілген нақты санды (х-ті) бүтінге дейін дәлдіктеу
D) (0;1) аралығында өндірілетін кездейсоқ санды алу
E) сан таңбасын. Оның қабылдайтын мәндері: +1 (x0 үшін) 0 (x=0 үшін), -1 (x0 үшін)

16. FIX(x) функциясының қызметі
A) х-тен артық емес max бүтін санды алу
B) х-тің бүтін бөлігін алу
C) [-32768; 32767] аралығында берілген нақты санды (х-ті) бүтінге дейін дәлдіктеу
D) (0;1) аралығында өндірілетін кездейсоқ санды алу
E) сан таңбасын. Оның қабылдайтын мәндері: +1 (x0 үшін) 0 (x=0 үшін), -1 (x0 үшін)

17. CINT(x) функциясының қызметі
A) х-тен артық емес max бүтін санды алу
B) х-тің бүтін бөлігін алу
C) [-32768; 32767] аралығында берілген нақты санды (х-ті) бүтінге дейін дәлдіктеу
D) (0;1) аралығында өндірілетін кездейсоқ санды алу
E) сан таңбасын. Оның қабылдайтын мәндері: +1 (x0 үшін) 0 (x=0 үшін), -1 (x0 үшін)

18. RND(x) функциясының қызметі
A) х-тен артық емес max бүтін санды алу
B) х-тің бүтін бөлігін алу
C) [-32768; 32767] аралығында берілген нақты санды (х-ті) бүтінге дейін дәлдіктеу
D) (0;1) аралығында өндірілетін кездейсоқ санды алу
E) сан таңбасын. Оның қабылдайтын мәндері: +1 (x0 үшін) 0 (x=0 үшін), -1 (x0 үшін)

19. SGN(x) функциясының қызметі
A) х-тен артық емес max бүтін санды алу
B) х-тің бүтін бөлігін алу
C) [-32768; 32767] аралығында берілген нақты санды (х-ті) бүтінге дейін дәлдіктеу
D) (0;1) аралығында өндірілетін кездейсоқ санды алу
E) сан таңбасын. Оның қабылдайтын мәндері: +1 (x0 үшін) 0 (x=0 үшін), -1 (x0 үшін)

y+7[b+4(a-3,7)]+cos3x
20. ----------------------------- өрнегінің бейсикте дұрыс жазылуы
3+sіnx
A) (y+7*(b+4*(a-3.7))+cos(3*x))(3+sіn(x))
B) (y+7*(b+4*(a-3.7))+cos(3*x))3+sіn(x)
C) (y+7*(b+4*(a-3,7))+cos(3*x))(3+sіn(x))
D) (y+7*(b+4*(a-3.7))+cos(3*x))(3+sіnx)
E) (y+7*(b+4*(a-3.7))+cos(3x))(3+sіn(x))

21. PRINT
A) айнымалылар мәндерін экранға шығару операторы
B) айнымалылар мәндерін жадыға енгізу операторы
C) түсініктеме ретінде енгізілетін оператор
D) меншіктеу операторы
E) программаның аяқталуын білдіретін оператор

22. INPUT
A) айнымалылар мәндерін экранға шығару операторы
B) айнымалылар мәндерін жадыға енгізу операторы
C) түсініктеме ретінде енгізілетін оператор
D) меншіктеу операторы
E) программаның аяқталуын білдіретін оператор

23. REM немесе дәйекше (') белгісі
A) айнымалылар мәндерін экранға шығару операторы
B) айнымалылар мәндерін жадыға енгізу операторы
C) түсініктеме ретінде енгізілетін оператор
D) меншіктеу операторы
E) программаның аяқталуын білдіретін оператор

24. END
A) айнымалылар мәндерін экранға шығару операторы
B) айнымалылар мәндерін жадыға енгізу операторы
C) түсініктеме ретінде енгізілетін оператор
D) меншіктеу операторы
E) программаның аяқталуын білдіретін оператор

25. Prіnt TAB(15); X$ операторы
A) X$ мәнін жолдың 15-ші позициясынан бастап көрсетеді
B) X$ жолының бірінші әріпін 15 рет қайталайтын жолды тудырады
C) X$ мәнін 15 жол мен 15 бағанның қиылысынан көрсетеді

26. Prіnt STRING$(15,X$) операторы
A) X$ мәнін жолдың 15-ші позициясынан бастап көрсетеді
B) X$ жолының бірінші әріпін 15 рет қайталайтын жолды тудырады
C) X$ мәнін 15 жол мен 15 бағанның қиылысынан көрсетеді

27. LOCATE 15,15
Prіnt X$ операторы
A) X$ мәнін жолдың 15-ші позициясынан бастап көрсетеді
B) X$ жолының бірінші әріпін 15 рет қайталайтын жолды тудырады
C) X$ мәнін 15 жол мен 15 бағанның қиылысынан көрсетеді

28. INPUT операторына енген айнымалалар арасына қойылатын таңба
A) үтір
B) нүкте
C) нүктелі үтір
D) қос нүкте

29. 10 A=5: V=3
20 S=A+V
30 PRINT "S= ";S
40 END программасы орындалған соң экранға шығатын нәтиже
A) 8
B) S=8
C) S= 8
D) S 8

30. 10 A=5: V=3
20 S=A+V
30 PRINT "S ";S
40 END программасы орындалған соң экранға шығатын нәтиже
A) 8
B) S=8
C) S= 8
D) S 8

31. Экранға шығатын нәтиже S=8 болатын
10 A=5: V=3
20 S=A+V
40 END
программасының 30-шы жолы
A) 30 PRINT S
B) 30 PRINT "S=";S
C) 30 PRINT "S ";S
D) 30 PRINT "S =";S

32. Экранға шығатын нәтиже 8 болатын
10 A=5: V=3
20 S=A+V
40 END программасының 30-шы жолы
A) 30 PRINT S
B) 30 PRINT "S=";S
C) 30 PRINT "S ";S
D) 30 PRINT "S =";S

33. Мына екі жағдайдың қайсысында машина тоқтап қалады
A) READ X,Y,Z
DATA 3, 5, 6.2, 9
B) READ X,Y,Z
DATA 3, 5

34. READ A, B
DATA 8, 7, 2, 4
PRINT "A=";A
PRINT "B=";B
END программасы орындалғанда экранға шығатын нәтиже
A) A=8, B=7
B) A=8
B=7
C) A=8, B=7, A=2, B=4
D) A=8
B=7
A=2
B=4
35. LOCATE 20,25
A) курсорды 20-шы жол мен 25-ші бағанның қиылысына жылжыту
B) курсорды 25-ші жол мен 20-шы бағанның қиылысына жылжыту
C) курсорды 20-шы жолды басына жылжыту
D) курсорды 25-ші бағанның басына жылжыту
E) курсорды 20-шы жолдың соңына жылжыту

36. LOCATE 25,20
A) курсорды 25-ші жол мен 20-шы бағанның қиылысына жылжыту
B) курсорды 20-шы жол мен 25-ші бағанның қиылысына жылжыту
C) курсорды 20-шы жолды басына жылжыту
D) курсорды 25-ші бағанның басына жылжыту
E) курсорды 20-шы жолдың соңына жылжыту

37. Тармақталу командасының дұрыс жазылғаны
A) IF шарт THEN
1-серия
ELSE
2-серия
ENDIF
B) IF шарт THEN серия
ENDIF
C) IF шарт1 THEN
шарт2
ELSE
серия
ENDIF
D) IF серия THEN шарт1
ELSE
шарт2
ENDIF
E) IF серия THEN
шарт
ENDIF

38. DIM X,Y AS INTEGER
INPUT X
IF X1 AND X=3 THEN
Y=X^2+5
ELSE
Y=7*X-4
ENDIF
PRINT Y
END программасында Х=1 болғандағы нәтиже
A) 3
B) 9
C) 14
D) 24
E) 31

39. DIM X,Y AS INTEGER
INPUT X
IF X1 AND X=3 THEN
Y=X^2+5
ELSE
Y=7*X-4
ENDIF
PRINT Y
END
программасы орындалғандағы нәтиже 14 болатын х-тің мәні
A) Х=1
B) Х=2
C) Х=3
D) Х=4
E) Х=5

40. Х-тің мәні 4 болғанда,
DIM X, Y AS INTEGER
INPUT X
IF X 1 AND X = 3 THEN
Y = X ^ 2 + 5
END IF
IF X 3 THEN
Y = X + 1
END IF
Y = X ^ 2 - 1
PRINT Y: END
программасы орындалғандағы нәтиже
A) 14
B) 5
C) 8
D) 9
E) 0

41. DIM X, Y AS INTEGER
INPUT X
IF X 1 AND X = 3 THEN
Y = X ^ 2 + 5
END IF
IF X 3 THEN
Y = X + 1
END IF
Y = X ^ 2 - 1
PRINT Y: END программасы орындалғандағы нәтиже 8 болатын х-тің мәні
A) 3
B) 4
C) -3
D) 2
E) 1

42. FOR K=K0 TO Kn STEP H циклінде цикл орындалмайтын жағдай
A) K0Kn, H0
B) K0Kn, H0
C) K0Kn, H0

43. х=-35.55 санының PRINT USING "##.##"; x операторы орындалғанда экранға шығу үлгісі
A) %-35.55
B) -35.550
C) -35.55
D) %-35.550

44. х=-35.55 санын -35.550 үлгісінде шығаратын оператор
A) PRINT USING "##.##"; x
B) PRINT USING "###.###"; x
C) PRINT USING "###.##"; x
D) PRINT USING "##.###"; x

45. Цикл ішінде циклдің дұрыс жазылғаны
A) FOR K=K0 TO Kn
FOR J=J0 TO Jn
S
NEXT J: NEXT K
B) FOR K=K0 TO Kn
FOR J=J0 TO Jn
S
NEXT K: NEXT J
C) FOR K=K0 TO Kn
FOR J=J0 TO Jn
S
NEXT K,J
D) FOR K=K0 TO Kn
FOR J=J0 TO Jn
S
NEXT J; NEXT K
E) FOR K=K0 TO Kn
FOR J=J0 TO Jn
S
NEXT J:K

46. INPUT "X=";X
Select Case X
Case IS 0: y=ABS(X)-1: PRINT "y=";y
Case IS 0, IS =1: y=X: PRINT "y=";y
Case IS 1, IS =2: y=X+1: PRINT "y=";y
Case 0: y=2X-2: PRINT "y=";y
Case IS 2: y=X-2: PRINT "y=";y
end Select – программасында X=-2 болғандағы нәтиже
A) y=1
B) y=0.5
C) y=2.5
D) y=-2
E) y=2

47. INPUT "X=";X
Select Case X
Case IS 0: y=ABS(X)-1: PRINT "y=";y
Case IS 0, IS =1: y=X: PRINT "y=";y
Case IS 1, IS =2: y=X+1: PRINT "y=";y
Case 0: y=2X-2: PRINT "y=";y
Case IS 2: y=X-2: PRINT "y=";y
end Select – программасында нәтиже y=-2 болатын х-тің мәні
A) X=-2
B) X=0.5
C) X=1.5
D) X=0
E) X=4

48. A(N,M) матрицасын жадыға ендіретін программа үзіндісінің дұрыс жазылғаны
A) FOR K=1 TO N: FOR J=1 TO M
INPUT A(k,J)
NEXT J,K
B) FOR K=1 TO N: FOR J=1 TO M
INPUT A(J,k)
NEXT J,K
C) FOR K=1 TO N: FOR J=1 TO M
INPUT A(k,J)
NEXT K,J

49. DIM A(9)
FOR k=1 TO 9: READ A(k): NEXT K
FOR і=2 TO 9 step 2
PRINT A(і)
NEXT і
DATA 2,1,-4,-5,7,-9,12,6,10
программасы орындалғандағы нәтиже
A) 1,-5,-9,6
B) 1,-4,-9,6
C) 2, -4, 7, 12
D) 1,-5,7,6
E) 1,-4,-9,12

50. INPUT "X=";X
Select Case X
Case IS 0: y=ABS(X)-1: PRINT "y=";y
Case IS 0, IS =1: y=X: PRINT "y=";y
Case IS 1, IS =2: y=X+1: PRINT "y=";y
Case 0: y=2X-2: PRINT "y=";y
Case IS 2: y=X-2: PRINT "y=";y
end Select – программасында X=1.5 болғандағы нәтиже
A) y=1
B) y=0.5
C) y=2.5
D) y=-2
E) y=2

51. A(N,M) матрицасын жадыға ендіретін программа үзіндісінің дұрыс жазылғаны
A) FOR K=1 TO N: FOR J=1 TO M
PRINT "(A";k;j;")=";:INPUT A(k,J)
NEXT J,K
B) FOR K=1 TO N: FOR J=1 TO M
PRINT "(A";k;j;")=";:INPUT A(J:k)
NEXT J,K
C) FOR K=1 TO N: FOR J=1 TO M
PRINT "(A";k;j;")=";:INPUT A(k,J)
NEXT K,J

52. OPTION BASE 1
DIM A(9) AS SINGLE
FOR k=1 TO 9: READ A(k): NEXT K
FOR і=1 TO 9 step 2
PRINT A(і)
NEXT і
DATA 2,1,-4,-5,7,-9,12,6,10 программасы орындалғандағы нәтиже
A) 1,-5,-9,6
B) 1,-4,-9,6
C) 2, -4, 7, 12, 10
D) 1,-5,7,6
E) 1,-4,-9,12

53. N=4:K=1:S=0
DO UNTIL KN
S=S+K: K=K+1
LOOP
PRINT "S=";S
END программасы орындалғандағы нәтиже
A) S=10
B) S=9
C) S=11
D) S=12

54. N=4:K=0:S=2
DO UNTIL KN
S=S+K: K=K+1
LOOP
PRINT "S=";S
END программасы орындалғандағы нәтиже
A) S=10
B) S=9
C) S=11
D) S=12

55. Түстерді орнату Color 1,4
A) нәтиже қызыл фонда көк түспен көрінеді
B) нәтиже сары фонда жасыл түспен көрінеді
C) нәтиже қара фонда ақ түспен көрінеді
D) нәтиже қоңыр фонда ашық көк түспен көрінеді
E) нәтиже көк фонда ашық қызыл түспен көрінеді

56. Түстерді орнату Color 7, 0
A) нәтиже қызыл фонда көк түспен көрінеді
B) нәтиже сары фонда жасыл түспен көрінеді
C) нәтиже қара фонда ақ түспен көрінеді
D) нәтиже қоңыр фонда ашық көк түспен көрінеді
E) нәтиже көк фонда ашық қызыл түспен көрінеді

57. Түстерді орнату Color 2, 14
A) нәтиже қызыл фонда көк түспен көрінеді
B) нәтиже сары фонда жасыл түспен көрінеді
C) нәтиже қара фонда ақ түспен көрінеді
D) нәтиже қоңыр фонда ашық көк түспен көрінеді
E) нәтиже көк фонда ашық қызыл түспен көрінеді

58. Integer типін көрсететін символ
A) " % "
B) " ! "
C) " $ "
D) " & "
E) " # "

59. Strіng типін көрсететін символ
A) " % "
B) " ! "
C) " $ "
D) " & "
E) " # "

60. Double типін көрсететін символ
A) " % "
B) " ! "
C) " $ "
D) " & "
E) " # "

61. Long типін көрсететін символ
A) " % "
B) " ! "
C) " $ "
D) " & "
E) " # "
62. Жай типтердің түрлері: [-32768;32767] аралығында бүтін сандық мәндерді қабылдайтын айнымалының типі
A) INTEGER
B) REAL
C) CHAR
D) BOOLEAN
E) STRING

63. Жай типтердің түрлері: мәні символ болатын айнымалының типі
A) CHAR
B) REAL
C) INTEGER
D) BOOLEAN
E) STRING

64. Кейбір стандартты фукциялардың атқаратын қызметтері: Коды бойынша символды анықтау
A) Chr(n)
B) Ord('x')
C) Succ(x)
D) Pred(x)
E) Char(n)

65. Кейбір стандартты фукциялардың атқаратын қызметтері: REAL-дан басқа типтегі мәндер тізіміндегі соңғы мәнді анықтау
A) Succ(x)
B) Ord('x')
C) Chr(n)
D) Pred(x)
E) Char(n)

66. Дұрыс жазылған өрнекті көрсет
a+b
c+d
A) (a+b)(c+d)
B) a+bc+d
C) (a+b)\(c+d)
D) a+b\c+d
E) a+b\(c+d)

67. Дұрыс жазылған өрнекті көрсет
5x-sіn2x e
A) exp(5*x-sіn(2*x))
B) exp(5*x)-exp(sіn(2*x))
C) exp(5*x-sіn(2*x)*ln(e))
D) exp(5*x-sіn*2*x)
E) exp(5x-sіn*2x)

68. Мұнда x,y-нақты сандар,a,b-бүтін сандар мәнінің типі іnteger болатын өрнекті анықта
A) round(xy)+b*a
B) sqrt(a*b)
C) іnt(a*x)
D) a+b-ab
E) ab-ab

5-6-кредит. 3-семестр

І - Вариант
1. Excel электрондық кестесі программасының көмегімен мынадай әрекеттерді орындауға болады: (қате жауабын көрсетіңіз)
А) Диаграмма тұрғызу
В) Есептеулер жасау
С) Мәліметтер базасымен жұмыс істеу
Д) Графикалық объектілер енгізу
Е) Екпінді кесте кітаптары файлын өшіру.
2. Электрондық кестенің парақтары мынадай бөліктерден тұрады: (қате жауабын көрсетіңіз)
А) Қатар
В) Бағана
С) Ұяшық (тор)
Д) Жеке беттер
3. Excel-97 кестесіндегі бағаналар саны қанша болады?
А) 255
В) 256
С) 65536
Д) 5
Е) 452
4. Excel-97 кестесіндегі қатарлар саны қанша болады?
А) 255
В) 256
С) 65536
Д) 5
Е) 452
5. Электрондық кестеде бағананы қалай белгілейміз?
А) Қажетті бағана тақырыбындағы таңбаланған әріпте (А,В,С...) тышқанды шерту арқылы;
В) Бағанада тышқанның сол жақ батырмасын жайлап жылжыту
арқылы.
6. Электрондық кестеде қатарды қалай белгілейміз?
А) Қажетті қатар нөмірленген цифрда (1,2,3...) тышқанды шерту
арқылы
В) Қажетті қатарда тыщқанның сол жақ батырмасын жайлап жылжыту
арқылы
С) Қатарда Shift пернесімен бірге бағыттауыш перненің қажеттісін
басу арқылы
Д) Қажетті қатарда Ctrl пернесін басып тұрып, тышқанды жайлап
жылжыту арқылы
7. Жұмыс парағын қалай белгілейміз?
А) Жұмыс парағының ең біріншісінің аты жазылған жарлықшада (лист 1) тышқанды екі рет шерту арқылы
В) Жұмыс парағының ең соңғысының аты жазылған жарлықшада (лист С) Тышқанды екі рет шерту арқылы
Д) Бағаналар таңбаланған әріптер жолы мен қатар нөмірінің қиылысқан жерінде шерту арқылы
Е) Ctrl пернесін басып тұрып, тышқанды жұмыс парағында жайлап жылжыту арқылы
8. Электрондық кесте ұяшығына қандай мәліметтер енгізуге болады?
(қате жауабын көрсетіңіз)
А) Мәтін
В) Сан
С) Формула
Д) Дата
Е) Графикалық объект
9. Электрондық кестеге формулалар қалай жазылуы керек (қате жауабын көрсетіңіз)
А) =теңдік белгісінен кейін
В) + қосу белгісінен кейін
С) Бос орыннан соң
10. Электрондық кестеде автотолтыру әрекеті қалай орындалады
А) Тізімде бар атаудың бірі жазылған ұяшыққа тышқан курсорын орналастырып, оң жақ шетіндегі + белгісін жылжыту арқылы
В) Сервис+Параметрлер командасын орындағанда ашылған терезеде тізімдер ішкі бетінен қажетті атауды таңдау арқылы
С) Тізімдегі атаудың бірін жазып, қалған ұяшықтарға көшіру-енгізу әрекетін орындау арқылы
11. Электрондық кесте ұяшықтарындағы мәліметтерді қалай өшіруге болады
А) Мәліметтерді белгілеп, Delete пернесін басу арқылы
В) Мәліметтерді белгілеп, Backpase пернесін басу арқылы
С) Мәліметтерді белгілеп, Правка+Вырезать командасын орындау арқылы
Д) Мәліметтерді белгілеп, Правка +Очистить+Все командасын орындау арқылы
Е) Мәліметтерді белгілеп, Правка+Удалить командасын орындау арқылы
12. Excel электрондық кестесінде адрестерді көрсетудің қандай тәсілдері бар
А) Абсолютті
В) Салыстырмалы
С) Аралас
Д) Жай және қарапайым
13. Төмендегі адрестеудің қайсысы абсолютті екенін көрсетіңіз
А) A$25,$D12
B) C4:F15, A1:H12
C) $D$16, $F$45
D) C5,F6:D$7
E) D5$, $D12
14. Кестенің ұяшықтарына енгізілген мәліметтерді қалай туралауға (выравнивание) болады
А) Бір шетіне қарай немесе ортаға
В) Горизонталь немесе вертикаль
С) Диагональ бойынша оңға немесе солға
15. Кестені жиектеу әрекеті қалай орындалады (қате жауабын көрсетіңіз)
А) Қажетті ұяшықтарды белгілеп, Формат+Ұяшықтар+Шекара (Формат+Ячейки+Граница) командасын орындап, қажетті параметрлерді тағайындау арқылы
В) Белгіленген ұяшықтардың жанама менюінен ұяшықтар Форматы+Шекара (Формат+Ячейки+Граница) командасын орындап, қажетті параметрлерді тағайындау арқылы
С) Қажетті ұяшықтарды белгілеп, Саймандар тақтасындағы батырманы пайдаланыңыз
Д) Қажетті ұяшықтарды ерекшелеп, Сурет салу (Рисования) саймандар тақтасындағы сызық сайманын таңдап, тышқанды кесте ішінде жылжытамыз
16. Кесте ішіндегі фондық түстер деп нені айтуға болады
А) Штрихтың типі
В) Штрихтың түсі
С) Фонның түсі
Д) Қаріптің түсі, сызылымы
17. Электрондық кестеде төмнедегілерді өзгертуден қорғауға болады(қате жауабын көрсетіңіз)
А) Бетті
В) Кітапты
С) Ұяшықтарды
Д) Файлды
Е) Қатты дискіні
18. Бетті өзгерістерден қорғаудың қандай варианттары бар(қате жауабын көрсетіңіз)
А) Мазмұнын (Содержимое)
В) Объектілерді (Объекты)
С) Сценарийді
Д) Формулаларды
19. Кітапты өзгерістен қорғаудың қандай варианттары бар (қате жауабын
көрсетіңіз)
А) Құрылымын
В) Терезені
С) Файлды
20. Электрондық кестеде қандай функциялармен жұмыс істеу мүмкіндігі бар (қате жауабын көрсетіңіз)
А) Математикалық
В) Финанстық
С) Статистикалық
Д) Логикалық
Е) Химиялық
21. Электрондық кестеде сандық мәндерді көрсетудің мынандай форматтары бар (қате жауабын көрсетіңіз)
А) Ақшалық
В) Проценттік
С) Экспоненциалдық
Д) Сандық
Е) Жай
22. А1 мен С3 аралығындағы мәндердің қосындысын есептеуге арналған функцияны көрсетіңіз
А) Сумм(А1,С3)
В) Сумма(А1,С3)
С) Сумм(А1:С3)
Д) Сумма(А1:С$3)
23. Алдын-ала көру режимінде (Предварительный просмотр) мынандай әрекеттерді орындауға болады (қате жауабын көрсетіңіз)
А) Парақ параметрлерін өзгерту
В) Баспаға жіберу
С) Қателерді түзету
Д) Тағайындалған өзгерістерді өзгерту және беттерге бөлу
24. Excel-97 электрондық кестесінде диаграмманың қандай түрлерін құруға болады(қате жауабын көрсетіңіз)
А) Стандартты
В) Стандартты емес
С) Жай және қарапайым
25. Диаграммалар шеберінің бірінші қадамында қандай параметрлер тағайындалады
А) Диаграмманың типін таңдау
В) Диаграммада бейнеленетін мәліметтер аралығын енгізу
С) Диаграммаға қосымша түсініктемелер т.б. қосымша элементтер енгізу
Д) Диаграмманың орналасатын орнын көрсету
26. Диаграммалар шеберінің екніші қадамында қандай параметрлер тағайындалады
А) Диаграмманың типін таңдау
В) Диаграммада бейнеленетін мәліметтер аралығын енгізу
С) Диаграммаға қосымша түсініктемелер т.б. қосымша элементтер енгізу
Д) Диаграмманың орналасатын орнын көрсету
27. Диаграммалар шеберінің үшінші қадамында қандай параметрлер тағайындалады
А) Диаграмманың типін таңдау
В) Диаграммада бейнеленетін мәліметтер аралығын енгізу
С) Диаграммаға қосымша түсініктемелер т.б. қосымша элементтер енгізу
Д) Диаграмманың орналасатын орнын көрсету
28. Диаграммалар шеберінің төртінші қадамында қандай параметрлер тағайындалады
А) Диаграмманың типін таңдау
В) Диаграммада бейнеленетін мәліметтер аралығын енгізу
С) Диаграммаға қосымша түсініктемелер т.б. қосымша элементтер енгізу
Д) Диаграмманың орналасатын орнын көрсету
29. Диаграмманы баспаға шығарудың қандай варианттары бар
А) Жеке параққа шығару
В) Кітап бетінің бір бөлігі ретінде шығару
С) Диаграмманың өз аймағын ғана шығару
30. Диаграммаға қосымша қандай элементтер енгізуге болады(қате жауабын көрсетіңіз)
А) Диаграмма тақырыбы
В) Мәліметтер кестесі
С) Диаграммаға түсініктеме (Легенда)
Д) Мәліметтер жазылымы (Подпись данных)
Е) Осьтерінен тор сызықтары
Г) Графикалық объектілер
31. Құрылған диаграмманың типін өзгерту әрекеті қалай орындалады(қате жауабын көрсетіңіз)
А) Диаграмманы белгілеп, жанама менюден Диаграмма типі командасын орындау арқылы
В) Диаграмманы белгілеп, Диаграмма+диаграмма типі командасын орындау арқылы
С) Диаграмманың өз аймағында тышқанды екі рет шерту арқылы
32. Құрылған диаграммаға жаңа мәліметтер қосуға бола ма Егер болса қалай
А) Жаңа мәліметтер аралығын белгілеп, курсорды оның төменгі жағына орналастырып, диаграммма аймағына жеткізу арқылы
В) Жаңа мәліметтерді белгілеп, буферге көшіріп, диаграмма аймағында еңгізу командасын орныдау арқылы
С) Диаграмма құрылған соң, жаңа мәліметтер қосуға болмайды, оған жеке диаграмма құрып, одан кейін екі диаграмманы біріктіру керек
33. Диаграмма элементтерін форматтау үшін қандай әрекетті орындау қажет
А) Форматтауға қажетті элементте тышқанды екі рет шерту
В) Форматтауға қажетті элементтің жанама менюінен Формат (элементтің аты) командасын орындау
С) Форматтауға қажетті элементті белгілеп, Ctrl + 1 қос пернесін басу керек
Д) Форматтауға қажетті элементті белгілеп, Формат- ерекшеленген аймақ (формат-выделенная объект) командасын орындау керек
Е) Форматтауға қажетті элементте тышқанды бір рет шертіп, Формат командасын орындау керек
34. Электрондық кестенің қандай аймағын мәліметтер базасы деп қарастыруға болады (қате жауабын көрсетіңіз)
А) Егер кестенің бірінші қатарында қайталанбайтын өріс атаулары
орналасса
В) Кестенің біріншіден басқа қатарлары ешқандай бос орын қалмайтындай
болып, жазбаларымен толтырылса
С) Өріс бойының (бағана) орналасқан мәндер бір тектес, яғни тек сандар
немесе мәтін болса
Д) Кестедегі бағаналар мен қатарлар саны тең болса
35. Мәліметтер базасындағы өріс (поля) деген не
А) Мәліметтер базасы орналасқан кестенің бағаналары
В) Мәліметтер базасы орналасқан кестенің қатарлары
С) Мәліметтер базасындағы өзара тең мәңдер
Д) Кестенің ең бірінші және соңғы қатарлары
Е) Кестенің ең бірінше және соңғы бағаналары
36. Жазбаларды екшеп теріп алудың қандай варианттары бар (қате жауабын көрсетіңіз)
А) Кеңейтілген фильтр арқылы
В) Автофильтр арқылы
С) Қарапайым және күрделі жолмен
37. Кеңейтілген фильтрді пайдаланбас бұрын қандай аймақты анықтап алу қажет: (қате жауабын көрсетіңіз)
А) Тізім аралығы (интервал списка), яғни мәліметтер базасы аймағы
В) Критерийлер аймағы, яғни екшеп теру әрекеті өткізілетін аймақ
С) Шығарып алу аймағы, яғни екшеу нәтижесі орналасатын аймақ
Д) Мәліметтер базасындағы қайталанатын шамалар
38. Мәліметтерді сұрыптаудың қандай тәсілдері бар (қате жауабын көрсетіңіз)
А) Өсу ретімен
В) Кему ретімен
С) Сандық және мәтіндік
39. Символдық мәтіндерден тұратын өрістерді сұрыптауға бола ма
А) Болмайды, тек сандық мәндер ғана сұрыпталады
В) Болады, мәтіндер әліп-би реті бойынша сұрыпталады.
40. Бір жол төмен түсу үшін қайсысын таңдаймыз
А) F3
B) F2
C) Shift+F2
D) Enter
E) Ctrl+F2
2-Вариант
1. Excel бағдарламасында мәтін қайда енгізіледі?
А) Жұмыс столында
В) Бетке
С) Ұяшыққа
Д) = белгісінен кейін
Е) Файлға
2. Excel бағдарламасы қалай іске қосылады
А) Пуск+Программы+ Microsoft Excel
В) Пуск+Программы+Стандартные+ Microsoft Excel
С) Пуск+Избранные+Программы+ Microsoft Excel
Д) Пуск+Избранные+ Microsoft Excel
Е) Пуск+Программы+Стандартные+ Excel
3. Excel бағдарламасынан қалай шығады
А) Файл+Выход
В) Файл+Сохранить как
С) Файл+Отправить
Д) Файл+Сохранить
Е) Файл+Сохранить+Выход
4. Excel бағдарламасындағы жұмыс кестесі төмендегілердің қайсысына арналмаған
А) Жолдармен, бағаналарда орналасқан мәндер анализі
В) Ұяшықтарда орналасқан мәндер анализі
С) Есептеулер
Д) Кестелерде орналасқан мәндерп анализі
Е) Желі брйынша мәндерді беру
5. Excel бағдарламасындағы жұмыс кестесі төмендегілердің қайсысына арналған
А) Математикалық мәндерді анализдеу
В) Графикалық мәндерді анализдеу
С) Мәліметтер базасын құру және онымен жұмыс істеу
Д) Финанстық және статистикалық есептеулер
Е) WEB беттерін құруға
6. Беттің атын қалай өзгертуге болады
А) Белгілі бетке өтіп+Ярлыкты басу
В) Бірінші ярлыққа өту
С) ӨЗ құжатында+Формат+Лист+Переименовать+Аты
Д) Ярлыққа өту+Лист+Переименовать
Е) Жұмыс бетіне өту+Переименовать
7. Excel бағдарламасының кітабында неше бет (парақ) болады
А) 255
В) 3
С) 4
Д) 256
Е) 159
8. Excel-97 бағдарламасынан бастап бір бетте неше тік жол болады
А) 2056
В) 256
С) 123
Д) 26
Е) 65536
9. Excel-97 бағдарламасынан бастап бір бетте неше жатық жол болады
А) 2056
В) 256
С) 123
Д) 26
Е) 65536
10. Excel бағдарламасында осылардың қайсысын орындауға болмайды
А) Әр беттегі ұяшықтар құрамындағы есептеулерді қолдану
В) Беттер арасындағы ұяшықтарды жылжыту және көшіру
С) Беттер арасындағы формулаларды жылжыту және көшіру
Д) Әр беттегі есептеулерді қолдану арқылы орындау
Е) Математикалық мәтіндерді енгізу
11. Соңғы ұяшыққа көшу үшін не істеу керек
А) Alt+Стрелка төмен қарай
В) Shift + End
C) Ctrl+Стрелка төмен қарай
Д) Alt+ End
Е) Ctrl+Page Down
12. Бірінші ұяшыққа көшу үшін не істеу керек
А) Alt+стрелка жоғары қарай
В) Home+Enter
С) Ctrl+Стрелка жоғары қарай
Д) Alt+ Home
Е) Ctrl+Page Up
13. А1, С12 аралығында ұяшықтар қалай белгіленеді
А) А1;С12
В) А1:С12
С) А1;В1;С12
Д) А1:А12;С1:С12
Е) А1;А12;С1;С12
14. Аралас диапазондалап жылжыарды бөліп көрсету үшін қай пернені басамыз
А) Alt
В) Enter
С) Ctrl
Д) Alt+ Enter
Е) Ctrl+ Alt
15. Мына белгілердің қайсысы арифметикалық операторларға жатпайды
А) +
В) –
С) *
Д) ^
Е)
16. Мына белгілердің қайсысы салыстыру операторларына жатпайды
А) =
B)
C)
D) ^
E) =
17. Мыналардың қайсысы логикалық мән
А) Тең емес
В) Кіші немесе тең
С) Үлкен
Д) Тең
Е) Ақиқат
18. Күн ретін енгізудің дұрыс емес форматын көрсетіңіз
А) 16.12.01
В) 16.11.01
С) 10.05.43
Д) 16:04:99
Е) 11.05.66
19. Уақытты белгілеудің дұрыс емес форматын көрсетіңіз
А) 16:45:45
В) 12:25
С) 01:55
Д) 06:15:50
Е) 16;04;01
20. Мына ұяшықтардың адресіне қарай қайсысы салыстырмалы адрес болады
А) D3
B) $D$3
C) D$3
D) $D:3
E) #D#3
21. Мына ұяшықтардың адресіне қарай қайсысы абсолюттік адрес болады
А) D3
B) $D$3
C) D$3
D) $D3
E) D:3
22. Мына ұяшықтардың адресіне қарай қайсысы аралас адресацияға жатады
А) D3
B) $D$3
C) D$3
D) $D:3
E) #D#3
23. С1, F5 арасындағы ұяшықтардың қосындысы есептейтін формула қайсысы
А) =C1+F5
B) C1+F5
C) `C1+F5`
D) “=C1+F5”
E) CУММ (С1:F5)
24. Мына ұяшықтардың адресіне қарай қайсысы аралас емес адресацияға жатады
А) А1+$B$7
B) A1+B$7
C) A1+B7
D) A#1+B7
E) $A$1+B7
25. Ұяшыққа енгізілген уақыттың қайсысы дұрыс форматпен жазылған
А) 14:25,45
В) 14;25;09
С) 2;25 РМ
Д) 4:35
Е) 2;25;09 РМ
26. Ұяшыққа енгізілген уақыттың қайсысы қате жазылған
А) 14:25
В) 14;25;09
С) 2:25
Д) 12:25
Е) 02:25:09
27. Бір жол төмен түсу үшін қайсысын таңдаймыз
А) F3
B) F2
C) Shift+F2
D) Enter
E) Ctrl+F2
28. Кітаптың алдыңғы бетіне көшу үшін қай амалды орындау керек
А) Alt+ Page Up
B) Alt+ Page Down
C) Ctrl+ Page Down
D) Ctrl+ Page Up
E) Ctrl+Home
29. Кітаптың соңғы бетіне көшу үшін қай амалды орындау керек
А) Alt+ Page Up
B) Alt+ Page Down
C) Ctrl+ Page Down
D) Ctrl+ Page Up
E) Ctrl+End
30. A1, A10 ұяшықтарының арасында орналасқан мәліметтердің қосындысы қандай формуланың көмегі арқылы есептеледі
А) =СУММ(А1;А10)
В) = Σ(A1;A10)
C) = Σ(A1:10)
D) = СУММ(А1:10)
E) = (A1+A10)
31. А1, А10 ұяшықтарының арасында орналасқан мәліметтердің арифметикалық орташа мәні қандай формуланың көмегі арқылы есептеледі
А) =СРЕДЗНАЧ(А1;А10)
В) = Σ(A1;A10)
С) =СРЗНАЧ (А1:А10)
Д) = СУММ(А1:А10)10
Е) = СРЗНАЧ (А1;10)
32. А1, А10 ұяшықтарының арасында орналасқан мәліметтердің ең үлкен мәні қандай формуланың көмегі арқылы есептеледі
А) =МАКСИМУМ (А1;А10)
В) = МАКС (А1;А10)
С) =МАКС(А$1:A$10)
D) = МАКС(А1:А10)
Е) = ЕСЛИ(А1A10(МИН(А1:А10)))
33. А1, А10 ұяшықтарының арасында орналасқан мәліметтердің ең кіші мәні қандай формуланың көмегі арқылы есептеледі
А) =МИНИМУМ(А1;А10)
В) =МИН(А1;А10)
С) =МИН(A$1:A$10)
D) = МИН(А1:А10)
Е) = ЕСЛИ(А1А10(МИН(А1:А10)))
34. А1 ұяшығындағы мәліметті куб дәрежесіне шығару қандай формуланың көмегі арқылы есептеледі
А) = СТЕПЕНЬ(А1^3)
В) = А1^3
С) = СТЕПЕНЬ(А1;3)
Д) = СТЕПЕНЬ(А1,3)
Е) =КУБ(А1)
35. Курсордың көмегі арқылы экранды жоғары көтеру тетігі қалай аталады
А) Page Up
B) Page Dn
C) Home
D) End
E) Ctrl+Home
36. Курсордың көмегі арқылы экранды төмен түсіру тетігі қалай аталады
А) Page Up
B) Page Dn
C) Home
D) End
E) Ctrl+Home
37. Ұяшықтарды көшіру үшін не істеу керек
А) Вид+Копировать
В) Правка+Копировать
С) Сервис+Копировать
Д) Формат+Копировать
Е) Правка+ Ctrl+Х
38. Беттердің параметрін қалай орнатуға болады
А) Файл+Параметры страниц немесе Файл+Предварительный просмотр+Страница
В) Файл+Файл+Предварительный просмотр+Страница
С) Файл+Параметры страниц
Д) Параметры страницФайл+Предварительный просмотр+Страница
Е) Параметры страниц+Предварительный просмотр+Страница
39. Excel бағдарламасының кеңейтуіне қайсысы жатады
А) *.cdr
B) *.bmp
C) *.pcx
D) *.xls
E) *.txt
40. Excel бағдарламасы келесі бағдарламалардың қай түріне жатады
А) Электрондық кесте
В) Мәтіндік процессор
С) Графикалық редактор
Д) Жүйелік бағдарлама
Е) Ешқайсысына да жатпайды

3-Вариант
1. Excel бағдарламасының ұяшықтарына қандай түрдегі мәндерді
сақтауға болмайды
А) Сандар
В) Мәтін
С) Формулалар
Д) Суреттер және диаграммалар
Е) Константалар
2. Формулалар жолы нені білдіреді
А) Мәліметтер жазылатын жол
В) Ауысатын жол
С) Ұяшыққа енгізілетін, сақталатын информация жазылған жол
Д) Мәліметтер жолы
Е) Жазулар жолы
3. Жаңа жұмыс кітабын қалай құруға болады
А) Файл+Открыть
В) Файл+Создать
С) Файл+Открыть+Создать
Д) Файл+Создать+Выход
Е) Файл+Создать+Закрыть
4. Кетеге бос жолды қалай қосуға болады
А) Вставка+Строка+Столбец
В) Вставка+Столбец+Строка
С) Вставка+Столбец
Д) Вставка+Символ
Е) Вставка+Строка
5. Кестеге бос бағананы қалай қосуға болады
А) Вставка+Строка+Столбец
В) Вставка+Столбец+Строка
С) Вставка+Столбец
Д) Вставка+Символ
Е) Вставка+Строка
6. Excel бағдарламасында мәліметтер базасын қалай реттеуге болады
А) Данные+ПО запросу+Сортировка+...+ОК
В) Данные+Форма+Сортировка+ОК
С) Данные+Таблица+Сортировка+ОК
Д) Данные+Сортировка+Сортировка по...+ ...ОК
Е) Данные+Создать+По макросу+...+Ок
7. Excel баѓдарламасындаѓы ±яшыќтардыњ адресі:
A) Баѓана єріпі мен ќатар номері
B) Баѓана єріпі
C) Ќатар єріпі
D) Баѓана номері
E) Баѓана номері мен ќатар єрпі
8. ¦яшыќтыњ абсолюттік адресін ќалай кµрсетуге болады
A) $ жол жєне баѓан номері алдына белгі ќойылады
B) ¦яшыќты адрестеу кезінде F4 клавишасын басу
C) ¦яшыќты адрестеу кезінде АБС белгісін басады
D) ¦яшыќты адрестеу кезінде alt+F4
E) ¦яшыќты адрестеу кезінде alt+F7
9. Microsoft Excel электрондыќ кестеге формула енгізу ‰шін ќандай тањба ќойылады:
A) +
B) =
C) –
D)
E) =
10. Н5-ші ±яшыќта “=$B$5*V5”- формуласы жазылѓан. Н7-ші ±яшыќќа кµшірген кезде ќандай формула болады?
A) =$B$7*V7
B) =$B$5*V7
C) =$B5*V7
D) =B$7*5
E) =$B$5*$V7
11. Электронды кестенің А2:В4 диапазонасында неше ұяшық бар?
А) 8
В) 2
С) 6
Д) 4
Е) 10
12. Электронды кесте – ол
А) Компьютердің электронды кестесі
В) Есептеуді автоматтандыратын программалық құрал
С) Ақпаратты іздеуді және сақтауды автоматтандыратын программалық құрал
Д) Мәліметтенді енгізетін программалық құрал
Е) Мәліметтер қоры
13. Excel-дегі формула құрлды..
А) Функция мастерімен
В) Автофрмат командасымен
С) Мастер диаграммасымен
Д) Сұрыптау командасымен
Е) Мәліметтер командасымен
14. Формулалар ішіндегі электрондық кестеге қатыстысын табыңыз
А) А3В8+12
В) А1=А3*В8+12
С) А3*В8+12
Д) =А3*В8+12
Е) ЕСЛИ=(F2В4G3)
15. Диаграмма Шеберінің қай қадамында диаграмманы қоятын орны таңдалады?
A) 4
B) 5
C) 3
D) 2
E) 10
16. Кеңейтілген автофильтр келесі түрде орнатылады:
A) Данные, Фильтр, Расширенный фильтр
B) ДБ, Фильтр, Расширенный фильтр
C) Данные, Расширенный фильтр
D) ДБ, Данные, Фильтр, Расширенный фильтр
E) Дұрыс жауабы жоқ
17. Кестені деректермен толтыру үшін келесе команда пайдалынады:
A) Дұрыс жауабы жоқ
B) ДАННЫЕФИЛЬТР
C) ДАННЫЕТАБЛИЦА
D) ТАБЛИЦАДАННЫЕ
E) ДАННЫЕФОРМА
18. Үлкен мәтінді енсіз ұяшыққа, ұшықтың енін өзгертпей жазу үшін:
A) ФОРМАТЯЧЕЙКИВЫРАВНИВАНИЕ ВЫДЕЛЕНИЯОК.
B) ФОРМАТЯЧЕЙКИВЫРАВНИВАНИЕПЕРЕНОСИТЬ ПО СЛОВАМОК.
C) ФОРМАТЯЧЕЙКИВЫРАВНИВАНИЕОРИЕНТАЦИЯОК.
D) ФОРМАТЯЧЕЙКИВЫРАВНИВАНИЕ.
E) Дұрыс жауабы жоқ
19. Диаграмма Шеберінің қай қадамында диаграммаға деректер таңдап алынады?
A) 3
B) 1
C) 2
D) 4
E) 16
20. А3 : Е8 блогын кему бойынша сорттау:
A) А3 : Е8 диапазонын ерекшелеу, ДАННЫЕ, "кему бойынша реттеуді" таңдау, ОК
B) Берілген диапазонды ерекшелеу, СОРТИРОВКА, "кему бойыншаны" таңдау, ОК
C) А3 : Е8 диапазонын ерекшелеу, ДАННЫЕ, СОРТИРОВКА, сортталатын өрісті таңдау,"кему бойыншаны" таңдау, ОК
D) Кестені толық ерекшелеу,ДАННЫЕ, УПОРЯДОЧИТЬ, "кему бойыншаны" таңдау
E) Дұрыс жауабы жоқ
21. Керекті ұяшыққа қалай өтуге болады?
A) ПРАВКАПЕРЕЙТИ командасы арқылы
B) ПРАВКАПЕРЕЙТИ немесе фукционалдық перне F5, немесе формула жолындағы ИМЯ өрісі арқылы
C) Формула жолындағы ИМЯ өрісі арқылы
D) Фукционалдық перне F5, немесе формула жолындағы ИМЯ өрісі арқылы
E) ПРАВКАПЕРЕЙТИ немесе фукционалдық перне F5 арқылы
22. Ұяшықтардың абсолюттық адрестері дегеніміз:
A) Кестені жаңа орынға көшіргенде автоматты түрде ауысатын адрестер.
B) Кестені жаңа орынға көшіргенде автоматты түрде ауыспайтын адрестер.
C) Кестені жаңа орынға көшіргенде ауыспайтын, ағымдағы бетте нақты
белгіленген адрестер.
D) Кестені жаңа орынға көшіргенде ауысатын, бірақ ағымдағы бетте нақты белгіленген адрестер.
E) Дұрыс жауабы жоқ
23. Егер аргументтердің ішінде жоқ дегенде бірі АҚИҚАТ (ИСТИНА) болса, онда қандай функция АҚИҚАТ (ИСТИНА) мәнін қабылдайды?
A) ИЛИ
B) И
C) ИСТИНА
D) ЕСЛИ
E) Дұрыс жауабы жоқ
24. Диаграмма Шеберінің қай қадамында диаграмманың параметрлері беріледі?
A) 2
B) 3
C) 1
D) 4
E) 16
25. Диаграмма Шеберінің қай қадамында диаграмманы қоятын орны таңдалады?
A) 4
B) 5
C) 3
D) 2
E) 10
26. Кеңейтілген автофильтр келесі түрде орнатылады:
A) Данные, Фильтр, Расширенный фильтр
B) ДБ, Фильтр, Расширенный фильтр
C) Данные, Расширенный фильтр
D) ДБ, Данные, Фильтр, Расширенный фильтр
E) Дұрыс жауабы жоқ
27. Кестені деректермен толтыру үшін келесе команда пайдалынады:
A) Дұрыс жауабы жоқ
B) ДАННЫЕФИЛЬТР
C) ДАННЫЕТАБЛИЦА
D) ТАБЛИЦАДАННЫЕ
E) ДАННЫЕФОРМА
28. ДАННЫЕИТОГИ командасы қандай мүмкіндік береді?
A) Берілген шарт бойынша деректер базасының жазбаларын қарап шығу, жою, қосу
B) Жазбаларды қосу немесе жою
C) Дұрыс жауабы жоқ
D) Жазбаларды ерекшелеу
E) Таңдап алу шартын қарап шығу
29. Excel-дің жұмыс кітабында қолданылатын беттердің (ЛИСТтердің) максималды саны:
A) 226
B) 3
C) 10
D) 8
E) 255
30. Excel кестелік процессорында шрифтерді таңдау (өзгерту) мүмкіндігі бар ма? Болса, командасын көрсетіңіз.
A) ФОРМАТСТОЛБЕЦШРИФТ
B) ФОРМАТЯЧЕЙКАШРИФТ
C) Кестелік процессорда шрифт өзгермейді
D) ПРАВКА ЯЧЕЙКАШРИФТ
E) Дұрыс жауабы жоқ
31. Excel-де қандай өрнек теңдік таңбасымен басталады?
A) Қайталанатын таңбалар
B) Формула
C) Қосындыны автоматты түрде табу тапсырмасы (автосуммирование)
D) Текст
E) Дұрыс жауабы жоқ
32. Диаграмма Шеберінің жұмысы қанша қадамнан тұрады?
A) 5
B) 3
C) 4
D) 6
E) 16
33. Қатар орналасқан бірнеше жұмыс парақтарын қалай ерекшелеуге болады?
A) Маустың сол жақ батырмасымен бірінші парақтың ярлыгын шырт еткізіп, SHіFT пернесін ұстап отырып, соңғы парақтың ярлыгын шырт еткізу
B) Маустың сол жақ батырмасымен бірінші парақтың ярлыгын шырт еткізіп, CTRL пернесін ұстап отырып, соңғы парақтың ярлыгын шырт еткізу
C) Бірінші парақтың ярлыгын шырт еткізіп, соңғы ярлыкқа дейін маусты созу
D) Бірінші парақтың ярлыгын маустың сол жақ батырмасымен шырт еткізіп, ал соңғы парақтың ярлыгын маустың оң жақ батырмасымен шырт еткізу
E) Дұрыс жауабы жоқ
34. Excel бағдарламасынан қалай шығады
А) Файл+Выход
В) Файл+Сохранить как
С) Файл+Отправить
Д) Файл+Сохранить
Е) Файл+Сохранить+Выход
35. Excel бағдарламасындағы жұмыс кестесі төмендегілердің қайсысына арналмаған
А) Жолдармен, бағаналарда орналасқан мәндер анализі
В) Ұяшықтарда орналасқан мәндер анализі
С) Есептеулер
Д) Кестелерде орналасқан мәндерп анализі
Е) Желі брйынша мәндерді беру
36. Аралас диапазондағы ұяшықтарды бөліп көрсету үшін қай пернені басамыз
А) Alt
В) Enter
С) Ctrl
Д) Alt+ Enter
Е) Ctrl+ Alt
37. Мына белгілердің қайсысы арифметикалық операторларға жатпайды
А) +
В) –
С) *
Д) ^
Е)
38. Мына белгілердің қайсысы салыстыру операторларына жатпайды
А) =
B)
C)
D) ^
E) =
39. А1, А10 ұяшықтарының арасында орналасқан мәліметтердің ең үлкен мәні қандай формуланың көмегі арқылы есептеледі
А) =МАКСИМУМ (А1;А10)
В) = МАКС (А1;А10)
С) =МАКС(А$1:A$10)
D) = МАКС(А1:А10)
Е) = ЕСЛИ(А1A10(МИН(А1:А10)))
40. А1, А10 ұяшықтарының арасында орналасқан мәліметтердің ең кіші мәні қандай формуланың көмегі арқылы есептеледі
А) =МИНИМУМ(А1;А10)
В) =МИН(А1;А10)
С) =МИН(A$1:A$10)
D) = МИН(А1:А10)
Е) = ЕСЛИ(А1А10(МИН(А1:А10)))

Бақылау сұрақтары.

1-3-Кредит 1-семестр
І-Блок
1. Алгоритм аныќтамасы.
2. Алгоритм ќасиеттері.
3. Алгоритмніњ жазылу тєсілдері.
4. Алгоритмдік тіл.
5. Алгоритмдік ќызметші сµздер.
6. Алгоритм таќырыбы, сериясы.
7. Алгоритмдік тілде жазылѓан алгоритмніњ жалпы формасы.
8. Сызыќтыќ алгоритм .
9. Ќ±рама команданыњ жай командадан айырмашылыѓы.
10. Тармаќталу командасыныњ толыќ жєне ќысќа формалары.
11. Тармаќталу командасыныњ ж±мыс істеу принципі.
12. “Єзір” ќайталану командасы.
13. “Дейін” ќайталану командасы.
14. “‡шін” ќайталану командасы.
15. Болк схема.
16. Т±раќты шамалар.
17. Айнымалы шамалар, олардыњ типтері.
18. Типтерді сипаттайтын ќызметші сµздер.
19. Аралыќ шама.
20. Меншіктеу командасы.
21. Жай шарт.
22. Ќ±рама шарт.
23. Ќ±рама шарттаѓы жєне , немесе, емес ќызметші сµздері.
24. Тањдау командасыныњ толыќ жєне ќысќа формалар.
25. Тањдау командасыныњ ж±мыс істеу принципі.
26. Тањдау командасыныњ блок схемасы.
27. Кµмекші алгоритм.
28. Кµмекші алгоритмді шаќыру командасы.
29. Шаќыру командасыныњ параметрлері
30. Кµмекші алгоритмніњ параметрлері.
31. Шаќыру командасыныњ орындалуы
32. Сызыќтыќ таблица.
33. Тіктµртб±рышты таблица.
34. Литерлік шамалар.
35. Литерлік шамаларѓа ќолданылатын біріктіру немесе жалѓастыру амалы.
36. Текстіњ ±зындыѓы.
37. Бос текст.
38. Текстегі ќолданылатын ќию амалы.
39. Бейсик альфабиті.
40. Т±раќтылырмен айнымылылар.
41. Идендификатор.
42. Стандартты функциялар.
43. Арифметикалыќ µрнек.
44. REM, LET операторлары.
45. PRINT, END операторлары.
46. RUN, LIST, NEW командасы.
47. STOP, SYSTEM командалары.
48. DELETE, RENUM, AUTO m командасы.
49. INPUT,READ, DATE операторлары.
50. GOTO, RESTORE операторлары.
51. С±хбаттыќ программа.
52. LOCATE операторлары.
53. KEY OFF, KEY ON командасы.
54. TAB, STRING$ функциясы.
55. LPRINT операторлары. LLIST командасы.
56. SAVE, LOAT командалар.
57. FILES командасы.

ІІ-Блок

1. Тармаќталу командасы. IF операторы. Шарттар.
2. INKEY айнымалысы.
3. ON-GOTO,WHILE,WEND операторлары.
4. CASE операторлары.
5. “Єзірше” циклі.
6. “Дейін” циклі.
7. “‡шін ” циклі.
8. DO...LOOP операторы.
9. PRINT USING операторы.
10. FOR, NEXT операторлары.
11. Цикл ішінде цикл
12. Кµмекші программа.
13. COSUB, RETURN операторлары.
14. Пайдаланушыныњ функциясы
15. DEF FN операторы.
16. Сандыќ массивтер.
17. OPTION BASE операторы.
18. Сандыќ массивтіњ ењ ‰лкен жєне ењ кіші элементтерін табу.
19. Екі массивті ќосу.
20. Екі массивті кµбейту.
21. Сандыќ массивті реттеу.
22. SWAP операторы.
23. Матрица дегеніміз не?
24. Матрицаны жадыѓа ендіру.
25. Матрицаны экранѓа шыѓару
26. INT, RND функциялары.
27. SGN , RANDOMIZE функциялары.
28. Жолдыќ шама.
29. LEN функцияcы.
30. MID$ функцияcы.
31. LEFT$ функцияcы.
32. RIGHT$ функцияcы.
33. VAL функцияcы.
34. STR$ функцияcы.
35. INSTR функцияcы.
36. Символдардыњ рангілері
37. Тексттік массиытерді реттеу.
38. Графикалыќ режим.
39. SCREEN операторы
40. СOLOR операторы
41. CIRCLE операторы
42. PAINT операторы
43. PSET операторы
44. PRESET операторы
45. LAIN операторы
46. Элипс сызу
47. Тіктµртб±рыш сызу.
48. Суреттерді ќозѓалысќа келтіру
49. DRAW операторы
50. Суретерді б±рышќа б±ру.

4-Кредит
І-Блок

1. Файл дегеніміз не?
2. Файлдың аты қандай бөліктерден тұрады?
3. Файлдық жүйемен жұмыс атқаратын қандай амалдарды білесіз?
4. Жанама меню деп. нені атайды?
5. Бас меню және оның қолданылуы.
6. Жұмыс столында жаңа қаптаманы қалай құрамыз.
7. Файлда дискетада сақтау үшін қандай амалдар орындалады?
8. Файлдарды көшіру, жылжыту, қайта атау және өшіру үшін қандай әрекеттер істеу қажет?
9. Байқаусыз жасалған әрекетті қайтадан қайтару үшін не істеу керек?
10. Пиктограмма мен таңбаша айырмашылығы неде?
11. Мәтіндік процесор деп. нені атайды?
12. Word мәтіндік процессоры терезесінің негізгі элементтерін атаңыз.
13. Аспаптар панелі қалай өзгертуге болады?
14. Word құжатында кестені қалай тұрғызамыз?
15. Word программасы терезесінің элементтерін атаңыз.
16. Қажетті аспаптар панелі экранға қалай шығарамыз?
17. Кестені енгізуге арналған батырма қай аспаптар панелінде орналасқан?
18. Диаграммалар не үшін қолданылады?
19. Құжатқа диаграмманы қалай енгізуге болады?
20. Диаграмма Турін қалай өзгертуге болады?

ІІ-Блок
1. Word Wide Web деген не?
2. WWW – дің негізгі ұғымдарын атаңыз.
3. Web-сервер деген не?
4. Web-торап (Web-сайт) деген не?
5. Web – бет деген не?
6. Web – бет қай тіл де даярланады?
7. HTML тілі деген не?
8. Гиперсілтеме деген не?
9. Броузер деген не?
10. Броузерлердің негізгі атқаратын қызметтері қандай?
11. Қандай Web-браузерлерді білесіз?
12. Internet Explorer броузері қалай іске қосылады?
13. Web – бетті қалай ашып көруге болады?
14. Гиперсілтеме экранда қалай бейнеледі?
15. Браузерлерді басқару тәсілдері қандай?
16. WWW – ден ақпаратты алу үшін қолданылатын қандай құралдарды білесіз?
17. Іздеуші каталог тар деген не?
18. Іздестіру нұсқағыштары деген не? Олардың Турін атаңыз.
19. Электрондық пошта қызметі қандай программаларға және хаттамаларға негізделген?
20. Шығарылатын хабар қызметінің жұмыс принципі қандай?
21. Келіп түсетін хабар қызметі қандай хаттамаға негізделген?
22. Электрондық поштамен жұмыс Істру реті қандай?
23. Электрондық поштаның түрлері қандай?
24. Web-mail-менжұмыс Істру реті қандай?

5-6-Кредит 3-семестр
І-Блок
1. Салыстырмалы, абсалютті, аралас адрес деген не? Қандай жағдайларда қолданылады?
2. Кестенің ұяшығын немесе блогын қалай жиектеуге болады?
3. Бағана бойынгша ортаға туралау қалай орындалады?
4. Бетті немесе кітапты өзгертуден қалай қорғайды?
5. Функция жазылуы қандай бөлімдерден тұрады?
6. Функция шеберінің көмегімен арифметикалық ортаны қалай есептеуге болады?
7. Диаграмма баспаға қалай шығарылады?
8. Символдық мәтіндерден тұратын өрісті сұрыптауға бола ма?
9. Парақтың атауларын өзгертуге бола ма? Қалай?
10. Бірнеше терезелермен жұмыс қалай жасалады?
11. Кітаптағы бір жұмыс парағынан екіншісіне көшу әрекеті қалай орындалады?
12. Кестедегі мәліметтерді кітаптың басқа парағына қалай көшіруге болады?
13. Кітаптың екі парағын бір – бірімен қалай байланыстыруға болады?
14. Жұмыс кітабында қолданылмайтын парқтарды жоюға бола ма?
15. Excel терезесінің құрылымы қандай?
16. Excel ұяшығына формуланы қалай енгіземіз?
17. Экономикалық есептеулерде қолданылатын санның жазылу пішімдерін атаңыз.
18. Ұяшықтағы мәліметтердің пішім ін қалай өзгертеді?
19. Ұяшықтар ауқымы деген не?
20. Функция шебері қалай қолданылады?
21. Excel-де диаграмма тұрғызу қандай сатылардан тұрады?
22. Excel электрондық кестесін мәліметтер базасы ретінде қалай пайдаланылады?
23. Мәліметтер базасын сұрыптау қалай орындалады?
24. Электронды кесте деген не?
25. Электрондық кестелер қандай мақсатта қолданылады?
ІІ-блок
26. Электрондық кестенің негізгі ұғымдарын атаңыз?
27. Абсалюттік сілтеме деген не?
28. Салыстырмалы сілтеме деген не?
29. Мәліметтер базасын сүзгілеу қалай орындалады?
30. Құрама кесте қалай тұрғызылады?
31. Электронды кесте деген не?
32. Электрондық кестелер қандай мақсатта қолданылады?
33. Электрондық кестенің негізгі ұғымдарын атаңыз?
34. Абсалюттік сілтеме деген не?
35. Салыстырмалы сілтеме деген не?
36. Excel терезесінің құрылымы қандай?
37. Excel ұяшығына формуланы қалай енгіземіз?
38. Экономикалық есептеулерде қолданылатын санның жазылу пішімдерін атаңыз.

Студенттердің академиялық білімін
рейтингтік бағалау жүйесі

Білім беру ісіндегі басты приоритет студенттердің жеке шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту, оларды дара тұлға етіп әзірлеу. Оқу үрдесінде басымдылық ролі оқытушыға емес, студентке берілуі тиіс, студент белсенділік көрсетуі тиіс, оны оқытпай, ол өздігінен оқуы керек. Оқытудың негізгі мақсаты - өз бетінше дами алатын жеке адамды қалыптастыру болғандықтан, оқытудың негізгі формасы студенттермен жұмыс істеу, дифференциялау.

Әрбір студент басқа студентпен салыстырылмайды, керісінше өзімен -өзі салыстырылады. Студенттер өз нәтижелерін бағалай білуге үйренуі аса маңызды.
Студенттердің білімін бағалау оның жіберген қатесіне жазалау емес, жетістігін мадақтау, көтермелеу құралына айналуы тиіс.
Студенттердің білімін бағалау жүйесі Sillabus оқыту бағдарламасына міндеті элемент болып кіреді.
Әр деңгейдің ұпай саны студенттердің білімін бақылаудың үлгілері мен кіріспе, ағымдағы және аралық бақылаулармен жиналады. Төменде студенттердің баллмен есептегенде білім градациясының кестесін беріп отырмыз:

Бағалаудың әріптік жүйесі
Баллдары
Бағалаудың %-тік мазмұны
Бағалаудың дәстүрлі жүйесі
А
4.0
100
Өте жақсы
А-
3.67
90-94

В+
3.33
85-89
Жақсы
В
3.0
80-84

В-
2.67
75-79

С+
2.33
70-74

Қанағаттанарлық
С
2.0
65-69

С-
1.67
60-64

D+
1.33
55-59

D
1.0
50-54

F
0
0-49
Қанағаттанарлықсыз

Пәннен F деген баға алған студент деканат белгіленген мерзімді оны қайта тапсыру керек.
Бұл градация GPA-ді студенттің жалпы академиялық білімін орташа бағалау айқындауы қажет

“ЭЕМ-дегі практикум ” пәні бойынша оқу процесінің картасы

№
Атаулар
Қыркүйек
Қазан
Қараша
Желтоқ
сан
Ұпай саны

Бақылау түрі
1-3
6-10
13-17
20-24
27-1
4-8
11-15
18-
22
25-29
1-5
8-12
15-19
22-26
29-3
6-10

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15

І
Кіріспе бақылау

Кб

7
ІІ
Ағымда ғы бақылау

КР1

КР2

КР3
33
1
Тестілік бақылау

Т1

Т2

Т3
15
2
СӨЖ тапсырмалары

С1

С2

С3

С4

С5

10
3
Реферат тар

Р1

Р2

Р3
15
ІІІ
Аралық бақылау

РБ1

РБ2

20

Барлығы

100
Ең жоғары ұпай көрсетілген
КР – (1,2,3,) – кредит 1,2,3 ... .
РБ – рейтинг – бақылау

Ұқсас жұмыстар

---

Turbo Pascal тілінің операторлары

---

Паскаль тілінің алғашқы түсініктері

---

Программалау тілі командаларының ортасы

---

Бос оператор

---

Си тіліндегі циклдік алгоритм және циклдік алгоритмді бағдарламау

---

Паскаль – бағдарламалау тілі

---

Циклдік құрылымды алгоритмді программалау

---

Turbo Pascal - жоғары деңгейлі программалау жүйесі

---

Шартты цикл операторлары C++

---

Алгоритмдеу, қасиеттері, негізгі құрылымдары. Паскаль бағдарламалау ортасы

---

Паскаль тiлiнiң операторлары

---

Шартты пішімдеу

---

Изобаралық процесске сәйкес сызықтың шарттың көрсет

---

Арифметикалық операторлар

---

Шартты экстремумен вариациялық есептер

---

Шартты рефлекстің маңызы қанадй

---

Жібек жолы романын шындығында шартты түрде ғана тарихи шығарма деп атаған болар едік

---

Шартты оператор

---

Операторлар тарауы

---

Физикалық шамалардың операторлары

---