Есімдіктердің сөзжасамы
Басқа сөз таптарына қарағанда етістіктердің жасалу жолдары тілімізде онша күрделі емес. Мұның өзі есімдіктердің табиғатымен тығыз байланысты. Зерттеушілердің айтуынша, қазақ тіліндегі жалпы есімдіктердің саны 60-70 тек аспайды екен. Демек, оларды жасау жолдарындағы заңдылық осы аз мөлшеріне де байланысты болса керек. Дегенмен де есімдіктердің де жасалу жолдарында басқа сөз топтары сияяқты синтетикалық және аналитикалық тәсілдер орын алып отырады. Мұндай тәсілдер етістіктердің әрбір жеке түрлерінде байқалып қалады. Солардың көрінісін өзара жинақтағанда, есімдіктердің жасау жолдары төмендегіше саралауға боладыв.
Синтетикалық жолмен жасалған есімдіктер.
Есімдіктердің бұл жасалу жолында бір қатар жұрнақтар қатысады. Олар есімдіктердің өзіне жалғанып, белгілі бір мағынаны онан сайын айқындап , ондай жұрнақтар онша көп те емес.
Құранды -а + у жұрнағы. Бұл жұрнақ негізінен алғанда, сілтеу есімдігі сөздерге жалғанып, сілтеу мағынасын одан сайын айқындайтын болады: анау, мын-ау, сан-ау. Тарихи тұрғыдан қарағанда, бұл есімдіктердің түбірі ол, бұл, сол есімдіктері болса керек. Есімдіктердің арнайы зерттеген А.Ибатов анау, мынау есімдіктерін бірігу жолынан пайда болған деп түсіндіреді: Мыс: -а, ан-а мен бу (ву) сілтеу есімдігінің бірігуімен жасалған десе, А.Ысқақов осы тәріздес есімдіктердің –у әлементі арқылы жасалғанын айтады. Осындағы –ау бөлшегін құралды жұрнақ деп қарастырған жөн сияқты. Себебі, бұл сөздер ана, мына түрінде де кездеседі.
Сонау есімдігінің де жасалу жолы осы негізде түсіндірген дұрыс. Ал осынау есімдігі –нау құралды жұрнағы арқылы жасалған деп білеміз. Осындағы –н элементі арқылы басқа да сөздер өрбіп жатады: осынша, осынысы осыншама. Мыс: Ел жайы өзіне мәлім, мынада теріс дейтін адам жоқ. (Б. Майлин) Осынау өрен өзенді көрмесем ылда зерігем. (Ж.Молд)
Ал сан есімнен проминализация жолынан жасалған біреу есімдігінің –еу жұрнағын, құрамды деп танымай, бір-ақ қосымша деп тануымыз керек. Үй сыртында біреу отыр.
-ша,-ше жұрнағы не, қан (й), бар сөздеріне жалғанып, сұрау және жалпылау есімдігінен туындатады: неше, қанша, барша.
Түркітануда не есімдігінің алғашқы түбірі нен болғандығы жайында пікір бар. Бұған бір дәлел ретінде нендей сөзін келтіреді. А.Ибатов . Ал профессор Э.Р.Тенишев солар тілінде наң сөзінің не сұрау есімдігін білдіретінін айтады.
Қанша сұрау есімдігінің түбірі алғашқы қай болғандағы, -н дыбысының орнына ол кездерде й жүргендігі арнаулы еңбектреде (А.Ибатов М. Томалов) айтылады. Ал –ша жұрнағы о баста толық мәнді шаң сөзінен өрбіп шыққан болатын.
Тілімізде –ша жұрнағының үстіне басқа да жұрнақтар (-ма, -лық, -ты) үстемеленіп жалғанып отырады. Осыдан келіп есімдіктегі құрама жұрнақтар туындайды: Қанша-қаншама, қаншалық.
-ша жұрнағы бар сөзіне жалғанып, жалпылау мәнді есімдік жасайды. Бала өсіру барша жанның мақсаты.
-у жұрнағы не сұрау есімдігіне –ша қосымшасынан кейін үстемелене жалғанады: не+ше+у
-лық –лік бар сөзіне жалғанып, жалпылау есімдігін жасауға себеп болады: Біз штатқа кіргенде барлық офицер тік тұрып ізет етті (Б. Майлин)
-сы –сі қай есімдігіне жалғанып оның мән мағынасы одан сайын нақтылау түседі: Кейбір ғалымдар (Н.К.Дмитриев) башқұт тіліндегі қайһы сөзінің соңғы –һы тұлғасын тәуелдік жалғауының ІІІ ж ретінде қарастырса,
Н.А. Басқақов – керсінше мұны аффинсдеп түсіндіреді. Ал қазақ тілінің материалы негізінде А. Ибатов қайсы есімдігі (қай, -қан) сөзімен ежелгі сілтеу мәнді со тұлғасының бірігіп айтылуы негізінде пайда болады деп тұжырымдайды. Қайсысы дегендегі соңғы –сы тәуелді жалғау ІІІ жағы Естігенім қайсы, көргенім қайсы –ажырату қиын
-дай, -дей жұрнағы сұрау есімдіктерінің түбіріне жалғанып, олардың туынды түрін жасайды:
(й) қан +дай
Жоғарыдағы жұрнақтар есімдіктерінің өздеріне жалғанып, олардың туынды түбірін жасауға қатысады.
Есімдіктердің жасалуына орай мына бір жайтты да айту керек. Кейбір есімдіктердің өзі олардың алуан түрін туындатып отыруда себепші болады. Мысалы, бұл ретте қай, не есімдіктерін айтуға болады. Осы аталған есімдіктердің түбіріне жоғарыда сөз болған әр қилы жұрнақтар жалғана береді. Мыс: қайсы, қайда, қандай, қанша т.б.
-не сұрау есімдігінің негізінде бірнеше туынды түбірлі есімдіктер туындайды: неше, нешеу, немесе, кейін, немене, неге, нешінші. Өнерпаз нешеу болса, өрнекте сонша (Мақал)
Айнымаланың жолмен жасалған есімдіктер.
Тіліміздегі бірқатр есімдіктер аналитикалық жолдармен жасалады. Бұл ретте олардың бірігу, қосарлама айтылу және сөз тіркесі құрамында қолданылу жолдары бар. Аталған бұл жолдардың аясы да есімдік құрамында онша көп кездесе бермейді. Бұлардың өзін іштей саралап көрсетсек, мынадай заңдылықтарды байқаймыз.
Бірігу арқылы жасалған есімдіктер.
Есімдіктердің осындай жасалу жолында олардың белгілі бір түрі әр уақытта да сөздердің бірге жұмсалуына негіз болып тұрады. Осы негізде бір есімдік түбірден бірнеше іріккен тұлғадағы есімдіктер өрбіп жатады. Мәселен, бір ғана ем сөзінен болымсыздық мәндегі бірнеше есімдіктер туындайды: ешкім, ешқандай, ешқайсы, ешқандай, ешқашан, ештеме, ешнәрсе, ешбір.
Мен ешкімнен байлық, бақ сұрамаймын.
Осы тәріздесбіріккен түбірлі есімдіктердің жасалуына бір сөзі де негіз болып тұрады. Осы бір сөзінің негізінде бірнеше, бірдеме тәріздес белгісіздік есімдіктері пайда болады.Нұрман тағы бірдеме деп ақтала беріп еді, Ербол басып тастады. (З.Шашк)
Кейде әр сөзінің қолданылу ретіне қарай белгісіздік есімдіктердің екінші сыңарынан да орын алатын болады: кейбір, қайсыбір, әрбір, әлдебір.
Біреулер үйінің орнын өлшеп, біреулер қазып үлгіріп, қайсы іреулері қалқитып алған (Ғ. Мүсірепов)
Бірігу арқылы жасалған есімдіктердің құрылысына әлде есімдігі де себепші болады. Осы есімдіктің негізінде бірнеше белгісіздік есімдіктері туындап жатады: әлдебір, әлдекім, әлдеқайда, әлдеқашан, әлдене, әлденеше т.б. Ән шырқайды аулақта, әлдекімдер құбылтып.
Осылардың тәрдес белгісіздік есімдіктердің біріккен түрінде әр есімдігі де ұйытқы сөз ретінде айрықша қызмет атқарады: әрке, әркім, әрқайсы. Боз үйдің жанында бағанадан бері әркімнің атын атап шақырған дауыс басылды (Ғ. Мүсірепов)
Есімдіктердің бірігу жолымен жасалған түрлері, негізінен алғанда осылар.
Қосарлама келген есімдіктер.
Қосарлана жұмсалған есімдіктер тілімізде өте аз кездеседі. Есімдіктердің қосарланған түрлерінің көпшілігі үстеуге айналып кетеді. (анда-санда, онда-мұнда, өзді-өзі т.б.) Ал қосарлама жұмсалған есімдікті сөздер есім мағынасыонда қалса ғана өз табиғатын жоғалтпайды. Мұндай қосарлы есімдіктердің қостарына. Мына тәріздес сөздер жатады: -өзін-өзі, ондай-мұндай, онысы-мұнысы, кіммен-кім, қай-қайсы. Кімде-кім екімен бірге болса, ол партиямен бірге (Ғ.Мүсірепов)
Есімдіктердің сөз тіркесі арқылы жасалуы тілімізде кездеспейді десе де болады, тек бірен-саран түрлері ғана қолданылып қалады: мына мен, осы сен, бір өзі, бір нәрсе. Осы атыраптың иесі бір өзі сияқты (З. Қаб).
Есімдіктердің сөзжасамы
Есімдіктің мағыналық топтары
Есімдіктердің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы
Есімдіктер - мағынасы тым жалпы сөздер
Көне түркі (ХIII-ХIV ғасыр) жазба ескерткіштер тіліндегі есім сөздердің жасалу жолдары
Instagram әлеуметтік желісінің мәтіндеріндегі тілдік құралдардың лингвистикалық ерекшеліктері
Сан есімнің сөзжасам тәсілдері
Қазақ тілі мамандығының магистратураға қабылдау емтиханның бағдарламасы
«Қазақ тілі сөз жасамындағы лексика-семантикалық тәсілдің көрінісі»
Қазақ және орыс тілдеріндегі флексия, аффиксоидтер және интерфикстер туралы ақпарат
Бастауыштары есімдіктердің әр түрінен болатын Менің курстас жолдастарым тақырыбында шағын әңгіме құрастырыңыз