Кикілжіңдер психологиясы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
Психология-педагогика факультеті
Психология және әлеуметтік
педагогика кафедрасы
ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КОМПЛЕКСІ
___________________________Әлеуметтік психология__________________________
Пән атауы
мамандығы:
______________________________050503 - Психология___________________________
Шифр, мамандық
Оқу формасы: ____________сырттай, дистанциялық, 2 жыл, 2007 жыл_____________
күндізгі, сырттай, дистанциялық, оқу мерзімі, түскен жылы
Құрушы:
________________________Бейсембаева Кенже Доғарқызы_______________________
Аты, жөні, Ф.А.Ә., e-mail
ОӘҚ кафедра отырысында талданды __________________________________________
(Хаттама № ____ ______ ______________ 200 ___ ж).
ОӘҚ факультеттің әдістемелік комиссия отырысында мақұлданды
__________________________________________________________________________
(Хаттама № ____ ______ ______________ 200 ___ ж).
Тақырыптық жоспар
Модульдің атауы
Сабақ түрі
Бақылау формасы
Лек
Сем
Лаб.саб.
Консульт.
Модуль 1 Әлеуметтік психология пәні, мақсат-міндеттері. Әлеуметтік психологияның ғылым ретінде танылуы.
3
3
Тест
Модуль 2 Әлеуметтік топтардық психологиясы.
3
3
Тест
Модуль 3 Жеке адамның әлеуметтік психологиясы.
3
2
Тест
Модуль 4 Жеке адамды әлеуметтендіру мәселелері.
3
2
Тест
Барлығы (сағат)
12
10
-
2
Емтихан
Пән бойынша кейстік субманифесттің метасипаттамасы
Әлеуметтік психология пәні бойынша кейстің субманифесті
1. Субманифесттің метамәліметі
Ресурс авторлары: Бейсембаева К.Д.
Атауы: Әлеуметтік психология пәні бойынша кейс;
Білім бөлімі: психология
Ұйым: психология және әлеуметтік педагогика кафедрасы
Авторлық құқық: Білімді ақпараттандыру институты мен кафедра мұғалімдеріне тиесілі
Ресурстың түсініктемесі: Әлеуметтік психология пәні бойынша кейс, психология-педагогика факультеті, оқудың дистанциялық формасы, 2006 оқу жылы, 1 курс, 1 семестр;
Түйінді сөздер: әдіснама, зерттеу әдістері, қарым-қатынас, шағын топтар, үлкен топтар, стихиялы, бұқаралық топтар, этностық топтар, әлеуметтік қозғалыстар, кикілжің, әлеуметтендіру, психологиялық адаптация.
2. Ұйым Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
Типтік оқу жоспары
Жұмыс оқу жоспары
Пән бойынша оқу бағдарламасы
Модульдер:
■ Модуль 1 Әлеуметтік психология пәні, мақсат-міндеттері. Әлеуметтік психологияның ғылым ретінде танылуы.
► Блок 1 ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІГІ
• Сабақ 1 Әлеуметтік психологияның ғылым ретінде танылуы. Әлеуметтік психологияның ғылым ретінде танылуы.
• Сабақ 2 Әлеуметтік-психологиялық зерттеулердің әдіснамалық негіздері.
• Сабақ 3 Қарым-қатынастың әлеуметтік психологиясы.
► Блок 2 ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІГІ
• Сабақ 1 Әлеуметтік психология ғылым және оқу пәні ретінде.
• Сабақ 2 Әлеуметтік психологияның табиғаты мен динамикасы.
• Сабақ 3 Әлеуметтік психологияның генезисі мен эволюциясы.
• Сабақ 4 Қарым-қатынастың құрылымы, түрлері мен функциялары
► Блок 3 Білімді тексеру (аралық бақылау)
• Сабақ 1. Өтілген тақырыпқа қатысты коллоквиум жүргізу
• Сабақ 2. Өтілген тақырыпқа қатысты бақылау жұмысын өткізу
■ Модуль 2 Әлеуметтік топтардың психологиясы.
► Блок 1 ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІГІ
• Сабақ 1 Шағын топтардың әлеуметтік психологиясы.
• Сабақ 2 Үлкен әлеуметтік топтардың психологиясы.
► Блок 2 ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІГІ
• Сабақ 1 Шағын топтардың классификациясы, түрлері мен функциялары.
• Сабақ 2 Шағын топтардағы динамикалық процестер.
• Сабақ 3 Үлкен әлеуметтік топтардағы қауымсдастық феномені.
• Сабақ 4 Көпшілік және тобыр психологиясы.
► Блок 3 Білімді тексеру (аралық бақылау)
• Сабақ 1. Өтілген тақырыпқа қатысты коллоквиум жүргізу
• Сабақ 2. Өтілген тақырыпқа қатысты бақылау жұмысын өткізу
■ Модуль 3 Жеке адамның әлеуметтік психологиясы.
► Блок 1 ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІГІ
• Сабақ 1 Жеке адамның әлеуметтік психологиясы.
• Сабақ 2 Отандық және шетелдік психологияда жеке адамның әлеуметтік психологисын зерттеу мәселелері.
► Блок 2 ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІГІ
• Сабақ 1 Әлеуметтік психологиядағы жеке адам феномені.
• Сабақ 2 Қоғамдық сана мен қоғамдық психология.
• Сабақ 3 Жеке адамның әлеуметтік-психологиялық құрылымы мен статусы.
► Блок 3 Білімді тексеру (аралық бақылау)
• Сабақ 1. Өтілген тақырыпқа қатысты коллоквиум жүргізу
• Сабақ 2. Өтілген тақырыпқа қатысты бақылау жұмысын өткізу
■ Модуль 4 Жеке адамды әлеуметтендіру мәселелері.
► Блок 1 ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІГІ
• Сабақ 1 Жеке адамды әлеуметтендіру және әлеуметтік-психологиялық адаптация мәселелері.
• Сабақ 2 Кикілжің психологиясы және оларды тиімді шешу жолдары.
► Блок 2 ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІГІ
• Сабақ 1 Жеке адамды әлеуметтендіру институттары мен механизмдері.
• Сабақ 2 Жеке адамды әлеуметтендіру факторлары мен сфералары.
• Сабақ 3 Кикілжіңнің табиғаты мен динамикасы, оның түрлері, функциялары және шешу жолдары.
► Блок 3 Білімді тексеру (аралық бақылау)
• Сабақ 1. Өтілген тақырыпқа қатысты коллоквиум жүргізу
• Сабақ 2. Өтілген тақырыпқа қатысты бақылау жұмысын өткізу
Қорытынды бақылау
Курс бойынша тест тапсырмалары
Курс бойынша емтихан сұрақтарының тізімі
Курс бойынша глоссарий
ТИПТІК ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ
Жоғары кәсіптік білім
ӘЛЕУМЕТТІК ПСИХОЛОГИЯ
050503 – ПСИХОЛОГИЯ МАМАНДЫҒЫ ҮШІН
3 кредит – 135 сағат
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АЛМАТЫ – 2006
АЛҒЫСӨЗ
1. Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Білім тобындағы мамандықтар бойынша Оқу-әдістемелік секциясы ЖАСАҒАН және ҰСЫНҒАН.
2. Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігінің № _______
__________________ 200__ж. бұйрығымен БЕКІТІЛГЕН және ҚОЛДАНЫСҚА ЕНГІЗІЛГЕН.
3. Әлеуметтік психология типтік оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігінің ____ ________________ 200__жылғы № ____бұйрығына сәйкес шыққан бағдарламаның орнына енгізілген.
4. Типтік оқу бағдарламасы 050503 – Психология мамандығы бойынша Қазақстан Республикасы Мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандартына сәйкес жасалған.
5. Бағдарламаны Абай атындағы ҚазҰПУ-нің психология-педагогика факультетінің Кеңесі ___ _______________ 200 ___ ж. № ____ бұйрығымен БАСПАҒА ҰСЫНДЫ.
Типтік оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің рұқсатынсыз көбейтілмейді және таратылмайды.
Түсіндірме хат
Әлеуметтік психология - психология ғылымының өзіндік даму тарихы, зерттеу пәні мен әдістері бар басты салаларының бірі болып табылады. Әлеуметтік психология зерттеу аймағы ретінде ХІХ ғасырдың аяғында пайда болғанымен өзіндік ұғымдық аппараты мен әдістері бар күрделі ғылыми пән ретінде тек ХХ ғасырдың ортасында ғана мәлім болды.
Жалпы психология және әлеуметтану ғылымының қиылысындағы ғылым саласы ретінде әлеуметтік психология бірқатар психологиялық құрылымдарды; әлеуметтік қажеттіліктер мен қызығулар, сана және өзіндік сана, әлеуметтік-психологиялық ахуал, қоғамдық пікір және идентификация, бейімделу, иландыру, еліктеу, эмоционалдық өзара жұқтыру сияқты топтық феномендерді зерттейді.
Әлі күнге дейін әлеуметтік психологияның пәні туралы жалпы қабылданған түсініктер қалыптаспаған. Бұл әлеуметтік-психологиялық феномендердің, фактілер мен заңдылықтардың жүйелі және интегралды табиғатының күрделілігімен байланысты. Алайда отандық психологиядағы іс-әрекеттік мектептің шеңберінде әлеуметтік психологияның пәні ретінде жүріс-тұрыстың механизмдері мен заңдылықтары, фактілері, жекелеген адамдар іс-әрекеті мен топтардың, олардың әлеуметтік қауымдастығындағы қарым-қатынас фактілерін оқып үйрену қарастырылады.
Бүгінгі таңдағы әлеуметтік психологияның негізгі мәселелері – бұл өзінің теориялық іргетасын орнықтыру; жаңаша зерттеу әдістерін жасау; үлкен және шағын топтардың дамуы мен қызмет етуінің ерекшеліктерін зерттеу; адамдардың өзара әрекеттестігі мен қарым-қатынасының заңдылықтарын айқындау; жеке адамды әлеуметтік-психологиялық зерттеу; әлеуметтік психологияның қолданбалы зерттеу аймағын кеңейту мен жасақтау.
Әлеуметтік психологиядағы қолданбалы зерттеулердің неғұрлым өзекті әрі басым бағыттары - өзара әрекеттестік және қарым-қатынас; әлеуметтік үлкен топтар мәселесі, жекелей алғанда, оның этнос; қоғамдағы әлеуметтік процестер (саяси, діни, этностық, демографиялық) мәселелері; Қазақстан Республикасының полимәдени және полиэтностық жағдайындағы жеке адамның әлеуметтенуінің психологиялық аспектілері; әлеуметтік психологияның қолданбалы (дін психологиясы, саясат, демография, экономика, сауда, басқару және менеджмент, жарнама, бұқаралық ақпарат құралдары, өнер, білім, ғылым, денсаулық сақтау, жанұя, әскер т.б.) салаларының дамуы болып табылады.
Әлеуметтік психология пәнінің мазмұнын меңгеру студенттердің өз білім, білік, дағдыларын өмірлік іс-әрекеттің түрлі сфераларында (тұлғалық, жанұялық, кәсіби-іскерлік, қоғамдық) пайдалану мүмкіндігін арттырады.
Әлеуметтік психология курсының мақсаты – студенттерді шетелдік және отандық әлеуметтік психологияның теориялық және қолданбалы зерттеу аймағындағы жетістіктерімен таныстыру.
Әлеуметтік психологияны оқытудың міндеттері:
студенттерді шетелдік және отандық әлеуметтік психологияның басты мәселелері бойынша теориялық зерттеулері мен тәжірибелік нәтижелерімен таныстыру;
студенттер бойында үлкен және шағын топтардың дамуы мен қызмет ету заңдылықтары (конформизм феномені, жетекшілік және лидерлік, топтық тұтастық мәселесі) туралы білімдерін қалыптастыру;
жеке адамның әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері (әлеуметтену және әлеуметтік бағдар) жайлы білімдерін қалыптастыру;
адамдардың өзара әрекеттестігі мен қарым-қатынасы туралы білімдерді қалыптастыру;
студенттердің әлеуметтік-психологиялық зерттеу бағдарламалары мен зерттеу жұмысын жүргізуде іскерлік пен дағдыларын дамыту;
кәсіби қарым-қатынас дағдыларын дамыту.
Әлеуметтік психология курсын оқу процесінде студенттер білуі қажет:
әлеуметтік психологияның қалыптасуы мен даму тарихын білу;
әлеуметтік психологияның өзекті мәселеллерін білу;
әлеуметтік-психологиялық құбылыстар мен процестердің заңдылықтарын білу;
теориялық білімді тәжірибеде пайдалана білу;
құрамада (топта) жұмыс жасай білу;
кәсіби қарым-қатынас дағдылары;
психологиядағы ғылыми-ұғымды аппаратты игеруге ептілігі;
әлеуметтік психология мәселелері бойынша материалдарды ауызша және жазбаша түрде ұсыну ептілігі;
теориялық білімдерді практикада адекватты қолдану;
зерттеу іс-әрекетінің дағдылары.
Әлеуметтік психология курсы келесі пәндермен байланысты: жалпы психология, психология тарихы, философия, тарих, саясаттану, жас ерекшелік психологиясы, педагогикалық психология, еңбек психологиясы, саяси психология, басқару психологиясы, практикалық психология.
Курстың мазмұны дәрістерде ашылып, семинар және лабораториялық сабақтарды бекітіледі. Курстың негізгі тарауларына, арнайы әдебиеттерді конспектілеу мен реферат жазуға бағытталған студенттердің өзіндік жұмыстары қарастырылған.
Студенттердің білімін тексеру қорытынды тест түрінде жүргізіледі.
Курсқа 135 сағат берілген: дәріске – 45 сағат, СОӨЖ-на (студенттің оқытушының басшылығымен өзіндік жұмысына) – 45 сағат, СӨЖ-на (студенттің өзіндік жұмысына) – 45 сағат.
Курстың мазмұны.
Кіріспе
Қазіргі заманғы мұғалімдер мен педагог-психологтарды кәсіби даярлау Қазақстан Республикасындағы 2005-2010 жылдарға арналған білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасының талаптарында көрсетілген қоғамның интеллектуалды күш-қуатына және білім берудің деңгейіне сай келуі қажет.
Әлеуметтік психология курсы 050503 – Психология мамандығы бойынша бакалаврларды кәсіби даярлауда маңызды орын алады. Курс студенттердің болашақ педагогикалық-психологиялық қызметінде қажет білімдері мен біліктерін пайдалану мақсатында Әлеуметтік психология пәні бойынша теориялық және практикалық дайындықтарына бағытталған.
Курстың пәні Әлеуметтік психология пәнін оқытуда білім, білік және дағдыларды қалыптастыру процесі болып табылады.
Әлеуметтік психология пәнінің психология ғылымдарында алатын орны мен рөлі. Әлеуметтік психология пәнінің объектісі – жеке адам мен қауымдастықтың өмірлік іс-әрекетіндегі әлеуметтік-психологиялық процестер мен құбылыстар. Аталған ғылыми саланың негізгі зерттеу әдістері – бақылау, эксперимент, сұрақнама. Отандық және шетелдік психологиядағы Әлеуметтік психология ғылымының дамуы мен қалыптасуының негізгі кезеңдеріне қысқаша шолу жасау.
Аталған курс алты бөлімнен тұрады.
Курсты меңгеру оқытудың ақпараттық-дамытушы, практикалық, көрнекі әдістері қолданылатын дәрістік, практикалық сабақтар және СОӨЖ сабақтары барысында жүзеге асырылады.
Пәнді оқытудың соңында емтихан алынады.
Негізгі бөлім.
1 бөлім. Әлеуметтік психологияның әдіснамалық негіздері
1 тақырып. Әлеуметтік психологияның пәні, оның адам және қоғам туралы ғылымдар жүйесіндегі алатын орны.
Жалпы психология және әлеуметтану - әлеуметтік психологияның негізі. Қазіргі психологиялық және әлеуметтану ғылымдарындағы әлеуметтік психологияның пәні туралы біртекті түсініктердің болмауы. Әлеуметтік психологияның пәні туралы түсініктердің эволюциясы. Әлеуметтік психологияның гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны мен өзге де психологиялық пәндермен өзара байланысы. Адам және қоғамның қазіргі мәселелерін шешудегі әлеуметтік психологияның мәні мен рөлі.
2 тақырып. Әлеуметтік-психологиялық идеялардың қалыптасу тарихы
Әлеуметтік психологияның дербес ғылым ретінде қалыптасуының алғы шарттары. Алғашқы әлеуметтік-психологиялық теориялар (Халықтар психологиясы М.Лацарус, Г.Штейнталь, В.Вундт; Көпшілік психологиясы Г.Тард; В.Макдугаллдың Әлеуметтік жүріс-тұрыс инстинкт теориясы). Әлеуметтік психология тарихының кезеңдері (Г.М.Андреева және Е.С.Кузьмин бойынша). Қазіргі американдық, европалық әлеуметтік психологияның жалпы сипаттамасы.
Кеңестік әлеуметтік психологияның даму тарихы. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-психологиялық идеялардың дамуы мен әлеуметтік психология аймағындағы теориялық және қолданбалы зерттеулердің өңделуі мен жүргізілуі.
3 тақырып. Қазіргі әлеуметтік психологияның негізгі теориялық бағыттары
Қазіргі әлеуметтік психологиядағы жаңа бихевиоризм. Әлеуметтік-психологиялық зерттеулер контексіндегі үйрену теориясының негізгі ұғымдары. Әлеуметтік-психологиялық феномендердің психоаналитикалық талдауы.
Әлеуметтік психологиядағы қазіргі психоаналитикалық тұжырымдамалар және З.Фрейд позициясы. Әлеуметтік психологиядағы интеракционизм.
Дж.Мидтің тұжырымдамасы. Интеракционистік бағдардың теориялық негіздері. Рольдік теориялар. Шиеленістердің ішкі рөлдік және аралық рөлдік мәселелері. Референтті топ теориясы (Г.Хайманн, М.Шериф, Р.Мертон т.б.).
Когнитивизм – қазіргі әлеуметтік психологияның басым бағдары ретінде. Зерттеудің бастапқы принциптері мен мәселелері. Когнитивтік сәйкестілік теориясының жалпы сипаттамасы. Когнитивті диссонанс, коммуникативті акт, құрылымдық баланс теориясы.
Әлеуметтік-психологиялық құбылыстардың табиғатын жүйелі-іс-әрекеттік түсіндіру. А.Н.Леонтьевтің іс-әрекет теориясы және оны әлеуметтік психологияда пайдалану мүмкіндігі. Бірлескен іс-әрекет тұжырымдамасы және А.С.Макаренко, А.В.Петровский, Л.И.Уманский, А.И.Донцовтың ұжым теориялары.
4 тақырып. Әлеуметтік-психологиялық зерттеу әдістері мен әдіснамасы
Ғылыми зерттеу әдіснамасы түсінігі. Әлеуметтік-психологиялық зерттеудің теориясы мен эмпирикасы. Мәліметтердің сенімділігі мен негізділігі мәселесі. Репрезентативтілік мәселесі. Таңдау түрлері. Әлеуметтік-психологиялық зерттеу бағдарламасы.
Әлеуметтік-психологиялық зерттеудегі сұрақтама, бақылау, құжаттарды талдау әдістерінің жалпы сипаттамасы. Әлеуметтік психологиядағы эксперименттің негізгі типтері мен ерекшеліктері.
Әлеуметтік-психологиялық әсер етудің белсенді әдістері: мазмұны, типтері, мүмкіндіктері мен шектеулері. Әлеуметтік-психологиялық тренинг және оның түрлері. Топтық пікірталас. Ойын әдісі және оның модификациялары. Әлеуметтік-психологиялық кеңес берудің спецификасы. Әлеуметтік-психологиялық диагностика және әсер ету психотехникасы.
2 бөлім. Тұлғаның әлеуметтік психологиясы
5 тақырып. Тұлға - әлеуметтік-психологиялық зерттеудің пәні ретінде.
Тұлға мен қоғамның өзара байланысы әлеуметтік психологияның түйінді мәселелерінің бірі ретінде. Тұлғаны түсінудің әлеуметтік-психологиялық бағытының ерекшелігі, оның жалпы психология мен әлеуметтанудағы жеке адамды түсінуден айырмашылығы. Әлеуметтік психологиядағы тұлғаны зерттеудің дәстүрлері мен қазіргі жағдайы.
6 тақырып. Әлеуметтанудың әлеуметтік-психологиялық аспектілері
Әлеуметтену түсінігі. Әлеуметтену механизмдері мен институттарының жалпы сипаттамасы. Тұлғаның әлеуметтену процесіндегі ерекшеліктері. Әлеуметтенудің негізгі кезеңдері. Әлеуметтену заңдылықтарын Э.Берн және К.Стейнердің транзактілі талдауы бойынша түсіну. Тұлғаның даму моделі мен Э.Эриксон тұжырымдамасындағы бірдейлік түсінігі.
Адамзаттың әлеуметтену түсінігі. Жасөспірімдік дағдарыс түсінігі. Ересек жастағы әлеуметтану сфералары мен динамикасы. Егде адамдарды зейнеткер атағына әлеуметтік-психологиялық бейімдеу. Қартаю процесінің әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері. Әлеуметтенудің түрлі кезеңдеріндегі тұлғаны психодиагностикалау мен түзету әдістерінің жалпы сипаттамасы.
Қазақстанның этномәдени ортасы мен әлеуметтік өзгерістері жағдайындағы (саяси, діни, жыныстық, этностық) тұлғаның әлеуметтенуі мәселелері. Тұлғаның әлеуметтену мәселесінің теориялық және қолданбалы аспектілерінің Қазақстан ғалымдарының еңбектерінде өңделуі – психолог, социолог, философ, саясаттанушы т.б.
7 тақырып. Тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқын реттеудің психологиялық механизмдері
Қажеттіліктер, мотивтер, қызығулар, құндылықтар, ережелер, әлеуметтік бағдарлар және олардың тұлғаның әлеуметтік мінез-құлықтың психикалық реттеудегі ролі. Әлеуметтік бағдар түсінігі. Әлеуметтік бағдар зерттеулері үшін Д.Н.Узнадзе мектебіндегі зерттеулердің мәні. Әлеуметтік бағдарларды (аттитюдтерді) зерттеу әдістері. Әлеуметтік бағдар құрылымы. Тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқын реттеудегі әлеуметтік бағдардың қызметтері. Әлеуметтік бағдар мен реалды мінез-құлық арақатынасы (Лапьер феномені). Тұлға диспозициясының иерархиялық құрылымы туралы В.А.Ядов тұжырымдамасы. А.Н.Леонтьев іс-әрекетті мотивациялық-мағыналық реттеу туралы. Әлеуметтік бағдар, қажеттілік, мотив, тұлғалық мағынасы түсініктерінің арақатынасы.
3 бөлім. Қарым-қатынастың әлеуметтік психологиясы
8 тақырып. Қарым-қатынас - әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретінде
Қарым-қатынас құрылымы, мазмұны, формалары мен механизмдері. Қарым-қатынастың негізгі жақтары: коммуникативті, интерактивті, перцептивті; олардың бірлескен іс-әрекет сипаты мен қарым-қатынастағы серіктеспен қатынас сипатымен байланысы (Г.М.Андреева, Е.С.Кузьмин).
Қарым-қатынас қиындықтары мен кедергілері. Деструктивті қарым-қатынас түсінігі. Табысты қарым-қатынас факторлары.
Тұлғааралық қарым-қатынасты зерттеулердің жаңа бағыты (В.Н.Куницына).
9 тақырып. Қарым-қатынастың коммуникатвиті жағы: вербальды қарым-қатынас
Адамдар арасындағы қарым-қатынас процесінің ерекшелігі: ақпараттардың қозғалысы кезіндегі дамуы мен толығуы; қарым-қатынас кезіндегі серіктестердің белсенділігі; ақпараттардың мағыналық талдануы және коммуникация түрлері.
Сөйлеу құрылымы. Тілдік хабараларды түсінудің әлеуметтік-психологиялық заңдылықтары. Тезаурус түсінігі. Қарым-қатынастық кедергі типтері. Жеке адам мен қоғамның өзіндік санасы мен тілдік сана мәселесі.
Мәтін - әлеуметтік-психологиялық зерттеулердің пәні ретінде: құрастыру заңдылықтары, қабылдау механизмдері, талдау тәсілдері.
Тілдік стереотиптер мен тілдік этикет. Байланыс орнату, қолдау және шығудың тілдік ережелері.
10 тақырып. Вербальды емес қарым-қатынас
Вербальды емес қарым-қатынас түсінігі. Вербальды емес жүріс-тұрыстың негізгі құрылымының (түрлері) жалпы сипаттамасы. Кинесика және оның компоненттері (ым, ишара, поза, жүріс, көз контактісі, авербальды әрекеттер) – қарым-қатынас процесінің факторлары ретінде. Қарым-қатынастың кеңістікті-уақыттық ұйымдастырылуы. Жеке адам аралық қарым-қатынастағы вербальды емес жүріс-тұрыстың полиқызметтілігі.
Адамның экспрессивті репертураы түсінігі. Вербальды емес қарым-қатынас өзара әрекеттестік пен топаралық қарым-қатынастың ерекшелігінің көрсеткіші ретінде.
11 тақырып. Қарым-қатынастың перцептивті жағы: тұлғааралық қабылдау және өзара түсіністік
Әлеуметтік психологиядағы перцептивті процестерді талдау ерекшеліктері. Қарым-қатынас процесіндегі тұлғааралық қабылдау мен өзара түсіністіктің ролі. Субъекті қасиеттері, қабылдау объектісі, сипаты және тұлғааралық өзара байланыстар – перцептивті процесс факторлары ретінде. Қабылдау механизмдері мен эффектілері. Стереотиптілік құбылысының мазмұны мен мәні. Әлеуметтік стереотип түсінігі және оның түрлері мен қызметі. Себепті жапсыру құбылысы. Тұлғааралық қабылдаудың дәлдігі мәселесі. Өзге адамды тану мен қарым-қатынас процесіне алғашқы әсердің ықпалы.
Өзара түсіністіктің құрылымы мен механизмдері. Рефлексия түсінігі. Эмпатия құбылысы. Тұлғааралық идентификацияны әлеуметтік-психологиялық зерттеу.
12 тақырып. Қарым-қатынастың интерактивті жағы: тұлғааралық өзара әрекеттестік
Тұлғааралық өзара әрекеттестік (интеракция) әлеуметтік-психологиялық зерттеу пәні ретінде. Диадалық өзара әрекеттестік теориясы.
Тұлғааралық өзара әрекеттестіктің айырмашылық белгілері қарым-қатынас формалары ретінде.
Бәсекелестік пен бірлестік өзара әрекеттестіктің түрлері ретінде. Бірлескен іс-әрекет құрылымындағы өзара әрекеттестік. Жалпы мақсат топаралық өзара әрекеттестік факторы ретінде.
Өзара әрекеттестікті зерттеудегі теориялық ойындық үлгілерінің мүмкіндіктері мен шектеулері. Өзара әрекеттестікті зерттеудің аппараттық әдістері.
13 тақырып. Жеке адам аралық кикілжің және оны шешудің тәсілдері
Тұлғааралық кикілжің түсінігі. Тұлғааралық кикілжіңдердің мотивациялық және когнитивті тұжырымдамаларының жалпы сипаттамасы. Кикілжіңді жүріс-тұрыс және объективті кикілжіңді ситуация. Тұлғааралық кикілжіңнің құрылымы мен динамикасы. Кикілжіңді өзара әрекеттестіктің шығуы мен стратегиялары. Тұлғааралық кикілжіңнің конструктивті және деструктивті қызметтері. Кикілжіңнің пайда болуы, өтуі және шешілуіндегі үшінші адам ролі.
Тұлғааралық кикілжіңдерді шешу мен реттеудің тәсілдері. Келіссөз кикілжіңді шешу тәсілі ретінде. Келіссөздерді жүргізу мен даярлау технологиясы. Келіссөз жүргізудің негізгі әдістері. Келіссөз процесіндегі делдалдық.
4 бөлім. Шағын топтың әлеуметтік психологиясы
14 тақырып. Әлеуметтік психологиядағы шағын топты зерттеудің әдіснамалық мәселелері
Шағын топтың психологиялық мәселесін өңдеудің әлеуметтік-тарихи және нақты-ғылыми алғы шарттары. ХХ ғасырдың 30-40 жылдары топтық феномендерді зерттеудің жетекші бағыттары. Соғыстан кейінгі онжылдықта шағын топты психологиялық талдаудың жалпы сипаттамасы. Зерттеудің қазіргі жағдайы және перспективасы.
Шағын топ дефинициясы. Шағын топтардың жіктелуі. Шағын топ психологиясын зерттеудің негізгі теориялық бағдарлары (бекіту теориясы, интеракционизм, өріс теориясы, психоаналитикалық бағдар, социометриялық бағдар, іс-әрекет бағыты, жүйе теориясы). Топтық құбылыстарды зерттеу әдістерінің жалпы сипаттамасы.
15 тақырып. Тұлға және топ
Тұлға мен қоғам өзара қатынасы шағын топты әлеуметтік психологиялық зерттеудің бастапқы мәселесі ретінде (Н.Триплет, В.Меде, В.М.Бехтерев т.б.). Топтағы ережені қалыптастыру (М.Шериф, Т.Ньюком т.б.). Топтық әсер ету әдістері мен механизмдері. Конформизм құбылысы (С.Аш, Р.Крачфилд т.б.). Топтық азшылықтың әлеуметтік әсерінің механизмдері мен жайларын зерттеу (С.Московичи т.б.). Бірлестік құрылымындағы жеке адам: беделдіге бағыну құбылысы (Ст.Милграм).
Тұлғааралық қарым-қатынас жүйесіндегі жеке адам: персонализация тұжырымдамасы (А.В.Петровский, В.А.Петровский).
Жеке адамның топтағы әлеуметтік-психологиялық беделі. Бедел және роль түсініктерінің арақатынасы. Жеке адамның топқа бейімделуінің әлеуметтік-психологиялық заңдылықтары. Топтағы әлеуметтік-психологиялық ахуал түсінігі. (ӘПА). ӘПА көрсеткіштері мен зерттеу әдістері. Топтағы жеке адамды диагностикалау мен түзету әдістері.
16 тақырып. Шағын топтың генезисі мен дамуы
Шағын топтың пайда болуының объективті және субъективті себептері әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретінде. Әлеуметтік идентификация түсінігі.
Топ дамушы жүйе ретінде. Топтың даму үлгілері (Б.Такмен, Г.Стенфорд, А.В.Петровский, Л.И.Уманский т.б.). Топ өмірлік іс-әрекетінің сыртқы және ішкі қайшылықтары оның даму көзі ретінде. Топтың психологиялық тұтастығы түсінігі (А.И.Донцов). Топтық динамика түсінігі. Топтағы интеграция және дифференциация түсінігі. Топтың интеграциясы, тұтастығы, сиымдылығы түсініктерінің арақатынасы. Отандық әлеуметтік психологиядағы ұжым мәселесі.
17 тақырып. Шағын топта қалыптасқан өмірлік іс-әрекеттің әлеуметтік-психологиялық аспектілері
Топ бірлескен іс-әрекет субъектісі ретінде (Г.М.Андреева, А.В.Петровский т.б.).
Жетекшілік пен лидерлік топтың өмірлік іс-әрекеті процестерін басқару феномені ретінде. Лидерлік табиғатын әлеуметтік-психологиялық зерттеудің негізгі теориялық бағыттары. Менеджменттің әлеуметтік-психологиялық аспектілері.
Топтық шешім қабылдау процесі. Топтардың поляризациясы құбылысы. Топтық пікірталас, брейнсторминг топтық шешім қабылдау тиімділігін арттыру әдісі ретінде. Шағын топ типтері мен олардың тиімділік критерийлері.
18 тақырып. Топаралық қатынас психологиясы
Топаралық қатынас психологиясын зерттеудің мотивациялық (З.Фрейд, Д.Доллард, Н.Миллер, Т.Адорно), ситуациялық (М.Шериф және т.б.), когнитивті (А.Тэшфел, Дж.Тернер, В.Дуаз) және іс-әрекеттік (В.С.Агеев) бағыттары. Топаралық дискриминация, топішілік фаворитизм әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде. Топаралық қатынас және әлеуметтік әділеттілік мәселесі.
Этносаралық қабылдаудың әлеуметтік-психологиялық заңдылықтары және олардың ұлтаралық қатынастардың дамуындағы ролі. Этностық стереотип түсінігі. Этнопсихологиялық феномендерді талдаудағы салыстырмалы-мәдени бағыт.
5 бөлім. Үлкен топтар әлеуметтік психологиясы және бұқаралық әлеуметтік процестер
19 тақырып. Үлкен әлеуметтік топтардың психологиялық сипаттамалары
Әлеуметтік психологиядағы үлкен топтарды зерттеудің теориялық және әдістемелік принциптері, мәселелері. Үлкен әлеуметтік топтардың жіктелуі. Ұйымдаспаған табиғи (тобыр, демонстрация және т.б.) және жартылай ұйымдасқан уақытша (публика, митинг, аудитория және т.б.) үлкен топтардың өмірлік іс-әрекетінің психологиялық аспектілері.
Ұйымдасқан тұрақты үлкен топтар (әлеуметтік класс, этнос, қабат, кәсіби топтар, саяси партиялар т.б.) психологиясының құрылымы.
Жеке адамның ұлттық сана-сезімінің ерекшелігі мен өмірлік бейнесі. Әлеуметтік жүріс-тұрыстың этномәдени варианттылығы. Этноцентризм мен этносаралық кикілжіңдердің әлеуметтік-психологиялық аспектілері.
Саяси әлеуметтену мен бұқараның таңдау ситуацияларындағы жүріс-тұрысының психологиялық мәселелері.
Діни қауымдастықтар мен бірлестіктердің психологиялық сипаттамасы.
Тобырдың әлеуметтік-психологиялық механизмдері мен динамикасы. Тобырдағы жеке адам жүріс-тұрысы. Үрей түсінігі. Бұқаралық жүріс-тұрыс заңдылықтарын түсіну үшін еліктеу, иландыру және жұқтыру процестерін зерттеудің маңызы.
6 бөлім. Әлеуметтік психологиядағы қолданбалы зерттеулердің негізгі бағыттары
20 тақырып. Әлеуметтік психологиядағы теориялық және қолданбалы білімдердің арақатынасы
Қазіргі кездегі қолданбалы әлеуметтік-психологиялық зерттеулерге деген қызығушылықтың артуы. Әлеуметтік психологиядағы қолданбалы зерттеулердің негізгі аймақтары:
а) Бірлестіктегі әлеуметтік психология; ә) бұқаралық коммуникация жүйесінің әлеуметтік-психологиялық аспектілері БКЖ; б) құқыққа қарсы жүріс-тұрыстың әлеуметтік-психологиялық аспектілері; в) жанұя қызметінің әлеуметтік-психологиялық аспектілері; г) жарнаманың әлеуметтік психологиясы; ғ) басқару мен менеджменттің әлеуметтік-психологиялық аспектілері; д) ЖОО мен мектептегі әлеуметтік-психологиялық қызмет; е) шығармашылық пен өнердің әлеуметтік-психологиялық аспектілері; ж) саясаттың және т.б. әлеуметтік-психологиялық аспектілері.
Қолданбалы психологиялық зерттеулерді орталықтандыру үшін психологиялық қызметті ұйымдастыру. Психологиялық қызмет іс-әрекеттеріндегі әлеуметтік психологияның орны.
Практикалық сабақтардың тақырыбы
1. Әлеуметтік психологияның пәні мен әдістері.
2. Шетелдік, отандық, қазақстандық әлеуметтік психология ғылымының қазіргі жағдайы.
3. Жеке адамның әлеуметтену кезеңдері: механизмдері мен институттары.
4. Құндылықтар, ережелер мен әлеуметтік бағдарлар жеке адамның әлеуметтік жүріс-тұрысын ретттеуші ретінде.
5. Қарым-қатынастағы тұлғааралық қатынас.
6. Әлеуметтік-психологиялық тренинг (ӘПТ): ұғымы, мақсаты, міндеті, түрлері, принциптері.
7. Әлеуметтік-психологиялық кикілжіңдер мен оны шешу тәсілдері.
8. Жеке адам мен топтың өзара әрекеттестігі.
9. Шағын топ әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде.
10. Топаралық қатынас психологиясы.
11. Үлкен топтар мен бұқаралық әлеуметтік процестердің әлеуметтік-психологиялық аспектілері.
12. Әлеуметтік психологияның қолданбалы аспектілері.
13. Топ бірлескен іс-әрекет субъектісі ретінде.
14. Лидерлік әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретінде.
15. Топтың шешімінің тиімділігін жоғарылату әдістері.
16. Эксперименталды әлеуметтік психологияның қолданбалы аспектілері.
17. Әлеуметтік психологияның қалыптасу тарихы.
18. Қарым-қатынас психологиясы.
19. Тұлғаны әлеуметтік-психологиялық диагностикалаудың әдістері.
20. Әлеуметтік психология және аралас пәндер: әлеуметтану, демография және саясаттану.
СӨЖ тақырыбы
1. Әлеуметтік психология ғылым және оқу пәні ретінде. Әлеуметтік психологияның статусы мен жүйесі.
2. Әлеуметтік психологияның әдіснамалық мәселелері, оның табиғаты мен динамикасы.
3. Әлеуметтік психологияның генезисі мен эволюциясы. Әлеуметтік психика ұғымы.
4. Қоғамдық сана мен қоғамдық психология. Әлеуметтік психологиядағы жеке адам феномені.
5. Жеке адамды әлеуметтендірудің әлеуметтік-психологиялық құрылымы, жеке адамның рухани қуаты.
6. Жеке адамды әлеуметтендіру факторлары, механизмдері мен құралдары.
7. Шағын топтардың әлеуметтік психологиясы. Олардың классификациясы, түрлері мен функциялары.
8. Үлкен әлеуметтік топтардың психологиясы. Әлеуметтік класс, әлеуметтік қозғалыс ұғымдары.
9. Қауымдастық – қоғамдық-әлеуметтік феномен ретінде. Оның статусы мен модификациясы.
10. Көпшілік психологиясы және тобыр психологиясы.
11. Қарым-қатынастың әлеуметтік психологиясы. Қарым-қатынас түрлері мен функциялары.
12. Психологиялық қарым-қатынастың құрылымдары, дағдылары мен техникасы.
13. Әлеуметтік-психологиялық тренинг. Психотехникалық ойындар мен жаттығулар
14. Іс-әрекеттің әлеуметтік психологиясы, оның статусы мен құрылымы. Бірлескен қызмет психологиясы.
15. Кикілжің психологиясы, оның түрлері, функциялары және шешу тәсілдері.
Әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М,1999.
2. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
3. Крысько В.Г. Социальная психология. М., 2001.
4. Майерс Д. Социальная психология. СПб., 1998.
5. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999.
6. Немов Р.С. Психология.. М., 1990.
7. Паповян С.С. Математические методы в социальной психологии. М., 1983.
8. Шевардин Н.И. Социальная психология в образовании. М., 1995.
9. Большаков В.Ю. Психотренинг. Социодинамика, игры, упражнения. Спб., 1994.
10. Сейдуллаев Б.А. Методическое пособие по курсу Социальная психология. А., 1995.
11. Кузьмин Е.С. Основы социальной психологии. – Л,ЛГУ, 1987.
12. Парыгин Б.Д. Социальная психология. – Спб, 1997,2001.
13. Донцов А.И. Психология коллектива. – М., 1984.
14. Кричевский Р.Л., Дубовская Е.М. Психология малых групп. – М., 1991.
15. Бодалев А.А. Психология общения. – Москва-Воронеж., 1996.
16. Шибутани Т. Социальная психология. – М.,1999.
17. Агеев В.С. Межгрупповое ваздействие. – М., 1990.
18. Знаков В.В. Понимание в познании и общении. – Самара, 1998.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Психология және әлеуметтік педагогика кафедрасы
Бекітемін
Оқу ісі жөніндегі проректор
__________М.А.Бектемесов
_____________________ 200___ж.
Оқу-әдістемелік ісі жөніндегі проректор
___________________ В.А.Косов
____________________200__ж.
Факультет Кеңесінің төрағасы
_____________Адамбеков К.И.
_28______09___________ 200_6_ж.
Әлеуметтік психология пәні бойынша
ЖҰМЫС ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ
050503- Психология мамандығы үшін
Оқу түрі ______сырттай, дистанциялық_____________________________
Факультет ________психология-педагогика__________________________
Кафедра психология және әлеуметтік педагогика____________________
Курс ________1__________________________________________________
Семестр ______1________________________________________________
Кредит саны ____3_______________________________________________
Барлығы (сағат) ______135________________________________________
Контактілік сағат ________22______________________________________
Дәріс _________12_______________________________________________
Практикалық (семинарлық, студиялық) сабақтар ____10_______________
Зертханалық сабақтар _______-____________________________________
СОӨЖ ________32______________________________________________
СӨЖ _________81_____________________________________________
Емтихан _______1_______________________________________________
Сынақ __-______________________________________________________
Алматы, 2006
Жұмыс оқу бағдарламасы:
__________________050503 -Психология_____________________________________
Мамандығы бойынша білім берудің Мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты;
__11_ ____мамыр_____________ 200__5_ж. № _289___ ҚР БҒМ бұйрығымен __11_ _____мамыр_____ 200__5_ж. бекітілген __Әлеуметтік психология___ пәнінің типтік бағдарламасы;
_11____ ______мамыр__________ 200_5__ж. бекітілген Психология мамандығы бойынша жұмыс оқу бағдарламасы негізінде жазылды.
_____Әлеуметтік психология___________________ пәнінің жұмыс оқу бағдарламасын оқытушы Бейсембаева Кенже Доғарқызы жазды және психология және әлеуметтік педагогика кафедрасының мәжілісінде талқыланды.
__18__ _______________09________ 200__6_ж., хаттама № __2______
Бағдарламаны жазған _____________________
Кафедра меңгерушісі _____________________
Жұмыс оқу бағдарламасы факультеттің Оқу Кеңесінде мақұлданды.
__28__ __________09_______200__6_ж., хаттама № ___1____
ППФ-нің Оқу Кеңесінің төрағасы Адамбеков Қ.И. _____________________
1. Пәннің мақсаты мен міндеттері
Пәнді оқытудың мақсаты – студенттерді шетелдік және отандық әлеуметтік психологияның теориялық және қолданбалы зерттеу аймағындағы жетістіктерімен таныстыру болып табылады.
Әлеуметтік психология пәнінің негізгі міндеттері:
студенттерді шетелдік және отандық әлеуметтік психологияның басты мәселелері бойынша теориялық зерттеулері мен тәжірибелік нәтижелерімен таныстыру;
студенттер бойында үлкен және шағын топтардың дамуы мен қызмет ету заңдылықтары туралы білімін қалыптастыру;
жеке адамның әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері туралы білімдерін қалыптастыру;
адамдардың өзара әрекеттестігі мен қарым-қатынасы туралы білімдерін қалыптастыру;
студенттердің әлеуметтік-психологиялық зерттеу бағдарламалары мен зерттеу жұмысын жүргізу іскерліктері мен дағдыларын дамыту;
кәсіби қарым-қатынас дағдыларын дамыту.
Әлеуметтік психология психология пәнін оқыту нәтижесінде студент білуі керек:
әлеуметтік психологияның қалыптасуы мен даму тарихын білуі керек;
әлеуметтік психологияның өзекті мәселелерін білуі керек;
әлеуметтік-психологиялық құбылыстар мен процестердің заңдылықтарын білуі керек;
теориялық білімдерін тәжірибеде пайдалана білуі керек.
Әлеуметтік психология пәнін оқыту нәтижесінде студент меңгеруі керек:
шағын және үлкен топта жұмыс жасай білу дағдысын меңгеруі керек;
кәсіби қарым-қатынас дағдыларын меңгеруі керек;
психологиядағы ғылыми-ұғымды аппараттарды игеру шеберлігін меңгеруі керек;
зерттеу іс-әрекет дағдыларын меңгеруі керек.
Бағдарлама отандық және шетелдік әдебиеттер негізінде жазылды.
Осы пәнді оқыту үшін қажетті материалдарды меңгеруі керек тақырыптардың аты көрсетілген.
ПӘНДЕР ТІЗІМІ ( пререквизиттер)
№№
Пәннің атаулары, олардың бөлімдері (тақырыптар)
1.
Жалпы психология
2.
Психология тарихы
3.
Философия
4.
Тарих
5.
Саясаттану
6.
Жеке тұлға психологиясы
Әлеуметтік психология курсы келесі салалас пәндермен (постреквизиттер) байланысты: жас ерекшелік психологиясы, еңбек психологиясы, саяси психология, басқару психологиясы, практикалық психология.
2. Пән мазмұны
Дәрістік курс
Тақырып№
Тақырып, дәрістер аттары
Тақырып мазмұны
Барлығы (сағат)
1 тақырып
Әлеуметтік психологияның әдіснамалық негіздері. Әлеуметтік психология пәні, мақсат-міндеттері.
Әлеуметтік психология пәні туралы түсініктер эволюциясы. Әлеуметтік-психологиялық идеялардың қалыптасу тарихы. Қазіргі әлеуметтік психологияның негізгі бағыттары. Әлеуметтік-психологиялық құбылыстардың табиғаты.
2
2 тақырып
Әлеуметтік-психологиялық идеялардың қалыптасу тарихы. Қазіргі әлеуметтік психологияның негізгі бағыттары.
Әлеуметтік психологияның дербес ғылым ретінде қалыптасуының алғы шарттары. Алғашқы әлеуметтік психологиялық теориялар.
1
3 тақырып
Әлеуметтік психологиялық зерттеу әдістері мен әдіснамасы. Жеке адамның әлеуметтік психологиясы.
Әлеуметтік психологиядағы қазіргі психоаналитикалық тұжырымдамалар. Әлеуметтік-психологиялық құбылыстардың табиғаты. Ғылыми зерттеу әдіснамасы. Әлеуметтік-психологиялық зерттеудің теориясы мен эмпирикасы. Әлеуметтік-психологиялық зерттеудегі әдістердің жалпы сипаттамасы.
1
4 тақырып
Әлеуметтендірудің әлеуметтік-психологиялық аспектілері.
Жеке адам әлеуметтік-психологиялық зерттеу пәні ретінде. Жеке адамды зерттеудің дәстүрлі және қазіргі жағдайы.
1
5 тақырып
Жеке адамның әлеуметтік мінез-құлқын реттеудің психологиялық механизмдері.
Әлеуметтендіру түсінігі. Әлеуметтендіру механизмдері мен институттары. Әлеуметтендірудің негізгі кезеңдері. Жеке адамның әлеуметтендіруі мәселесінің теориялық және қолданбалы аспектілері.
2
6 тақырып
Қарым-қатынастың әлеуметтік психологиясы.
Қарым-қатынас әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретінде. Қарым-қатынастың мазмұны, формалары мен механизмдері.
1
7 тақырып
Әлеуметтік психологиядағы кикілжің және оны шешудің тиімді жолдары.
Кикілжің түсінігі. Кикілжіңнің жалпы сипаттамасы және құрылымы,динамикасы. Кикілжіңнің конструктивті және деструктивті тәсілдері.
1
8 тақырып
Шағын топтардың әлеуметтік психологиясы. Шағын топта қалыптасқан өмірлік іс-әрекеттің әлеуметтік-психологиялық аспектілері.
Әлеуметтік психологиядағы шағын топты зерттеудің әдіснамалық мәселелері. Шағын топтың генезисі мен дамуы. Шағын топтың түрлері, құрылымы мен функциялары.
1
10 тақырып
Үлкен әлеуметтік топтардың психологиясы. Стихиялы әлеуметтік топтар мен бұқаралық үлкен әлеуметтік топтардың психологиясы.
Үлкен әлеуметтік топтардың психологиялық сипаттамасы. Үлкен әлеуметтік топтардың жіктелуі, құрылымы мен функциялары.
1
Барлығы:
12
Семинарлық, практикалық сабақтар
Тақырып№
Тақырып, дәрістер аттары аттары
Тақырып мазмұны
Барлығы (сағат)
1 тақырып
Әлеуметтік психологияның пәні мен әдістері. Шетелдік, отандық және қазақстандық әлеуметтік психология ғылымының қазіргі жағдайы.
Әлеуметтік психология пәні туралы түсінік. Әлеуметтік психологияның дербес ғылым ретінде қалыптасуының алғы шарты.
2
2 тақырып
Жеке адамның әлеуметтенуі: кезеңдері, механизмдері мен институттары. Құндылықтар, ережелер мен әлеуметтік бағдарлар жеке адамның әлеуметтік-мінез-құлқын реттеуші ретінде.
Жеке адам мен қоғамның өзара байланысы әлеуметтік психологияның өзекті мәселесі ретінде. Жеке адамның әлеумметтену процесінің ерекшеліктері.
1
3 тақырып
Қарым-қатынастағы тұлғааралық қатынастар. Әлеуметтік-психологиялық тренинг: ұғымы, мақсаты, міндеті, түрлері, принциптері.
Қарым-қатынастың құрылымы, мазмұны, формалары мен механизмдері. Қарым-қатынастағы қиындықтар мен кедергілер.
1
4 тақырып
Әлеуметтік-психологиялық кикілжіңдер мен оны шешу тәсілдері. Жеке адам мен топтың өзара әрекеттестігі.
Тұлғааралық кикілжің түсінігі. Кикілжіңнің конструктивті және деструктивті қызметтері.
2
5 тақырып
Шағын топ әлеуметтік психологиялық феномен ретінде. Топаралық қатынас психологиясы. Топ бірлескен іс-әрекет субъектісі ретінде.
Шағын топ түсінігі, олардың жіктелуі, түрлері, құрылымы және функциялары.
2
6 тақырып
Үлкен топтар мен бұқаралық әлеуметтік процестердің әлеуметтік-психологиялық мәселелері.
Үлкен әлеуметтік топтарды әлеуметтік психологияда зерттеудің әдістемелік принциптері мен негізгі мәселелері.
1
7 тақырып
Қарым-қатынас психологиясы. Жеке адамды әлеуметтік-психологиялық диагностикалау әдістері.
Қарым-қатынастың негізгі жақтары: перцептивті, коммуникативті, интерактивті. Тұлғаралық өзара әрекеттестік.
1
Барлығы:
10
Студенттердің оқытушының жетекшілігімен жасайтын өзіндік жүмыстары (СОӨЖ)
№№ рс
СОӨЖ тақырыптардың аттары және тапсырмаларының мазмұны
Жүргізу түрі
Сағат саны
1
Жалпы психология және әлеуметтану - әлеуметтік психологияның негізі. Әлеуметтік психология пәні туралы түсініктердің эволюциясы.
Топтық тексеру
2
2
Әлеуметтік психология тарихының кезеңдері. Әлеуметтік психологиядағы теориялық және қолданбалы зерттеулердің жүргізілуі және өңделуі.
Реферат қорғау
4
3
Әлеуметтік-психологиялық феномендердің психоаналитикалық талдауы. Әлеуметтік психологиялық құбылыстардың табиғаты.
Жеке бақылау жүргізу
2
4
Әлеуметтік-психологиялық зерттеудің теориясы мен эмпирикасы. Әлеуметтік-психологиялық тренинг және оның түрлері.
Талдау жасау
2
5
Жеке адамды әлеуметтік психология тұрғысында түсіндірудің ерекшеліктері. Әлеуметтану заңдылықтары, оны Э.Берн және К.Стейнердің транзактілі талдауы бойынша түсіндіру.
Шеберлік дағдысын қалыптастыру
2
6
Әлеуметтік бағдарлар, оларды зерттеу әдістері. Әлеуметтік бағдар және реалды мінез-құлық арақатынасы.
Сауалнама жүргізу
2
7
Қарым-қатынас әлеуметтік психологияның зерттеу пәні ретінде. Қарым-қатынастағы кедергілер мен қиындықтар. Коммуникативті қарым-қатынастың ерекшелігі. Тілдік стереотиптер мен тілдік этикет.
Сұхбат жүргізу
2
8
Перцептивті қарым-қатынастың табиғаты. Әлеуметтік психологияда перцептивті процестерді талдау ерекшелігі.
Тренингтер өткізу
2
9
Әлеуметтік психологиядағы кикілжің ұғымы және оны шешу тәсілдері. Тұлғааралық кикілжің түсінігі.
Әдістемелер жүргізу
2
10
Шағын топтардың әлеуметтік психологиясы. Шағын топ дефинициясы. Шағын топты зерттеудің негізгі теориялық бағдарлары.
Сұрақ-жауап түрлерін жүргізу
2
11
Жеке адам мен қоғам өзара қатынасы шағын топты әлеуметтік-психологиялық зерттеудің негізгі мәселесі ретінде. Топтық ережені қалыптастыру.
Сөзжұмбақтар құрастыру
2
12
Шағын топтың генезисі мен дамуы. Шағын топтың пайда болуының объективті және субъективті себептері. Жетекшілік пен лидерлік шағын топтың өмірлік іс-әрекеті процестерін басқару феномені ретінде.
Сауалнама жүргізу
2
13
Топаралық қатынас психологиясын зерттеудің негізгі бағыттары. Топтық шешім қабылдау процесі.
Графикалық зерттеу жүргізу.
2
14
Үлкен әлеуметтік топтардың психологиялық сипаттамасы. Үлкен әлеуметтік топтардың жіктелуі. Ұйымдасқан тұрақты үлкен топтар (әлеуметтік класс, этнос, кәсіби топтар, саяси партиялар) психологиясы. Паника ұғымы.
Топтық шешім қабылдауды жүргізу
4
Барлығы:
32
Студенттердің өзіндік жүмысы (СӨЖ)
№№ рс
СӨЖ тақырыптардың аттары және тапсырмаларының мазмұны
Бақылау формасы
Сағат саны
1
Әлеуметтік психологияның ғылыми білімдер жүйесінде дамуы. Әлеуметтік психология пәнінің міндеттері. Қазақстандық әлеуметтік-психологиялық идеялардың қалыптасу және даму ерекшеліктері.
Топтық тексеру
10
2
Әлеуметтік психологияның зерттеу әдістерінің түрлері, олардың топтарға бөлінуі. Тұлғааралық қарым-қатынасты зерттеулердің жаңа бағыттары. Қарым-қатынастық барьер типтері.
Жеке бақылау жүргізу
10
3
Вербальды қарым-қатынастың мазмұны, құрылымы және құралдары. Проксемика түсінігі. Вербальды емес қарым-қатынастың психологиялық сипаттамасы және түрлері. Кинесика, пантомимика туралы түсініктер.
Шеберлік дағдысын қалыптастыру
10
4
Қарым-қатынастағы қабылдау механизмдері мен эффектілері. Стереотип құбылысының мәні. Тұлғааралық идентификацияны әлеуметтік-психологиялық зерттеу. Рефлексия және эмпатия құбылысы.
Тест тапсырмасын жүргізу
10
5
Тұлғааралық өзара әрекеттестік (интеракция) әлеуметтік-психологиялық зерттеу пәні ретінде. Бәсекелестік пен бірлестік құбылыстары. Тұлғааралық кикілжіңдерді шешу және реттеудің тәсілдері. Келіссөздерді жүргізу мен даярлау технологиясы.
Сұхбат жүргізу
11
6
Тұлғааралық кикілжіңдердің құрылымы мен динамикасы, оның конструктивті және деструктивті қызметтері. Шағын топтарды психологиялық талдаудың жалпы сипаттамасы. Топтық құбылыстарды зерттеу әдістері.
Табиғи эксперимент жүргізу
10
7
Топтық ережелерді қалыптастыру. Топтық әсер ету әдістері мен механизмдері. Конформдылық құбылысы. Жеке адамның топтағы әлеуметтік-психологиялық беделі. Бедел және роль түсініктерінің арақатынасы.
Әдістемелер жүргізу
10
8
Әлеуметтік психологияда діни қауымдастықтар, бірлестіктер және тобырдың психологиялық сипаттамасы. Қазіргі кездегі қолданбалы әлеуметтік-психологиялық зерттеулердің ұйымдастырылуы және жүргізілуі. Құқықтың әлеуметтік-психологиялық аспектілері.
Сұрақ-жауап түрлерін жүргізу
11
Барлығы:
81
3. ПӘН БОЙЫНША ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
3.1. Ұсынылатын әдебиеттер тізімі
Негізгі әдебиеттер
1. Крысько В.Г. Социальная психология. М., 2001.
2. Майерс Д. Социальная психология. СПб., 1998.
3. Парыгин Б.Д. Социальная психология. – Спб, 1997,2001.
Қосымша әдебиеттер
1. Немов Р.С. Психология.. М., 1990.
2. Кузьмин Е.С. Основы социальной психологии. – Л,ЛГУ, 1987.
3. Паповян С.С. Математические методы в социальной психологии. М., 1983.
4. Андреева Г.М. Социальная психология. М,1999.
5. Шевардин Н.И. Социальная психология в образовании. М., 1995.
6. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999.
7. Большаков В.Ю. Психотренинг. Социодинамика, игры, упражнения. Спб., 1994.
8. Сейдуллаев Б.А. Методическое пособие по курсу Социальная психология. А., 1995.
9. Шибутани Т. Социальная психология. – М.,1999.
10. Леонтьев А.А: Психология общения. М., 2001.
11. Куликов В.Н. Проблемы социальной психологии. ЛГУ., 1967.
12. Ломов Б.Ф. Общение и социальная регуляция поведения. М:; 1978.
13. Сейдуллаев Б.А. Методы социальной психологии. А., 1997.
14. Милграм С. Экспериментальная социальная психология. М., 1999.
15. Бобанова М.И. Социальные нормы и регуляция поведения. М., 1978.
Анықтамалық әдебиеттер:
1. Агеев В.С. Межгрупповое ваздействие. – М., 1990.
2. Донцов А.И. Психология коллектива. – М., 1984.
3. Пайнс Э. Практикум по социальной психологии. М., 12999.
4. Прикладная социальная психология. Под. Ред. А.Н.Сухарева, А.А.Деркача. Москава-Воронеж, 1998.
5. Энциклопедический словарь по социальной психологии. Под ред. М.Ю.Кондратьева. Москва-Спб., 2005.
Нормативті әдебиеттер:
1. Бодалев А.А. Психология общения. – Москва-Воронеж., 1996.
2. Знаков В.В. Понимание в познании и общении. – Самара, 1998.
3. Богомолова Н.Н. Социальная психология печати, радио и телевидения. М, МГУ, 1991.
Емтиханға дайындалуға арналған сұрақтар
1. Әлеуметтік психологияның негізгі мәселелері.
2. Әлеуметтік психологияның теориялық-әдіснамалық негіздері.
3. Әлеуметтік психологияның зерттеу әдістері.
4. Шетелдік әлеуметтік психология ғылымының қалыптасу және даму тарихы.
5. Отандық әлеуметтік психология ғылымының қалыптасу және даму тарихы.
6. Жеке адамның әлеуметтік психологиясы. Жеке адамды әлеуметтендіру мәселелері.
7. Қарым-қатынастың әлеуметтік психологиясы.
8. Қарым-қатынастың құрылымы, түрлері және функциялары.
9. Шағын әлеуметтік топтардың психологиясы.
10. Үлкен әлеуметтік топтардың психологиясы.
11. Кикілжіңдер психологиясы. Оларды шешу тәсілдері.
12. Этностық топтардың әлеуметтік психологиясы.
13. Әлеуметтік бағдар. Мен – жеке адам тұжырымдамасы.
14. Әлеуметтік қозғалыстардың психологиясы.
15. Коммуникативті кедергілердің анықтамасы.
16. Психологиялық адаптация.
17. Жеке адамның топтағы және топтан тыс мінез-құлқына сипаттама.
18. Топтық қызметтің тиімділігі.
19. Қарым-қатынастың вербальды түрлері.
20. Қарым-қатынастың вербальды емес түрлері.
21. Үлкен стихиялы топтардың әлеуметтік психологиясы.
22. Интериоризация және экстериоризация ұғымдары.
23. Кооперация және конкуренция ұғымдары.
24. Эндопсихика және экзопсихика ұғымдары.
25. Психоанализ және бихевиоризм бағыттары туралы түсінік.
26. Интеракционизм және когнитивизм бағыттары туралы түсінік.
27. Рефлексия және аттракция ұғымдары.
28. Симпатия және антипатия ұғымдары.
29. Альтруизм және манипуляция ұғымдары.
30. Проксемика және паралингвистика туралы түсінік.
Пәннің оқу бағдарламасы (SYLLABUS)
1.1. Мұғалімнің аты-жөні: Бейсембаева Кенже Доғарқызы
1.2. Пән жайлы мәлімет: Әлеуметтік психология
Атауы:
Кредит саны: 3
Өткізілетін орын сабақ кестесіне қатысты.
Оқу жоспарының көшірмесі
Курс
Семестр
Кредит
Контактілік сабақ
Виртуальды сабақ
Барлығы
Бақылау түрі
лекция
Семинар
СӨЖМ
СӨЖ
1
1
3
12
10
32
81
135
Емтихан
1.3. Курстың пререквизиттері: Жалпы психология, психология тарихы, философия, тарих, саясаттану, жеке тұлға психологиясы.
1.4. Постреквизиттер: Жас ерекшелік психологиясы, еңбек психологиясы, саяси психология, басқару психологиясы, практикалық психология.
1.5. Курстың қысқаша сипаттамасы:
Пәнді оқытудың мақсаты – студенттерді шетелдік және отандық әлеуметтік психологияның теориялық және қолданбалы зерттеу аймағындағы жетістіктерімен таныстыру болып табылады.
Әлеуметтік психология пәнінің негізгі міндеттері:
студенттерді шетелдік және отандық әлеуметтік психологияның басты мәселелері бойынша теориялық зерттеулері мен тәжірибелік нәтижелерімен таныстыру;
студенттер бойында үлкен және шағын топтардың дамуы мен қызмет ету заңдылықтары туралы білімін қалыптастыру;
жеке адамның әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері туралы білімдерін қалыптастыру;
адамдардың өзара әрекеттестігі мен қарым-қатынасы туралы білімдерін қалыптастыру;
студенттердің әлеуметтік-психологиялық зерттеу бағдарламалары мен зерттеу жұмысын жүргізу іскерліктері мен дағдыларын дамыту;
кәсіби қарым-қатынас дағдыларын дамыту.
Әлеуметтік психология психология пәнін оқыту нәтижесінде студент білуі керек:
әлеуметтік психологияның қалыптасуы мен даму тарихын білуі керек;
әлеуметтік психологияның өзекті мәсеклелерін білуі керек;
әлеуметтік-психологиялық құбылыстар мен процестердің заңдылықтарын білуі керек;
теориялық білімдерін тәжірибеде пайдалана білуі керек.
Әлеуметтік психология пәнін оқыту нәтижесінде студент меңгеруі керек:
шағын және үлкен топта жұмыс жасай білу дағыдысын меңгеруі керек;
кәсіби қарым-қатынас дағдыларын меңгеруі керек;
психологиядағы ғылыми-ұғымды аппараттарды игеру шеберлігін меңгеруі керек;
зерттеу іс-әрекет дағдыларын меңнеруі керек.
1.6. Тапсырманы орындау және өткізу графигі
Апта
Контактілік сағаттар
СӨЖМ
1
Әлеуметтік психология пәні, мақсат-міндеттері. Әлеуметтік психологияның әдіснамалық негіздері.
Әлеуметтік психологияның пәні мен міндеттерінің мәнін ашу.
2
Әлеуметтік-психологиялық идеялардың қалыптиасу тарихы.
Әлеуметтік-психологиялық құбылыстарды жіктеуге байланысты базалық критерийлерді атаңыз.
3
Қазіргі әлеуметтік психологияның негізгі бағыттары.
Ғылым ретіндегі әлеуметтік психологияның функцияларын сипаттаңыз.
4
Әлеуметтік-психологиялық зерттеу әдістері мен әдіснамасы.
Әлеуметтік-психологиялық зерттеу әдістері мен әдістемелеріне толық анықтама беріңіз.
5
Жеке адамның әлеуметтік психологиясы.
Жеке адамды психологиялық және әлеуметтік-психологиялық тұрғыда түсіндірудің негізгі өзгешелігін атаңыз.
6
Әлеуметтендірудің әлеуметтік-психологиялық аспектілері.
7
Жеке адамның әлеуметтік мінез-құлқын реттеудің психологиялық механизмдері.
Жеке адамды психоанализ, бихевиоризм, гуманистік психология тұрғысынан сипаттап беріңіз.
8
Қарым-қатынастың әлеуметтік психологиясы.
Өзара қарым-қатынастың құрылымын жүйелі түрде сипаттап беріңіз.
9
Қарым-қатынастың құрылымы.
Адамдардың күнделікті өмірі мен іс-әрекетіндегі қарым-қатынас кедергілерінің рөлі мен мәнін ашыңыз.
10
Әлеуметтік психологиядағы кикілжің және оны шешудің тәсілдері.
Кикілжіңдерді басқару жүйесіне анықтама беріңіз, осы жүйенің элементтерін табыңыз.
11
Шағын топтардың әлеуметтік психологиясы
Шағын топтағы адамдардың психологиялық және экономикалық қатынастарының арақатынасын табыңыз.
12
Шағын топта қалыптасқан өмірлік іс-әрекеттің әлеуметтік-психологиялық аспектілері.
Біздің еліміздегі топаралық өзара іс-әрекет пен қатынастардың сипаттамасын ашыңыз.
13
Үлкен топтардың әлеуметтік психологиясы.
Үлкен топ өкілдерінің маңызды психологиялық ерекшеліктерін сипаттап беріңіз.
14
Стихиялы топтар мен бұқаралық үлкен әлеуметтік топтардың психологиясы.
Тобырдағы адамдардың мінез-құлқындағы циркулярлы реакция көрінісінің ерекшеліктерін табыңыз.
15
Әлеуметтік психологиядағы қолданбалы зерттеулердің негізгі бағыттары.
Әлеуметтік психологиялық зерттеулердің саясат пен жарнамадағы қолдануына мысалдар ойлап жазыңыз.
1.7. Әдебиеттер:
Оқытуға арналған әдебиеттер.
Негізгі әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М,1999.
2. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
3. Крысько В.Г. Социальная психология. М., 2001.
4. Майерс Д. Социальная психология. СПб., 1998.
5. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999.
Қосымша әдебиеттер:
1. Немов Р.С. Психология.. М., 1990.
2. Паповян С.С. Математические методы в социальной психологии. М., 1983.
3. Шевардин Н.И. Социальная психология в образовании. М., 1995.
4. Большаков В.Ю. Психотренинг. Социодинамика, игры, упражнения. Спб., 1994.
5. Сейдуллаев Б.А. Методическое пособие по курсу Социальная психология. А., 1995.
1.8. Баға жайлы ақпарат
№
Бақылау түрі
1-кредит (1-7 апта)
2-кредит (8-15 апта)
Барлығы
1
Аралық бақылау
10 балл
10 балл
20 балл
2
СӨЖ
10 балл
10 балл
20 балл
3
Конспект
3 балл
3 балл
5 балл
4
Семинарға қатысуы
7 балл
7 балл
15 балл
5
Барлығы
30 балл
30 балл
60 балл
Емтиханда білімдерін бағалау:
Процент
Балл
Процент
балл
процент
Балл
95-100 %
40
65-69%
27
35-39%
15
90-94%
37
60-64%
25
30-34%
13
85-89%
35
55-59%
23
25-29%
11
80-84%
33
50-54%
21
20-24%
9
75-79%
31
45-49%
19
15-19%
7
70-74%
29
40-44%
17
10-14%
5
5-9%
3
1-4%
1
Пән бойынша студенттердің қорытынды бағасы
Әріптік жүйе бойынша бағасы
Баллдары
Дәстүрлі жүйе бойынша бағасы
А
95-100
Үздік
А-
90-94
Үздік
В+
85-89
Орташа
В
80-84
Орташа
В-
75-79
Орташа
С+
70-74
Орташа
С
65-69
Орташа
С-
60-64
Қанағаттанарлық
D+
55-59
Қанағаттанарлық
D
50-54
Қанағаттанарлық
F
0-49
қанағаттанбаушылық
Модуль 1. Әлеуметтік психология пәні, мақсат-міндеттері. Әлеуметтік психологияның ғылым ретінде танылуы.
Блок 1. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІГІ
Сабақ 1.
Сабақтың тақырыбы: Әлеуметтік психологияның ғылым ретінде танылуы. Әлеуметтік психологияның ғылым ретінде танылуы.
Жоспары:
1. Әлеуметтік психологияның ғылымдар жүйесіндегі орны.
2. Әлеуметтік психология пәнінің мақсат-міндеттері.
3. Әлеуметтік психологияның ғылым ретінде танылуы.
1. Әлеуметтік психологияның ғылымдар жүйесіндегі орны.
Әлеуметтік психология – адамдардың әлеуметтік топтарға бөлінуіне қарай мінез-құлқы мен іс-әрекетінің заңдылықтарын зерттейтін психология ғылымының бір саласы. Әлеуметтік психологияның негізгі қарастыратын мәселелері:
1. Әлеуметтік топтардың психологиясы;
2. Жеке адамның әлеуметтік психологиясы;
3. Қарым-қатынас пен өзара іс-әрекеттің психологиясы;
4. Жеке адамды әлеуметтендіру мәселелері;
5. Кикілжің психологиясы және оны шешу жолдары.
Әлеуметтік психология әлеуметтік-психологиялық феномендерді зерттеуге айрықша көңіл бөледі. Жеке адам мен қоғамның өзара іс-әрекетінің механизмдерін сипаттай және түсіндіре отырып, болашақ мұғалім мен психологтың әлеуметтік-психологиялық білімі психологиялық-педагогикалық әсер ету құралына айналады.
Әлеуметтік психология басқа қоғамдық ғылымдармен: әлеуметттанумен, педагогикамен, саясаттанумен, философиямен тығыз байланысты. Әлеуметтану қоғамдық, топтық және жеке құндалықтар мен нормалардың табиғаты мен сипатын қарастырады. Әлеуметтік психология адамдардың өмір сүретін макро және микро ортаның әсерін ескере отырып, сол құндылықтардың қалыптасуының нақты механизмдерін зерттейді. Әлеуметтану жеке адамның әлеуметтік белсенділігінің қайнар көзін түсіндіретін ғылым саласы болып, әлеуметтік психология белсенділіктің танылу жолдары мен заңдылықтарын зерттейді, сол белсенділікті толық жүзеге асыратын жағдайларды анықтауға көмектеседі. Әлеуметтану адамдар тобы мен қоғамдастығының ішінде тұлғааралық байланыстардың әлеуметтік маңызын көрсетсе, әлеуметтік психология осы әлеуметтік маңыздылықтың әрбір адамның немесе бір топтың іс-әрекетінде байқалатынын, оның тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына әсер ететінін зерттейді.
Педагогика ғылымының мол тәжірибесін пайдалана отырып, әлеуметтік психология педагогикалық ғылымдардың алдында жеке адам мен ұжымға тәрбиелік ықпл етудің тиімді жолдарын көрсетеді, оқыту мен тәрбие процестерін жетілдіруге мүмкіндік береді. Әлеуметтік психология пәні болашақ мұғалімдер мен психологтарға ұжымға психологиялық талдау жасаудың ғылыми әдістері мен жолдарын үйретуге мүмкіндік береді. Әлеуметтік психология философиялық ғылымдар қатарында саналып келсе де, 100 жылдан бері жеке ғылыми пән ретінде дамып келе жатқан ғылымның бір саласы болып табылады.
Адамдардың әртүрлі қоғамдастықта өзара іс-әрекет ету процестеріне көңіл қою және қызығушылық қоғамдық дамудың ерте кезеңдерінде пайда болды. Адамдардың әлеуметтік мінез-құлқындағы алғашқы бақылаулар – болашақ әлеуметтік-психологиялық ғылымның негізі өте ерте заманда Платон мен Аристотель шығармаларында, кейін ағарту кезеңдерінде – Ш.Монтескье, П.Гольбах, К.Гельвеций, Д.Дидро, Ж.Ж.Руссо, Ресейде А.Н.Радищев және т.б. 18ғ. көптеген ойшылдарының еңбектерінде көрініс тапты. Бұл бақылаулар қоғамдағы жеке адамның әлеуметтік дамуының заңдылықтарын түсіндіруге түрткі болды, сонымен бірге 19ғ. ортасы мен соңында пайда болған алғашқы әлеуметтік-психологиялық тұжырымдамалардың шығуына негіз болды. Аталған әлеуметтік-психологиялық теориялардың философиялық базасы ретінде О.Конттың позитивизм ағымы пайдаланылды, бұл субъективті идеализм мен агностицизмнің бір түрі болып саналған философиялық ағым. Ол ағым психология саласында бақылау арқылы алынған мәліметтерді жүйелеу мен сипаттауға зерттеу мақсаттарының бағытталғанын анықтайды.
Әлеуметтік психология идеяларының тарихи дамуы бірнеше кезеңдерге созылды. 1-кезеңде (6ғ.б.ә.дә - 15ғ ортасы) адамдардың әлеуметтік психологиялық ерекшелік мәнінің пайда болуы туралы бастапқы білімдер жинала бастады. Жеке адамның әлеуметтік мінез-құлқының психологиялық механизмі айқындалды. 2-кезеңде (15ғ ортасы – 19ғ ортасы) түрлі әлеуметтік топ өкілдері ретіндегі адамға олардың қарқынды өзара әрекетіне қоғамның әсері туралы ұғымдар зерттелді. 3-кезеңде (19ғ ортасы – 20ғ ортасы) әлеуметтік психологиялық теориялар жасалды, әлеуметтік психологиялық мектептер пайда болды. 4-кезеңде (20ғ ортасынан қазіргі уақытқа дейін) әлеуметтік психология ғылымы эксперименталды ғылымға айналды.
Көне грек ғалымдары Гераклит, Гиппократ, Платон, Аристотель, Демокрит т.б. жеке адамға әлеуметтік психологиялық сипаттама берді. Адамдардың мінез-құлқына психологиялық сипаттама беруге де тырысты. Осылайша, Қытай және грек ғалымдары әлеуметтік-психологиялық ой-пікірдің туындауына жол ашты. Кейін Италия философы Н.Макиовелли өзінің еңбектерінде адамдарды басқару, формасын талдау тұжырымдамасын жасайды. Оның шығармалары саяси өмірді әлеуметтік психологиялық жағынан талдаған алғашқы еңбек болып саналады. Француз ағартушысы Ш.Монтескье әлеуметтік және саяси шындықты қарастыра отырып, ғылыми қолданысқа әлеуметтік жүйе, әлеуметтік құрал деген сөздерді енгізді.
К.Маркс П.Гегельдің тарихи диалектикалық неміс философтарынан және А.Смиттің ағылшын саяси экономикасын әрі француздық утопиялық социализмін қосып, Капиталды жазды. Онда әлеуметтік шындықтың ғылыми мәнін түсіндірді. Ф.Энгельс К.Маркспен бірлесе отырып, Ұлы отбасы деген еңбегін жазып, әлеуметтік және саяси ғылымдарда заңды қорытындылар жасаудың тәжірибесін көрсетті.
Халықтар психологиясының теориялық негізін қалаушылар Н.Лацарус, Х.Штейнталь, В.Вундт т.б. әлеуметтік психологияны ғылым ретінде таныды. Олардың ойынша, қарапайым психологиялық процестерді ғана эксперименттерді оқып зерттеуге болады. Ал жоғары психологиялық функциялар тек тарихи мәдени әдістер арқылы зерттелуі тиіс деп атады. 1863 жылғы адамдар мен жануарлар жаны туралы лекциялар еңбегі 10 томдық кітап болып жарық көрді.
2. Әлеуметтік психология пәнінің мақсат-міндеттері.
Европа мен Америкадағы алғашқы әлеуметтік-психологиялық теориялар 19ғ. соңы мен 20ғ. басында пайда болды. Әлеуметтанудағы психологиялық мектептің көрнекті өкілдеріне Г.Тард, Г.Лебон, У.Мак-Дугалл, С.Сигеле, Э.Дюркгейм т.б. жатады. Әлеуметтік психология туралы Батыста ең алғаш шыққан У.Мак-Дугаллдың Введение в социальную психологию деген еңбегін атауға болады, бұл ағылшын психологы, кейін АҚШ-та жұмыс істеген, бұл кітап 1908 жылы жарық көрді.
Жеке адамның қоғаммен өзара іс-әрекетінің заңдылықтарын түсіндіруде әлеуметтік және экономикалық факторлардың шешуші ролін ескермей, әлеуметтік психологияның пионерлері тек психология ғылымы тұрғысынан әлеуметтік құбылыстарды түсіндіру үшін қолданылатын жалпылай заңдарды табуға әрекет етті. Осылайша олар қоғамдық құбылыстарды психикалық құбылыстарға әкеле отырып, тарих заңдарын психология заңдарымен ауыстыра бастады. Бұл тұрғыда жеке адам адамдар қауымдастығында өзінің даралық ерекшеліктерін жоғалта отырып, өз алдына іс-әрекет жасауға және шешім қабылдауға деген қабілеттерінен айырылады. Бұл психологтарда қоғам сөзінің орнына стихиялы топ (тобыр) деген сөз алынды.
Әлеуметтік психологияның дамуына Г.Зиммель және Ч.Кули еңбектері әсер етті. Олар жеке адамды абстрактілі түрде емес, оның ерекшеліктерін адамдардың топпен және топ ішінде өзара іс-әрекет процестерімен байланыста қарастырды. Жеке адамды әлеуметтік контекстен тыс, ортадан тыс зерттеуге болмайды. Ч.Кули әлеуметтік психологияға алғашқы топ (отбасы, тұратын мекен-жайына немесе қызметіне қарай бірлестіктер т.б.) деген терминді енгізді. Бірақ Г.Зиммель және Ч.Кули пікірлерінде әлеуметтік орта ұғымы өте тар мағынада болды, ол ұғым тек аз топ деген ұғымға сай келді. Жеке адамның психикалық өмірінің қоғамдық сипатын негіздей отырып, Ч.Кули қоғамды психологиялық байланыстардың жиынтығы деп қарастырды.
Топтардағы қоғамдық қарым-қатынастардың табиғатын психологияландыруды көздеген Ч.Кулидің ізбасарлары болды: Д.Морено, Р.Бейлс, М.Аргайл, Ч.,Осгуд, Л.Берковиц т.б. 20ғ. 20-жылдарынан бастап әлеуметтік психология психологиялық ғылымдардың дамуындағы негізгі бағыттардың бірі болып, АҚШ, Англия, Германия, Франция, Жапонияда кең тарады. Бұл саладағы қолданбалы зерттеулер ірі өнеркәсіптік концерндер мен әскери ведомстволарда кеңінен колданылады.
В.Меде және Ф.Олпорт ықпал етудің (оң және теріс) анықтауға байланысты зерттеулердің негізін қалады, бұнда алғашқы топтардың өз мүшелеріне белгілі бір жұмысты орындау кезінде қалай ықпал етуге болатынын байқады. Осы байқаулар нәтижесінде топтардың іс-әрекетінің жалпы тиімділігі белгілі бір тапсырмаларды орындайтын жеке адамның бірге, немесе жанында әрекет етуіне байланысты болатыны анықталды.
Хотторндық тәжірибелер жүргізу барысында Э.Мэйо өндірістегі психологиялық факторлардың роліне зерттеу жұмыстарын жүргізді. Бұнда әрбір жұмысшының еңбек өнімділігі оның топ ішіндегі жағдайына байланысты болатыны анықталды және ол жұмысшының мүмкіндіктеріне ғана емес, оның құндылық бағдарлары мен нормалар жүйесіне байланысты екені анықталды.
Әлеуметтік психологияның негізі 20ғ. басындағы психологиялық ғылымның үш бағыты – гештальтпсихология, бихевиоризм, психоанализ әсерімен ақалнды.
Бихевиоризм – бұл адамның қоғамдық санасын зерттеу емес, түрлі мінез-құлқының формаларын зерттеуге бағытталды. 20ғ. 30 жылдарында оның орнына бихевиоризмдік емес теория келді. Ол теорияны американ психологтары Э.Толмен, К.Холл жасады. Алдымен Б.Скиннер, сосын Н.Миллер, О.Доллару, А.Бандура осы теорияны жалғастырды. Әлеуметтік бихевиоризм теориясын құруға байланысты жаңа тұжырымдар жасалды.
Гештальтпсихология және когнитивизм - әлеуметтік мінез-құлықты адамның танымдық процестерді суреттеу көмегімен түсіндіруге тырысатын ғылымның бір бағыты. Бұл бағыттың көрнекті өкілдері К.Левин, Т.Хандер, Л.Фестингер және т.б. Бұл әсер ету шетелдің ірі, ең алғашқы американдық әлеуметтік психологтардың әдіснамалық бағыттағы ірі еңбектерінде жарық көрді. Атап айтсақ, Э.Фромм, Г.Салливен, Г.Шепард, Г.Хаймен, Л.Фестингер, Т.Лири, М.Аш, М.Дойч, Д.Маклелланд, К.Хорни, А.Кардинер, В.Шутц және т.б. Әлеуметтік психологиядағы оң тенденциялардың дамуына З.Фрейдтің психаналитикалық теориясы кедергі болды. Бұл теорияға байланысты әрбір адамның жеке тұлғасы екі оттың ортасында , яғни ол екі өзара бір-бірімен әрекет ете алмайтын бастамалардың күресіндегі сахна ретінде қолданылу қажет. З.Фрейдтің пікірі бойынша, адамның жан-дүниесі осы бастамалардың арақатынасымен анықталады.
Көптеген психологиялық еңбектерде тұлғаны топтық қоғамдастық объектісі ретінде қарастыратын 20-30ж. әлеуметтік психология дамуында екі бағыт қалыптасты: биогенетика және социогенетика. Биогенетиканы жақтаушылар (Е.А.Аркин, И.А.Арямов т.б.) жеке адамның психикалық дамуын тәрбиеден бөлек процесс ретінде қарастырды. Социогенетикатер жеке адамды қоршаға орта оның тұлғалық ерекшеліктерінің құрылымымен мінез-құлық ерекшеліктерін анықтайды деген пікір айтты.
Биогенетиктер мен социогенетиктер жеке адамның өмір жағдайындағы дамуына толық анықтама бере алмады, ұжымның жеке адамды тұлға ретінде дамуындағы ролін анықтай алмады. Әлеуметтік психологияның 20ғ. 30-жалдарында философиялық білім негізінде жеке адамды тұлғааралық қатынастардың субъектісі ретінде қарастыру көзделді. Л.С.Выготский баланың жеке тұлғасын дамыту оның ұжымдағы мінез-құлқының даму қызметі ретінде болатынын айтты. Жеке адамды зерттеуде жетекші рол А.С.Макаренко ұжымды қоғамның бір ұясы ретінде қарастырған болатын. Жалпы әлеуметтік психологиялық зерттеулердің барлығы қазіргі психологияның негізгі мәселесінің біәрі – жеке адам мен ұжымның қарым-қатынас мәселесіне бағытталған. Әлеуметтік психологияның ғылымдар жүйесінде қолданбалы маңызы зор.
3. Әлеуметтік психологияның ғылым ретінде танылуы.
Әлеуметтік психологияның ғылым ретіндегі шешетін міндеттері көп болған, сондықтан әлеуметтік психологиялық құбылыстардың күрделілігіне орай оның салаларының бөлініп шығуы қжет болды.
1. Этностық психология – түрлі этностық қоғам өкілдерінің психологиялық ерекшеліктерін зерттейді.
2. Дін психологиясы – түрлі діни қоғамдарға енген адамдардың әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерін зерттейді.
3. Саяси психология – қоғамның саяси әрекетінің психологиясын түрлі құбылыстардың әртүрлі жақтарын зерттейді.
4. Басқару психологиясы – топқа әсер етуге байланысты проблемаларды талдауға бағытталған.
5. Әлеуметтік әсер ету психологиясы – бұл адамдарға, топтарға әсер ету әдістері, заңдылықтар ерекшеліктерін зерттейтін сала.
6. Қарым-қатынас психологиясы – адамдар мен әлеуметтік топтар арасындағы хабар алмасу өзара әрекет ету процестерінің ерекшеліктерін зерттейді.
7. Отбасы психологиясы – адамзат қоғамының бастапқы ұясы – отбасы ішіндегі оның мүшелерінің арасындағы қарым-қатынасын жан-жақты зерттейді.
8. Кикілжің жағдайының психологиясы (конфликтология) - түрлі кикілжіңнің психологиялық ерекшеліктерін зерттеуге және оларды тиімді шешу жолдарын зерттейді.
1930 жылы Батыста әлеуметтік психология дербес белгілі ғылым саласы ретінде этнопсихологиядан бөлініп шықты. Оған психология, социология, антропология, этнография бөлімдері енеді. 1970ж. соңында әлеуметтік психологиядан саяси психология бөлініп шықты. Ресейде В.М.Бехтерев әлеуметтік психологияның қалыптасуына үлкен үлес қосты. Оның пікірі бойынша ұжым бірлестіктерін қабылдаған реакция бірлігі болып табылады. Осы уақытта этнопсихология сұрақтары әсіресе нақты психологиялық ұлттық ерекшеліктерді атақты психологтар Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, А.Л.Луриялар зерттей бастады. Әлеуметтік психологияның саласы – этнопсихологияның дамуына Украин және орыс философтары елеулі үлес қосты, атап айтсақ А.А.Тотеня, Ресейде Г.Г.Гилет ерекше үлес қосты.
Екі ғылым, яғни психология және социология тоғысында пайда бола отырып, әлеуметтік психология ғылымы осы күнгі статусқа ие болып отыр. Әлеуметтік психология түрлі қоғам өкілдері ретіндегі адамның өзара әрекеттестік нәтижесі ретіндегі қоғамдық психология құбылысының пайда болуы мен жүзеге асу заңдылықтарын зерттеген психология ғылымының саласы болып табылады және оның зерттеу объектісі, пәні және міндеттері бар.
Қоғамда ғылымды ұйымдастырудың жаңа түрлері қалыптасуда, үлкен зерттеу ұжымдары құрылуда. Осыған байланысты, математика және кибернетика ғылымдарының дамуымен қатар, әртүрлі салада қолданылатын пәнаралық әдістер пайда болуда. Қазіргі заманғы ғылымның әдіснама мәселелерімен айналысудың маңыздылығын философияның ішіндегі ерекше білім саласы - логика мен ғылыми зерттеудің әдіснамасы айқын көрсетеді. Әдіснамалық мәселелерді талдаумен тек философтар ғана емес, сонымен қатар белгілі бір арнайы ғылым салалары да айналысуда. Бұл жерде әлеуметтік психология ғылымының пайда болуы мен статусының құрылымы, зерттеу практикасында екі түрлі ғылым саласының – психология және әлеуметтану ғылымдарының принциптеріне негізделу қажеттігі туады.
Әлеуметтік психологияның объектісі – негізі болып нақты әлеуметтік қоғамдық топтар немесе олардың өкілдері ретіндегі жеке адам болып табылады.
Әлеуметтік психологияның пәні - әлеуметтік психология құбылыстары мен процестер (қоғамдық психологиялық феномендер).
Қоғамдық қатынастың барлық түрлері психологиялық қатынастар арқылы, яғни субъективті байланыстар арқылы байланысатын әлеуметтік-психологиялық құбылыстардың тұрақтылығына қарай динамикалық процес болып табылады. Әлеуметтік-психологиялық құбылыстардың даму механизмі – еліктеу, идентификация, иландыру болып саналады.
Әлеуметтік психологияда арнайы әдіснама психология мен әлеуметтанудағы әдіснамалық принциптердің өзара әрекет ету жағдайында қалыптасады. Мысал ретінде іс-әрекет принципін қарастыруға болады. Кең мағынасында іс-әрекеттің философиялық принципі адамның өмір сүрудегі іс-әрекеті арқылы танылуы деп түсіндіруге болады.
Әлеуметтануда іс-әрекет адамзат қоғамының өмір сүру әдістерімен түсіндіріледі. Іс-әрекет жеке адам мен қоғамның өмір сүруіндегі нақты жағдайларды өзгерте алады. Жеке адамның іс-әрекеті арқылы ол қоғамдық қатынастар жүйесіне араласады. Психологияда іс-әрекет адамзат белсенділігінің ерекше бір түрі ретінде қарастырылады. Іс-әрекет кезінде адам өзінің қызығушылығын жүзеге асыра алады және өзінің қажеттіліктерін қанағаттандырады. Осылайша іс-әрекет процесінде адамның жеке тұлғасын дамытатын процесс ретінде қарастырады.
Әлеуметтік психологияның ғылым ретіндегі міндттері:
1. Адамның қоғамдық санасын құрайтын феномендер мен ерекшеліктерді меңгеру;
2. Олардың қоғамдық өмірдің дамуына әсері:
3. түрлі әлеуметтік жағдайдағы әлеуметтік-психологиялық құбылыстардың жүзеге асу заңдылықтарын анықтау;
4. Өзара әрекеттерге әлеуметтік психорлогиялық талдау жасау;
5. Діни психологияның адамдар өміріндегі роллі мен маңызын анықтау;
6. саяси өмір мен адамның саяси әрекеттерінің әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу;
7. әлеуметтік психологияның заң механизмінің негізінде ұлттық, саяси процестердің мемлекет дамуындағы барысын болжау.
Адам туралы басқа ғылымдар сияқты, әлеуметтік психология үшін ақпараттың сапасының екі түрлі өлшемі анықталған: объективті және субъективті. Мұнда ақпарат көзі адам болып саналады. Әрине, анкета немесе интервьюдегі сұрақтарға берілген жауаптар субъективті ақпаратты құрайды. Кемшіліктерді болдырмау үшін ақпараттың шынайылығына байланысты талаптар енгізілген. Ақпараттың шынайылығы мәліметтер жинайтын құралдың беріктігін тексеру арқылы жүзеге асады.
Әлеуметтік психологияның атқаратын функциялары:
1. Әдіснамалық;
2. Теориялық-танымдық;
3. дүниетанымдық;
4. басқару;
5. прогностикалық;
6. акмеологиялық.
Өзіндік бақылауға арналған сұрақтар:
1. Әлеуметтік психология дегеніміз не?
2. Әлеуметтік психологиялық білім қандай салаларда қолданылады?
3. Әлеуметтік психологияның ғылым ретінде танылуы қалай анықталады?
4. Теориялық пән ретіндегі әлеуметтік психологияның алатын орны қандай?
Сабақ 2.
Сабақтың тақырыбы: Әлеуметтік-психологиялық зерттеулердің әдіснамалық мәселелері.
Жоспары:
1. Әлеуметтік психологиялық зерттеулер жүйесі.
2. Әдіснама мәселелері: әдіснама, жалпы әдіснама, арнайы әдіснама.
3. Әлеуметтік-психологиялық зерттеулердің қолданбалы мәселелері.
1. Әлеуметтік психологиялық зерттеулер жүйесі.
Қазіргі заманда кез келген ғылым үшін зерттеудің әдіснамалық мәселелері өзекті болып табылады. Қоғамда ғылымды ұйымдастырудың жаңа түрлері қалыптасуда, үлкен зерттеу ұжымдары құрылуда. Осыған байланысты, математика және кибернетика ғылымдарының дамуымен қатар, әртүрлі салада қолданылатын пәнаралық әдістер пайда болуда. Қазіргі заманғы ғылымның әдіснама мәселелерімен айналысудың маңыздылығын философияның ішіндегі ерекше білім саласы - логика мен ғылыми зерттеудің әдіснамасы айқын көрсетеді. Әдіснамалық мәселелерді талдаумен тек философтар ғана емес, сонымен қатар белгілі бір арнайы ғылым салалары да айналысуда. Бұл жерде әлеуметтік психология ғылымының пайда болуы мен статусының құрылымы, зерттеу практикасында екі түрлі ғылым саласының – психология және әлеуметтану ғылымдарының принциптеріне негізделу қажеттігі туады. Әлеуметтік психологиядағы әдіснамалық мәселелер туралы айтпастан бұрын, әдіснама дегеніміз не деген сұраққа жауап берелік. Қазіргі заманғы ғылымда әдіснама терминінің астарында үш түрлі ғылыми деңгей бар.
1. Жалпы әдіснама – зерттеушілер қабылдаған танымның жалпы әдісі және жалпы философиялық әдіс. Жалпы әдіснама зерттеу жұмыстарына қолданылатын жалпы принциптерді қарастырады. Әлеуметтік психология үшін қоғам мен тұлғаның, адам табиғатының арақатынасына нақты анықтама беру қажет. Көптеген зерттеушілер әртүрлі философиялық жүйелерді жалпы әдіснама тұрғысында қарастырады.
2. Жеке немесе арнайы әдіснама – белгілі әдіснамалық принциптердің жиынтығы. Жеке әдіснама зерттеу объектісіне байланысты қолданылатын философиялық принциптерді жүзеге асырады. Бұл да белгілі бір таным әдісі, бірақ ғылымның белгілі бір саласына лайық жасалған.
Әлеуметтік психологияда арнайы әдіснама психология мен әлеуметтанудағы әдіснамалық принциптердің өзара әрекет ету жағдайында қалыптасады. Мысал ретінде іс-әрекет принципін қарастыруға болады. Кең мағынасында іс-әрекеттің философиялық принципі адамның өмір сүрудегі іс-әрекеті арқылы танылуы деп түсіндіруге болады.
Әлеуметтануда іс-әрекет адамзат қоғамының өмір сүру әдістерімен түсіндіріледі. Іс-әрекет жеке адам мен қоғамның өмір сүруіндегі нақты жағдайларды өзгерте алады. Жеке адамның іс-әрекеті арқылы ол қоғамдық қатынастар жүйесіне араласады. Психологияда іс-әрекет адамзат белсенділігінің ерекше бір түрі ретінде қарастырылады. Іс-әрекет кезінде адам өзінің қызығушылығын жүзеге асыра алады және өзінің қажеттіліктерін қанағаттандырады. Осылайша іс-әрекет процесінде адамның жеке тұлғасын дамытатын процесс ретінде қарастырады.
Әлеуметтік психология әлеуметтік-психологиялық феномендерді зерттеуге айрықша көңіл бөледі. Жеке адам мен қоғамның өзара іс-әрекетінің механизмдерін сипаттай және түсіндіре отырып, болашақ мұғалім мен психологтың әлеуметтік-психологиялық білімі психологиялық-педагогикалық әсер ету құралына айналады.
Әлеуметтік психология басқа қоғамдық ғылымдармен: әлеуметттанумен, педагогикамен, саясаттанумен, философиямен тығыз байланысты. Әлеуметтану қоғамдық, топтық және жеке құндалықтар мен нормалардың табиғаты мен сипатын қарастырады. Әлеуметтік психология адамдардың өмір сүретін макро және микро ортаның әсерін ескере отырып, сол құндылықтардың қалыптасуының нақты механизмдерін зерттейді. Әлеуметтану жеке адамның әлеуметтік белсенділігінің қайнар көзін түсіндіретін ғылым саласы болып, әлеуметтік психология белсенділіктің танылу жолдары мен заңдылықтарын зерттейді, сол белсенділікті толық жүзеге асыратын жағдайларды анықтауға көмектеседі. Әлеуметтану адамдар тобы мен қоғамдастығының ішінде тұлғааралық байланыстардың әлеуметтік маңызын көрсетсе, әлеуметтік психология осы әлеуметтік маңыздылықтың әрбір адамның немесе бір топтың іс-әрекетінде байқалатынын, оның тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына әсер ететінін зерттейді.
Педагогика ғылымының мол тәжірибесін пайдалана отырып, әлеуметтік психология педагогикалық ғылымдардың алдында жеке адам мен ұжымға тәрбиелік ықпл етудің тиімді жолдарын көрсетеді, оқыту мен тәрбие процестерін жетілдіруге мүмкіндік береді. Әлеуметтік психология пәні болашақ мұғалімдер мен психологтарға ұжымға психологиялық талдау жасаудың ғылыми әдістері мен жолдарын үйретуге мүмкіндік береді. Әлеуметтік психология философиялық ғылымдар қатарында саналып келсе де, 100 жылдан бері жеке ғылыми пән ретінде дамып келе жатқан ғылымның бір саласы болып табылады.
2. Әдіснама мәселелері: әдіснама, жалпы әдіснама, арнайы әдіснама.
Әлеуметтік психология өзінің арнайы әдіснамалық принципі ретінде іс-әрекет принципін қабылдай отырып, оны өзінің зерттеу пәніне – топқа сай бейімдейді. Сондықтан әлеуметтік психологияда іс-әрекет принципінің мазмұны төмендегідей ережелерде беріледі:
А) адамның бірлескен әлеуметтік іс-әрекетіндегі ерекше байланыстардың пайда болуын түсіндіру;
Ә) іс-әрекеттің ұжымдық субъектісі ретіндегі жеке адамды, топты, қоғамды танып-түсіндіру;
Б) топты іс-әрекеттің субъектісі ретінде тану жағдайында оның қажеттіліктер мен қызығушылықтарын түсіндіру;
В) қорытынды ретінде кез келген зерттеуді эмпирикалық тұрғыда сипаттауға болмайды, оны қоғамдық қатынастардың жүйесінде әлеуметтік контекстен тыс жеке адамның іс-әрекетін анықтауға сай жүргізу қажет. Осылайша іс-әрекет принципі әлеуметтік психологияның зерттеу ережелеріне сүйеніп, зерттеу стратегиясын анықтайды. Бұл арнайы әдіснаманың функциясы болып табылады.
3. Әдіснама – зерттеудің нақты әдістемелік тәсілдерінің жиынтығы. Бұл әдістеме терминімен анықталады. Басқа тілдерде, мысалы ағылшын тілінде әдіснама терминінің орнына әдістеме сөзі қабылданады. Әлеуметтік-психологиялық зерттеулерде қолданылатын нақты әдістер жалпы әдіснамалық әдістерден бөлек қарастырылмайды. Кез келген әдістемелік тәсілдер – анкета, тест, социометрия нақты әдіснамалық мағынада қолданылады. Философиялық принциптер әрбір ғылыми зерттеулерде қолданылмайды, олар арнайы әдіснама принциптері арқылы жүзеге асырылады.
Қазіргі заманғы ғылымның әдіснамасы мен логикада ғылыми зерттеу мағынасын түсіндіріп, анықтама беруіміз қажет. Қазіргі заманғы ғылыми зерттеудің айрықша белгілерін анықтауда мына ережелерді ұстану қажет:
1. зерттеу белгілі бір нақты объектілермен байланысты, яғни ғылымдағы бар құралдар арқылы жинақталатын эмпирикалық мәліметтер ауқымымен байланысты;
2. зерттеуде эмпирикалық міндеттер (деректерді анықтау, өлшеу әдістерін жасау), логикалық міндеттер (бір ережеден екінші бір ережені шығару, олардың арасындағы байланыс), теориялық міндеттер (себептерді іздеу, принциптерді табу, болжау немесе заңдарды құрастыру), танымдық міндеттер.
3. зерттеу үшін гипотезалық болжамдар мен қалыптасқан деректер арасында біртұтас байланыс болуы қажет.
4. зерттеудің мақсаты – деректер мен процестерді түсіндіру ғана емес, оны алдын ала білу.
Ғылыми зерттеудің жоғарыда аталған айрықша белгілерімен қатар әлеуметтік психологияда өзінің ерекшеліктері болады. Логика мен ғылымның әдіснамасында ұсынылған ғылыми зерттеудің үлгісі физика мен басқа дәл ғылымдар үлгісінде құрылады.
Әлеуметтік психологияда ең бірінші мәселе – эмпирикалық мәліметтер мәселесі. Әлеуметтік психологиядағы мәліметтер жеке адамның топ ішіндегі оның мінез-құлқы туралы мәліметтер болуы мүмкін немесе сол топтың психологиясының сипаттамасы болуы мүмкін. Бұл мәліметтерді зерттеулерге ендіру мәселесінде әлеуметтік психология ғылымында теориялық тұрғыда әртүрлі пікірлер айтылуда.
Бихевиористік әлеуметтік психологияда мәліметтер деп ашық мінез-құлық деректері: когнитивтілік, яғни жеке адамның когнитивті әлемін сипаттайтын бейнелер мен құндылықтар аталады. Әлеуметтік психологиялық зерттеулерде мәліметтер көлемі екі түрлі болады:
1. корреляциялық - бұл мәліметтердің көп аумағына негізделген.
2. эксперименталды – бұнда зерттеуші шектелген мәліметтер көмегімен ғана жұмыс істейді.
Ғылыми зерттеудің екінші белгісі – мәліметтерді принциптермен байланыстыру, болжам мен теорияларды құрастыру. Бұл ерекшелік әлеуметтік психологияда айрықша маңызды. Басқа гуманитарлық ғылымдардағыдай, әлеуметтік психологиядағы теориялардың дедуктивті сипаты болмайды. Осындай жағдайда зерттеуде болжам маңызды орын алады.
Болжам әлеуметтік-психологиялық зерттеуде білімнің теориялық түрі болып табылады. Осыдан әлеуметтік психологияның зерттеудің маңызды бөлімі – болжамдарды құру пайда болады. Көптеген зерттеулердің сапасыздығының себебі – болжамдардың болмауында немесе оның сауатсыз құрастырылуында.
Ғылыми зерттеудің үшінші белгісі – логика мен ғылыми әдіснаманың талаптарына сай болжамдарды міндетті түрде тексеру немесе негізделген болжамдар құру. Болжамдарды тексеру ғылыми зерттеудің қажетті элементі болып табылады, бұл элементсіз зерттеу жұмысының мәні болмайды. Әлеуметтік психология эксперименталды пән ретінде эксперименталды ғылымның кез келген саласында бар болжамдарды тексеру ережелеріне сүйенеді. Бірақ әлеуметтік психология гуманитарлық пәндермен байланысты болғандықтан, сипаттауға қатысты қиындықтарға тап болуда.
3. Әлеуметтік-психологиялық зерттеулердің қолданбалы мәселелері.
Әлеуметтік психологияда ақпараттың сапасы мәселесі жоғарыда айтылған мәселелермен тығыз байланысты. Ақпараттың сапасы мәселесі репрезантативтілік принципі арқылы шешіледі. Әлеуметтік психологияда бұл жалпы мәселелердің ерекше мазмұны болады.
Адам туралы басқа ғылымдар сияқты, әлеуметтік психология үшін ақпараттың сапасының екі түрлі өлшемі анықталған: объективті және субъективті. Мұнда ақпарат көзі адам болып саналады. Әрине, анкета немесе интервьюдегі сұрақтарға берілген жауаптар субъективті ақпаратты құрайды. Кемшіліктерді болдырмау үшін ақпараттың шынайылығына байланысты талаптар енгізілген. Ақпараттың шынайылығы мәліметтер жинайтын құралдың беріктігін тексеру арқылы жүзеге асады. Әрбір жағдайда шынайлықтың үш түрлі сипаттамасы болады:
1. валидті;
2. тұрақты;
3. нақты.
Құралдың валидтілігі – объектінің сипатын өлшейтін қабілеті. Әлеуметтік психолог-зерттеуші белгілі бір шкаланы құруда, мысалы жеке адамның құрылымын өлшеуде сенімді болуы керек. Құралдың валидтілігін тексеруге байланысты бірнеше әдістер бар. Бұл жерде сараптаушының көмегі де қажет болады. Шкаланың көмегі арқылы алынған объектінің ерекше қасиеттерін сараптаушының берген қасиеттерімен салыстыруға болады. Алынған нәтижелердің сәйкес келуі қолданылған шкаланың валидтілігін көрсетеді.
Екінші бір әдіс – қосымша интервью алу. Мұнда берілетін сұрақтар зерттеу объектісінің ерекшеліктерін сипаттайтын жауаптарға сай болуы қажет. Ақпараттың тұрақтылығы – бұл ерекшелік біржақты, яғни әр түрлі жағдайда оның тұрақтылығы ұқсас болуы керек. Ақпараттың тұрақтылығын тексеру әдістеріне мыналар жатады:
1. қайталап өлшеу;
2. бір ерекшелікті әртүрлі бақылаушының өлшеуі;
3. шкаланы бөлу, яғни шкаланы бөліп тексеру.
Бұл әдістердің барлығы өлшемдердің бірнеше рет қайталануына негізделген. Зерттеушілердің алынған мәліметтерге байланысты сенімділігі осы әдістерге сай болуы қажет. Ақпараттың нақтылығы – құралдың сезімталдығына байланысты. Әрбір зерттеуші дәл, нақты мәлімет алуға ұмтылуы керек. Бірақ дәлдіктің қажетті деңгейі бар құралды құру қиын. Зерттеуші бұл жағдайда объект туралы өзінің теориялық ұғымдарын барынша қолдану қажет. Көптеген зерттеушілер әлеуметтік психологиядағы ақпараттың тұрақтылығын тексеру әдістерін жетілдірілмеген деп санайды.
Барлық әдістерді екі үлкн топқа бөлуге болады: зерттеу және әсер ету әдістері. Зерттеу әдістерін талдауда ақпарат жинау және оны өңдеу әдістерін бөліп қарастыруға болады. Әлеуметтік психологиялық әдістерді жіктеуде басқа әдістер де бар:
1. эмпирикалық зерттеу әдістері;
2. модельдеу әдістері;
3. басқару-тәрбюиелеу әдістері.
Ақпарат жинау әдістерінің ішіндегі мына әдістерді кең тараған деп бөліп қарастыруға болады:
1. бақылау
2. құжаттарды зерттеу;
3. сұрақ-жауап түрлері (сауалнама, сұхбат);
4. тестілер (социометриялық тест);
5. эксперимент.
Бақылау - әлеуметтік психологияның ескі әдісі болып табылады және кейде жетілмеген әдіс ретінде экспериментке қарсы қойылады. Бақылау әдісін қолданудағы бір қиындық – бақылайтын объектіге және оны қалай реттеуге байланысты туады. Бақылауды ғылыми әдіс және жай бақылау деп бөлуге болады. Ғылыми зерттеудің әдісі ретінде бақылау белгілі бір ережелер мен талаптарға сүйенеді:
1. бақлыау мақсатының міндетті түрде болуы және оның зерттеу мақсатына сай келуі;
2. бақылау әдістерін және бақылайтын құбылыстарды реттеу әдістерін таңдау;
3. белгілі бір сызба бойынша бақылауды жоспарлы түрде жүргізу;
4. бақылау нәтижелерін тексеру.
Құжаттарды зерттеу - әдісінің көмегі арқылы адам іс-әрекетін талдауға болады. Кейде құжаттарды зерттеу әдісін субъективті әдіс ретіңнде сұрау әдісіне қарама-қарсы қояды. Құжаттарды зерттеуде мәтінді түсіне білу қабілеті маңызды роль атқарады. Түсіну мәселесі – психологияның ерекше мәселесі, бұл жерде ол әдістемені қолдану процесіне ендіріледі. Субъективтіліктің жаңа түрін меңгеруде контент-талдау (мазмұнын талдау) деп аталатын ерекше әдіс қолданылады.
Контент-талдау әдісін зерттеуші ақпараттың көп мөлшердегі аумағымен жұмыс істеген кезде пайдаланады. Бұл әдіс тәжірибелік әдіс ретінде жалпы коммуникациялар саласындағы зерттеулерде, әлеуметтік психологияда қолданылады.
Сұрақ-жауап түрлері - әлеуметтік психологиялық зерттеулерде кең тараған әдістің бірі. Осы әдіске байланысты сын-ескертпелер өте көп. Сұрақ-жауаптың ішінде әлеуметтік психологияда кең тараған түрлері – сұхбат және сауалнама. Бұл әдістерді қолданудағы негізгі әдіснамалық мәселелер сұрақ-жауапты құрастыруда кездеседі. Мұнда қойылатын алғашқы талаптың бірі – оны құрастырудың логикасы, болжам бойынша сұрақ-жауап мазмұнында керек ақпараттың болуын қарастыру.
Сұрақ-жауапты құрастыру – қиын да күрделі жұмыс, оны асықпай орындау қажет, себебі кез келген нашар құрастырылған сұрақ-жауап әдістің жарамсыздығына ықпал етеді.
Тағы бір мәселе – сұхбатты қолдануда, мұнда сұхбат алушы мен респонденттің (сұхбатқа жауап беруші) арасындағы өзара іс-әрекет жүзеге асады. Сұхбат барысында әлеуметтік психологиядағы бір адамның екіншісіне әсер етуі, олардың қарым-қатынасы формаларының әсер ету әдістері сипатталады.
Осы сипаттамалардың әрқайсысы ақпараттың сапасына әсер етеді. Бұл мәселелердің барлығы әлеуметтік психология үшін жаңа емес, сұрақ-жауап қолдануға болатын ең жеңіл әдіс, сонымен қатар әлеуметтік психологиялық зерттеудің ең қиын әдісі болып саналады.
Тестілер – арнайы әлеуметтік психологиялық әдіс болып табылмайды, олар психологияның әртүрлі саласында кең қолданылады. Әлеуметтік психологиялық тестілерді қолдану туралы айтқанда, тұлғалық тестілерге қөбірек тоқталып, топтық тестілер туралы мәлімет аз беріледі.
Тест – сынақтың ерекше түрі, оның барысында сыналушы арнайы дайындалған тапсырманы орындайды, сауалнама мен сұхбат сұрақтарынан ерекшеленетін сұрақтарға жауап береді. Тұлғалық тестілерді өткізуде дұрыс жауаптың кілті арқылы алынған жауаптарды тұлғаны сипаттайтын белгілі өлшемдермен салыстырады. Осындай тестілердің көпшілігі патопсихологияда жасалған. Әлеуметтік психологияда тестілер зерттеудің қосымша құралы ретінде қолданылады.
Тестілерді қолданудың бір жақты сипаты бар, себебі олар әлеуметттік психологияның бір саласына жеке адам мәселесіне байланысты ғана қолданылады. Ал топтарға диагностика жүргізуге байланысты тестілер өте аз. Мысал ретінде кең тараған социометриялық тестіні атауға болады.
Эксперимент - әлеуметтік психологиядағы зерттеудің негізгі әдістері ретінде алынған. Бұл саладағы эксперимент әдісінің мүмкіндіктері мен шектеулері төңірегінде қазіргі кезде әдіснамалық мәселелер тұрғысынан маңызды феномен ретінде талас туғызуда. Әлеуметтік психологияда эксперименттің екі негізгі түрі бар: лабораториялық және табиғи. Оның тағы да қосымша түрлері анықталған: констатациялық және қалыптастырушы.
1950 жылдың аяғы мен 60 жылдардың басында әлеуметтік психология пәні төңірегінде пікірталас туды, әлеуметтік психологиялық феномендердің көптігі және әдістердің көптігін оларды игеріп зерттеуді қажет етпеді. Жалпы әдістерді төмендегідей топтарға бөлеміз:
1. әлеуметтік қатынастар мен өзара қатынастарды зерттеу әдістер тобы;
2. қарым-қатынас түрлерін игеру әдістер тбы;
3. әлеуметтік кикілжіңдерді анықтау әдістер тобы;
4. адамның ұлттық психологиялық дамуын анықтау;
5. отбасы қарым-қатынас зерттеу әдістері;
6. жеке адамның әлеуметтік психологиялық дамуын анықтау;
7. бұқаралық өзге әлеуметтік құбылыстарды зерттейтін әдістер тобы.
Өзіндік бақылауға арналған сұрақтар:
1. Әлеуметтік-психологиялық зерттеулер дегеніміз не?
2. Әдіснама дегеніміз не және олардың түрлері.
3. Білім беру саласындағы әдіснамалық міндеттеріді атаңыз.
4. Әдіснама мәселелерінің қандай қолданбалы маңызы бар?
Сабақ 3.
Сабақтың тақырыбы: Қарым-қатынас психологиясы
Жоспары:
1. Қарым-қатынастың анықтамасы және оның түрлері.
2. Қарым-қатынастың функциялары мен механизмдері.
3. Қарым-қатынастың үш жағы: перцептивті, коммуникативті және интерактивті.
1. Қарым-қатынастың анықтамасы және оның түрлері.
Қарым-қатынас деп психологиядағы бірлескен іс-әрекеттегі қажеттіліктер тудырған адамдар арасындағы байланысты қалыптастыру жәнен дамытудың күрделі процесі және олардың арасында танымдық (когнитивті) және эмоциональды-бағалау (аффектілі) сипатындағы ақпараттармен алмасу процесі аталады.
Қарым-қатынас барысында ақпарат алмасумен қатар басқа адамды түсіну, қабылдау және өзара іс-әрекетінің біртұтас стратегиясын құру жүзеге асады. Қарым-қатынас адамзат тұрмысының негізгі формасы болып табылады. Қарым-қатынастың болмауы немесе жеткіліксіздігі тұлғаның психологиясындағы ақаудың себебі болуы мүмкін. Қарым-қатынастың мүлдем болмауы депрессияға әкеп соғады, қарапайым тұрмыстың мәдениет дағдыларын жоғалтуына әкеледі.
Қарым-қатынастың әлеуметтік мәні оның қоғамдық тәжірибе мен мәдениет формаларын беру құралы болуында. Қарым-қатынастың психологиялық мәні осы процесте бір адамның субъективті әлемі басқа адам үшін ашылып, сезім, ой, өзара іс-әрекет етушілердің мінез-құлықының өзгеруімен анықталады.
Қарым-қатынаста бірнеше аспектілерді атап өтуге болады: мазмұн, мақсат, құралдар. Қарым-қатынастың мазмұны деп бір адамнан екінші адамға берілетін ақпарат түсіндіріледі. Қарым-қатынастың мақсаты деп адамдардың не үшін қарым-қатынасқа түсетіні түсіндіріледі. Қарым-қатынастың құралдары деп қарым-қатынас процесінде ақпарат алмасу әдістері түсіндіріледі.
Қарым-қатынастың функциялары:
1. креативті немесе шығармашылық;
2. коммуникативті;
3. тұлғалық-қалыптастырушы;
4. психотерапевтік.
Қарым-қатынастың креативті функциясы – адамның өмір сүруі мен шығармашылық мәнін көрсету формасы болып табылады. Қарым-қатынас процесінде адамды әлеуметтендіретін адамдық сана мен тіл пайда болып дамиды.
Қарым-қатынастың коммуникативті функциясы – бір адамның екіншісіне ақпарат беру қабілетімен анықталады. Коммуникация мен қарым-қатынас ұғымдарын тепе-тең, бірдей деуге болмайды. Қарым-қатынас кең ұғым және тек ақпарат берумен шектелмейді.
Тұлғалық-қалыптастырушы функция – қарым-қатынас тұлғаны қалыптастырудың қажетті шарты болып табылады. Адамның дүниеге көзқарасы, іс-әрекеті, мінез-құлқы, өзіне деген қарым-қатынасы көп жағдайда басқа адамдармен қарым-қатынаста анықталады. Тұрмыстық психологияда ол Кіммен жүрсең, содан үйренесің деген мақалмен белгілі. Ғылыми тілде қарым-қатынастың тұлғалық-қалыптастырушы мәні интериоризация және экстериоризация терминдерімен анықталады. Интериоризация процесінде өзара іс-әрекеттің сыртқы түрлері ішкі психикалық функциялар мен процестерге айналады. Экстериоризация процесінде интеориоризация кезіндегі психикалық процестер мен функциялар адамның өзіндік іс-әрекетінде көрініс табады.
Қарым-қатынастың психотерапевтік функциясы – бұл кез келген жастағы адамның қоршаған адамдар тарапынан өзіндік Менін таныту қажеттілігімен түсіндіріледі. Әртүрлі халықтардың мәдениетін талдау көрсеткендей, көпшілік адамдарда өзін танытудың міндетті минимумы бар екені анықталған. Бұл минимум тілде, жақсы әдет пен мінез-құлық этикетінде көрінеді.
ХХ ғасырдың басында ағылшын психологы жэәне философы У.Джеймс адам үшін ең қорқынышыты жаза, ол қоғамда өмір сүре отырып, басқа адамдардың оны елемеуі деген болатын. Психологиялық танытудың болмауы тұлға үшін қауіпті. Балалық шақта психологиялық таныту немесе болмау оның өзіндік бағалауының қалыптасуына, эмоциональды жағдайына, психикалық денсаулығына қатты әсер етеді.
2. Қарым-қатынастың функциялары мен механизмдері.
Жоғарыда аталған қарым-қатынас функцияларынан басқа, бірқатар психологтар келесі функцияларды атап көрсетті:
1. инструментальды – қарым-қатынасты ақпаратты алатын және беретін басқарудың әлеуметтік механизмі ретінде сипаттайды.
2. интеграциялық - қарым-қатынас адамдарды біріктіру құралы ретінде болуы мүмкін.
3. трансляциялық - іс-әрекеттің, бағалаудың, пікірлердің, тұжырымдардың нақты әдістерін беруге бағытталған.
4. экспрессивті - қарым-қатынас бойынша серіктестерге бір-бірінің эмоциясы мен сезімдерін түсіну мен көрсетуге мүмкіндік береді.
5. әлеуметтендіру – белгілі бір қоғамның мәдениеті мен құндылықтардың нормаларын меңгеруде көрінеді.
6. өзін-өзі таныту функциясы – тұлғалық, интеллектуальды, психологиялық потенциалды көрсетуге мүмкіндік береді.
7. әлеуметтік-бақылаушы - қарым-қатынасқа қатысушылардың мінез-құлқын, іс-әрекетін, тілдік манераларын реттейді.
Қарым-қатынастың келесі түрлерін атауға болады:
1. Жаһандық қарым-қатынас (светское общение). Қарым-қатынастың маңызы адамдар не ойлағандарын айтпайды, сол жағдайда нені айту керек екендігін айтады. Қарым-қатынас заттық емес немесе жабық, себебі адамдар пікірінің ешқандай мәні жоқ.
2. Маскалардың байланысы (Контакт масок). Бұл қарым-қатынас түрі жаһандық қарым-қатынасқа ұқсас, бұнда сыпайылықтың, қарапайымдылықтың, мән бермеушіліктің, қаталдықтың маскалары қолданылады. Мұндай қарым-қатынас кезінде шынайы эмоциялар мен пікір алмасушыға деген қарым-қатынасты жасыратын стандартты фразалар, жест, бет қимылдары көп болады. Аталған қарым-қатынас түрі үлкен қалалардың тұрғындарына тән.
3. Іскерлік қарым-қатынас. Мұнда тұлғаның ерекшеліктері, мінезі, жасы, көңіл-күйі ескеріледі, бірақ қызығушылықтары бұлардан маңызды. Қарым-қатынас іс пен нәтижеге бағытталған.
4. Қарапайым (примитивное общение) қарым-қатынас. Мұнда серіктес пайдалы болуы мүмкін деген көзқараста бағаланады. Егер адам керек болса – онымен белсенді түрде байланыс орнатады, егер кедергі келтірсе, байланысты үзеді. Серіктестен қажетті ақпаратты алғаннан соң оған деген қызығушылық жоғалады.
5. Формальды-ролдік қарым-қатынас. Қарым-қатынас орындалатын әлеуметтік рольдермен байланысты (сатушы-сатып алушы, басшы-жұмысшы), тұлғалық қасиеттер екінші орында болады. Әлеуметтік роль қоғам қажет еткен адамдардың мінез-құлқы, ролдік қарым-қатынас адламдар арасындағы іскерлік, формальды-әлеуметтік қарым-қатынастарды құруға көмектеседі. Мұндай қарым-қатынаста адам өзінің мінез-құлқының стратегиясын талдауда, серіктесін және өзін қабылдауға ерікті болмайды. Әрбір адам өзінің әлеуметтік роліне тұлғалық бірегейлігі мен біртуарлығы енгізеді.
6. Тұлғааралық қарым-қатынас. Тұлғаның жеке қасиеттерінің бірегейлігімен анықталады, ал мұнда әлеуметтік рольдер екінші орында болады.
7. Монологтық қарым-қатынас. Субъектілі-объектілі қарым-қатынас, мұнда қарым-қатынас субъектісі, яғни мақсаты мен белсенділігі басым адам өз мақсаттарын жүзеге асыру үшін серіктесімен байланыс орнатады және оны қарым-қатынас объектісі ретінде қарастырады, яғни енжар тұлғамен. Монологты қарым-қатынастың екі түрін атауға болады: императивті және манипуляциялық.
Императив - субъект серіктесінің алдында өзінің мақсаттарының басымдылығын жасырмайтын қарым-қатынас түрі. Көп жағдайда қарым-қатынастың императивті түрі адамдардың сыртқы мінез-құлқына бақылау орнатуға қолданылады. Әдістер ретінде бұйрықтар, нұсқаулар, талаптар, мадақтаулар қолданылады. Қарым-қатынастың императивті түрі қиын жағдайда мәні бар, ал жеке тұлғалық, ерлі-зайыпты, бала-ата-ана қарым-қатынасында қолдануға мүлдем болмайды. Императивті қарым-қатынастың басымдылығы тұлғаның сынды көтеру, іс-әрекеттегі өзінділігін, өзінің және басқаның мінез-құлқын бағалау сияқты қасиеттерін қалыптастыруға кедергі келтіреді.
Манипуляциялық қарым-қатынас – пікір алмасушыдан әртүрлі әдістерді (мақтау сөз айту, қорқыту, кінә сезімін ояту, ақпаратты бұзу немесе жасыру т.б.) қолдану арқылы пайда табуға бағытталған. Манипуляция – адамға психологиялық әсер ету процесінде оны белгілі іс-әрекеттердің объектісі ретінде пайдалануға бағытталған процесс болып табылады. Манипуляция тұлғааралық қарым-қатынаста манипулятордың тұлғасы мен оның жақындарына кері ықпалын тигізеді, оның жағымсыз белгілері күдікшілдіктің пайда болуына, жақын қарым-қатынасқа түсуге қорқыныш, басқа адамдардан алшақтау, ішкі дискомфорт сезіміне әкеп соғады. Манипуляцияны қарым-қатынастың жағымсыз түрі деп бағалай отырып, әлеуметтік қатынастың біршама салаларында ол рұқсат етілген және заңды, атап айтсақ, бизнес саласы, саясат, жарнама, үгіт-насихат, идеология салаларында қолдануға болады.
Басқа адамдарға деген қарым-қатынас құндылық ретіндегі қарым-қатынасқа қарсы қойылуы мүмкін. Қарым-қатынастың мұндай түрі отандық психологияда диалог деген атқа ие болды. Батыстық үлгіде гуманистік типтегі қарым-қатынас деп аталады. Диалогты қарым-қатынас серіктестердің өзара байланысқан танымы, өзін-өзі тануы мен өзін-өзі дамытуында байқалады. Көптеген психологтардың пікірнше, диалогты қарым-қатынас көп жағдайда білім беру және тәрбие практикасында жоғары жетістіктерге жетуге ықпал етеді.
Әсер ету әдістеріне қарай тікелей және дәнекерлік қарым-қатынас деп бөлуге болады.
1. Тікелей қарым-қатынас тікелей байланыста, бетпе-бет жүзеге асады, адамдардың тарихи қалыптасуының қарым-қатынастың алғашқы түрі болып саналады. Өркениеттің дамуымен байланысты оның негізінде дәнекерлік қарым-қатынастың бірнеше түрлері пайда болды.
2. Дәнекерлік қарым-қатынас – хат, теледидар, интернет, радио сияқты қосымша құралдар көмегімен өзара іс-әрекетте орнайды. Аталған қарым-қатынасқа уақыт және кеңістік бойынша кері байланыс тән.
Қолданылатын құралдарға байланысты қарым-қатынастың вербальды және вербальды емес түрлері болоады.
1. Вербалды қарым-қатынаста ақпарат берудің негізгі құралы сөз бен тіл болып табылады. Сөз ақпарат берудің ең универсальды құралы болып саналады.
2. Вербальды емес қарым-қатынас құралдары – мимика, жест, поза, дем, дауыс ырғағы, көз байланысы. Зерттеулер көрсеткендей, күнделікті қарым-қатынаста сөздер 7 пайызды, дыбыстар мен дауыс ырғағы 38 пайызды, сөздік емес іс-әрекеттер 53 пайызды құрайды. Яғни ақпараттың көп бөлігі қарым-қатынастың вербальды емес құралдары арқылы беріледі.
3. Қарым-қатынастың үш жағы: перцептивті, коммуникативті және интерактивті.
Қарым-қатынастың құрылымының үш жағы бар:
1. Перцептивті – қарым-қатынастағы серіктестердің бірін-бірі тануы мен қабылдау процесін білдіреді.
2. Коммуникативті – қарым-қатынастағы адамдар арасында ақпарат алмасудан құралады.
3. Интерактивті – қарым-қатынастағы адамдардың өзара іс-әрекетін ұйымдастыруда көрінеді.
Перцепция термині қабылдау деген мағынаны білдіреді. Әлеуметтік психологияда әдетте әлеуметтік перцепция ұғымы қолданылады. Әлеуметтік перцепция деп адамдардың өзін, топты, басқа адамдарды қабылдау, түсіну, бағалауын атайды. Әлеуметтік перцепция терминін американ психологы Дж.Брунер енгізді. Ол қабылдауды әлеуметтік деп атап, қарым-қатынаста жалпы, әлеуметтік-психологиялық механизмдер пайда болатынына назар аударды. Әртүрлі тәжірибелер жүргізе отырып, Дж.Брунер заттар мен басқа адамдарды қабылдау тұлғалық ерекшеліктер мен мәдени факторларға байланысты болатынын атап көрсетті. Адамдардың қабылдауын зерттей отырып, Дж.Брунер адамдардың бейнесі белгілі бір деформацияға ұшырайтынын анықтады. Әлеуметтік статус жоғарылаған сайын, адамдар да жоғары деңгейде қабылданады. Бұдан келесі тұжырым жасауға болады: қарым-қатынас қабылдау процесінде қалыптасқан серіктес туралы пікірмен анықталады. Осылайша қарым-қатынастың перцептивті жағы пікір алмасушының сыртқы белгілеріне қарай қабылдауы мен оның тұлғалық сипаттамасына сәйкестігімен анықталады.
Таныс емес адамдарды қабылдау негізінде әртүрлі психологиялық механизмдер бар. Негізгі қарым-қатынас механизмі ретінде әлеуметтік стереотипизация процесін атауға болады. Әлеуметтік стереотип (грек тілінен аударғанда – қатты таңба) әлеуметтік объектінің өзгертуге болмайтын, тұрақты бейнесі. Әлеуметтік стереотиптер ақпараттың жеткіліксіздік жағдайында қалыптасады. Олар үшін бірмағыналық сипат тән, яғни олар дүниені екі негізгі категорияға бөледі: таныс және таныс емес. Көбіне таныс сөзі жақсы синонимі ретінде, ал таныс емес жаман синонимі ретінде қабылданады. Осылайша стереотиптердің бағалаушы элементтері болады.
Тұлғааралық қарым-қатынаста қабылдау және түсіну идентификация, эмпатия, аттракция, рефлексия, каузальды атрибуция сияқты механизмдер арқылы жүзеге асады. Идентификация – латын тілінен аударғанда ұқсастылық деген мағынаны білдіреді, әлеуметтік психологияда идентификация әлеуметтендірудің маңызды механизмі ретінде қарастырылады. Ол арқылы адамдар мінез-құлық нормаларын, эмоциональды жағдайды, қоршаған адамдардың моралін меңгереді.
Идентификацияға ұқсас механизм – эмпатия – грек тілінен аударғанда бірге күйзелу деген мағынаны білдіреді. Эмпатия – басқа адамдардың күйзелісіне ену, оның эмоциональды жағдайын түсіну деген сөз. Басқа механизмдерден ерекше белгісі – оның рефлексиясыныңң төмен деңгейі. Басқа адамдардың жағдайы ойластырылмайды, сезім арқылы беріледі. Эмпатияның дамуына бала-ата-ана қарым-қатынасы зор әсер етеді. Баланы эмоционалды байланыста қанағаттандыру маңызды.
Аттракция – француз тілінен аударғанда өзіне тарту, жақындату деген мағынаны білдіреді. Адамның басқа адамды қабылдауда пайда болатын тартымдылықты білдіретін ұғым. Қарым-қатынастағы серіктест3 түсіну, оны жақсы көру, достық немесе тұлғалық жеке қарым-қатынас нәтижесінде пайда болады.
Рефлексия – латын тілінен аударғанда кері қарату немесе кері байланыс дегенді білдіреді. Адамның қарым-қатынастағы серіктесінің қалай қабылдауын көру қабілеті негізінде қарым-қатынас процесіндегі өзін-өзі тану механизмі. Рефлексияның күрделі процесі қарым-қатынас механизмі ретінде 19 ғасырдың аяғында Дж.Холмс сипаттамасында берілген.
Каузальды атрибуция - латын тілінен аударғанда себепкерлік жапсыру деген мағынаны білдіреді. Бір адамның басқа адамдардың мінез-құлық себептері мен мотивтеріне интерпретация жасауы түсіндіріледі.
Қарым-қатынас процесі ең алдымен коммуникация, яғни ақпарат алмасу процесі болып табылады. Коммуникативті процесс үлгісі 5 элементтен тұрады: коммуникатор-хабарлама-арна-аудитория-кері байланыс. Қарым-қатынастың тиімділігі көп жағдайда қарым-қатынасқа түсушілердің коммуникативті ерекшеліктеріне байланысты: сөйлеу мәдениеті, сұрақ қою, жауап беру шеберлігі, коммуникативті кедергілерді түсіну және жою қабілеті т.б. Коммуникацияның негізгі құралдары – вербальды және вербальды емес құралдар болып табылады. Вербальды қарым-қатынаста ауызша және жазбаша тіл қолданылады. Қарым-қатынас процесіндегі қиындықтардың себебі – коммуникативті кедергілердің болуы. Коммуникативті кедергілер қарым-қатынастағы серітестер арасындағы ақпаратты қабылдау жолындағы психологиялық кедергілер. А.А.Бодалев үш түрлі кедергіні атап көрсетті: түсіну кедергісі, әлеуметтік-мәдени кедергі, қатынас кедергісі. Коммуникативті кедергілерді жоюға, бір-бірін жақсы түсінуге қарым-қатынастағы кері байланыс ықпал етеді. Кері байланыс ақпаратты бұзуды азайтуға, кедергілерді жоюға мүмкіндік береді. Вербальды емес құралдардың әртүрлі жіктелулері бар: оптико-кинетикалық, паралингвистикалық, экстралингвистикалық, коммуникативті процесті кеңістік және уақыт бойынша ұйымдастыру, визуальды байланыс.
Қарым-қатынастың интерактивті жағы өзара іс-әрекеттің жалпы стратегиясын құрумен сипатталады. Адамдардың өзара іс-әрекеті мен олардың бірлескен қызметін ұйымдастырумен байланысты қарым-қатынастың сипаттамасын анықтайтын шартты термин. Өзара іс-әрекет бірлескен қызметтің қажеттті элементі болып табылады. Өзара іс-әрекеттің екі қарама қарсы түрі бар: кооперация және конкуренция.
Кооперация – бірлескен қызметте өз мақсаттарына жетуге ықпал ететін қарым-қатынасқа қатысушыларға бірлескен күшін реттейтін мінез-құлық стратегиясы. Конкуренция кезінде қарым-қатынастағы серіктестер жетістікке жетуге қызығушылық танытады, мінез-құлық стратегиясының төмендегідей сипаттары кездеседі:
1. компромисс (келісім, ымыра) – серіктестердің шартты теңдік пен қатынасты сақтау үшін мақсатқа жетуге уақытша және арадағы жетуді болжайды;
2. бейімделу немесе жұмсақтық (альтруизм) серіктестердің мақсаттарына жету жолында өз мақсаттарынан бас тартуы;
3. ауытқу немесе шеттеу – қарым-қатынастан қашу, өз мақсаттарынан бас тарту.
Тұлғааралық өзара іс-әрекеттердің ерекшеліктерін түсіндіретін бірқатар теориялар бар: алмасу теориясы, символдық интеракционизм, әсерлерді басқару теориясы, психоаналитикалық теория, транзактілі талдау.
Отандық психологияда өзара іс-әрекет бірлескен қызмет контексінде қарастырылады. Адамдардың өзара іс-әрекетіндегі негізгі реттеушілері: иландыру және сендіру болып табылады. Иландыру (суггестия) дәлелдеуді қажет етпейтін ақпаратты адамның сыни емес қабылдауына негізделген психологиялық әсер ету әдісі болып саналады. Суггестияға қарсы контрсуггестия болып табылады, яғни иландыруға қарсы тұру. Ол адамдардың интеллектуалды және эмоционалды-ерікті ерекшеліктеріне байланысты болады.
Сендіру - адамдардың өзіндік сыни қабылдауына негізделген санасына әсер ету әдісі болып саналады. Сендіру әдісінің негізін саралау, деректер мен тұжырымдарды аналитикалық реттеу құрайды. Сендіру әдісі адам психикасының интеллектуалды танымдық ауқымына бағытталған. Сендіру процедурасы үш түрлі әсер етуден тұрады: хабарлау, түсіндіру және дәлелдеу немесе теріске шығару.
Өзіндік бақылауға арналған сұрақтар:
1. Қарым-қатынас дегеніміз не?
2. Қарым-қатынастың түрлері мен функцияларын атаңыз.
3. Қарым-қатынастың құрылымындағы үш жағын қалай қарастыруға болады?
4. Императивті, манипуляциялық, дәнекерлік және тікелей қарым-қатынас түрлеріне анқытама беріңіз.
■ Модуль 2. Әлеуметтік топтардың психологиясы.
Сабақ 1.
Сабақтың тақырыбы: Шағын топтардың әлеуметтік психологиясы
Жоспары:
1. Әлеуметтік психологиядағы топ ұғымына анықтама.
2. Шағын топтың түрлері мен функциялары.
3. Шағын топтағы динамикалық процестердің зерттелу мәселелері..
1. Әлеуметтік психологиядағы топ ұғымына анықтама.
Әртүрлі ұлттардың ойшылдары ерте замандардан бері адамның табиғаты туралы талдау жасады. Аристотель адамды жануар ретінде қарастырды. Көптеген ғасырлар бойы философиялық талдау ортасында жеке адам тұрды, ал адамдар тобы математикалық мөлшер ретінде болды. Шағын топтарды зерттеу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. Шағын топтарды зерттеу шартты түрде бірнеше кезеңдерге бөлінеді.
Алғашқыда әлеуметтік психологияда сипаттамалық анықтама беретін тұжырымдар пайда болды. Оларға Көпшілік психологиясы - негізін қалаған Г.Лебон мен С.Селье болды. Әлеуметтік мінез-құлық инстинктілері - авторы У.Мак-Дугалл. Осы авторлардың назарында үлкен топтар да болды. Шағын топты зерттеуге арналған алғашқы еңбектер Г.Зиммель және Ч.Кулиге жатады. Бұл ғалымдардың еңбектері топтарды зерттеудегі эксперименттік кезеңге бағытталған. Бұл кезеңде топтың адамның іс-әрекетіне әсері анықталады, яғни бірлескен іс-әрекет емес, коация (жанында) іс-әрекет зерттеледі. Коактілі топтарды зерттеу нәтижелері көрсеткендей, басқа адамдармен бірге адамның іс-әрекетінің сапасы төмендеп, оның жылдамдығы үдейді. Басқа адамдармен адам қызметінің нәтижелілігі немесе жылдамдығының артуы әлеуметтік фасилитация деп аталады (ағылшын тілінен аударғанда – жеңілдету). Ал басқа адамдармен бірге адам іс-әрекетінің төмендеуі әлеуметтік ингибиция деп аталады (латын тілінен аударғанда – тоқтау). Әлеуметтік психологияда кең тараған әлеуметтік фасилитация зерттеулері болды. Бұл құбылыстарды Ф.Олпорт және В.Меде сипаттаған. Ресейде топтардың адам қызметіне әсерін зерттеумен В.М.Бехтерев және М.В.Ланге айналысты.
Зерттеудің үшінші кезеңінде бірлескен қызметпен біріккен топтарды зерттеу басты назарда болды. Топтағы бірлескен қызмет жағдайында мәселелер тез шешілетіні анықталды, бірақ нәтижелер қызметтің сипатына байланысты болды.
Топтарды зерттеуге екінші дүниежүзілік соғыс ықпал етті. Топтардың ұйымшылдығы, қызметтің тиімділігі, басқару стилі зерттелді. Топтық процестер эксперименталды талдаудың пәні бола бастады. Теориялық негіздемелер бойынша, әлеуметтік психология негіздері алғаш рет гештальтпсихология, бихевиоризм және психоанализ негізінде қаланды. Топтардың әлеуметтік психологиясының жалпы дамуына К.Левиннің теориясы, Дж.Мореноның тұжырымдамасы ықпал етті. К.Левин Массачусетс технологиялық институтында арнайы орталық ашты. Гештальпсихологияның идеяларына сүйене отырып, К.Левин өріс теорясының негізін қалады. Зерттеудің негізгі мәселесі топтардың табиғатына, олардың қалыптасу жағдайына, индивид пен басқа топтармен өзара байланысына, жеткілікті қызмет жағдайына арналды.
Дж.Морено шағын топтарды зерттеудегі социометриялық бағыт құрды. Оның пікірінше, қоғамды қарым-қатынастың екі құрылымын анықтауға болады: макроқұрылым және микроқұрылым. Ол макроқұрылым деп индивидтердің өмір сүрудегі әртүрлі формадағы кеңістіктік өзіндік орналасуын атады. Микроқұрылым деп индивидтің қоршаған адамдармен психологиялық қатынасының құрылымын түсіндірді. Оның пікірінше, барлық кикілжіңдер макро және микроқұрылымныңң сәйкессіздігімен байланысты. Симпатия және антипатия жүйесі адамға берілген макроқұрылым шеңберіне сай келмейді. Осы мақсатқа жету үшін социометрияны қолдану қажеттігі туды.
Қазіргі заманғы әлеуметтік психологияда социометриялық әдістеме кең тараған. Социометриялық бағыттың негізгі кемшілігі топтағы эмоционалды қарым-қатынастарға зейінді жинақтау болды. Социометрия шағын топтың социометриялық құрылымын анықтауға мүмкіндік береді, ал социометриялық құрылым – социометриялық процедуралар нәтижесінде өзара қолдау көрсету және қарсы пікір айту негізінде топ мүшелерінің арасындағы байланыстың жиынтығы деп түсіндіріледі. Шағын топтың социометриялық құрылымының негізгі сипаттамасы:
топ мүшелерінің социометриялық статусы, яғни топ мүшесінің тұлғааралық қарым-қатынас жүйесінде алатын орны;
өзара қолдау және ауытқудың сипаттамасы;
Топ мүшелерінің өзара қарым-қатынаста болатын микро топтың болуы;
өзара қолдаудың қалыпты мөлшері.
Топтардың терапевтік мүмкіндіктеріне алғаш назар аударған американдық дәрігер Дж.Пратт болды. Ол 1905 жылы алғаш рет туберкулезбен ауыратын аурулар үшін психотерапевтік топтар ұйымдастырды. Пратт мынадай тұжырым жасады: топ өз мүшелеріне терапевтік эффект көрсетуге қабілетті. Бұл эффект топтағы толық түсіністік пен ынтымақтастықтың пессимизмді жоюға және оқшаулануды сезінуді жоюға көмектеседі.
20 ғ. барлық психотерапевтік бағыттар жұмыстың топтық түрлерін пайдаланды. Әсіресе негізін қалаған К.Роджерстің гуманистік бағытын атауға болады. 20ғ. 50-60 жылдарында пайда болған топтық қозғалыстарға деген қызығушылық К.Роджерстің пікірінше, мәдениетті ізгілендіруге негізделген, яғни шынайы қарым-қатынастар ескерілмей, материалдық құндылықтарға деген ұмтылыста көрінеді.
Ресейлік психологияда топтардың әлеуметтік психологиялық сипаттамасын зерттеу 20 ғасырдың 60-жылдарында басталды. Ең алдымен өндірістік топтар, мектеп және ғылыми топтар зерттеле бастады. Отандық әлеуметтік психологияда басты ұғым ұжым деп қабылданды. Бұл анықтаманың отандық әлеуметтік психологияда белгілі идеологиялық мазмұны болды. Ұжым ұғымы топ ұғымының синонимі болды, оның нәтижесінде оның ғылыми мазмұны жойылды. 70-жылдардың басында топтық қысым жағдайында тұлғаның мінез-құлық мәселелері, топтық ұйымшылдық мен үйлесімділікке байланысты зерттеу жұмыстары басталды. Оның көрнекті өкілдеріне В.В.Шпалинский, А.В.Петровский, В.А.Бакеев, А.А.Бодалев т.б. болды.
Психологиялық сөздікте шағын топ деп жалпы мақсаттар мен міндеттермен біріккен байланысқан индивидтердің кішігірім тобы түсіндіріледі. Топтың төменгі және жоғары шекарасы бар: 1. шағын топ екі адамнан құралады – диада. Мұндағы тұлғааралық байланыстар берік болумен анықталады. 2. шағын топ үш адамнан құралады – триада. Екі адамнан тұратын топта эмоционалды қарым-қатынастарды реттеуге болады, қызмет бойынша кикілжің пайда болса, ол тұлғааралық кикілжің сипатына ие болады. Үшінші адам кикілжіңге қатыспай тұлғааралық емес, қызметтік бастау алады.
Шағын топтың жоғары шекарасы деп 10,15,20 адамнан тұратын топ аталады. Г.М.Андрееваның пікірі бойынша, шағын топтың жоғары шекарасының критерийі зерттелетін топтың аталған мөлшері және бірлескен топтың қызметтегі қажеттіліктері деп аталды. Жоғарыда айталғандарды қорытындылай келе, шағын топтың сан жағынан мөлшері әлі де пікірталас тудыруда. Сонда болса да барлық анықтамаларда шағын топтарға тән келесі белгілер бар:
екі немесе үш және одан көп адамдардың болуы;
жалпы мақсат пен бірлескен қызметтің болуы;
адамдар арсындағы байланыс және қарым-қатынастардың жүзеге асуы;
топтық нормалар мен құндылықтардың қалыптасуы;
адамдардың өзара өмір сүрудегі жеткілікті уақыттың болуы;
басқару жүйесінің болуы.
Топтың негізгі функцияларына мыналар жатады:
1. әлеуметтендіру функциясы – жеке адамның белгілі әлеуметтік ортаға енгізу нәтижесінде нормалар мен құндылықтарды меңгерумен анықталады. Мазмұны жағынан осы функцияға жақын нормативті функция бар, онда топ адамның мінез-құлық нормаларының, әлеуметтік және құнды бағдарлардың көзі ретінде саналады.
2. инструменталды – адамдардың бірлескен қызметінде көрінеді. Қызметтің көптеген түрлерін басқа адамдармен бірге, топта орындауға болады. Мысалы, құтқарушылар отряды, конвейерлік бринавда т.б. Мұндай топтар белгілі міндеттерге бағытталған топтар деп аталады.
3. топтың экспрессивті функциясы – адамның қолдау, құрметтеу және сенім білдіру қажеттіліктерін қанағаттандырудан тұрады.
4. топтың қолдау функциясы адамдардың қиын жағдайда бірігуге ұмтылуында көрінеді.
5. топтың салыстырмалы функциясы топ адам өзін және басқаларды бағалай алатын эталон ретінде бола алатындығында көрінеді.
2. Шағын топтың түрлері мен функциялары.
Шағын топтардың бірнеше түрлері бар: формальды (ресми), формальды емес (ресми емес), нашар дамыған, жақсы дамыған, референтті, мүшелік, табиғи, лабораториялық топтар.
Формальды топтар (ресми топтар) – олардың заңды реттелген статусы, оның мүшелерінің нормативті түрде бекітілген құқықтары мен міндеттері, сайланған басшылары бар.
Формальды емес топтар (ресми емес топтар) – олардың заңды статусы жоқ, ерікті негізде құрылады, яғни ортақ қызығушылықтары, достық, симпатия, мүдделері бірдей болған жағдайда құрылады. Ресми емес топтар жеке және ресми топтардың ішінде де құрылады.
Нашар дамыған топтар – бұлар өз дамуының алғашқы кезеңіндегі топтар. Жақсы дамыған топтар – бұрыннан бар топтың түрі, ортақ қызығушылықтары мен мақсаттары бар топқа жатады. Олардың ұйымшылдығы жоғары деңгейде, тұлғааралық қарым-қатынастар жүйесі дамыған.
А.В.Петровскийдің пікірі бойынша, бірлескеен қызмет орындау барысында топ өз дамуының ерекше деңгейіне – ұжымға дейін көтеріледі. Ұжымның психологиялық теориясы тұрғысынан топ өз дамуы барысында бірқатар деңгейлерден өтеді. Әр деңгейдің психологиялық сипаттамасы болады.
Топтық құрылымның орталық буынын (А деңгейі) топтың заттық іс-әрекеті құрайды, ол іс-әрекет міндетті түрде әлеуметтік-позитивті болуы керек. Заттық іс-әрекеттің даму дәрежесін 3 критерий арқылы анықтауға болады:
1. негізгі қоғамдық функцияны орындауды бағалау, яғни еңбектің қоғамдық бөлуде қатысу;
2. топтың әлеуметтік нормаларға сай келуіне баға беру;
3. топтың әрбір мүшесінің дамуын қамтамасыз ететін қабілетіне баға беру.
В деңгейі топтың әрбір мүшесінің топтың іс-әрекеттегі орындаудағы қарым-қатынастарын реттейді. Осы деңгейде бірлескен іс-әрекеттің мазмұнымен негізделген тұлғааралық қарым-қатынастар көрінеді. Топтық құрылымның С деңгейі топ мүшелерінің арасындағы сыртқы байланыстарын реттейді.
Референтті топтар – бұнда адамдар өздерінің қызығушылықтары, симпатия, антипатия, жеке құндылықтарына бағдар алады. Бұл топтың түрі адам үшін эталон ролін орындайтын топқа жатады. Референтті топтар шынайы және шартты түрде, яғни адамдардың санасында болады (кітап кейіпкерлері, жазушы-саяхатшылар т.б.). Бұл топтар екі негізгі функцияны орындайды: нормативті және салыстырмалы.
Мүшелік топтар – бұл топтарда адам шынайы өмір сүреді. Табиғи топтар – бұл топтарда адамдар үнемі қызмет пен күнделікті өмірде бірге болады. Лабораториялық топтар – белгілі топтық процестерді зерттеу мақсатында құрылады. Реалды немесе нақты, шынайы топтар – бұл топтар нақты қарым-қатынастармен бірлескен, уақыт пен кеңістік бойынша ортақ топтар (сынып, отбасы т.б.). Шартты топтар – адамдардың ортақ белгілері бойынша біріккен тобы (жынысы, жасы, білім деңгейі, қызмет сипаты т.б.).
3. Шағын топтағы динамикалық процестердің зерттелу мәселелері.
Психологиялық сөздікте динамикалық процесс деп шағын топтың өмір сүруіне тән топішілік әлеуметтік психологиялық процестер мен құбылыстардың жиынтығы аталады. Топтық динамика процестеріне жетекшілік пен лидерлік феномені, топтық шешімдер қабылдау процесі, ұйымшылдық және топтық кикілжіңдер жатады. Соынмен бірге, топтық динамикаға топтық қысым процестері, жеке мінез-құлықты реттеу әдістері жатады.
Батыс психологиясында топтық динамика терминін ХХ ғасырдың 30-жылдарында К.Левин енгізді. Ол шағын топтарды зерттеу мақсатында лабораториялық топтар құрды, кейіннен бұл термин К.Левиннің шағын топтарды зерттеудегі әлеуметтік психологиялық мектебін атауға қолданылды. Динамикалық процестердің маңыздыларын атайық: шағын топтарды құру, топтық ұйымшылдық процесі, топтық қысым құбылысы, лидерлік және жетекшілік құбылысы, топтық шешім қабылдау процесі, бірлескен қызметтің тиімділігі.
Шағын топтарды құру процесінің бірнеше сатылары бар. Бірінші сатысында топ мүшелерімен танысу жүзеге асады, адамдардың өздері туралы алғашқы пікірлері қалыптасады, бірлескен қызметтің мақсаты мен міндеттерімен танысады. Екінші сатысында топ мүшелері жақындасады, тұлғааралық қарым-қатынастар жүйесі құрылады, топтық нормалар қалыптасады. Қарым-қатынас процесінде топтық мінез-құлық ережелері мен құндылық бағдарлар қалыптасады. Үшінші сатыда топтық пікір көзқарас қалыптаса бастайды, ортақ көңіл-күйлер пайда болады. Төртінші сатыда Біз деген сезім қалыптасады, іс жүзінде адамдардың топқа психологиялық ендіру процесі жүреді.
Топтық ұйымшылдық. Бұл сипаттама топты құру процесінің тиімділігінің негізгі көрсеткіштері болып табылады. Топтық ұйымшылдық – топтық динамика процесі, онда топ мүшелерінің топқа ендірілу деңгейі анықталады. Топтық ұйымшылдық көрсеткіштері:
тұлғааралық қарым-қатынастардла өзара симпатия деңгейі – топ мүшелерінің бір-біріне ұнауы көп болса, оның ұйымшылдығы да жоғары.
Тартымдылық дәрежесі, топ мүшелері үшін топтың пайдалы болуы, өздерінің топ ішінде болуымен қанағаттанатын адамдар көп болса, топтық тартымдылық күші жоғары.
Топтық ұйымшылдық тұжырымдамасының негізін қалағандар К.Левин, Л.Фестингер, Д.Картрайд, А.Зандер. Топтық ұйымшылдықтың негізгі факторлары:
1. топ мүшелерінің басты құндылық бағдарлардың ұқсастығы;
2. топтық мақсаттардың айқындылығы және белгілігі;
3. басшылардың демократиялық стилі;
4. бірлескен қызмет процесінде топ мүшелерінің өзара бір-біріне тәуелділігі;
5. топтың шағын көлемді болуы;
6. кикілжіңге баратын микротоптың болмауы;
7. топтың дәстүрлері мен беделі.
А.В.Петровский енгізген термин бойынша топтық ұйымшылдық құндылық-бағдарлы тұтастық деп түсіндіріледі. Топтық ұйымшылдықты диагностикалауда әдістемелік тәсіл ретінде социометриялық әдістеме көп қолданылады.
Топтық қысым. Бұл құбылыс психологияда конформдылық деген атқа ие болды, латын тілінен аударғанда ұқсас, сәйкес, пайымдау дегенді білдіреді, яғни адамның топтық қысымға икемділігі, көнгіштігі туралы айтылады. Конформдылық топтың әсері арқылы адамдардың мінез-құлқы мен құндылықтарын өзгеруінде көрінеді. Конформдылық жеке көзқарас пен топтық көзқарас арасындағы кикілжіңді шешудің әдісі болып саналады. Оның екі түрі бар: ішкі және сыртқы. Ішкі конформдылық - өз көзқарасынан гөрі қоршаған адамдардың негізделген және объективті көзқарастарын іштей қабылдау нәтижесінде жеке бағдарларын қайтадан құрумен сипатталады. Сыртқы конформдылық – топтың тарапынан қолдау алу мақсатында топ пікіріне бағынышты болуды білдіреді.
Эмпирикалық мәліметтерге сүйене отырып, конформдылық деңгейінің бірнеше себептері бар: а) топтық қысым көрсетілетін адамдардың сипатттамасына: жынысы, жасы, зердесі, еліктеуі; ә) топтың сипаттамасы: көпшіліктің пікірі, топ мүшелерінің саны т.б.
Лидер термині ағылшын тілінен аударғанда басшылық, жетекшілік деген мағынаны білдіреді. Отандық психологияда лидерлік пен басшылық феномені екі түрлі құбылыс ретінде қарастырылады. Б.Д.Парыгин жетекші мен басшының келесі айырмашылықтарын көрсетеді:
лидер топтағы тұлғааралық қарым-қатынастарды реттуді жүзеге асырады, ал басшы топтың ресми қарым-қатынастарын реттеуді жүзеге асырады;
лидерлік – микроортаның элементі, басшылық – макроортаның элементі;
лидерлік стихиялы түрде пайда болады, басшыны сайлайды;
лидерді табу топтың көңіл-күйіне байланысты, басшылық – тұрақты құбылыс;
басшы белгілі санкциялары бар, ал лидерде олар жоқ;
басшының шешім қабылдау процесі қиын әрі күрделі, ал лидер тікелей шешім қабылдай береді;
лидердің қызмет ауқымы тек шағын топта, ал басшының қызмет ауқымы кең.
Топтық шешім қабылдау деп топтың мүшелеріне ортақ міндетті шешуде өзара ақпарат алмасу жағдайында топтың таңдау процесі түсіндіріледі. Топтық шешім қабылдау процесінің бірнеше кезеңдері бар:
1. ақпараттық-іздеуші кезең – бұнда қосымша ақпарат жиналады;
2. мақсат қою және оған жетудегі баламалы іс-әрекеттерді анықтау кезеңі;
3. бағалау-прогностикалық кезең – бұнда шешім қабылдау әдістері жан-жақты талданып, пікір алмасады, бұнда дискуссия, миға шабуыл әдістері қолданылады.
4. шешімді өзінше қабылдау.
Топтық шешім қабылдау процесінің күшті және әлсіз жақтары бар. Топтық шешім қабылдаудағы талдаулар көп идеяларға жол береді, топ қабылдаған шешімдер нақты болып келеді. Топтық шешім қабылдауда топтың құрамы әсер етеді. Гетерогендік топтарда (ер, әйел) қабылданған шешімдер жоғары сапалы болып саналады. Ал гомогендік топтарда (әйел) шешім қабылдауда топ мүшелерінің қанағатттануына көбірек ықпал етіп, кикілжіңнің азаюына назар аударады. Топтық шешімнің кемшілігі – топ оның мүшелерінің шығармашылығына кедергі келтіреді.
Бірлескен қызметтің тиімділігі деп алдын ала жоспарланған нәтижеге жеткен нәтижелердің қатынасы түсіндіріледі. Тиімділіктің критерийлері:
1. экономикалық өнімділік;
2. еңбек етумен қанағаттану.
Бұлардан басқа психологиялық ахуал сипаттамасы сияқты критерий бар, бұнда жеке адамның топ ішінде жан-жақты дамуына ықпал ететін психологиялық жағдайдың жиынтығы ретінде көрінетін тұлғалардың қарым-қатынасының сапалық жағы түсіндіріледі.
Өзіндік бақылауға арналған сұрақтар:
1. Топ дегеніміз не?
2. Шағын топқа анықтама және оның функцияларын атаңыз.
3. Шағын топтағы динамикалық процестердің құрылымын анықтаңыз.
4. Топтық ұйымшылдық, конформдылық, коактілі топ дегенміз не?
Сабақ 2.
Сабақтың тақырыбы: Үлкен әлеуметтік топтардың психологиясы
Жоспары:
1. Әлеуметтік психологиядағы үлкен топ ұғымына анықтама.
2. Үлкен топтың түрлері мен функциялары.
3. Стихилы топтардағы әсер ету әдістері.
1. Әлеуметтік психологиядағы үлкен топ ұғымына анықтама.
Адам өмірінің көп уақытын оның тұлғалық дамуы жүретін шағын топтарда өткізеді.
Бірақ шағын топтар үлкен топтардың ықпалымен өмір сүреді. Осы жағдай үлкен әлеуметтік топтардың психологиялық ерекшеліктерін қарастыруды қажет етеді.
Топтарды зерттеуге екінші дүниежүзілік соғыс ықпал етті. Топтардың ұйымшылдығы, қызметтің тиімділігі, басқару стилі зерттелді. Топтық процестер эксперименталды талдаудың пәні бола бастады. Теориялық негіздемелер бойынша, әлеуметтік психология негіздері алғаш рет гештальтпсихология, бихевиоризм және психоанализ негізінде қаланды. Топтардың әлеуметтік психологиясының жалпы дамуына К.Левиннің теориясы, Дж.Мореноның тұжырымдамасы ықпал етті. К.Левин Массачусетс технологиялық институтында арнайы орталық ашты. Гештальпсихологияның идеяларына сүйене отырып, К.Левин өріс теорясының негізін қалады. Зерттеудің негізгі мәселесі топтардың табиғатына, олардың қалыптасу жағдайына, индивид пен басқа топтармен өзара байланысына, жеткілікті қызмет жағдайына арналды.
Қазіргі заманғы әлеуметтік психологияда социометриялық әдістеме кең тараған. Социометриялық бағыттың негізгі кемшілігі топтағы эмоционалды қарым-қатынастарға зейінді жинақтау болды. Социометрия шағын топтың социометриялық құрылымын анықтауға мүмкіндік береді, ал социометриялық құрылым – социометриялық процедуралар нәтижесінде өзара қолдау көрсету және қарсы пікір айту негізінде топ мүшелерінің арасындағы байланыстың жиынтығы деп түсіндіріледі.
Үлкен топтар – белгілі әлеуметтік белгілері негізінде (жынысы, жасы, ұлты, кәсібі т.б) құрылған сан жағынан шектелмеген адамдардың шартты және нақты қауымдастығы. Үлкен топтарда мінез-құлық нормалары, қоғамдық және мәдени дәстүрлер, қоғамдық пікір қалыптасады. Үлкен шартты топтарға келесі топ түрлері жатады: әлеуметтік кластар, этностық ұлттар мен топтар, кәсіби топтар, жыныстық-жас ерекшелік топтар. Бұл топтардың шартты аталуының себебі, бұларда үздіксіз байланыс болмайды, кеңістік пен уақыт бойынша шектеулер болады. Үлкен нақты топтарға белгілі бір қоғамдық қызмет арқылы байланысқан, күрделі ұйымдасқан қауымдастық жатады. Осындай топтарға мектеп ұжымын жатқызуға болады. Үлкен әлеуметтік топтар біртұтас кеңістік пен уақыт бойынша құрылады. Жоғарыда аталған топтар табиғи үлкен топтарға жатады, себебі олардың пайда болуы қоғам дамуымен негізделген. Бұл топтар қоғамдық қатынастар жүйесінде белгілі орын алады, сондықтан тұрақты топқа жатады. Сонымен қатар стихиялы түрде пайда болған, қысқа мерзімге құрылған қауымдастықтар да болады.
Үлкен әлеуметтік топтардың шағын топтармен салыстырғанда ортақ белгілері бар:
шағын топтарда болмайтын әлеуметтік мінез-құлық реттегіштерінің болуы (салт-дәстүрлер, әдеттер);
топтың өмір сүру салты – топтың өмірлік ұстаным ерекшеліктері мен мінез-құлық нормаларының бірлігі;
арнайы тілдің болуы – этностық топтар үшін белгілі сипаты болады, ал басқа топтар үшін тіл белгілі жаргон түрінде болады.
Аталған ерекшеліктер үлкен әлеуметтік топтарға тән. Сонымен қатар бұл топтардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері де бар. Үлкен әлеуметтік топтардың өз мүшелерінің санасына ықпалы екі жол арқылы жүзеге асады:
1. топтың өмір сүруінің әлеуметтік-психологиялық жағдайларымен анықталған топтың әрбір мүшесінің өмірлік тәжірибесі арқылы;
2. белгілі әлеуметтік ортада болатын қарым-қатынас арқылы.
2. Үлкен топтың түрлері мен функциялары.
Әлеуметтік психологияда класс деп қоғамдық өндірістің тарихи белгілі жүйесінде орны бойынша, олардың өндіріс құралдарына қатынасы бойынша, еңбекті қоғамдық ұйымдастырудағы ролі бойынша, қоғамдық байлықтың көлемі бойынша анықталатын адамдардың үлкен ұйымдасқан тобы түсіндіріледі. Қысқаша түрде, класс деп, еңбекті бөлу жүйесіндегі орны, мемлекетке деген қарым-қатынасымен, жеке меншік құқықтарымен байланысқан адамдардың үлкен тобы түсіндіріледі.
Әлеуметтік кластар өндірістік күштер дамуының нәтижесі болып табылады және қоғамдық қатынастарды реттейтін негізгі фактор болып табылады. Кластық психология саласында кластық қажеттіліктер, кластық қызығушылықтар, әлеуметтік сезімдер сияқты құбылыстарды атауға болады.
Кластық қажеттіліктер - әлеуметтік топтың маңызды психологиялық ерекшелігі. Қажеттіліктердің белгілі құрылымы, олардың психологиялық маңызы кластың әрбір мүшесінің материалдық және рухани байлығының құрамы мен көлемін анықтайды.
Кластық қызығушылықтар – кластық психологияның эмоциональды ауқымының маңызды элементі. Кластық қызығушылықтың мазмұны аталған кластың қоғамдық қарым-қатынастар жүйесімен анықталады. Кластық қызығушылықтар топтың әрбір мүшесінің әртүрлі әлеуметтік топтардағы қызығушылықтарының нәтижесі ретінде пайда болады.
Әлеуметтік сезімдер – топқа тән эмоциональды жағдайдың белгілі сипаттамасы. Аталған ұғым топтың эмоциональды ауқымының кейбір жағдайлары. Сипаттайтын анықтамасы ретінде қолданылады. Кластық психологияның тұрақты компонентіне психикалық құрылым (склад) құбылысы жатады. Бұл мінез-құлықпен қызметтің негізінде аталған әлеуметтік топтың басшылыққа алатын нормалары түрінде көрінетін психикалық бейнесі. Аталған ұғымдардан басқа, әлеуметтік кластың психологиялық ерекшеліктерін сипаттауға әлеуметтік сипат, әдеттер, салт-дәстүрлер сияқты ұғымдар қолданылады.
Әлеуметтік сипат - әртүрлі класс өкілдерінің өмір сүру қызметі жағдайында іс-әрекеттерінің тұрақталған бейнесі ретінде көрінеді. Кластың әдеттері мен салт-дәстүрлері - әлеуметтік топ мүшелерінің әлеуметтік мінез-құлық мен қызметінің реттегіштері ретінде көрінеді.
Дүниежүзілік өркениеттің даму тарихында адамдарды әртүрлі белгілері бойынша классификациялау болды. Осының негізінде адамдарды этносқа бөлу пайда болды. Этнос деп ортақ тілдері бар, мәдени тұрақты ерекшеліктері және этностық бірлігі бар, белгілі аймақта тарихи қалыптасқан әлеуметтік қауымдастық түсіндіріледі. Этностық психологияның жүйелі-құрылымдық компоненттеріне этностық өзіндік сана, ұлттық сипат, темперамент, салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жатқызуға болады. Этностық топтардың психологиялық эмоциональды ауқымына этностық сезімдер жатады.
Этностық өзіндік сана – қоғамдық қатынастар жүйесінде адамдардың белгілі этностық қауымдастыққа қатыстылығын түсіну. Ол идея, көзқарас, сезімдер түрінде көрінеді.
Этностық сипат – топтың біртұтас бірлігі жағдайында анық көрінетін типтік белгілерінің көрінісі. Әрбір адамда этностық сипатының жалпы белгілерін анықтауда көп қиындықтар пайда болады. Қоғамдағы әрбір адамның этностық және әлеуметтік статусы мен сипаты болады. Көп жағдайда әртүрлі этностарға этностық стереотиптер тән, олар әртүрлі этнос өкілдеріне тән адамгершілік, ақыл-ой, физикалық сипаты туралы тұрақты көріністерден тұрады. Этностық стереотиптер екіге бөлінеді:
1. автостереотиптер
2. гетеростереотиптер.
Автостереотиптер – этностық қауымдастық өкілдерінің өзінің этносына берген пікірлері, көзқарас пен бағалары. Көп жағдайда олардың оң бағалары кездеседі. Гетеростереотиптер – басқа халық туралы бағалау көзқарастарының жиынтығы. Бұларда оң және теріс бағалаулар да кездеседі. Жағымсыз этностық стереотиптер этноцентризмнің пайда болуына әкеп соғады. Этноцентризм эталон ретінде қарастырылған этностық топ ұстанымы тұрғысынан өмірлік құбылыстарды қабылдауға бейімделуде көрінеді.
3. Стихиялы топтардағы әсер ету әдістері.
Стихиялы әлеуметтік топтар – көп адамдардың қысқа мерзімді бірлестігі, көп жағдайда әртүрлі қызығушылықтары бар, бір себеп бойынша жиналған және бірлескен іс-әрекет етеді. Бұл топтар белгілі бір шамада ұйымдасқан, көп жағдайда стихиялы түрде пайда болады. Стихиялы топтағы адамның мінез-құлқының маңызды сипаттары мыналар:
1. бет бейнесінің болмауы - өз іс-әрекеттеріне бақылаудың нашар болуы, жеке жауапкершілік сезімдерін жоғалтуы;
2. сезімдер интеллектіден басым болады;
3. психикалық жұқтыру, еліктеуге бейімделу жоғары болады.
Ұйымдастыру дәрежесіне байланысты стихиялы топтардың үш түрін анықтауға болады:
1. тобыр (толпа)
2. масса (көпшілік)
3. публика (бұқара)
Бүгінгі күнде психологиялық әдебиеттерде тобыр сөзінің жалпы қабылданған анықтамасы жоқ. Психологиялық сөздікте келесі анықтама берілген: Тобыр – эмоциональды жағдайының ұқсастығымен және ортақ объектісімен өзара байланысқан адамдардың ортақ мақсатсыз, құрылымсыз жиналуы. Тобыр көп жағдайда әртүрлі жағдайларға байланысты көшеде пайда болады (жол оқиғалары т.б.). Тобырдың ұзақтығы болған оқиғаның маңыздылығымен анықталады.
Масса (көпшілік) – анық шекаралары жоқ, тұрақты құрылым, тобырға қарағанда ұйымдасқан түрде пайда болады. Массаны құрайтын адамдарға іс-шараның ұйымдастырушылары, оны өткізудің орны мен уақыты белгілі болады. Массаның мысалы ретінде адамдардың митинг, демонстрация, концертке жиналған тобын атауға болады. Массада әртүрлі қызығушылықтар соқтығысуы мүмкін.
Публика (бұқара) – арнайы ұйымдасқан іс-шараны өткізуге байланысты бірлесіп уақыт өткізуге жиналған адамдардың қысқа мерзімді тобы. Публика адамдардың ұйымдасқан және басқарылған тобы. Оның мысалы ретінде театрға келген адамдар тобын алуға болады. Жабық мекемелерде, мысалы лекция залдарында публиканы аудитория деп атайды.
Әлеуметтік қозғалыс әлеуметтік қоршаған ортадағы өзгерістермен байланысты алдында белгілі мақсаттары бар, адамдардың ұйымдасқан тобы ретінде түсінідіріледі. Әлеуметтік қозғалыстар әртүрлі деңгейлерде ұйымдасуы мүмкін:
глобальды мақсаттары бар ауқымды көпшілік қозғалыстар;
аймақ немесе әлеуметтік топпен шектелген локальды қозғалыстар;
шектелген аймақта прагматикалық мақсаттары бар қозғалыстар.
Өзінің көлеміне қарамасатн, әлеуметтік қозғалыстың төмендегідей сипаттамасы бар:
белгілі қоғамдық пікір негізінде құрылады, кейін қозғалыстың дамуына қарай өзі қалыптасуы немесе өзгеруі мүмкін;
әлеуметтік қозғалыстың мақсаты ретінде белгілі әлеуметтік жағдайдың өзгеруі мүмкін;
қозғалысты ұйымдастыру барысында оның бағдарламасы құрылады;
әлеуметтік қозғалыс әртүрлі қоғамдық акцияларда, мысалы, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы хабарламаларда, демонстрацияларда, митинг пен съездерде жүзеге асады.
Адамдардың әлеуметтік қозғалысты ұйымдастыруға итермелейтін мотивтерді бірнеше топқа біріктіруге болады:
әлеуметтік қозғалыстың ресми мақсаттармен тікелей байланысты мотивтер. Бұл мотивті жетекшілікке ала отырып, адам әлеуметтік қозғалысқа енеді және белгілі әлеуметтік өзгерістерді қажет деп санайды;
өзін-өзі жүзеге асыру мотивтері – адамның белгілі бір қоғамдық пайдалы жұмыс атқару үшін әлеуметтік қозғалысқа енуге ұмтылысында көрінеді;
пайда табу мотивтері - өзінің жеке жағдайын жақсартуға байланысты болады. Бұл жағдайда қоғамдық қозғалыс адамның өзіндік пайда табуының құралы ретінде болады.
Танымдық мотивтер – қоғамдық қозғалысқа жаңа ақпарат алу мақсатында енеді.
Шақыру мотивтері – қозғалысқа бір адамның тілегіне қарсы тұру жағдайында енуде жүзеге асады (ата-ана, достар, қызметтестер, жалпы қоғам).
Бірігу мотивтері – осы мотивтерді жетекшілікке алатын адамдар үшін және әлеуметтік қозғалысқа қатысу олар үшін топтың бір мүшесі болудың жеңіл әрі бір ғана мүмкіндігі болады және басқа адамдар тарапынан өздерін қабылдауға қол жеткізуді көздейді.
Қоғамдық қозғалыстың мысалы ретінде – хиппи қозғалысын алуға болады. Бұл қозғалыстың пайда болуы ХХ ғасырдың 60-70 жылдарындағы батыстық қоғамның тарихи-мәдени дамуымен негізделген. Бұл қозғалыстың негізгі принциптері мыналар:
индивидуализм – зейін ортасында барлық құндылықтардың өлшемі болып табылатын адам тұрады;
адамдар өмірінің саяси және этикалық құрылымдарына қарсы келетін адамды жетілдірудің мүмкін екеніне сенімділік;
адамның өзіндік ашылуының құндылығы;
өз өмірін жоспарлаудан бас тарту;
гедонизм - өзіңе не ұнаса, соны істе;
иррационализм – мәселерді шешудің рациональды жолдары мен дәстүрлі ғылымға сенімсіздік таныту, көп жағдайда интуиция, мистика және сиқырлы құбылыстарға сүйену.
Аталған қозғалыстың негізгі мотивтері Мен сезімінің және тұлғалық тәжірибесінің кеңеюі, жеке адамның бет бейнесінің жоғалуына және оның адамдық қасиеттерінің жоғалуына қарсылық білдіруді алуға болады.
Стихиялы топтардағы әсер ету әдістеріне жұқтыру, иландыру және еліктеу жатады. Жұқтыру – индивидтің белгілі психикалық жағдайларға еріксіз түрде, санадан тыс енуі. Жұқтыру ақпаратты саналы түрде қабылдау арқылы емес, белгілі эмоциональды жағдайлардың берілуімен анықталады. Жұқтыру паника жағдайында күшейеді. Паника сөзі грек тілінен аударғанда – есепсіз үрей, қорқыныш деген мағынаны білдіреді. Паника шынайы және қиялдағы қауіптің алдындағы жаппай үрей жағдайымен сипатталады. Ол өзара жұқтыру процесінде күшейеді және жағдайға рациональды түрде баға беру қабілетін төмендетеді. Егер аталған топ нашар дамыған болса, және топтың ұйымшылдығы мен лидерлерінің авторитеті төмен болған жағдайда, паника адамдар тобын тез қамтып алады.
Паника қауіп-қатер мен қорқыныш туралы ақпараттың жеткіліксіздігі жағдайында күшейе түседі. Сонымен қатар паниканы қиын жағдайлардағы күту, үрей, психикалық қысымның жалпы жағдайы сияқты факторлар күшейте түсуіне ықпал етеді.
Жұқтыру әрдайым жағымсыз құбылыс ретінде болады. Әсіресе ол адамдардың сыни көзқарасын төмендетуге ықпал етеді, қоршаған ортада болып жатқан оқиғаларға сенуге әсер етеді. Бірақ жұқтыру белгілі формада болса, саяси үгіт жұмыстарын немесе өнерді ұжымдық қабылдаудың тиімділігін арттырады. Паника қорқыныш, жек көру, кектену, ашу, ыза сияқты жағымсыз эмоциялардың таралуына ықпал еткен жағдайда әлеуметтік жағынан қауіпті болып табылады.
Иландыру – бір адамның екінші бір адамға немесе топқа ешбір дәлелсіз, мақсатты түрде әсер етуі. Топтық иландырумен қатар, топтық қарсы келу құбылысы да бар. Топтық қарсы келу деп топтың тарапынан иландыруға қарсы келу процесі аталады. Бұл қарсы келу түрі топтың сапалық құрамына байланысты, яғни топтың ұйымшылдық дәрежесіне, мақсаттары мен мотивтерінің бірлігіне, қызметі мен басқа факторларға байланысты болады. Топтың топаралық байланыстары мен қарым-қатынастары нашар болса, топтық қарсы келу де төмен дәрежеде болады.
Еліктеу – адамдардың бір-біріне әсер ету механизмі, оның нәтижесі ретінде басқа адамның мінез-құлқының немесе жалпы психикалық жағдайдың кейбір белгілерін қабылдау алынады, сонымен қатар индивидтің көрсетілген мінез-құлық белгілері мен бейнелерін қайталау алынады. Қорытынды ретінде үлкен стихиялы топтардағы сипатталған механизмдерінің жалпы ортақ белгілері бар және олардың арасындағы шекаралары қалыптасқан.
А.В.Петровскийдің пікірі бойынша, бірлескеен қызмет орындау барысында топ өз дамуының ерекше деңгейіне – ұжымға дейін көтеріледі. Ұжымның психологиялық теориясы тұрғысынан топ өз дамуы барысында бірқатар деңгейлерден өтеді. Әр деңгейдің психологиялық сипаттамасы болады.
Топтық құрылымның орталық буынын (А деңгейі) топтың заттық іс-әрекеті құрайды, ол іс-әрекет міндетті түрде әлеуметтік-позитивті болуы керек. Заттық іс-әрекеттің даму дәрежесін 3 критерий арқылы анықтауға болады:
4. негізгі қоғамдық функцияны орындауды бағалау, яғни еңбектің қоғамдық бөлуде қатысу;
5. топтың әлеуметтік нормаларға сай келуіне баға беру;
6. топтың әрбір мүшесінің дамуын қамтамасыз ететін қабілетіне баға беру.
В деңгейі топтың әрбір мүшесінің топтың іс-әрекеттегі орындаудағы қарым-қатынастарын реттейді. Осы деңгейде бірлескен іс-әрекеттің мазмұнымен негізделген тұлғааралық қарым-қатынастар көрінеді. Топтық құрылымның С деңгейі топ мүшелерінің арасындағы сыртқы байланыстарын реттейді.
Топтық шешім қабылдау деп топтың мүшелеріне ортақ міндетті шешуде өзара ақпарат алмасу жағдайында топтың таңдау процесі түсіндіріледі. Топтық шешім қабылдау процесінің бірнеше кезеңдері бар:
5. ақпараттық-іздеуші кезең – бұнда қосымша ақпарат жиналады;
6. мақсат қою және оған жетудегі баламалы іс-әрекеттерді анықтау кезеңі;
7. бағалау-прогностикалық кезең – бұнда шешім қабылдау әдістері жан-жақты талданып, пікір алмасады, бұнда дискуссия, миға шабуыл әдістері қолданылады.
8. шешімді өзінше қабылдау.
Топтық шешім қабылдау процесінің күшті және әлсіз жақтары бар. Топтық шешім қабылдаудағы талдаулар көп идеяларға жол береді, топ қабылдаған шешімдер нақты болып келеді. Топтық шешім қабылдауда топтың құрамы әсер етеді. Гетерогендік топтарда (ер, әйел) қабылданған шешімдер жоғары сапалы болып саналады. Ал гомогендік топтарда (әйел) шешім қабылдауда топ мүшелерінің қанағатттануына көбірек ықпал етіп, кикілжіңнің азаюына назар аударады. Топтық шешімнің кемшілігі – топ оның мүшелерінің шығармашылығына кедергі келтіреді.
Бірлескен қызметтің тиімділігі деп алдын ала жоспарланған нәтижеге жеткен нәтижелердің қатынасы түсіндіріледі. Тиімділіктің критерийлері:
3. экономикалық өнімділік;
4. еңбек етумен қанағаттану.
Бұлардан басқа психологиялық ахуал сипаттамасы сияқты критерий бар, бұнда жеке адамның топ ішінде жан-жақты дамуына ықпал ететін психологиялық жағдайдың жиынтығы ретінде көрінетін тұлғалардың қарым-қатынасының сапалық жағы түсіндіріледі.
Өзіндік бақылауға арналған сұрақтар:
1. Үлкен топ дегеніміз не?
2. Үлкен топқа анықтама және оның функцияларын атаңыз.
3. Шағын топтағы динамикалық процестердің құрылымын анықтаңыз.
4. Топтық ұйымшылдық, конформдылық, коактілі топ дегенміз не?
■ Модуль 3. Жеке адамның әлеуметтік психологиясы.
Сабақ 1.
Сабақтың тақырыбы: Жеке адамның әлеуметтік психологиясы
Жоспары:
1. Әлеуметтік психологиядағы жеке адам ұғымына анықтама.
2. Жеке адамның шетелдік психология ғылымында зерттелу мәселелері.
3. Жеке адамның құрылымын зерттеу мәселелері.
1. Әлеуметтік психологиядағы жеке адам ұғымына анықтама.
Жеке адам ұғымы қазіргі заманғы психологияның кең тараған белгілі ұғымы болып табылады. Оған анықтама беретін 100-ден аса бағыттар бар. Жеке адам ұғымы психологиядан басқа, әлеуметтану ғылымының зерттеу объектісі болып табылады және әлеуметтік психологияның дамуына ықпал етеді. Бұдан басқа психология ішінде жеке адамды зерттеудің психологиялық және әлеуметтік-психологиялық тәсілдерін анықтауға болады.
Жалпы психология үшін жеке адам адамның әлеуметтік мінез-құлқы мен іс-әрекетіне негізделген жалпы қасиеттерінің жиынтығы ретінде болып табылады. Әлеуметтану үшін жеке адам белгілі әлеуметтік топтың өкілі ретінде, қоғамдық жүйенің элементі ретінде және белгілі әлеуметтік рольді таратушы ретінде қарастырылады. Әлеуметтік психология жеке адамды әртүрлі әлеуметтік байланыстар мен оның әртүрлі әлеуметтік топтарға ену контексінде қарастырады.
Психологиялық сөздікте жеке адамға мынадай сипаттама берілген: Жеке адам – 1) әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекеттің субъектісі; 2) индивидтің қоғамдық қатынастарға енуімен анықталатын және бірлескен іс-әрекет пеен қарым-қатынаста қалыптасатын жүйелі қасиеті.
Көптеген шетелдік психологиялық бағыттардың ішінде психоанализ бағытының әсері байқалады. Психоаналитикалық бағыттың негізін қалаған австриялық психолог және дәрігер Зигмунд Фрейд (1856-1939). Фрейдтің идеялары тек психологияда ғана емес, өмірдің басқа салаларында әдебиет, медицина, антропология, философияда кең тарады. Алғашында З.Фрейд жеке адамның психикалық ұйымдасуының топографиялық моделін ұсынды. Бұл модель бойынша, психика құрылымының үш деңгейі бар: санадан тыс, сана алдында, сана. Санадан тыс нәрсені қандай жағдайда болсын, түсіну мүмкін емес. Сана алдындағы деңгейді түсіну мүмкін. Сана адамның аталған уақыт ішінде түсінетін сезімдері мен көріністерін қамтиды. Сана ақпараттың мида сақталған аз көлемін қамтиды. Фрейдтің пікірі бойынша, адамның мінез-құлқы санадан тыс болатын бейнелерге бағытталған. Кейін Фрейдтің көзқарастары өзгеріп, психиканың топографиялық моделі ретінде жеке адамның құрылымдық теориясын құруға бағытталды. Жеке адамның құрылымы үш деңгейден тұрады: Ид (ол), Эго (Мен), Супер-эго (Меннен жоғары). Ид – инстинктілер ауқымы, негізінен жыныстық және агрессивті. Ид деңгейі санадан тыс деңгейде жүзеге асады, ол адам өмірінің алғашқы принципі – рахаттану принципін білдіреді. Эго немесе Мен сияқты жеке адам құрылымы шынайылық принципін негізге алады. Бұл құрылым логикалық және шынайы ойлаумен және когнитивті және интеллектуальды функциялармен байланысты. Эго, Ид, Супер-Эго және сыртқы ортамен кіріктіру функциясын атқарады. Эго адамның өзіне және басқа адамдарға зиян келтірмес үшін оның мінез-құлқына бағыт береді. Супер-Эго нақтылық пен цензура принципіне сүйенеді. Бұл деңгейде цензура негізінде адамның мінез-құлық нормалары бар. Супер-Эго адамның қоғамдағы өмірі мен баланың ата-аналар мен әлеуметтендіру нәтижесінде қалыптастады. Супер-Эго – адам психикасының тұлғалық мазмұнын құрайды. Оның маңызды ролі адам психикасынынң осы типінің қасиеті арқылы қоғамның сипаты қалыптасады.
Жеке адам статикалық құрылым болып табылмайды, оның дамуы психожыныстық фазалармен ауысып отырады. Фрейд прегенетальды дамудың сатысын анықтады:
оральды (туылғаннан 1 жасқа дейін) – аталған сатыда баланың қажеттілігін қанағаттандырудың құралы ретінде ерні мен тілі болып табылады;
анальды саты (9 айдан 3 жасқадейін) – бұл сатыда баланың өзіндік тексеруі мен өзіндік реттеуінің негіздері қаланады;
фалликалық саты (3-6 жас аралығы) – бұл сатыда ұл бала мен қыз баланың дамуы бөлек қарастырылады. Баланың Меннен жоғары болуы қалыптасады және баланың ата-аналармен ұқсастығы аяқталады;
латентті саты (6 жастан 12-13 жасқа дейін) – бұл сатыда гормональды және соматикалық өзгерістер болады. Латентті сатыда ересектенуге өтуге дайындық және психожыныстық дамудың соңғы сатысы – генитальды сатысына өтумен сипатталады.
Генитальды саты көтеріңкі жыныстық белсенділікпен сипатталады.
Фрейдтің пікірінше, адам үнемі қоғаммен кикілжіңде болады, сонымен қатар жеке адамды түсіну үшін отбасы сияқты алғашқы топтардың ерекшеліктеріне тоқталу қажет деп санады. Оның ойынша, қоғамдағы әлеуметтік қарым-қатынастарды қалыптастыру баланың ата-анасымен қарым-қатынасына байланысты. Сонымен бірге, Фрейд топтық нарциссизм ұғымына маңызды категория деп қарады. Бұл ұғымды түсіндірсек, өзіне деген махаббат сезімі, яғни басқаларға ашық түрде антипатия сезімін көрсетумен анықталады. Қорытындылай келе, Фрейд өркениет дамуының негізінде адам психикасының екі бастауы бар екеніне тұжырым жасады. Ол - өмір инстинктісі (Эрос) және өлім инстинктісі (Танатос). Оның әлеуметтік-психологиялық көзқарастары оның бірқатар еңбектерінде көрініс тапты, атап айтсақ, Тотем және табу, Топтық психология және Эгоны талдау, Өркениет және оның аурулары т.б. Фрейдтің көптеген ізбасарлары – неофрейдшілер жеке адам дамуының факторлары ішінде мәдени және әлеуметтік факторларға басым роль берді.
2. Жеке адамның шетелдік психология ғылымында зерттелу мәселелері.
Альфред Адлер (1870-1937). Оны неофрейдшіл деп атауға болмайды, өзінің теориясын ол индивидуальды психология деп атады, бұл теория бойынша автор адам табиғатына баса назар аударды. А.Адлер жеке адамның қалыптасуына тұқым қуалаушылық пен қоршаған ортаның маңыздылығын атап көрсетті, оның пікірінше, адамдар өз өмірін реттейтін шығармашылық күшке ие. Бұл күш адамзат тәжірибесінінң әрбір деңгейіне әсер етеді, яғни қабылдауына, есте сақтауына, қиялы мен ойлауына т.б. Адлердің ойынша, адамның мінез-құлқы өзі туралы және қоршаған орта туралы пікірлеріне байланысты болады. Адлер үшін негізгі ұғым болып өмір сүру стилі мен әлеуметтік қызығушылық саналады. Өмір сүру стилі жеке адамның толық өмір сүру сезіміне ұмтылуымен анықталады. Ал әлеуметтік қызығушылық адамның қоғамдық ынтымақтастықта оның қызығушылығының дәрежесін көрсетеді. Әлеуметтік қызығушылықты дамыту үшін басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсуі қажет. Адлердің тұжырымдамасында әлеуметтік қызығушылық адамның психикалық денсаулығының негізгі критерийі болып саналады.
Эрик Эриксон (1902-1994) З.Фрейдтің идеяларын дамыта отырып, жеке адамның өмір сүруін былайша түсіндірді. Эриксонның пікірінше, адамның мінез-құлқы мен өмір сүруінің негізін сана, яғни Эго құрайды. Эго жеке адамның дамуының негізгі бағыты ретінде әлеуметтік бейімделу болып табылатын автономиялық құрылымнан тұрады. Осындай көзқарас эго-психология деген атқа ие болды және Фрейдтің ортодоксальды психоанализінен ерекшеленді. Эриксонның ойынша, Эго –психикалық процестердің көмегі арқылы өзара іс-әрекетке түсіп, автономиялық жүйе (қабылдау, ес ойлау). Фрейд пен Эриксонның пікірлерінің арасындағы өзгешелік бала мен ата-ана арасындағы қарым-қатынасты талдау мен мәдениеттің ролін анықтауда байқалады. Фрейдтің ойынша, баланың жеке басын қалыптастыруда ата-ананың ықпалы ғана роль атқарады, ал Эриксонның ойынша, баланың санасы қалыптасатын тарихи жағдайларға да баса назар аударды. Оның тұжырымдамасы адамның сәбилік кезеңнен қартайған шағына дейін өмірлік кеңістігін қамтиды.
Фрейд пен Эриксонның пікірлерінің арасындағы негізгі өзгешелік психожыныстық кикілжіңдерді шешу мен табиғатқа деген көзқарастарында болып табылады. Фрейд жеке адамға психикалық өмірінің санадан тыс жағының әсерінің ерекшеліктерін ашуға ұмтылды, ал Эриксон өмірлік қиындықтарды шешудегі адамның қабілеттеріне баса назар аударды.
Адамның әртүрлі қызмет орындауы жеке адамның қалыптасуында маңызды екенін атап көрсетіп, қызметтің өзі жеке адамның адамгершілік негізін құрайтын негізгі психикалық қасиеттерін қалыптастыруға бейтарап болуы мүмкіндігін анықтады. Оның ойынша, қатынастар жеке адамның жүйелі-құрылымдық негізін құрайды. Қатынастарды зерттей отырып, адамның мінезі мен қабілетін, темпераментін, эмоционалды және танымды, ерікті процестерін түсіндіруге болады. Қатынастар жүйесінде негізгі орынды адамның қоғамға, қауымдастыққа, ұжымға, топқа, өзіне деген қатынасы алады. Ең маңызды және мазмұнды қатынастар тұлғааралық өзара іс-әрекеттерде қалыптасады. Қатынастар жүйесін дамуының деңгейлері төмендегідей анықталады:
жеке адамның қатынас деңгейімен: идеялық, нақты-жеке және витальды;
адамдармен өзара қарым-қатынастағы қоғамдық-ұжымдық және жеке-эгоистік ағымдардың салыстырмалы ролі арқылы;
қызметтің белгілі бір объектісіне жағымды және жағымсыз қатынасының сипаты арқылы.
Эрих Фромм (1900-1980) психоанализдегі адамның мінез-құлқының биологиялық мотивтерінен психиканы қалыптастырудың әлеуметтік факторларын қарастырды. Ол адамдар арасындағы өзара қатынастарды қоғам дамуымен байланысты қарастыра отырып, адамдар еркіндігі аз мөлшерде, бекітілген әлеуметтік рольдері бар, тұрақты қоғамда өздерін жақсы сезінеді деп санады. Адамның еркіндігі көп болса, оның еркіндіктен қашу тілегі аз болады, яғни бұл авторитарлық жүйе, қоғамның дәстүрлеріне абсолютті түрде бағынуды білдіреді. Фроммның тұжырымдамасындағы негізгі ұғым – оқшаулану ұғымы, бұнда адам өзін басқа бір бөлек нәрсе ретінде сезінеді, яғни адам өзінен өзі бөлініп қалған сияқты болады. Фромнның ойынша, оқшаулану қоғамның көптеген бөлігін қамтуда, ол адамның қызметіне, қолданған заттарына, мемлекетке, жақындарына, өзіне деген қатынасында байқалады. Оқшауланған жеке адам өзіндік жетістік сезімінің біразынан айырылады. Оқшауланудың себебі қазіргі заманның өмір сүру жағдайы болып табылады.
Жеке адам қоғам мүшесі ретінде қоғамдық қатынастар жүйесіне енгізілген. Оның мотивтері, ұстанымдары, әдеттері, ұмтылыстары, симпатия және антипатиялары қоғамның саяси және идеологиялық өміріне ену қатынасына байланысты. Жеке адамның өмірінде қоғамдық қатынастар әртүрлі формаларда көрінеді. Бұл – жеке және тұлғааралық қатынастар, өзара әсер ету және өзара іс-әрекеттер, бірлесу және қарсы іәс-әрекеттер, әлеуметтік оқиғаларға қатысу, кәсіби және кәсіби емес қызмет, тікелей және жанама қарым-қатынас т.б.. Әлеуметтік психология үшін жеке адамның субъективті қатынастары туралы идеясы маңызды болып саналады. Бұл қатынастар жеке адамның өзі өмір сүретін қоршаған дүниеге көзқарасын білдіреді. Бұл жерде құндылық бағдарлар, симпатия, антипатия, қызығушылықтар т.б. туралы, яғни жеке адамның субъективті позициясы көрінетін ауқымы туралы сөз болады.
Карен Хорни (1885-1952) жеке адамға мәдени және әлеуметтік ықпалының маңыздылығын атап көрсетті. Ол жеке адамның әлеуметтік-мәдени теориясының негізін қалады. Хорнидің пікірінше, балалық кездегі негізгі қажеттіліктер қанағаттанудағы және қауіпсіздіктегі болып саналады. Қауіпсіздіктегі қажеттілік негізгі болып табылады және ол бала ата-анасымен қарым-қатынста жылылық сезген жағдайда қанағатандырылады. Қанағаттанудың нәтижесі дені сау жеке адамның қалыптасуы болыап саналады. Егер қауіпсіздік қанағаттанбаса, балада базальды өшпенділік қалыптасуы мүмкін. Осындай өшпенділік пайда болған кезде, осы қауіптілік сезімін азайтуға бағытталған мінез-құлық стратегиялары бар, Хорни осы үш бағдарды анықтады:
1. адамдарға бағдар алу (көнбістік тип), яғни адамның тәуелділігін, шешім қабылдауға қабілетсіздігін сипаттайтын өзара іс-әрекет стилі. Адам Егер мен көнсем, олар маған тиіспейді деген принципті ұстанады.
2. адамдардан бағдар алу (оқшауланған тип), яғни адамдар оқшаулануға, бөлектенуге, тәуелсіздікке ұмтылады. Бұндай адамдар Маған бәрібір деген принципті ұстанады.
3. адамдарға қарсы бағдар алу ( өшпенді тип), яғни бұндай адамдардың мінез-құлқы басқаларға бақылау және билік жүргізуге бағытталады. Бұндай адамдар Менде билік бар, маған ешкім тиіспейді деген принципті ұстанады.
3. Жеке адамның құрылымын зерттеу мәселелері.
Бихевиоризм бағыты бойынша жеке адамның мәселесі мінез-құлық ұғымы арқылы шешіледі. Бихевиоризмнің көзқарасы бойынша, адамның мінез-құлқын басқару технологиясын құрастыру негізгі ұғым болып табылады. Осы көзқарасты толық Бэррес Фредерик Скиннер (1904-1990) дамытты. Көп жылдар Скиннер АҚШ-тағы белгілі психолог болды. Оның зерттеулері және АҚШ-тың университеттерінде жүргізілген сауалнама бойынша қазіргі заманғы психологияның көрнекті өкілдерінің бірі болып саналды. Сонымен қатар, оның көзқарастары қатты сынға ұшырады. Скиннердің анықтамасы бойынша, жеке адамды мінез-құлық шаблондарының жиынтығы деп қарастырды, ол генетикалық факторлардың адамның мінез-құлқына ықпалы бар екенін атап көрсетті. Оның көзқарасын сынағандар адамның мінез-құлқын басқарудың кілтін тирандардың қолына өтіп кетуге болады деп санады.
Сонымен қатар Скиннердің теориясындағы маңызды мәселелер түсіндірмелі фикцияларға арналды, оған еркіндік, намыс, шығармашылық, автономиялы адам жатады.
Гуманистік психология ғылыми бағыт болып саналса да, жалпы мәдени құбылыс болып саналады. Оның негізін қалағандар А.Маслоу және К.Роджерс.
Альфред Маслоу (1908-1970) тұжырымдамасындағы негізгі ұғымдардың бірі өзіндік жүзеге асыру ұғымы болып саналады, яғни адамның қабілеттерін, таланттарын, мүмкіндіктерін толық пайдалану дегенді білдіреді. Маслоу Фрейдтің пікірлерін сынай отырып, невроз ауруына ұшырағандарды емес, рухани дені сау адамдарды зерттеу қажет деп санады. Маслоудың тұжырымдамасының қарама-қайшылығы оның әдіснамалық және теориялық мәселелерінің объективті тұжырымдары гуманистік принциптерге сай келмеуінде. Маслоудың қарама-қайшылыққа ұшыраған тағы бір тұжырымдамасы қажеттіліктерге байланысты болды. Оның ойынша, адамның барлық қажеттіліктерін бес деңгейге бөлуге болады.
1. Ең төменгі деңгей физиологиялық қажеттіліктермен анықталады, оларға аштық, шөлдеу, ұйқыға деген қажеттілік т.б. жатады;
2. Қауіпсіздікке деген қажеттілік (тұрақтылық, тәртіп);
3. Махаббатқа деген қажеттілік (отбасы, достық);
4. құрметке деген қажеттілік (өзін-өзі құрметтеу, танылу);
5. өзіндік актуализацияға деген қажеттілік (адамның негізінде бар күш-қуаты мен қабілеттерін толық ашу және жүзеге асыру).
Барлық деңгейдегі қажеттіліктер генетикалық жағынан бір-бірімен байланысты. Маслоудың зерттеген адамдар тобы 18 адамнан тұрды: А.Линкольн, Т.Джефферсон, А.Эйнштейн, Э.Рузвельт, Д.Адамс, У.Джеймс, А.Швейцер, О.Хаксли, Б.Спиноза т.б. Бұл адамдардың бәрі материалдық жағынан қамтамасыз етілген және өздерінің қызметі бойынша танымдық және шығармашылық жұмыспен айналысқан.
Карл Рэнс Роджерс (1902-1987) Маслоу сияқты адамдар қолайлы жағдайларда өздерінің тума күш-қуатын жүзеге асыруға қабілетті және алға ұмтылуға бейімді деп санады. К.Роджерс практик психолог болды, өзінің қызметі бойынша невроз ауруына ұшырығандармен қарым-қатынас жасауға тура келді. Оның теориясының негізгі ұғымдарының бірі Мен-тұжырымдама деген ұғым болды, яғни адамның өзі туралы сол мезетте және болашақтағы жағдайы туралы ұғымдарының жиынтығы. Мен-тұжырымдама қалыптасуы басқа адамдармен өзара іс-әрекетке түсу нәтижесінде болады.
Мотивтер екіге бөлінеді: мотивтер-стимулдар және маңызды-құрылымдық мотивтер. Ол психологиялық құбылыстардың кең ауқымын қарастырды: мотивациялық (қажеттіліктер, эмоциялар), мінез-құлықтық (іс-әрекет, қызмет), сана және когнитивті ауқымдағы өзіндік сана. Адамның мәдени дамуы жеке адамның дамуындағы негізгі фактор болып табылады. Жеке адам әлеуметтік ұғым, ол туа пайда болмайды, мәдени даму нәтижесінде пайда болады, сондықтан ол тарихи ұғым болып саналады.
Жеке адамды күрделі біртұтас ұғым ретінде түсіндіре отырып, ол оның екі құрылымын атап көрсетті: эндопсихикалық және экзопсихикалық.
Эндопсихика - өзара байланысқан және өзара тәуелді психикалық элементтер мен функциялардың жиынтығы. Бұл – жеке адамның ішкі механизмі. Экзопсихика – жеке адамның сыртқы объектілер мен қоршаған ортаға қарым-қатынасымен анықталады. Бұл – материалдық заттар, басқа адамдар, әлеуметтік топтар, ғылым, өнер, дін, адамның рухани өмірі.
Жеке адамның психикалық қасиеттерін объективті негіздеу үшін, индивид-қоғам қатынасын талдау қажет. Бұл жүйеде қоғамдық қатынастар негізгі болып саналады. Жеке адам қоғам мүшесі ретінде қоғамдық қатынастар жүйесіне енгізілген. Оның мотивтері, ұстанымдары, әдеттері, ұмтылыстары, симпатия және антипатиялары қоғамның саяси және идеологиялық өміріне ену қатынасына байланысты. Жеке адамның өмірінде қоғамдық қатынастар әртүрлі формаларда көрінеді. Бұл – жеке және тұлғааралық қатынастар, өзара әсер ету және өзара іс-әрекеттер, бірлесу және қарсы іәс-әрекеттер, әлеуметтік оқиғаларға қатысу, кәсіби және кәсіби емес қызмет, тікелей және жанама қарым-қатынас т.б..
Адамды жеке адам ретінде зерттеуде анықталған факторлар:
жеке адам статусы, яғни қоғамдағы орны (экономикалық, саяси, құқықтық т.б.);
қоғамдық функциялар, яғни жеке адамның қоғамдағы орнына байланысты жүзеге асыратын функциялары;
мінез-құлқының және іс-әрекетінің мотивациясы;
дүниетанымы және қоршаған ортаға қатынасының жиынтығы.
Бұл субъективті қасиеттер мен ерекшеліктердің күрделі жүйесі жеке адамның қызметі мен мінез-құлқын анықтайды.
Топтағы әлеуметтік-психологиялық құбылыстар қызметтің мазмұнымен, топтық белсенділіктің көп деңгейлі құрылымымен анықталады. Шетелдік психологтар әлеуметтік-психологиялық феномендерге талдау жасады: тұлғааралық қатынастардағы мотивациялық негізді таңдау, референттілік, жеке адамның топтағы көңіл-күйі, топтың көңіл-күйі, өзіндік бағалау, күткен бағалау, лидерлік, идентификация, ұйымшылдық, құндылық-бағдарлы бірлік, сәйкестілік, жауапкершілік т.б. Бұл феномендердің субъектісі топ және жеке адам болып табылады.
Өзіндік бақылауға арналған сұрақтар:
1. Жеке адам дегеніміз не?
2. Жеке адамға психологиялық танықтама беріңіз.
3. Жеке адамның статикалық және топографиялық құрылымы дегеніміз не?
4. Жеке адам мәселесін психоанализ, бихевиоризм, гештальтпсихология тұрғысында зерттеуді кімдер қарастырды?
■ Модуль 3. Жеке адамның әлеуметтік психологиясы.
Сабақ 2.
Сабақтың тақырыбы: Ресейлік психологияда жеке адамды әлеуметтік-психологиялық зерттеу мәселелері.
Жоспары:
1. Әлеуметтік психология ғылымында ресей психологтарының жеке адамға берген анықтамалары.
2. Жеке адамның ресейлік психология ғылымында зерттелу мәселелері.
3. Жеке адамның құрылымын зерттеу мәселелері.
1. Әлеуметтік психология ғылымында ресей психологтарының жеке адамға берген анықтамалары.
Отандық псиохологияда әртүрлі бағыттардың көрнекті өкілдерінің көзқарастары жеке адамның әлеуметтік-психологиялық мәселелеріне арналды. Атап айтсақ, Л.С.Выготскийдің мәдени-тарихи тұжырымдамасы тұрғысында әлеуметтік-психологиялық мәселелеріне ерекше тоқталуымыз қажет. Оның тұжырымдамасының бұлай аталуынынң себебі, адам психикасының шешімі бас миы немесе адам жанында емес, тілде, белгілерде, әлеуметтік қатынастарда болады. Выготский өзінің психологиялық теориясын тарихи деп атауының себебі, ол адамның қоғамдық тарихында пайда болған процестерді зерттейді. Мәдени деп атауының себебі, заттар мен құбылыстар мәдениет арқылы дамиды.
Жеке адам ұғымы қазіргі заманғы психологияның кең тараған белгілі ұғымы болып табылады. Оған анықтама беретін 100-ден аса бағыттар бар. Жеке адам ұғымы психологиядан басқа, әлеуметтану ғылымының зерттеу объектісі болып табылады және әлеуметтік психологияның дамуына ықпал етеді. Бұдан басқа психология ішінде жеке адамды зерттеудің психологиялық және әлеуметтік-психологиялық тәсілдерін анықтауға болады.
Жалпы психология үшін жеке адам адамның әлеуметтік мінез-құлқы мен іс-әрекетіне негізделген жалпы қасиеттерінің жиынтығы ретінде болып табылады. Әлеуметтану үшін жеке адам белгілі әлеуметтік топтың өкілі ретінде, қоғамдық жүйенің элементі ретінде және белгілі әлеуметтік рольді таратушы ретінде қарастырылады. Әлеуметтік психология жеке адамды әртүрлі әлеуметтік байланыстар мен оның әртүрлі әлеуметтік топтарға ену контексінде қарастырады.
Психологиялық сөздікте жеке адамға мынадай сипаттама берілген: Жеке адам – 1) әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекеттің субъектісі; 2) индивидтің қоғамдық қатынастарға енуімен анықталатын және бірлескен іс-әрекет пеен қарым-қатынаста қалыптасатын жүйелі қасиеті.
Выготскийдің пікірі бойынша, адамның психикалық процестерін түсіну үшін, организмнен тыс, қоршаған ортамен қоғамдық қатынасы арқылы түсіндіру керек. Адамның мәдени дамуы жеке адамның дамуындағы негізгі фактор болып табылады. Жеке адам әлеуметтік ұғым, ол туа пайда болмайды, мәдени даму нәтижесінде пайда болады, сондықтан ол тарихи ұғым болып саналады.
Жеке адамның әлеуметтік-психологиялық мәселелерін қатынас психологиясы тұрғысынан зерттеген А.Ф.Лазурский және оның шәкірті В.Н.Мясищев болды.
Лазурскийдің ойынша, қатынас жеке адамның құрылымының жүйелі факторы болып табылады. Жеке адамды күрделі біртұтас ұғым ретінде түсіндіре отырып, ол оның екі құрылымын атап көрсетті: эндопсихикалық және экзопсихикалық.
Эндопсихика - өзара байланысқан және өзара тәуелді психикалық элементтер мен функциялардың жиынтығы. Бұл – жеке адамның ішкі механизмі. Экзопсихика – жеке адамның сыртқы объектілер мен қоршаған ортаға қарым-қатынасымен анықталады. Бұл – материалдық заттар, басқа адамдар, әлеуметтік топтар, ғылым, өнер, дін, адамның рухани өмірі.
Лазурский жеке адамды классификациялау арқылы қатынастардың сипаттамаларын анықтады. Оның бітіре алмаған еңбегі солай аталады: Жеке адамды классификациялау.
1. қатынастардың модальдығы – аталған критерийге байланысты қатынастар жағымды, жағымсыз, бейтарап болуы мүмкін;
2. қатынастар жиілігінің дәрежесі;
3. қатынастардың сапалық ерекшеліктері;
4. қатынастардың дамуы және бағалану деңгейлері;
5. қатынастар саналылық дәрежесі;
6. қатынастардың мәдени формалары мен жүзеге асу дәрежесі;
7. қатынастардың кеңдігі мен көлемі.
2. Жеке адамның ресейлік психология ғылымында зерттелу мәселелері.
Жеке адамның құрылымы үш деңгейден тұрады: Ид (ол), Эго (Мен), Супер-эго (Меннен жоғары). Ид – инстинктілер ауқымы, негізінен жыныстық және агрессивті. Ид деңгейі санадан тыс деңгейде жүзеге асады, ол адам өмірінің алғашқы принципі – рахаттану принципін білдіреді. Эго немесе Мен сияқты жеке адам құрылымы шынайылық принципін негізге алады. Бұл құрылым логикалық және шынайы ойлаумен және когнитивті және интеллектуальды функциялармен байланысты. Эго, Ид, Супер-Эго және сыртқы ортамен кіріктіру функциясын атқарады. Эго адамның өзіне және басқа адамдарға зиян келтірмес үшін оның мінез-құлқына бағыт береді. Супер-Эго нақтылық пен цензура принципіне сүйенеді. Бұл деңгейде цензура негізінде адамның мінез-құлық нормалары бар. Супер-Эго адамның қоғамдағы өмірі мен баланың ата-аналар мен әлеуметтендіру нәтижесінде қалыптастады. Супер-Эго – адам психикасының тұлғалық мазмұнын құрайды. Оның маңызды ролі адам психикасынынң осы типінің қасиеті арқылы қоғамның сипаты қалыптасады.
Қатынастар психологиясының тұжырымдамасын В.Н.Мясищев жалғастырды. Ол отандық психологияда маңызды жеке адамның теориясын жасады. Адамның әртүрлі қызмет орындауы жеке адамның қалыптасуында маңызды екенін атап көрсетіп, қызметтің өзі жеке адамның адамгершілік негізін құрайтын негізгі психикалық қасиеттерін қалыптастыруға бейтарап болуы мүмкіндігін анықтады. Оның ойынша, қатынастар жеке адамның жүйелі-құрылымдық негізін құрайды. Қатынастарды зерттей отырып, адамның мінезі мен қабілетін, темпераментін, эмоционалды және танымды, ерікті процестерін түсіндіруге болады. Қатынастар жүйесінде негізгі орынды адамның қоғамға, қауымдастыққа, ұжымға, топқа, өзіне деген қатынасы алады. Ең маңызды және мазмұнды қатынастар тұлғааралық өзара іс-әрекеттерде қалыптасады. Қатынастар жүйесін дамуының деңгейлері төмендегідей анықталады:
жеке адамның қатынас деңгейімен: идеялық, нақты-жеке және витальды;
адамдармен өзара қарым-қатынастағы қоғамдық-ұжымдық және жеке-эгоистік ағымдардың салыстырмалы ролі арқылы;
қызметтің белгілі бір объектісіне жағымды және жағымсыз қатынасының сипаты арқылы.
Ол адамдар арасындағы өзара қатынастарды қоғам дамуымен байланысты қарастыра отырып, адамдар еркіндігі аз мөлшерде, бекітілген әлеуметтік рольдері бар, тұрақты қоғамда өздерін жақсы сезінеді деп санады. Адамның еркіндігі көп болса, оның еркіндіктен қашу тілегі аз болады, яғни бұл авторитарлық жүйе, қоғамның дәстүрлеріне абсолютті түрде бағынуды білдіреді. Фроммның тұжырымдамасындағы негізгі ұғым – оқшаулану ұғымы, бұнда адам өзін басқа бір бөлек нәрсе ретінде сезінеді, яғни адам өзінен өзі бөлініп қалған сияқты болады. Фромнның ойынша, оқшаулану қоғамның көптеген бөлігін қамтуда, ол адамның қызметіне, қолданған заттарына, мемлекетке, жақындарына, өзіне деген қатынасында байқалады. Оқшауланған жеке адам өзіндік жетістік сезімінің біразынан айырылады. Оқшауланудың себебі қазіргі заманның өмір сүру жағдайы болып табылады.
Жеке адамның құрылымында оның әлеуметтік-психологиялық қасиеттерінің маңызы артады. Мясищев қатынастарды өлшейтін тұжырымдама ұсынды. Өлшемдер ретінде тұрақтылық дәрежесі, базалық сипаты, базалық қатынастарға негізделуі, доминанттылық, эмоциональдылық, қорытындылау нәтижесі, принциптілік, белсенділік дәрежесі, саналылық дәреждесі.
Қатынастар тұжырымдамасын әрі қарай дамытқан Б.Ф.Ломов болды. Ломовтың ойынша, жеке адамның психикалық қасиеттерін объективті негіздеу үшін, индивид-қоғам қатынасын талдау қажет. Бұл жүйеде қоғамдық қатынастар негізгі болып саналады. Жеке адам қоғам мүшесі ретінде қоғамдық қатынастар жүйесіне енгізілген. Оның мотивтері, ұстанымдары, әдеттері, ұмтылыстары, симпатия және антипатиялары қоғамның саяси және идеологиялық өміріне ену қатынасына байланысты. Жеке адамның өмірінде қоғамдық қатынастар әртүрлі формаларда көрінеді. Бұл – жеке және тұлғааралық қатынастар, өзара әсер ету және өзара іс-әрекеттер, бірлесу және қарсы іәс-әрекеттер, әлеуметтік оқиғаларға қатысу, кәсіби және кәсіби емес қызмет, тікелей және жанама қарым-қатынас т.б.. Ломовтың әлеуметтік психология үшін жеке адамның субъективті қатынастары туралы идеясы маңызды болып саналады. Бұл қатынастар жеке адамның өзі өмір сүретін қоршаған дүниеге көзқарасын білдіреді. Бұл жерде құндылық бағдарлар, симпатия, антипатия, қызығушылықтар т.б. туралы, яғни жеке адамның субъективті позициясы көрінетін ауқымы туралы сөз болады.
Жеке адамды зерттеудің кешенді жолдарын құрастырған Б.Г.Ананьев болды. Адам туралы ғылыми білімнің ерекшеліктерін талдай отырып, ол адамның проблемасы ғылымның ортақ проблемасы болып табылады деп санады. Адамның индивидін зерттегенде оның жеке-типтік қасиеттерінің қоршаған ортаға тәуелділігі байқалады. Жеке адам ғылымның жүйелі проблемасы болып табылады. Ананьевтің пікірі бойынша, адамды жеке адам ретінде зерттеуде анықталған факторлар:
жеке адам статусы, яғни қоғамдағы орны (экономикалық, саяси, құқықтық т.б.);
қоғамдық функциялар, яғни жеке адамның қоғамдағы орнына байланысты жүзеге асыратын функциялары;
мінез-құлқының және іс-әрекетінің мотивациясы;
дүниетанымы және қоршаған ортаға қатынасының жиынтығы.
Бұл субъективті қасиеттер мен ерекшеліктердің күрделі жүйесі жеке адамның қызметі мен мінез-құлқын анықтайды. Ананьев жеке адамның құрылымы екі принцип бойынша құрылады деп санады:
1. субординациялық немесе иерархиялық, мұнда жеке адамның жалпы әлеуметтік қасиеттері - қарапайым, жеке, әлеуметтік және психофизиологиялық қасиеттері бағаланады;
2. координациялық, мұнда өзара іс-әрекет жеке адамның жеке қасиеттерін реттейтін еркіндікте жүзеге асады.
3. Жеке адамның құрылымын зерттеу мәселелері.
Жеке адамның психологиясын зерттеудегі қызметтік тәсілдерді құрастырған А.Н.Леонтьев болды. Бұл тәсіл жеке адамның әлеуметтік психологиясының әдіснамалық негіздемесі болып саналады. Жеке адамға ғылыми түсінік беруде Леонтьев жеке адамның тұлғасын зерттеу оның әлеуметтік жағдайларда өтетін нақты қызметінде болады деп санады. Қызмет барлық психикалық феномендерді, қасиеттерді, ерекшеліктерді, процестерді тудырады. Леонтьев қызметтің құрылымын талдай отырып, оның негізгі психологиялық құрылымдары ретінде мотивтерді атап көрсетті. Мотивтер екіге бөлінеді: мотивтер-стимулдар және маңызды-құрылымдық мотивтер. Ол психологиялық құбылыстардың кең ауқымын қарастырды: мотивациялық (қажеттіліктер, эмоциялар), мінез-құлықтық (іс-әрекет, қызмет), сана және когнитивті ауқымдағы өзіндік сана. Леонтьев тұжырымдамасында жеке адам, сана, қызмет диалектикалық бірлікте қарастырылады. Бұл бірлік оның соңғы еңбегінде көрініс тапқан: Қызмет. Сана. Жеке адам.
Адамның барлық қажеттіліктерін бес деңгейге бөлуге болады.
6. Ең төменгі деңгей физиологиялық қажеттіліктермен анықталады, оларға аштық, шөлдеу, ұйқыға деген қажеттілік т.б. жатады;
7. Қауіпсіздікке деген қажеттілік (тұрақтылық, тәртіп);
8. Махаббатқа деген қажеттілік (отбасы, достық);
9. құрметке деген қажеттілік (өзін-өзі құрметтеу, танылу);
10. өзіндік актуализацияға деген қажеттілік (адамның негізінде бар күш-қуаты мен қабілеттерін толық ашу және жүзеге асыру).
Жеке адамның әлеуметтік психологиядағы қызметтік тәсілдерін толық зерттеген А.В.Петровский болды. Бұл тұжырымдаманың әлеуметтік-психологиялық категориялары ретінде жеке адам, қызмет және ұжым қарастырылады. Бұл категориялардың маңыздылығы Жеке адам. Қызмет.Ұжым деген кітабында көрініс тапқан. Тұжырымдаманың мәні тұлғааралық қатынастар топтың құндылықтары мен мазмұнымен негізделгенінде. Петровскийдің қарастырған қызмет ерекшелігі бірлескен қызмет болуында. Топтағы әлеуметтік-психологиялық құбылыстар қызметтің мазмұнымен, топтық белсенділіктің көп деңгейлі құрылымымен анықталады. Петровский және оның шәкірттері әлеуметтік-психологиялық феномендерге талдау жасады: тұлғааралық қатынастардағы мотивациялық негізді таңдау, референттілік, жеке адамның топтағы көңіл-күйі, топтың көңіл-күйі, өзіндік бағалау, күткен бағалау, лидерлік, идентификация, ұйымшылдық, құндылық-бағдарлы бірлік, сәйкестілік, жауапкершілік т.б. Бұл феномендердің субъектісі топ және жеке адам болып табылады.
Жеке адамның психологиясындағы құрылымдық-динамикалық жолдарды зерттегендер А.К.Ковалев, К.К.Платонов., Б.Д.Парыгин болды. Жеке адам теориясындағы құрылымдық принципі негізгі орын алатын теориялар көптеп саналады. Әлеуметтік психология үшін жоғарыда аталған ғалымдардың жеке адамның құрылымына байланысты көзқарастары маңызды болып саналады. Ковалев жеке адамдағы үш түрлі құрылымды ұсынды: психикалық процестер, психикалық жағдайлар және психикалық қасиеттер. Бұл құрылымдар өзара тығыз байланысты. Психикалық процестер жеке адамның негізін құрайды. Олар жағдайды қалыптастырады. Психикалық процестерден психикалық қасиетттер пайда болады. Қасиеттер жеке адамның белсенділігінің тұрақты деңгейін қамтамасыз етеді.
Жеке адамның құрылымының кеңейтілген сипаттамасын К.К.Платонов еңбектерінде атап көрсетті. Ол өзінің тұжырымдамасын жеке адамның динамикалық функциональды құрылым тұжырымдамасы деп атады. Бұл тұжырымдамадағы негізгі ұғымдар: жеке адам, психологиялық құрылым, динамикалық құрылым, құрылым элементтері, жеке адамның қасиеттері, сана, қызмет болып саналады. Жеке адамның 4 құрылымын анықтады:
1. Жеке адамның бағыттылығы – сенімі, дүниетанымы, идеалдар, ұмтылыс, қызығушылық, талап-тілектері. Бұл құрылым тәрбие процесінде қалыптасады.
2. Тәжірибе – білім,білік және дағдылар. Бұл құрылым оқыту процесінде қалыптасады.
3. Жеке адамның қасиеттері – ерік, сезімдер, қабылдау, ойлау, түйсік, эмоциялар, ес. Бұл құрылым жаттығулар арқылы қалыптасады.
4. Биопсихикалық қасиеттер – темперамент, жыныстық және жас ерекшелік қасиеттер. Бұл құрылым жаттығулар арқылы қалыптасады.
Жеке адамның құрылымдық-динамикалық жағынан зерттеуді Б.Д.Парыгин өз тұжырымдамасында қарастырды. Ол өзінің мақсаты ретінде жеке адамның әлеуметтік-психологиялық құрылымын талдауды алды. Өзінің тұжырымдамасында жеке адамның құрылымының әртүрлі моделі ретінде статикалық және динамикалық құрылымды қарастырды. Жеке адамның құрылымында ерекше рольді эмоциональды факторға береді. Жаңа ұғым – психикалық көңіл күй ұғымы енгізілді. Статикалық құрылым деп ол индивидтің психикасының негізгі аспектілері мен компоненттерін сипаттайтын жеке адамның абстрактілі моделін түсіндіреді. Динамикалық құрылымда жеке адамның психикасының негізгі компоненттері реттеледі және жеке адамның тікелей қызметінде қарастырылады.
Жеке адамның әлеуметтік-психологиялық аспектілерін Г.М.андреева, Е.С.Кузьмин, Б.Д.Парыгин, К.К.Платонов, Е.В.Шорохова т.б. қарастырды. Андрееваның пікірі бойынша, әлеуметтік психология жеке адамға анықтама бере отырып, жеке адамның нақты қандай топта әлеуметтік мәнін жүзеге асыратынын зерттейді. Әлеуметтік психология үшін жеке адамды зерттеуде негізгі бағдар жеке адамның топпен өзара қарым-қатынасы болып табылады. Екінші жағынан әлеуметтік психологияны топ және жеке адамның өзара іс-әрекетінің нәтижелері қызықтырады.
Е.С.Кузьминнің пікірі бойынша, әлеуметтік психология жеке адамды зерттеде әлеуметтік және жалпы психологиялық тәсілдердің синтезін жүзеге асырады.
Жеке адамға мәдени және әлеуметтік ықпалының маңыздылығын атап көрсетті. Ол жеке адамның әлеуметтік-мәдени теориясының негізін қалады. Балалық кездегі негізгі қажеттіліктер қанағаттанудағы және қауіпсіздіктегі болып саналады. Қауіпсіздіктегі қажеттілік негізгі болып табылады және ол бала ата-анасымен қарым-қатынста жылылық сезген жағдайда қанағатандырылады. Қанағаттанудың нәтижесі дені сау жеке адамның қалыптасуы болыап саналады. Егер қауіпсіздік қанағаттанбаса, балада базальды өшпенділік қалыптасуы мүмкін. Осындай өшпенділік пайда болған кезде, осы қауіптілік сезімін азайтуға бағытталған мінез-құлық стратегиялары бар, үш бағдарды анықтады:
4. адамдарға бағдар алу (көнбістік тип), яғни адамның тәуелділігін, шешім қабылдауға қабілетсіздігін сипаттайтын өзара іс-әрекет стилі. Адам Егер мен көнсем, олар маған тиіспейді деген принципті ұстанады.
5. адамдардан бағдар алу (оқшауланған тип), яғни адамдар оқшаулануға, бөлектенуге, тәуелсіздікке ұмтылады. Бұндай адамдар Маған бәрібір деген принципті ұстанады.
6. адамдарға қарсы бағдар алу ( өшпенді тип), яғни бұндай адамдардың мінез-құлқы басқаларға бақылау және билік жүргізуге бағытталады. Бұндай адамдар Менде билік бар, маған ешкім тиіспейді деген принципті ұстанады.
Бихевиоризм бағыты бойынша жеке адамның мәселесі мінез-құлық ұғымы арқылы шешіледі. Бихевиоризмнің көзқарасы бойынша, адамның мінез-құлқын басқару технологиясын құрастыру негізгі ұғым болып табылады. Сонымен қатар, осы көзқарастар қатты сынға ұшырады. Жеке адамды мінез-құлық шаблондарының жиынтығы деп қарастырды, ол генетикалық факторлардың адамның мінез-құлқына ықпалы бар екенін атап көрсетті. Оның көзқарасын сынағандар адамның мінез-құлқын басқарудың кілтін тирандардың қолына өтіп кетуге болады деп санады. Теориясындағы маңызды мәселелер түсіндірмелі фикцияларға арналды, оған еркіндік, намыс, шығармашылық, автономиялы адам жатады.
Гуманистік психология ғылыми бағыт болып саналса да, жалпы мәдени құбылыс болып саналады, осы тұжырымдамадағы негізгі ұғымдардың бірі өзіндік жүзеге асыру ұғымы болып саналады, яғни адамның қабілеттерін, таланттарын, мүмкіндіктерін толық пайдалану дегенді білдіреді. Невроз ауруына ұшырағандарды емес, рухани дені сау адамдарды зерттеу қажет. Тұжырымдаманың қарама-қайшылығы оның әдіснамалық және теориялық мәселелерінің объективті тұжырымдары гуманистік принциптерге сай келмеуінде. Адамның барлық қажеттіліктерін бес деңгейге бөлуге болады.
11. Ең төменгі деңгей физиологиялық қажеттіліктермен анықталады, оларға аштық, шөлдеу, ұйқыға деген қажеттілік т.б. жатады;
12. Қауіпсіздікке деген қажеттілік (тұрақтылық, тәртіп);
13. Махаббатқа деген қажеттілік (отбасы, достық);
14. құрметке деген қажеттілік (өзін-өзі құрметтеу, танылу);
15. өзіндік актуализацияға деген қажеттілік (адамның негізінде бар күш-қуаты мен қабілеттерін толық ашу және жүзеге асыру).
Барлық деңгейдегі қажеттіліктер генетикалық жағынан бір-бірімен байланысты. Адамдар қолайлы жағдайларда өздерінің тума күш-қуатын жүзеге асыруға қабілетті және алға ұмтылуға бейімді. Оның теориясының негізгі ұғымдарының бірі Мен-тұжырымдама деген ұғым болды, яғни адамның өзі туралы сол мезетте және болашақтағы жағдайы туралы ұғымдарының жиынтығы. Мен-тұжырымдама қалыптасуы басқа адамдармен өзара іс-әрекетке түсу нәтижесінде болады.
Өзіндік бақылауға арналған сұрақтар:
1. Жеке адам дегеніміз не?
2. Жеке адамға психологиялық анықтама беріңіз.
3. Жеке адамның статикалық және топографиялық құрылымы дегеніміз не?
4. Жеке адам мәселесін психоанализ, бихевиоризм, гештальтпсихология тұрғысында зерттеуді кімдер қарастырды?
■ Модуль 4 Жеке адамды әлеуметтендіру мәселелері.
► Блок 1 ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІГІ
Сабақ 1 Жеке адамды әлеуметтендіру және әлеуметтік-психологиялық адаптация мәселелері.
Жоспары:
1. Әлеуметтендіру ұғымы, оның механизмдері мен функциялары, сфералары.
2. Жеке адамды әлеуметтендірудің институттары.
3. Әлеуметтік-психологиялық адаптация мәселелерінің зерттелуі.
1. Әлеуметтендіру ұғымы, оның механизмдері мен функциялары, сфералары.
Әлеуметтендірудің қазіргі заманғы теорияларының негізі көптеген авторлардың пікірі бойынша, француз әлеуметтанушысы Габриэль Тардтың еңбектерінде жатыр. Оның пікірінше, әлеуметтік өмірдің негізі – дара сананың өмірдегі сенім мен ой-пікірлерді меңгеру және басқалардың талап-тілегін түсінудегі өзара іс-әрекет болып табылады. Әлеуметтік өмірдің негізінде біздің Мен және басқалардың Меніне қатынас және үздіксіз өзара әсер болады. Осындай әлеуметтендірудің негізгі механизмі ретінде Г.Тард қоғамның өзінің әлеуметтік институттары, яғни білім беру жүйесі, тәрбие жүйесі, отбасы, қоғамдық пікір арқылы реттейтін еліктеуді атады.
Әлеуметтендіру термині американ әлеуметтанушысы Ф.Г.Гиддингстің есімімен тығыз байланысты, ол аталған терминмен қоршаған ортаның стихиялы түрде әсер ету нәтижесінде жеке адамның қалыптасу процесін атады.
Әлеуметтік психологияға әлеуметтендіру ұғымын 40-50 жылдары А.Бандура мен Дж. Кольман енгізді. Қазіргі заманның түсіндіруі бойынша, әлеуметтендіру терминінің бірнеше мағынасы бар және әртүрлі авторлардың интерпретациясы бір-бірімен сай келе бермейді. Бұның себебі, аталған ұғым пәнаралық болып табылады, яғни ол әлеуметтік психологиядан басқа, әлеуметтануда, педагогикада, әлеуметтік педагогикада, философияда кең қолданылады.
Жалпы түрде, әлеуметтендіруге мынадай анықтама берілген: ...индивидті қоғамдық өмірге ендіретін және мәдениетті түсінуге үйрететін, өзін-өзі ұжымда таныта алатын және әртүрлі әлеуметтік рольдерді орындайтын ортаның әсері.
Г.М.Андреева әлеуметтендіруге мынадай анықтама береді: ...бұл – екіжақты процесс, бір жағынан, индивидтің әлеуметтік ортаға ену жолымен әлеуметтік тәжірибені меңгеруі, екінші жағынан, индивидтің белсенді қызмет арқылы әлеуметтік байланыстар жүйесін белсенді түрде қайта өңдеу процесі, яғни жеке адам әлеуметтік тәжірибені меңгеріп қана қоймайды, сонымен бірге оны өзіндік құндылықтары, құрылымдары, бағдарларына айналдырады,
А.В.Мудрик көптеген әлеуметтендірудің негізгі теорияларының негізін қалаған, оған мынадай анықтама береді: ... адамның мәдениетті меңгеру және қайта өңдеу процесінде дамуы мен өзіндік өзгеруі, яғни әлеуметтендірудің маңызы адамның нақты қоғам жағдайында бейімделуінде деп атап көрсетті.
Психологиялық сөздікте әлеуметтендіру индивидтің қызмет пен қарым-қатынастарда жүзеге асыратын әлеуметтік тәжірибені меңгеру және қайта өңдеу процесі мен нәтижесі деген анықтама берілген.
Әлеуметтендірудің механизмдері деп сыртқы әлеуметтік орта мен ішкі тұлғалық факторлардың жиынтығын атайды. Әлеуметтендіру бірнеше механизмдер арқылы жүзеге асады.
1. имитация – мінез-құлықтың белгілі бір үлгісін саналы түрде қайталауға ұмтылыс. Әлеуметтендірудің бірінші кезеңінде еліктеудің үлгісі ретінде ата-аналар алынады, ал екінші кезеңінде маңызды басқа адамдар алынады.
2. идентификация – индивидтің қоршаған басқа адамдардың мінез-құлық нормалары мен қарым-қатынастарына ұқсастылығының белгілері;
3. интериоризация - әлеуметтік нормалар, құндылықтар және әлеуметтік ортаның басқа компоненттерін меңгеру нәтижесінде психиканың ішкі құрылымының қалыптасу процесі;
4. экстериоризация – ақыл-ой әрекеттерінің нәтижелерінің сыртқа шығу процесі;
5. еліктеу – индивидтің басқа адамдардың тәжірибесі мен мінез-құлық үлгісін саналы және санадан тыс қайта өңдеуі;
6. проекция – адамның өзіндік жағымсыз ерекшеліктерін басқаларға таңу;
7. ұят сезімі – басқа адамдардың реакциясымен байланысты мүмкін болатын ұятты іс-әрекетке толқу сезімінің болуы;
8. кінә сезімі – басқа адамдардан тыс өзін жазалауға байланысты мүмкін болатын ұятты іс-әрекетке толқу сезімінің болуы.
Жалпы түрде әлеуметтендірудің екі негізгі сатысын анықтауға болады:
1. алғашқы саты;
2. екінші саты.
Әсер ету құралдарының жиынтығы құндылықтардан, нормалардан және белгілерден құралады, яғни қоғам үлкен және шағын топтар арқылы қалыптасқан жеке адамға нормалар мен құндылықтардың белгілі бір жүйесін береді.
Жеке адамның нормалар мен құндылықтар жүйесіне енгізілген топтар әлеуметтендіру институттары деп аталады. Алғашқы әлеуметтендіру сатысы аса маңызды және онда мәдениетке ену, әлеуметік нормалар, құндылықтар мен мінез-құлық үлгілерін меңгеру жүреді. Адамның алғашқы әлеуметтендіруі сатысындағы негізгі міндеттер:
жаңа әлеуметтік рольдерді меңгеру және отбасылық-неке құрылымдарын үйрену;
экономикалық тұрғыда өзіндік өмірге дайындық;
кәсіби ортада өзін-өзі анықтауы;
достар мен жарын табу.
Бұл сатының нәтижелері жеке адамның болашақ өмірі мен дамуын анықтайды.
Екінші әлеуметтендіру – ересек адамның өмір сүруінен ерекшеленетін әлеуметтік рольдерді әрі қарай меңгеру, тұлғалық ерекшеліктерін, нормалары мен құндылықтарын, мінез-құлық және қарым-қатынас үлгісін әрі қарай өзгерту және түзету.
Алғашқы және екінші әлеуметтендірудің бірнеше сапалық өзгешеліктері бар:
ересек адамның әлеуметтендіруі негізінен сыртқы мінез-құлқының өзгеруімен анықталады, ал баланың әлеуметтендіруі құндылық бағдарды, қатынас пен құрылымдарды қалыптастырады және түзетеді;
ересек адамдар өзіндік бағалауына байланысты нормаларды бағалай алады, ал балалар тек нормаларды меңгереді;
ересек адамдардың әлеуметтендіруі қабылданған нормалар, ережелер мен құндылықтарды шартты түрде түсінуге мүмкіндік береді;
ересек адамдардың әлеуметтендіруі адамға өмір сүруге қажет белгілі бір дағдыларды меңгеруге көмектесуге бағытталған;
балалардың әлеуметтендіруі негізінен мінез-құлық негіздерін қалыптастырады.
2. Жеке адамды әлеуметтендірудің институттары.
Әлеуметтендірудің факторларын үш топқа бөлуге болады:
1. микрофакторалар – отбасы, мектеп, мектептен тыс ұйымдар, ресми емес ұйымдар;
2. мезафакторлар – этномәдени жағдайлар, адамның тұратын және дамитын елді мекені, бұқаралық ақпарат құралдары;
3. макрофакторлар – қоғам, мемлекет, ғаламшар.
Көптеген тұжырымдамаларда отбасы әлеуметтендірудің маңызды институты ретінде қарастырылады. Отбасында өзара іс-әрекеттің алғашқы дағдылары қалыптасады, алғашқы әлеуметтік рольдерді меңгереді, ер адамға және әйел адамға тән белгілер қалыптасады. Адамның мінез-құлқының негіздері, оның еңбекке, моральды, идеялық және мәдени құндылықтарға қатынасы қалыптасады.
Әлеуметтендірудің маңызды факторларының бірі мектеп болып саналады. Мектепте жүйелі білім беріп қана қоймайды, сонымен бірге адамды қоғамдағы өмірге үйретеді. Мектеп отбасымен салыстырғанда, қоғам мен мемлекетке біршама тәуелді, сонда да болса, мектепте адамға мемлекеттің бір азаматы ретінде алғашқы түсінік беріледі.
Балалардың отбасы мен мектептен тыс уақытының көп болуына байланысты замандастар қоғамының маңызы артуда, олардың ықпалы ата-аналар мен мұғалімдердің ықпалынан көбірек.
Мектептен басқа, бұқаралық ақпарат құралдарының – баспасөз, радио, теледидар, компьютерлік жүйелердің ролі мен маңызы артуда. Баспа мен теледидарды бақылау мен жоспарлауға алуға болады, ал интернет жүйесін бақылауға алу қиынға соғады.
Әлеуметтендіру процесіне белгілі бір этносқа қатыстылық мәселесі ықпал етеді. Этностық ерекшеліктер бір жеке адамға емес, көптеген топтарға сипаттама береді. Этностардың құрылуы көптеген ғасырлар бойы біршама факторлардың әсерімен жүріп келе жатқан процесс болып табылады. Әрбір этносқа белгілі рухани құрылым тән, мысалы – менталитет, қазақшаға аударғанда діл деп аталады. Менталитет халықтың арнайы әлеуметтік мәдени өмір жағдайларында қалыптасады және әлеуметтендірудің маңызды факторы болып саналады.
А.В.Петровскийдің пікірі бойынша, менталитет ұғымы бір қауымдастықты екінші бір қауымдастықтан ерекшелейтін сана ауқымындағы ерекше құбылыстарды анықтауға қолданылады. Әрі қарай ол мынадай мысал келтіреді: жақын адамдарға деген махаббат сезімі, олардан айырылғандағы өкініш сезімі, олардың өмірден өтулеріне себеп болған адамдарды кінәлау жалпы адамдық қасиеттер бооып табылады, сонымен қатар қанды кек алуды адамгершілік жағынан ақтау – менталитеттің халық дәстүрімен бекітілген белгісі болып саналады. Мысалы қанды кек алу – вендетта деп аталады, итальян тілінде кек алу деген мағынаны білдіреді.
Әлеуметтендірудің маңызды факторларының бірі елді мекеннің типі болып табылады. Әлеуметтендіру процесі үлкен қалалар мен алыстағы кішкентай ауылда бірдей жүреді деп айтуға болмайды.
Жеке адамның қалыптасуы жүретін үш сфераны атауға болады: қызмет, қарым-қатынас және өзіндік сана. Осы үш сфераның жалпы сипаттамасы ретінде индивидтің сыртқы ортамен әлеуметтік байланыстарын кеңейту процесін алуға болады.
Қызмет сферасында адам қызметтің жаңа түрлерін меңгереді. Қарым-қатынас кезінде оның кеңдігі мен тереңдігі қарастыралады. Қарым-қатынасты кеңейтуді адамның басқа адамдармен байланыстарын көбейту деп түсіндіруге болады. Қарым-қатынастың тереңдігін монологты қарыми-қатынастан диалогты қарым-қатынасқа өту деп түсіндіруге болады.
Әлеуметтендірудің үшінші сферасы өзіндік сананың дамуы, яғни әлеуметтендіру процесінде адамның Мен бейнесінің қалыптасуы жүреді, өзінің әлеуметтік статусы мен ролін түсіну, өзіндік бағалауының қалыптасуы жүреді. Мен үш компоненттен тұрады: танымдық (өзін тану), эмоциональды (өзін бағалау), мінез-құлықтық (өзіне деген қатынас).
3. Әлеуметтік-психологиялық адаптация мәселелерінің зерттелуі.
Әлеуметтендіру терминімен әлеуметтік-психологиялық адаптация ұғымы тығыз байланысты. Әлеуметтік-психологиялық адаптация деп адамдардың белгілі әлеуметтік-психологиялық статусқа ие болуы және әлеуметтік-психологиялық функцияларды меңгеруі түсінідіріледі. Статус деп жеке адамның құқығы, міндеттерін анықтайтын тұлғааралық қарым-қатынастар жүйесіндегі орны түсіндіріледі. Статус жеке адамның тұрақты сипаттамасы болып табылмайды және әртүрлі топтарда әртүрлі нұсқада болады.
Әлеуметтік-психологиялық адаптация әлеуметтендіру механизмінің құрамды элементі болып табылады және өмірдің әртүрлі жағдайларына бейімделуінің жиынтығы ретінде қарастырады. Әрбір адаптация адамның тәжірибесін байытады, оны әлеуметтендіруге ұмтылады. Әлеуметтік-психологиялық адаптация жеке адамның өзгермелі әлеуметтік ортамен өзара іс-әрекет процесі және нәтижесі болып табылады.
Адам үшін әлеуметтік-психологиялық адаптацияның оң нәтижелері мыналар:
өзінің биологиялық және әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыру және өмір сүру мүмкіндігі;
өз қажеттіліктерін қарым-қатынас мен мінез-құлқының қажетті құралдарын қалыптастыру нәтижесінде әлеуметтік талаптарға сәйкестендіру;
Бұл нәтижелердің көрсеткіштері ретінде төмендегілерді алуға болады:
адамның әлеуметтік ортадағы жоғары әлеуметтік статусы;
осы статусқа, әлеуметтік ортаға және оның маңызды элементтеріне, мысалы, қызметке қанағаттану.
Қоғам үшін әлеуметтік адаптацияның маңыздылығы өзінің әлеуметтік құрылымын қайта өңдеу мүмкіндігіне ие болумен анықталады.
Жеке адамның әлеуметтік-психологиялық адаптациясының деңгейінінің объективті және субъективті критерийлері бар. Объективті критерийлер:
нәтижелі қызмет;
ұжымдағы нақты орны;
әлеуметтік шындық ретіндегі авторитеті.
Субъективті критерийлер:
жаңа немесе өзгермелі әлеуметтік ортадағы әртүрлі аспектілер тұрғысындағы жеке адамның қанағаттануы;
қызмет пен қарым-қатынастың әртүрлі аспектілеріне жағымды қатынас.
Адамға өзгермелі әлеуметтік ортадағы адаптациясы сәтті өтуі үшін оның өмірлік қиындықтарды жеңуге бағытталған күш-қуатының белсенділігі және болып жатқан оқиғаларға жеке жаупкершілік сезімі сияқты тұлғалық қасиеттері қажет. Әлеуметтік белсенділіктің маңызды белгілері:
әлеуметтік процестерге ықпал етудің күшті және тұрақты ұмтылысы;
қоғамдағы әлеуметтік тәртіпті, оның формалары мен түрлерін сақтауға, қайта құруға, өзгертуге бағытталған қоғамдық істерге нақты қатысу.
Жеке адамның әлеуметтік белсенділік деңгейіне байланысты оның әлеуметтік-психологиялық адаптациясының екі түрін анықтауға болады: белсенді және енжар. Белсенді әлеуметтік-психологиялық адаптация адамның әлеуметтік ортаға әсер етуге ұмтылысында көрінеді. Енжар адаптация осындай өзгертулер мен іс-әрекеттерге ұмтылыстың жоқтығымен анықталады.
Адам барлық уақытта әлеуметтік ортаның жағдайларына бейімделе бермеуі себепті, әлеуметтік-психологиялық адаптацияның осы белгісі бойынша екі түрін анықтауға болады: ерікті және еріксіз.
Ерікті адаптация орта ұсынған жаңа құндылықтар мен іс-әрекет әдістері жеке адамның құндылық жүйесіне қарама-қайшы келмеген жағдайда пайда болады:
әлеуметтік ортаның нормалары мен құндылықтары жеке адамның қызығушылықтары мен қажеттіліктер жүйесіне енгізіліп, оны жүзеге асыруға қолайлы жағдай жасайды;
жеке адамға тән құндылық бағдарлар мен мінез-құлық нормалары еш қысымсыз жаңа жағдайларға сай өзгереді.
Еріксіз адаптация кезінде қайта құрулардың әдістері мен бағыттары жеке адамның құрылымдарына сай келе бермейді:
жаңаны қабылдамай, жеке адам ортаның талаптарын өзгертуге тырысады, бірақ ол нәтижесіз болып, соңында жеке адамның бағынуына тура келеді;
индивид еш өзгертуге тырыспай бағынады;
әлеуметтік мінез-құлықтың жаңа әдістері жеке адамның қасиеттеріне сай келе бермейді, бірақ жеке адам оларды әрі қарай өмір сүру үшін қолдануға мәжбүр болады.
Адаптация процесіне қарама-қарсы процесс дезадаптация деп аталады. Осы процестің мәні ішкі психикалық процестер мен мінез-құлықтың дамуы мәселелерін шешуге емес, жеке адамның қиындықтарының күшеюіне әкеліп соғады. Дезадаптация патологиялық және патологиялық емес деп екіге бөлінеді. Патологиялық дезадаптацияда психикалық функциялар мен мінез-құлықтың деструктивті өзгерістері пайда болады.
Әлеуметтік психологияының негізгі мәселелерінің бірі әлеуметтік құрылымдарды және олардың адамның мінез-құлқына әсерін зерттеу болып табылады. Құрылымды индивидтің басқа адамдарды, әртүрлі объектілерді, құбылыстар мен идеяларды бағалаудағы бейімділігі анықтайды. Ағылшын тілінде әлеуметтік құрылым ұғымы аттитюд ұғымына сай келеді, оны ғылыми тұрғыда енгізген У.Томас пен Ф.Знанецкий. Бұл авторлардың аттитюдке берген анықтамасы мынадай: белгілі жағдайларда нақты объектімен байланысты адамның мінез-құлқы мен қатынасын реттейтін сана жағдайы және оның объектінің мәні мен әлеуметтік құндылықты психологиялық сезіну жағдайы.
Берілген анықтамада ең алғашқы орынға аттитюдтің немесе әлеуметтік құрылымның маңызды белгілері берілген:
адамның мінез-құлқы мен қатынасымен байланысты объектілердің әлеуметтік сипаты;
осы қатынастар мен мінез-құлықты саналы түсіну;
эмоциональды компонент;
әлеуметтік құрылымның реттеуші ролі.
Әлеуметтік объектілер ретінде қоғам мен мемлекеттің институттары, құбылыстар, оқиғалар, нормалар, топтар, жеке адамдар және т.б. болады. Өткен ғасырдың ортасынан бастап, американдық зерттеушілер құрылым құрамында үш компонентті анықтады: когнитивті, аффектілі және мінез-құлықтық. Когнитивті компонентте әлеуметтік құрылым объектіні саналы түсінудің нәтижесі ретінде көрінеді және адамның санасында белгілі және тұрақты ой-пікірлер, сенімдер, көзқарастар түрінде көрінеді. Аффектілі компонент адамның әлеуметтік құрылым объектісіне байланысты пайда болатын сезімдері, эмоциональды көңіл-күйлерінде көрінеді. Мінез-құлықтық компонент әлеуметтік құрылым объектісіне қатынасында кезектестік мінез-құлық бейнесі ретінде көрінеді.
Қазіргі кезде әлеуметтік құрылымының үш деңгейлі құрамы туралы мәселе пікірталас тудырып отыр (саналы түсіну, бағалау, іс-әрекет етуге дайындық). Кейбір әдебиеттерде құрылымға мынадай анықтама берілген: объектіге позитивті және жағымсыз баға беру. Әлеуметтік құрылымның негізгі функциялары:
бейімделгіш немесе утилитарлы, адаптациялық функция – адамның мақсатқа жетуде және қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған объектілерге бағыттайды;
гностикалық (танымдық) – құрылым адамға белгілі объектіге қатынасында мінез-құлыққа байланысты жеңілдетілген талаптар ұсынады, бұл шешім қабылдауда уақыттың тығыз жағдайында пайдалы;
экспрессивті – құрылым адамның өзін ішкі қысымнан ерікті тұлға ретінде көрсетуімен байланысты;
қорғаныстық - әлеуметтік құрылым жеке адамның шешім қабылдау процесін жеңілдетеді және сол мақсатта ішкі кикілжіңдердің алдын алуға және шешуге мүмкіндік береді;
Әлеуметтік құрылымдардың түрлері:
перцептивті құрылым – қоршаған ортаның қабылданған элементтеріне белгілі интерпретация жасауға индивидтің бейімділігі;
стереотиптер - әлеуметтік құрылымның жүзеге асу формаларының тұрақты өзгерістер мен жаңа тәжірибеге ықпалы.
Өзіндік бақылауға арналған сұрақтар:
1. Жеке адамды әлеуметтендіру механизмдеріне не жатады?
2. Жеке адамды әлеуметтендірудің сфералары мен факторларын атаңыз.
3. Жеке адамды әлеуметтендірудің инститтутары дегеніміз не?
4. Әлеуметтік-психологиялық адаптация дегеніміз не?
■ Модуль 4 Жеке адамды әлеуметтендіру мәселелері.
► Блок 1 ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІГІ
Сабақ 2. Кикілжіңдер табиғаты және оны шешу жолдары
Жоспары:
1. Кикілжің ұғымына анықтама.
2. Кикілжіңнің түрлері мен функциялары.
3. Кикілжіңнің динамикасы мен құрылымы.
1. Кикілжің ұғымына анықтама.
Кикілжің сөзі латын тілінен аударғанда – соқтығысу, қақтығысу деген мағынаны береді және өзара іс-әрекет процесінде пайда болатын қарама-қарсы бағытталған мақсаттар, қызығушылықтар, ұстанымдар, ой-пікірлер, көзқарастардың бір-бірімен сәйкес келмеуі аталады.
Кикілжіңдерді жіктегенде әртүрлі критерийлерді қолдануға болады:
1. кикілжіңдердің орны бойынша тұлғаішілік, тұлғааралық, тұлғалық-топтық, топаралық деп бөлуге болады.
2. тұлғаішілік кикілжің адамның ішкі дүниесінде пайда болып, оның әртүрлі мақсат, тілек, себептерінің негізінде пайда болады.
3. тұлғааралық кикілжің екі немесе одан да көп жеке адамдардың арасында пайда болады. Тұлғааралық кикілжіңдердің пайда болуынынң бірнеше себептері бар:
ақпараттың жеткіліксіздігі;
тығыз байланыстың аз болуы;
таңдау жасаудағы еріксіздік;
4. тұлғалық-топтық кикілжің жеке адамның мінез-құлқының топтық нормаларға сәйкес келмеуінен пайда болады. Жеке адам мен топтың өзара іс-әрекет деңгейіндегі кикілжіңдер әртүрлі нұсқада беріледі:
басшының қол астындағылармен кикілжіңі – бұндай кикілжіңдердің себебі басшының төмен деңгейлі құзырлылығынан болуы мүмкін;
теріс ықпалды формальды емес лидерлердің басымдылығы;
жаңа басшыны сырттан сайлау, бұнда осы топ ішінде басшы болуға мүмкіндік бар үміткердің болуы;
басқару стилінің сәйкес келмеуі;
топ мүшелерінің ұжыммен кикілжіңге баруы – кикілжіңнің себебі адамның тұлғалық ерекшеліктері болуы мүмкін;
жеке адам үшін маңызды нормаларды топтың бұзуы;
топтың жеке адамдардың статусына қарым-қатынасының сәйкес келмеуі;
адамдардың ресми және ресми емес өзара іс-әрекет нормаларын бұзуы.
5. топаралық кикілжің – бұнда кикілжіңге қатысушылар ретінде қарсы топтың мақсаттарымен сәйкес келмейтін топтар алынады. Нәтижесі бойынша конструктивті және деструктивті кикілжің деп бөлуге болады.
Конструктивті кикілжің – мұнда жеке адам немесе топ жинақталған қарама-қайшылықтарды шешіп, ол дамуының жаңа кезеңіне өтуге бағыт алады.
Деструктивті кикілжің – бұл түрі өзара іс-әрекеттерді бұзуға, жеке адам мен топтың эмоциональды жағдайын төмендетуге бағытталған. Көп жағдайда кикілжіңнің осы түрі стресс жағдайының себебі болып табылады.
Деструктивті кикілжіңнің мынадай белгілері бар:
1. кикілжіңге жаңа адамдарды көптеп енгізу;
2. бір-біріне деген қарым-қатынаста жағымсыз әсерлердің көбеюі;
3. кикілжіңнің эскалациясы - қысымның өршуі, қарсыласты шынайы қабылдамау.
Кикілжіңнің бұл түрін шешу өте қиын.
2. Кикілжіңнің түрлері мен функциялары.
Кикілжіңдердің функциясын сипаттай отырып, оның екі аспектісін анықтауға болады:
1. кикілжіңге қатысушылардың өздеріне әсері;
2. кикілжіңнің әлеуметтік ортаға әсері.
Конструктивті функцияның қатысушыларға әсеріне мыналар жатады:
қатысушылар арасындағы қарама-қайшылықтарды толық немесе жартылай жою;
қарсыластардың жеке-психологиялық ерекшеліктерін терең бағалауға мүмкіндік беру;
кикілжіңге қатысушылар арасында психологиялық қысымның азаюына жол беру;
жаңа тәжірибе жинақтау және жеке адамды дамытудың қайнар көзі болуы;
қарсыластардың тұлғааралық қарым-қатынастарын тұрақтандыруға ықпал ету.
Әлеуметтік ортаға кикілжіңнің конструктивті әсері мына жағдайларда көрінеді:
кикілжіңнің топтың әлеуметтік өмірін жетілдіруге ықпал етуі;
қызмет пен қарым-қатынастағы шешілмеген мәселелерді түсінуге мүмкіндік беру;
топтың пікірін, оның мүшелерінің көзқарасы мен көңіл-күйін анықтауға мүмкіндік беруі;
кикілжіңнің ішкі қиындықтар пайда болғанда топтың ұйымшылдығына әсер етуі.
Қатысушыларға кикілжіңнің деструктивті әсері мына жағдайда көрінеді:
кикілжің қатысушылардың психикалық жағдайына жағымсыз әсерінің және стресске ұшырауының себебі болуы мүмкін;
тұлғааралық қарым-қатынастардың бұзылуының себебі болуы мүмкін;
қызметтің тиімділігінің төмендеуіне әкеп соғуы мүмкін;
кикілжің топтағы мәселелерді күштеп шешудің себептері болуы мүмкін.
Әлеуметтік ортаға кикілжіңнің деструктивті әсері мына жағдайларда көрінеді:
кикілжің топтағы қарым-қатынас процесін бұзады;
топтың құндылық-бағдарлы тұтастығын әлсіретеді;
бірлескен іс-әрекеттің сапасын төмендетеді.
Көптеген тұжырымдамаларда отбасы әлеуметтендірудің маңызды институты ретінде қарастырылады. Отбасында өзара іс-әрекеттің алғашқы дағдылары қалыптасады, алғашқы әлеуметтік рольдерді меңгереді, ер адамға және әйел адамға тән белгілер қалыптасады. Адамның мінез-құлқының негіздері, оның еңбекке, моральды, идеялық және мәдени құндылықтарға қатынасы қалыптасады.
Әлеуметтендірудің маңызды факторларының бірі мектеп болып саналады. Мектепте жүйелі білім беріп қана қоймайды, сонымен бірге адамды қоғамдағы өмірге үйретеді. Мектеп отбасымен салыстырғанда, қоғам мен мемлекетке біршама тәуелді, сонда да болса, мектепте адамға мемлекеттің бір азаматы ретінде алғашқы түсінік беріледі.
Балалардың отбасы мен мектептен тыс уақытының көп болуына байланысты замандастар қоғамының маңызы артуда, олардың ықпалы ата-аналар мен мұғалімдердің ықпалынан көбірек.
Мектептен басқа, бұқаралық ақпарат құралдарының – баспасөз, радио, теледидар, компьютерлік жүйелердің ролі мен маңызы артуда. Баспа мен теледидарды бақылау мен жоспарлауға алуға болады, ал интернет жүйесін бақылауға алу қиынға соғады.
Әлеуметтендіру процесіне белгілі бір этносқа қатыстылық мәселесі ықпал етеді. Этностық ерекшеліктер бір жеке адамға емес, көптеген топтарға сипаттама береді. Этностардың құрылуы көптеген ғасырлар бойы біршама факторлардың әсерімен жүріп келе жатқан процесс болып табылады. Әрбір этносқа белгілі рухани құрылым тән, мысалы – менталитет, қазақшаға аударғанда діл деп аталады. Менталитет халықтың арнайы әлеуметтік мәдени өмір жағдайларында қалыптасады және әлеуметтендірудің маңызды факторы болып саналады.
А.В.Петровскийдің пікірі бойынша, менталитет ұғымы бір қауымдастықты екінші бір қауымдастықтан ерекшелейтін сана ауқымындағы ерекше құбылыстарды анықтауға қолданылады. Әрі қарай ол мынадай мысал келтіреді: жақын адамдарға деген махаббат сезімі, олардан айырылғандағы өкініш сезімі, олардың өмірден өтулеріне себеп болған адамдарды кінәлау жалпы адамдық қасиеттер бооып табылады, сонымен қатар қанды кек алуды адамгершілік жағынан ақтау – менталитеттің халық дәстүрімен бекітілген белгісі болып саналады. Мысалы қанды кек алу – вендетта деп аталады, итальян тілінде кек алу деген мағынаны білдіреді.
Әлеуметтендірудің маңызды факторларының бірі елді мекеннің типі болып табылады. Әлеуметтендіру процесі үлкен қалалар мен алыстағы кішкентай ауылда бірдей жүреді деп айтуға болмайды.
Жеке адамның қалыптасуы жүретін үш сфераны атауға болады: қызмет, қарым-қатынас және өзіндік сана. Осы үш сфераның жалпы сипаттамасы ретінде индивидтің сыртқы ортамен әлеуметтік байланыстарын кеңейту процесін алуға болады.
Қызмет сферасында адам қызметтің жаңа түрлерін меңгереді. Қарым-қатынас кезінде оның кеңдігі мен тереңдігі қарастыралады. Қарым-қатынасты кеңейтуді адамның басқа адамдармен байланыстарын көбейту деп түсіндіруге болады. Қарым-қатынастың тереңдігін монологты қарыми-қатынастан диалогты қарым-қатынасқа өту деп түсіндіруге болады.
3. Кикілжіңнің динамикасы мен құрылымы.
Кикілжіңдердің құрылымы – басқа әлеуметтік құбылыстармен салыстырғанда оның тұтастығын қамтамасыз ететін киілжіңнің тұрақты байланыстарының жиынтығы.
Кикілжіңнің құрылымы:
1. кикілжің объектісі;
2. кикілжің мәселесі;
3. кикілжіңге қатысушы жақтар;
4. пайда болатын ішкі жағдайлар;
5. кикілжіңді жағдайдың бейнесі;
6. мүмкін болатын кикілжіңді іс-әрекеттер мен оның нәтижелері.
Кикілжіңнің объектісі – соқтығысудың мәселесі, яғни материалдық, рухани, әлеуметтік құндылықтар арқылы кикілжіңге баратын екі жақтың қарама-қайшылық мәселелсі.
Кикілжіңнің мәселелсі – екі жақтың қарама-қайшылығының қайнар көзі болып табылатын объективті және субъективті мәселелер.
Кикілжіңге баратын жақтар – қатысушылар, яғни негізінен адамдар жеке, ресми, заңды тұлғалар болып кикілжіңге барады.
Ішкі жағдайлардың бірнеше түрлері бар:
1. кеңістіктік-уақытша - пайда болатын қарама-қайшылықтың орны мен уақыты;
2. әлеуметтік-психологиялық – топтағы психологиялық ахуал, олардың қарым-қатынастарының типі мен деңгейі;
3. әлеуметтік - әртүрлі әлеуметтік топтардың қызығушылықтарының қарама-қайшылыққа ұшырауы;
Кикілжіңді жағдайдың бейнесі мынадай элементтерден тұрады:
1. қатысушылардың өздері туралы ойлары – қажеттіліктері, құндылықтары, мүмкіндіктері, мақсаттары;
2. қарама қарсы жақ туралы пікірлері, кикілжіңді жағдайлар болған орта туралы ойлары.
Бұл бейнелер әрдайым шынайы бола бермейді.
Кикілжіңді іс-әрекеттер қарама-қарсы жақтың мақсаттары мен қызығушылықтарының жетістіктерін қоршауға бағытталады. Кикілжіңді іс-әрекеттердің нәтижелері – кикілжіңнің нәтижелері болып табылады.
Кез келген кикілжің динамикалық процесс болып табылады және оның дамуының бірнеше кезеңдері болады.
1. объективті кикілжіңді жағдайдың белгілі бір мәселе бойынша пайда болуы; Бұл кезең потенциалды кикілжің кезеңі деп аталады.
2. объективті кикілжіңді жағдайды кикілжіңге қатысушылар өз мақсаттарын қарама-қарсы жақтың мақсаттарына сай еместігін түсінген кезде пайда болады.
3. кикілжіңді мінез-құлыққа өту, яғни өз мақсаттарына жетуге белсенді іс-әрекетке көшу. Осы кезеңде 5 типті атауға болады:
1. бәсекелестік типі;
2. кикілжіңді елемеу, шеттету;
3. бейімделу, ыңғайлану;
4. келісімге келу, ымыраға келу;
5. ынтымақтастық.
Әлеуметтік-психологиялық адаптация әлеуметтендіру механизмінің құрамды элементі болып табылады және өмірдің әртүрлі жағдайларына бейімделуінің жиынтығы ретінде қарастырады. Әрбір адаптация адамның тәжірибесін байытады, оны әлеуметтендіруге ұмтылады. Әлеуметтік-психологиялық адаптация жеке адамның өзгермелі әлеуметтік ортамен өзара іс-әрекет процесі және нәтижесі болып табылады.
Адам үшін әлеуметтік-психологиялық адаптацияның оң нәтижелері мыналар:
өзінің биологиялық және әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыру және өмір сүру мүмкіндігі;
өз қажеттіліктерін қарым-қатынас мен мінез-құлқының қажетті құралдарын қалыптастыру нәтижесінде әлеуметтік талаптарға сәйкестендіру;
Бұл нәтижелердің көрсеткіштері ретінде төмендегілерді алуға болады:
адамның әлеуметтік ортадағы жоғары әлеуметтік статусы;
осы статусқа, әлеуметтік ортаға және оның маңызды элементтеріне, мысалы, қызметке қанағаттану.
Қоғам үшін әлеуметтік адаптацияның маңыздылығы өзінің әлеуметтік құрылымын қайта өңдеу мүмкіндігіне ие болумен анықталады.
Жеке адамның әлеуметтік-психологиялық адаптациясының деңгейінінің объективті және субъективті критерийлері бар. Объективті критерийлер:
нәтижелі қызмет;
ұжымдағы нақты орны;
әлеуметтік шындық ретіндегі авторитеті.
Субъективті критерийлер:
жаңа немесе өзгермелі әлеуметтік ортадағы әртүрлі аспектілер тұрғысындағы жеке адамның қанағаттануы;
қызмет пен қарым-қатынастың әртүрлі аспектілеріне жағымды қатынас.
Адамға өзгермелі әлеуметтік ортадағы адаптациясы сәтті өтуі үшін оның өмірлік қиындықтарды жеңуге бағытталған күш-қуатының белсенділігі және болып жатқан оқиғаларға жеке жаупкершілік сезімі сияқты тұлғалық қасиеттері қажет. Әлеуметтік белсенділіктің маңызды белгілері:
әлеуметтік процестерге ықпал етудің күшті және тұрақты ұмтылысы;
қоғамдағы әлеуметтік тәртіпті, оның формалары мен түрлерін сақтауға, қайта құруға, өзгертуге бағытталған қоғамдық істерге нақты қатысу.
Жеке адамның әлеуметтік белсенділік деңгейіне байланысты оның әлеуметтік-психологиялық адаптациясының екі түрін анықтауға болады: белсенді және енжар. Белсенді әлеуметтік-психологиялық адаптация адамның әлеуметтік ортаға әсер етуге ұмтылысында көрінеді. Енжар адаптация осындай өзгертулер мен іс-әрекеттерге ұмтылыстың жоқтығымен анықталады.
Адам барлық уақытта әлеуметтік ортаның жағдайларына бейімделе бермеуі себепті, әлеуметтік-психологиялық адаптацияның осы белгісі бойынша екі түрін анықтауға болады: ерікті және еріксіз.
Ерікті адаптация орта ұсынған жаңа құндылықтар мен іс-әрекет әдістері жеке адамның құндылық жүйесіне қарама-қайшы келмеген жағдайда пайда болады:
әлеуметтік ортаның нормалары мен құндылықтары жеке адамның қызығушылықтары мен қажеттіліктер жүйесіне енгізіліп, оны жүзеге асыруға қолайлы жағдай жасайды;
жеке адамға тән құндылық бағдарлар мен мінез-құлық нормалары еш қысымсыз жаңа жағдайларға сай өзгереді.
Еріксіз адаптация кезінде қайта құрулардың әдістері мен бағыттары жеке адамның құрылымдарына сай келе бермейді:
жаңаны қабылдамай, жеке адам ортаның талаптарын өзгертуге тырысады, бірақ ол нәтижесіз болып, соңында жеке адамның бағынуына тура келеді;
индивид еш өзгертуге тырыспай бағынады;
әлеуметтік мінез-құлықтың жаңа әдістері жеке адамның қасиеттеріне сай келе бермейді, бірақ жеке адам оларды әрі қарай өмір сүру үшін қолдануға мәжбүр болады.
Адаптация процесіне қарама-қарсы процесс дезадаптация деп аталады. Осы процестің мәні ішкі психикалық процестер мен мінез-құлықтың дамуы мәселелерін шешуге емес, жеке адамның қиындықтарының күшеюіне әкеліп соғады. Дезадаптация патологиялық және патологиялық емес деп екіге бөлінеді. Патологиялық дезадаптацияда психикалық функциялар мен мінез-құлықтың деструктивті өзгерістері пайда болады.
Өзіндік бақылауға арналған сұрақтар:
1. Кикілжің дегеніміз не?
2. Кикілжіңнің түрлері мен функцияларын атаңыз.
3. Конструктивті кикілжің мен деструктивті кикілжіңнің қандай өзгеншелігі мен айырмашылығы бар?
4. Кикілжіңді неге динамикалық процесс ретінде қарастыруға болады?
Модуль 1. Әлеуметтік психология пәні, мақсат-міндеттері. Әлеуметтік
психологияның ғылым ретінде танылуы.
Блок 2. ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ.
Сабақ 1. Әлеуметтік психология ғылым және оқу пәні ретінде.
Сабақтың теориялық материалдарын оқып, келесі сұрақтарға жауап беруге дайын болыңыздар:
1 Әлеуметтік психология дегеніміз не?
2 Әлеуметтік психологияның пәнінің құрамына енетіндерді атаңыз.
4 Әлеуметтік психологияның функцияларын атаңыз.
5 Ғылыми пән ретінде әлеуметтік психологияның рөлін көрсетіңіз.
6 Теориялық пән ретінде әлеуметтік психология нені зерттейді?
7 Әлеуметтік психологияның әдіснамалық-теориялық негіздерін атаңыз.
9 Әлеуметтік психология психологияның қандай салаларымен өзара байланысты?
10 Оқу пәні ретіндегі әлеуметтік психологияның рөлін көрсетіңіз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М,1999.
2. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
3. Крысько В.Г. Социальная психология. М., 2001.
4. Майерс Д. Социальная психология. СПб., 1998.
5. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999.
Блок 2. ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ.
Сабақ 2. Әлеуметтік психологияның табиғаты мен динамикасы.
Теориялық материалды оқып зерттеңіз және келесі сұрақтарға жауап беруге дайындалыңыз:
1 Әлеуметтік психологияның табиғаты мен генезисін анықтаңыз.
2 Әлеумеғттік психологиядағы динами ұғымына анықтама беріңіз.
3 Динамикалық процестерді зерттеудің кезеңдерін атаңыз.
4 Әлеуметтік психологиялық зерттеулердің динамикасын анықтаңыз.
5 Әлеуметтік психологияның категорияларын атаңыз.
6 Әлеуметтік психологияны қолданатын салаларын атаңыз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М,1999.
2. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
3. Крысько В.Г. Социальная психология. М., 2001.
4. Майерс Д. Социальная психология. СПб., 1998.
5. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999.
Блок 2. ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ.
Сабақ 3 Әлеуметтік психологияның генезисі мен эволюциясы.
Сабақтың теориялық материалдарын оқып, келесі сұрақтарға жауап беруге дайын болыңыздар:
1 Әлеуметтік психология туралы алғашқы теориялар қазіргі кездегі зерттеулерге қажет?
2 Әлеуметтік психологияның пайда болуына ықпал еткен тарихи жағдайларды атаңыз.
4 Әлеуметтік психологияны алғаш зерттеген ғалымдарды атаңыз.
5 Әлеуметтік психологияның Европа мен Америкадағы негізін қалаған авторларды атаңыз.
6 Әлеуметтік психологияның пайда болуының алғы шарттарын көрсетіңіз.
7 Әлеуметтану мен әлеуметтік психологияның өзара байланысын ашып көрсетіңіз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М,1999.
2. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
3. Крысько В.Г. Социальная психология. М., 2001.
4. Майерс Д. Социальная психология. СПб., 1998.
5. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999.
Блок 2. ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ.
Сабақ 4 Қарым-қатынастың құрылымы, түрлері мен функциялары
Сабақтың теориялық материалдарын оқып, келесі сұрақтарға жауап беруге дайын болыңыздар:
1 Қарым-қатынастың анықтамасы мен психологиялық сипаттамасын беріңіз.
2 Қарым-қатынастың негізгі түрлеріне анықтама беріңіз.
4 Қарым-қатынастың қосымша түрлеріне анықтама беріңіз.
5 Қарым-қатынастың негізгі және қосымша функцияларын атаңыз.
6 Қарым-қатынастың перцептивті құрылымын анықтаңыз.
7 Қарым-қатынастың коммуникативті құрылымын анықтаңыз.
8 Қарым-қатынастың интерактивті құрылымын анықтаңыз.
9 Проксемика деген не?
10 Вербальды және вербальды емес қарым-қатынасқа анықтама беріңіз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М,1999.
2. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
3. Крысько В.Г. Социальная психология. М., 2001.
4. Майерс Д. Социальная психология. СПб., 1998.
5. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999.
Блок 3. Білімді тексеру (аралық бақылау)
Барлық модульге ортақ тапсырма.
Келесі сұрақтар бойынша жазбаша түрдегі бақылау жұмысына дайындалыңыз:
1. Әлеуметтік психология ғылым және оқу пәні ретінде.
2. Әлеуметтік психологияның ғылым ретіндегі саласы мен пәні.
3. Әлеуметтік психика ұғымы.
4. Қоғамдық сана мен қоғамдық психология.
5. Әлеуметтік психологиядағы жеке адам феномені.
6. Қауымдастық – қоғамдық-әлеуметтік феномен ретінде.
7. Қауымдастық феномені: статусы мен модификациясы.
8. Халықтар психологиясы мен көпшілік психологиясы.
9. Қарым-қатынастың түрлері мен құралдары.
Модуль 2. Әлеуметтік топтардың психологиясы.
► Блок 2 ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІГІ
• Сабақ 1 Шағын топтардың классификациясы, түрлері мен функциялары.
Сабақтың теориялық материалдарын оқып, келесі сұрақтарға жауап беруге дайын болыңыздар:
1. Шағын топтарға анықтама беріңіз.
2. Шағын топтардың пайда болуын психологияда алғаш зерттеген ғалымдарды атаңыз.
3. Шағын топтардың түрлерін атаңыз.
4. Шағын топтардың жоғары және төменгі шекарасын атаңыз.
5. Шағын топтардың классификациясын анықтаңыз.
6. Шағын топтардың негізгі атқаратын функцияларын атаңыз.
7. Шағын топтардың қосымша функцияларын атаңыз.
8. Шағын топ пен ұжымның арақатынасын ашып көрсетіңіз.
9. Шағын топтың шетелдік психологияда зерттелу жайын анықтаңыз.
10. Шағын топтың ресейлік психологияда зерттелу жайын анықтаңыз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М,1999.
1. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
2. Крысько В.Г. Социальная психология. М., 2001.
3. Майерс Д. Социальная психология. СПб., 1998.
4. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999.
► Блок 2 ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІГІ
• Сабақ 2 Шағын топтардағы динамикалық процестер.
Сабақтың теориялық материалдарын оқып, келесі сұрақтарға жауап беруге дайын болыңыздар:
1. Шағын топтардағы динамикалық процестерге анықтама беріңіз.
2. Динамикалық процестерді зерттеген психолог ғалымдардың көзқарастары мен пікірлерін дәлелдеңіз.
3. Топты ұйымдастыру және құрудың психологиясын анықтаңыз.
4. Топтағы бірлік ұғымына анықтама беріңіз.
5. Топтағы ұйымшылдық ұғымына сипаттама беріңіз.
6. Топтық қысым феноменінің сипатын анықтаңыз.
7 Конформдылық дегеніміз не?
8. Коактілі топ дегеніміз не?
9. Топтағы лидер мен басшының ұқсастығы мен айырмашылығын атап көрсетіңіз.
10. Әлеуметтік ингибиция және фасилитация ұғымдарына анықтама беріңіз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М,1999.
2. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
3. Крысько В.Г. Социальная психология. М., 2001.
4. Майерс Д. Социальная психология. СПб., 1998.
5. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999.
► Блок 2 ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІГІ
• Сабақ 3 Үлкен әлеуметтік топтардағы қауымдастық феномені.
Сабақтың теориялық материалдарын оқып, келесі сұрақтарға жауап беруге дайын болыңыздар:
1. Үлкен әлеуметтік топтарға анықтама беріңіз.
2. Үлкен әлеуметтік топтардың түрлері мен функцияларын атаңыз.
3. Шартты және нақты топтардың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын атап көрсетіңіз.
4. Әлеуметтік класс ұғымына анықтама беріңіз.
5. Әлеуметтік қозғалыс ұғымына ақытама беріңіз.
6. Этностық топтарға анықтама беріңіз.
7 Әлеуметтік қауымдастық дегеніміз не?
8. Әлеуметтік қоғамдастық пен қауымдастықтың арақатынасын анықтаңыз.
9. Автостереотип дегеніміз не?
10.Гетеростереотип дегеніміз не?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М,1999.
2. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
3. Крысько В.Г. Социальная психология. М., 2001.
4. Майерс Д. Социальная психология. СПб., 1998.
5. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999.
► Блок 2 ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІГІ
• Сабақ 4 Көпшілік және тобыр психологиясы.
Сабақтың теориялық материалдарын оқып, келесі сұрақтарға жауап беруге дайын болыңыздар:
1. Стихиялы әлеуметтік топтарға анықтама беріңіз.
2. Стихиялы топтардың түрлерін атаңыз.
3. Тобыр ұғымына анықтама беріңіз.
4. Көпшілік ұғымына анықтама беріңіз.
5. Бұқара ұғымына анықтама беріңіз.
6. Паника дегеніміз не?
7 Стихиялы топтардағы әсер ету әдістеріне сипаттама беріңіз.
8. Жұқтыру механизміне анықтама беріңіз.
9. Иландыру механизміне анықтама беріңіз.
10.Еліктеу механизміне анықтама беріңіз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М,1999.
2. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
3. Крысько В.Г. Социальная психология. М., 2001.
4. Майерс Д. Социальная психология. СПб., 1998.
5. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999
Блок 3. Білімді тексеру (аралық бақылау)
Барлық модульге ортақ тапсырма.
Келесі сұрақтар бойынша жазбаша түрдегі бақылау жұмысына дайындалыңыз:
1. Шағын топтардың әлеуметтік психологиясы.
2. Үлкен әлеуметтік топтардың психологиясы.
3. Ұжымның әлеуметтік психологиясы.
4. Қоғамдастықтың әлеуметтік психологиясы.
5. Қауымдастық – қоғамдық-әлеуметтік феномен ретінде.
6. Қауымдастық феномені: статусы мен модификациясы.
7. Халықтар психологиясы мен көпшілік психологиясы.
8. Қарым-қатынастың әлеуметтік психологиясы.
9. Қарым-қатынастың түрлері мен құралдары.
10. Қарым-қатынастың құрылымдық жақтары мен функциялары.
Модуль 3. Жеке адамның әлеуметтік психологиясы.
Блок 2 ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІГІ
• Сабақ 1 Әлеуметтік психологиядағы жеке адам феномені.
Сабақтың теориялық материалдарын оқып, келесі сұрақтарға жауап беруге дайын болыңыздар:
1. Жеке адам ұғымына анықтама беріңіз.
2. Жеке адамның әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан зерттелу жайы.
3. Жеке адамды психанализ бағытында зерттеген авторлардың теорияларына талдау жасаңыз.
4. Жеке адамды гештальтпсихология бағытында зерттеген авторлардың теорияларына талдау жасаңыз.
5. Жеке адамды когнитивизм, бихевиоризм бағытында зерттеген авторлардың теорияларына талдау жасаңыз.Бұқара ұғымына анықтама беріңіз.
6. Жеке адамды интеракционизм, гуманистік психология бағытында зерттеген авторлардың теорияларына талдау жасаңыз.
7 Жеке адамның топографиялық моделі мен құрылымын анықтаңыз.
8. Жеке адам феноменіне түсініктеме беріңіз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М,1999.
2. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
3. Крысько В.Г. Социальная психология. М., 2001.
4. Майерс Д. Социальная психология. СПб., 1998.
5. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999
Блок 2 ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІГІ
• Сабақ 2 Қоғамдық сана мен қоғамдық психология.
Сабақтың теориялық материалдарын оқып, келесі сұрақтарға жауап беруге дайын болыңыздар:
1. Қоғамдық сана ұғымына анықтама беріңіз.
2. Қоғамдық психология нені зерттейді?
3. Қоғамдық өзіндік сана дегеніміз не?
4. Қоғамдық сананың категориялары мен түрлерін атаңыз.
5. Қоғамдық психологияның зерттеу пәнін атаңыз.
7 Қоғамдық психологияның жеке адамның әлеуметтік психологиясынада алатын орны.
8. Қоғамдық формациядағы қоғамдық-әлеуметтік психологияның орны.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М,1999.
2. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
3. Крысько В.Г. Социальная психология. М., 2001.
4. Майерс Д. Социальная психология. СПб., 1998.
5. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999
Блок 2 ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІГІ
• Сабақ 3 Жеке адамның әлеуметтік-психологиялық құрылымы мен статусы.
Сабақтың теориялық материалдарын оқып, келесі сұрақтарға жауап беруге дайын болыңыздар:
1. Жеке адамның әлеуметтік-психологиялық құрылымын жіктеңіз.
2. Жеке адамның қоғамдық статусын анықтаңыз.
3. Жеке адамның статусы дегеніміз не?
4. Жеке адамның қоғамдық функцияларына сипаттама беріңіз.
5. Нарциссизм ұғымына анықтама беріңіз.
7 Идентификация ұғымына анықтама беріңіз.
8. Аттракция ұғымына анықтама беріңіз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М,1999.
2. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
3. Крысько В.Г. Социальная психология. М., 2001.
4. Майерс Д. Социальная психология. СПб., 1998.
5. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999
Блок 3. Білімді тексеру (аралық бақылау)
Барлық модульге ортақ тапсырма.
Келесі сұрақтар бойынша жазбаша түрдегі бақылау жұмысына дайындалыңыз:
1. Әлеуметтік психологиядағы жеке адам феномені.
2. Жеке адамды әлеуметтендірудің әлеуметтік-психологиялық құрылымы.
3. Жеке адамның рухани қуаты мен потенциалы.
4. Жеке адамды әлеуметтендірудің факторлары.
5. Жеке адамды әлеуметтендірудің механизмдері мен құралдары.
6. Әлеуметтік және қоршаған орта.
7. Қоғамдық-экономикалық формация.
8. Жеке адамның әлеуметтік-психологиялық құрылымын анықтау.
9. Жеке адамның статусына анықтама.
10. Жеке адамның қоғамдық функциялары.
Модуль 4. Жеке адамды әлеуметтендіру мәселелері.
► Блок 2 ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІГІ
• Сабақ 1 Жеке адамды әлеуметтендіру институттары мен механизмдері
Сабақтың теориялық материалдарын оқып, келесі сұрақтарға жауап беруге дайын болыңыздар:
1. Жеке адамды әлеуметтендіру дегеніміз не?
2. Әлеуметтендіру институттарына анықтама беріңіз.
3. Әлеуметтендірудің сатылары мен кезеңдерін анықтаңыз.
4. Әлеуметтендірудің механизмдеріне сипаттама беріңіз.
5. Әлеуметтендірудің факторларын анықтаңыз.
6. Әлеуметтендірудің сфераларын атаңыз.
7 Менталитет дегінміз не?
8. Аттитюд ұғымына анықтама беріңіз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М,1999.
2. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
3. Крысько В.Г. Социальная психология. М., 2001.
4. Майерс Д. Социальная психология. СПб., 1998.
5. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999
Модуль 4. Жеке адамды әлеуметтендіру мәселелері.
► Блок 2 ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІГІ
• Сабақ 2 Жеке адамды әлеуметтендіру факторлары мен сфералары.
Сабақтың теориялық материалдарын оқып, келесі сұрақтарға жауап беруге дайын болыңыздар:
1. Әлеуметтендіру терминіне психологиялық сипаттама беріңіз.
2. Әлеуметтендіру факторы ретіндегі мезафакторға не жатады?
3. Әлеуметтендіру факторы ретінде микрофакторға не жатады?
4. Әлеуметтендіру факторы ретінде макрофакторға не жатады?
5. Әлеуметтендірудің сфераларына анықтама беріңіз.
6. Қарым-қатынастың әлеуметтендірудің сферасы ретіндегі мәні.
7 Өзіндік сананың әлеуметтендіру сферасы ретіндегі мәні.
8. Әлеуметтік-психологиялық адаптация дегеніміз не?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М,1999.
2. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
3. Крысько В.Г. Социальная психология. М., 2001.
4. Майерс Д. Социальная психология. СПб., 1998.
5. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999
Модуль 4. Жеке адамды әлеуметтендіру мәселелері.
► Блок 2 ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІГІ
• Сабақ 3 Кикілжіңнің табиғаты мен динамикасы, оның түрлері, функциялары және шешу жолдары.
Сабақтың теориялық материалдарын оқып, келесі сұрақтарға жауап беруге дайын болыңыздар:
1. Кикілжің деніміз не?.
2. Кикілжіңнің тұлғаішілік түріне сипаттама беріңіз.
3. Кикілжіңнің тұлғааралық түріне сипаттама беріңіз.
4. Кикілжіңнің тұлғалық-топтық түріне сипаттама беріңіз.
5. Кикілжіңнің топаралық түріне сипаттама беріңіз.
6. Кикілжіңнің конструктивті функцияларына не жатады?
7 Кикілжіңнің деструктивті функцияларына не жатады?
8. Кикілжіңнің құрылымы мен динамикасына сипаттама беріңіз.
9. Кикілжіңді шешу жолдары мен тәсілдеріне психологиялық тұрғыда талдау жасаңыз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М,1999.
2. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
3. Крысько В.Г. Социальная психология. М., 2001.
4. Майерс Д. Социальная психология. СПб., 1998.
5. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999
Блок 3. Білімді тексеру (аралық бақылау)
Барлық модульге ортақ тапсырма.
Келесі сұрақтар бойынша жазбаша түрдегі бақылау жұмысына дайындалыңыз:
1. Әлеуметтік психологиядағы жеке адамды әлеуметтендіру механизмдері.
2. Жеке адамды әлеуметтендірудің әлеуметтік-психологиялық құрылымы.
3. Жеке адамды әлеуметтендірудің факторлары.
4. Жеке адамды әлеуметтендірудің сфералары.
5. Жеке адамды әлеуметтендірудің құралдары.
6. Әлеуметтік-психологиялық адаптация ұғымына түсінік.
7. Кикілжінңің психологиялық сипаттамасы.
8. Кикілжіңнің түрлері мен оларды шешеу жолдары.
9. Кикілжіңнің функциялары.Жеке адамның статусына анықтама.
10. Кикілжіңнің құрылымы мен динамикасы.
Курс бойынша тест тапсырмалары
1. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿ ¹ûëûì ретінде:
A) ¸ëåóìåòòiê
B) áèîëîãèÿëûº
C) ðåôëåêñîëîãèÿëûº
D) ½æûìäûº ìiíåç-º½ëûºòû çåðòòåéòií
E) ¸ëåóìåòòiê òîïòàð¹à åíåòií àäàìäàðäûң ìiíåç-º½ëºû ìåí iñ-¸ðåêåòií, ñîíûìåí ºàòàð îñû òîïòà¹ûëàðäûң ïñèõîëîãèÿëûº ñèïàòòàìàñûí çåðòòåéäi
*****
2. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿ ìûíà ðåòòå ïàéäà áîëäû:
A) ðåàêòîëîãèÿ ðåòiíäå
B) èíäèâèä ïñèõîëîãèÿñû
C) ïñèõîëîãèÿ ìåí ¸ëåóìåòòiê ¹ûëûìäàðäûң ò¾éiñóiíåí
D) ¸ëåóìåòòiê àáûðæóøûëûº òóðàëû ¹ûëûì
E) ½æûìäûº ðåôëåêñîëîãèÿ
*****
3. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿíûң çåðòтåéòií ï¸íi:
A) ïñèõèêàíûң ê¼ïøiëiêêå áiðäåé º½áûëûñû
B) ºî¹àìäûº ïñèõîëîãèÿ
C) ò½ë¹à ïñèõîëîãèÿñû
D) òóà áiòêåí èíñòèíêòілåð
E) ¸ëåóìåòòiê òîïòàðäà¹û àäàìäàðäûң ìiíåç-º½ëºû ìåí iñ-¸ðåêåòiíiң çàңäûëûºòàðû
*****
4. ±ûëûìè áiëiì æ¾éåñiíäåãi ¸ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿíûң îðíû:
A) ïåäàãîãèêàäà
B) ôèëîñîôèÿäà
C) áèîëîãèÿäà
D) òië áiëiìiíäå
E) ïñèõîëîãèÿ ìåí әлеуметтанудың àðàëûº øåãiíäå
*****
5. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿíûң ¹ûëûì ðåòiíäåãi ºàëûïòàñó æûëû:
A) 1890
B) 1908
C) 1920
D) 1895
E) 1938
*****
6. Ïñèõîëîãòûң êiòàáûíûң àòàëóûíûң ¸ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿíûң äåðáåñ äàìûï êåëå æàòºàíäû¹ûìåí áàéëàíûñû:
A) хàëûºòàð ïñèõîëîãèÿñû æ¸íå òië áiëiìi
B) àäàì ìåí æàíóàðëàð æàíû òóðàëû ä¸ðiñ
C) хàëûºòàð ïñèõîëîãèÿñû
D) ¸ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿ¹à êiðiñïå
E) еêi ¸ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿ
*****
7. “°ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿ¹à êiðiñïå” êiòàáûíûң àâòîðû ºàé åëäiң ¼êiëi?
A) Ãåðìàíèÿ
B) Àíãëèÿ
C) Ðåñåé
D) Ôðàíöèÿ
E) À²Ø
*****
8. Ñîöèîëîãòûң ºàé êiòàáûíûң àòàëóû ¸ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿíûң äåðáåñ øåãiìåí áàéëàíûñòû?
A) хàëûºòàð ïñèõîëîãèÿñû æ¸íå òië áiëiìi
B) әëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿ
C) хàëûºòàð ïñèõîëîãèÿñû
D) әëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿ¹à êiðiñïå
E) еêi ¸ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿ
*****
9. Õàëûºòàð ïñèõîëîãèÿñû òåîðèÿñûí æàñàóøûëàð:
A) Ì.Ëàöàðóñ è Ã.Øòåéíòàëü
B) Î. Êîíò è Ã. Ãåðáàðò
C) Ë.Óîðä è Ô.Ãèääèíãñ
D) Î. Êëàéíáåðã è Ì.Ðåéñíåð
E) Ã.Áåêêåð è À.Áîñêîâ
*****
10. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿíû ýêñïåðèìåíòàëäû ¹ûëûì¹à àéíàëäûðó áà¹äàðëàìàñûíûң àâòîðëàðûíûң áiði:
A) Ý.Äþðêãåéì
B) Ã.Òàðä
C) Â.Ìåäå
D) Ì.Ëàöàðóñ
E) À.Ïîòåáíÿ
*****
11. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿíû ýêñïåðèìåíòàëäû ¹ûëûì¹à àéíàëäûðó áà¹äàðëàìàñûíûң åêiíøi àâòîðû:
A) Ã.Ëåáîí
B) Ã.Øòåéíòàëü
C) Â.Âóíäò
D) Ô.Îëïîðò
E) Ë.Øóòö
*****
12. Ý.Ðîññ ºàé åëäiң ¼êiëi?
A) Ãåðìàíèÿ
B) Àíãëèÿ
C) Ðåñåé
D) Ôðàíöèÿ
E) À²Ø
*****
13. Ã.Òàðä òåîðèÿñûíäà ¸ëåóìåòòiê º½áыëûñòàðäû ïñèõîëîãèÿëûº ò½ð¹ûäàí ò¾ñiíäiðóäåãi íåãiçãi ïðèíöèï:
A) åëiêòåó
B) õàëûºòûº ðóõ
C) äàðàëûºòàí òûñ æàí
D) õàëûºòûң ñàíàñû
E) ºàðàïàéûì èíñòèíêòілеð
*****
14. Ã.Ëåáîííûң òåðèÿñû áîéûíøà ¸ëåóìåòòiê º½áûëûñòàðäû ïñèõîëîãèÿëûº ò½ð¹ûäàí ò¾ñiíäiðóäåãi íåãiçãi ïðèíöèï:
A) åëiêòåó
B) ïñèõèêàëûº ¸ñåð åòó
C) ðåâîëþöèÿëûº ºîç¹àëûñ
D) èíòåëëåêòóàëäû ìiíåç-º½ëûº
E) õàëûºòûº ðóõ
*****
15. Â. Ìàêäóãàëë òåîðèÿñûíà ñàé àäàìäàðäûң ¸ëåóìåòòiê ìiíåç-º½ëºûíûң ñåáåái:
A) ê¼ïøiëiêòiң ðåâîëþöèÿëûº ¸ðåêåòi
B) ñûðòºû ñòèìóë¹à ðåàêöèÿ
C) èíäèâèäòiң ñàíàñû
D) òóà áåðiëåòií èíñòèíêòілеð
E) ¾ðåéëåíó
*****
16. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà¹û æàңà áиõåâèîðèçм:
A) ôðóñòðàöèÿ – àãðåññèÿ (Í. Ìèëëåð ìåí Ä.Äîëëàðó)
B) ¸ëåóìåòòiê ìiíåç-º½ëûºòà¹û èððàöèîíàëäûº êåçåңäåðäiң ð¼ëi(Ã.Òàðд)
C) ìàºñàòòûº ïñèõîëîãèÿ (Â.Ìàêäóãàëë)
D) êîãíèòèâòi äèññîíàíñ (Ë.Ôåñòèíãåð)
Е) аффектілі психология
*****
17. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà¹û æàңà áèõåâèîðèçì:
A) ×. Îñãóäòûң êîíãðóýíòòi òåîðèÿñû
B) ¸ëåóìåòòiê äðàìàòóðãèÿ äåï àòàëàòûí Ý.Ãîôìàíнûң èäåÿñû
C) ¸ëåóìåòòiê àéûðáàñòàó äåï àòàëàòûí Ä.Õîìàíñ èäåÿñû
D) òîïòûº ïðîöåñòåð òåîðèÿñû (Ë.Áàéîí, Â.Áåííèñ, Ã.Øåíàðó, Ë.Øóòö)
E) àäàìãåðøiëiê ïñèõîëîãèÿñû (À.Ìàñëîó, Ê.Ðîäæåðñ)
*****
18. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà¹û èíòåðàêöèîíèçì:
A) Ô.Õàéäåðäiң áàëàíñ æàñàóäûң º½ðûëûìäûº òåîðèÿñû
B) ¸ëåóìåòòiê àéûðáàñòàó äåï àòàëàòûí Ä.Õîìàíñ èäåÿñû
C) ôðóñòðàöèÿ –àãðåññèÿ òåîðèÿñû (Í.Ìèëëåð ìåí Ä.Äàëëàðó)
D) Ã.Ìèäòiң ñèìâîëäûқ èíòåðàêöèîíèñòiê òåîðèÿñû
E) ×.Îñãóäòûң êîíãðóåíòòi òåîðèÿñû
*****
19. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà¹û èíòåðàêöèîíèçì:
A) ¸ëåóìåòòiê äðàìàòóðãèÿ äåï àòàëàòûí Ý.Ãîôìàíûң èäåÿñû
B) èððàêöèîíàëäûº êåçåңäåðäiң ¸ëåóìåòòiê ìiнåç-º½ëûºòà¹û ð¼ëi æ¼íiíäåãi Ã.Òàðä èäåÿñû
C) ê¼ïøiëiê ïåí àóºàòòûëàðäû ºàðàìà-ºàðñû ºîéûï ñàëûñòûðó(Ã.Ëåáîí)
D) Â.Ìàêäóãàëäûң ìàºñàòòûº ïñèõîëîãèÿñû
E) ¼çàðà ¸ðåêåòòåñòiêòiң äèàäàëûº ¾ëãiñi (Äæ. Òèáî ìåí Ã.Êåëëè)
*****
20. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà¹û æàңà ôðåéäèçì:
A) òîïòûº ïðîöåñòåð òåîðèÿñû (Ë.Áàéîí, Â.Áåííèñ, Ã.Øåïåðó, Ë.Øóòö)
B) ¸ëåóìåòòiê àéûðáàñòàó äåï àòàëàòûí Ä.Õîìàíñ èäåÿñû
C) ×.Îñãóäòûң êîíãðóýíòòi òåîðèÿñû
D) ôðóñòðàöèÿ – àãðåññèÿ òåîðèÿñû (Í.Ìèëëåð ìåí Ä.Äîëëàðó)
E) àäàìãåðøiëiê ïñèõîëîãèÿñû (À.Ìàñëîó, Ê.Ðîäæåðñ)
*****
21. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà¹û æàңà ôðåéäèçì:
A) ðåàêòîëîãèÿ (Ê.Êîðíèëîâ)
B) êîíãðóýíòòiê (×.Îñãóä)
C) ïñèõîòåðàïèÿäà¹û ò½ë¹à àðàëûº òåîðèÿ (Ã.Ñàëëèâåí)
D) ôðóñòðàöèÿ- àãðåññèÿ (Í.Ìèëëåð ìåí Ä.Äîëëàðó)
E) äèàäàëûº ¼çàðà ¸ðåêåòòåñòiê (Äæ.Òèáî ìåí Ã.Êåëëè)
*****
22. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà¹û êîãíèòèâèçì:
A) Ë.Ôåñòèíãåðäiң êîãíèòèâòiê ¾éëåñiìñiçäiê òåîðèÿñû
B) èíòåðàêöèîíèñòiê ñèìâîëäûº òåîðèÿ (Ã.Ìèä)
C) ðåôåреíòòiê òîïòàð òåîðèÿñû (Ã.Õàéìåí)
D) àäàì ïñèõèêàñûíûң áàñ ñ¾éåê ïiøiíiìåí áàéëàíûñòûëû¹û òóðàëû iëiì (Ô.Ãàëëü)
E) лîãîòåðàïèÿ ò½æûðûìäàìàñû(Â.Ôðàíоë)
*****
23. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà¹û êîãíèòèâèçì:
A) òîïòûº ïðîöåñòåð òåîðèÿñû (Ë.Áàéîí, Â.Áåííèñ, Ã.Øåïàðó, Ë.Øóòö)
B) êîììóíèêàòèâòi àêòiëåð òåîðèÿñû (Ò.Íüþêîì)
C) ê¼ïøiëiê ïåí àóºàòòûëàðäû ºàðàìà-ºàðñû ºîéûï ñàëûñòûðó (Ã.Ëåáîí)
D) ¸ëåóìåòòiê äðàìàòóðãèÿ (Ý.Ãîôìàí)
E) ýêçèñòåíöèîíàëäû ºàéøûëûº (Ý.Ôðîìì)
*****
24. ²àçiðãi ¸ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿíûң ¸äiñíàìà¹à äåãåí ì¾ääåñi îñûëàðäûң ïàéäà áîëóûìåí ä¸ëåëäåíåäi:
A) ¸ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà êîãíèòèâòiê áà¹ûòòàëóû
B) ¹ûëûìè çåðòòåóäiң ºèñûíû ìåí ¸äiñíàìàñû
C) ¸ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿñû áiëiìiíiң àë¹àøºû òàðèõè ò¾ðëåði
D) áèîëîãèÿëûº ò½ð¹ûäà¹û æîéûëûï êåòó
E) àíòðîïîëîãèÿ ñàëàëàðûíäà¹û ì¸ëiìåòòåð
*****
25. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿíûң ìiíäåòiíiң áiði:
A) øåòåë ò¸æiðèáåñií ä¸ëåëñiç æà øû¹àðó
B) øåòåëäiң òåîðèÿëûº ò½æûðûìäàìàëàðûíà, ñîíäàé-ຠçåðòòåó ¸äiñòåði ìåí îíûң í¸òèæåëåðiíiң ìàçì½íûíà ¸äåïòi ºàòûíàñ
C) еêi ¸ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿíûң áîëóû
D) çåðòòåóäiң òûì èäåÿëàíäûðóû
E) ºî¹àìíûң ç¸ðó ì¸ñåëåëåðiíåí àëøàºòàó
*****
26. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿíûң áàñºà äà ìiíäåòi:
A) ¸ëåóìåòòiê ïñèõîëîãòûң ê¸ñiáèëiãi-¸ëåóìåòòiê ñåçãiøòiê, ê¸ñiáè ¸äåïòiëiê, ¸ëåóìåòòiê ê¼çºàðàñ
B) èíäèâèäòiң ñàíàñûí çåðòòåó
C) ºî¹àìäûº ì¸ñåëåëåðäi ñåçiíå àëìàó
D) ¸ëåóìåòòiê ºàæåòòiëiêêå åëiêòåó
E) çåðòòåóøiíiң ò½ë¹àëû¹ûíûң æîéûëóû
*****
27. “Әдіснама” òåðìèíi нені білдіреді?
A) çåðòтåóäiң ¸äiñòåìåëiê ò¸ñiëäåðiíiң æèûíòû¹ûí
B) ôèëîñîôèÿëûº æ¾éåíi
C) ¹ûëûìè àìàëäûң ¾ø äåңãåéi (æàëïû, æåêå ¸äiñíàìà ìåí ¸äiñòåìå)
D) ôèëîñîôèÿëûº ïðèíöèïòåðäi æ¾çåãå àñûðó
E) òàíûìíûң íàºòûëû ò¸ñiëi
*****
28. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿíûң ¹ûëûìè çåðтòåóäåãi åðåêøåëiãi:
A) ì¸ëiìåòòåðäiң ñàïàëû¹û ºàéòà òàíûñòûðó æ¸íå ñåíiìäiëiê æîëûìåí ºàìòàìàñûç åòiëåäi (ä¸ëåëäiëiê, ò½ðàºòûëûº æ¸íå íàºòûëûº)
B) ëàáîðàòîðëûº çåðòòåóëåðäi ìåңãåðó
C) àñà ñóáúåêòèâòi ºîðûòûíäûëàðäû ê¼ðóãå áîëàòûíäû¹û
D) ì¸ëіìåòòåðäiң ñàïàëû¹ûí åñêåðìåó
E) æ¸é ¹àíà “ìà¹ë½ìàòòàðäû æèíàó”
*****
29. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà ì¸ëiìåòòåðäi æèíàó:
A) èíäèâèäòåðäiң àøûº ò½ð¹ûäà¹û ìiíåç-º½ëºû, îëàðäûң ¸ðåêåòòåði òóðàëû ºàòûñûï íå ºàòûñïàé áàºûëàó
B) тек ¹àíà “ì¸ëiìåòòåðäi æèíàó”
C) “¸ëåóìåòòiê àðàëàñó”
D) ½éûìäàñòûðûë¹àí äàìó
E) ñîöèîìåòðèÿ
*****
30. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà ì¸ëiìåòòåðäi æèíàó ðåòiíäåãi º½æàòòàðäû çåðòòåó ¸äiñi:
A) ñàóàëíàìà
B) iñ-ºîðûòûíäûëàðûíà òàëäàó æàñàó ¸äiñi
C) ñ½õáàò
D) êåңåñ áåðó
E) ¼çií-¼çi áà¹àëàó
*****
31. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà¹û ìà¹ë½ìàòòàðäû æèíàó ¸äiñi ðåòiíäåãi ñàóàëíàìà:
A) ºàòûñûï áàºûëàó
B) ñ½ðàºòàð ê¼ìåãiìåí ìà¹ë½ìàòòàðäû àëóäà ñ½õáàò àëó æ¸íå àíêåòà æ¾ðãiçó
C) òîïòûº áà¹àëàó
D) ñàðàïòàó
E) “¸ëåóìåòòiê àðàëàñó”
*****
32. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà¹û ìà¹ë½ìàòòàðäû æèíàó ¸äiñi ðåòiíäåãi òåñò:
A) á½ë ñûíàóäûң åðåêøå ò¾ði, ñûíàóøû ñ½õáàò ïåí àíêåòà ñ½ðàºòàðûíàí ¼çãåøåëiãi áàð ñ½ðàºòàð¹à æàóàï áåðåäi
B) òîïòûң æàïïàé ñûíàëóû, òîïòûң æ¸íå îíûң º½ðàìûíäà¹û æåêå ò½ë¹àëàðäûң ì¸ñåëåëåðií àíûºòàó¹à ì¾ìêiíäiê áåðåäi.
C) òàáè¹è ýêñïåðèìåíò
D) iñ ºîðûòûíäûëàðûíà òàëäàó æàñàó ¸äiñi
E) тек ¹àíà “ìà¹ë½ìàòòàðäû æèíàó”
*****
33. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà¹û ìà¹ë½ìàòòàðäû æèíàó ¸äiñi ðåòiíäåãi ýêñïåðèìåíò:
A) æàé áàºûëàó
B) iñ ºîðûòûíäûëàðûíà òàëäàó æàñàó
C) ñûíàó
D) ñ½õáàò
E) ýêñïåðèìåíòøiíi ò¸óåëñiç àóûñóäû åðiêòi åíãiçóäi æ¸íå îëàðäû áàºûëàóû, ñîíûìåí ºàòàð ò¸óåëäi àóûñóäûң ¼çãåðiñií áàºûëàóû
*****
34. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà¹û ìà¹ë½ìàòòàðäû æèíàó ¸äiñi ðåòiíäåãi ñîöèîìåòðèÿ:
A) êiøi òîïòàðäû çåðòåóäåãi íåãiçãi æ¸íå æàë¹ûç ¸äiñ
B) òîïòà¹û ýìîöèÿëûº ºàòûíàñòû çåðòòåéòií ¸äiñòåìå
C) ëàáîðàòîðëûº ýêñïåðèìåíò
D) êåңåñ áåðó
E) “ì¸ëiìåòòåðäi æèíàóäûң” ºàðàïàéûì ò¾ði
*****
35. Êåңåñ áåðåòií ¸ңãiìåëåñó ïñèõîëîãèÿëûº ¸äiñ ðåòiíäå:
A) ¸ð ò¾ðëi ïñèõîëîãèÿëûº ì¸ñåëåëåðäi øåøó
B) òåñò æ¾ðãiçó
C) æàé áàºûëàó
D) iñ ºîðûòûíäûëàðûíà òàëäàó æàñàó
E) òîïòà¹û ýìîöèÿëûº ºàòûíàñòû çåðòòåéòií ¸äiñòåìå
*****
36. Êåңåñ áåðåòií ¸ңãiìåëåñóäiң æ¾ðãiçó òåõíîëîãèÿñû:
A) êëèåíòòiң áà¹ûòûí ¼çãåðòó ìàºñàòûìåí îíûìåí äèàëîã ½éûìäàñòûðó
B) äîñòàð ìåí æàºûí òóûñòàð¹à ê¸ñiáè ê¼ìåê ê¼ðñåòó
C) êëèåíòïåí äîñòûº ºàðûì-ºàòûíàñºà ¼òó
D) ¼çãå áiðåóãå “êåïiëäiê” áåðåòií àºûë-êåңåñ
E) ºî¹àìäûº íåìåñå ìåìëåêåòòiê ½éûìäàð¹à, æåêå ìåíøiê ò½ë¹àëàð¹à íåìåñå òóûñòàðûíà êëèåíòòiң õàáàðëàóû àðºûëû ìà¹ë½ìàòòûң áåðiëói
*****
37. Äèàãíîñòèêàíû ½éûìäàñòûðó ¸äiñi ðåòiíäåãi ìåêåìåíi àíûºòàó:
A) åðêií æ¸íå áà¹ûòòàë¹àí àññîöèÿöèÿëàð
B) à¹àðòó
C) òîïòûº ïiêiðòàëàñ
D) íàºòûëû áið ìåêåìåíiң ïñèõîëîãèÿëûº ì¸ñåëåëåðií àéºûíäàó æ¸íå îíûң äàìóûíûң íåãiçãi áà¹ûòòàðûí àéºûíäàó
E) ëàáîðàòîðëûº ýêñïåðèìåíò
*****
38. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà¹û ñàíàëû ¸äiñ ðåòiíäåãi ôîêóñ-òîïòàð:
A) òîï iøiíäå ïiêiðòàëàñ ò¾ðiíäå ¼òåòií òîïòûº îðòàëûºòàí¹àí ñ½õáàò
B) òåñò æ¾ðãiçó
C) ñàóàëíàìà
D) òîï ì¾øåëåðiíå “êåïiëäåíãåí” êåңåñ
E) æ¸é áàéºàó
*****
39. ²î¹àìäûº ºàòûíàñòàð:
A) íàºòûëû ò½ë¹àëàðäûң ¼çàðà ¸ðåêåòòåñòiãi
B) èíäèâèäòiң èíäèâèäïåí “êåçäåñói”
C) ¸ëåóìåòòiê òîïòàð àðàñûíäà¹û îáúåêòèâòi ºàòûíàñòàð
D) ºàòûíàñòàðäûң “æåêå ¼çiíäiê ì¸íåði”
E) ºàðûì-ºàòûíàñòûң íåãiçi -½íàòó íåìåñå ½íàòïàó
*****
40. Ò½ë¹àëàðäûң ºàðûì-ºàòûíàñû:
A) òiêåëåé áàéëàíûñòàð ìåí ºàðûì-ºàòûíàñòàð àºèºàò ¼ìiðäåãi èíäèâèäòåð àðàñûíäà îðíàòûëàäû
B) ò½ë¹ààðàëûº ºàòûíàñòàð
C) ¸ëåóìåòòiê ôàêòîðëàðìåí ºàìòàìàñûç åòiëói
D) “æåêå ¼çiíäiê ì¸íåðìåí” ñèïàòòàëìàéäû
E) á½ë òàçà ýêîíîìèêàëûº ºàòûíàñòàð
*****
41. Ãóìàíèòàðëûº ¸ëåóìåòòiê–ïñèõîëîãèÿëûº ñàðàïòàó:
A) ¸ëåóìåòòiê òàïñûðûñ
B) ºî¹àìäûº ºàæåòòiëiêòiң äàìóû ìåí äèíàìèêàñû
C) æàïïàé ñ½ðàíûñ
D) âåäîìñòâîëûº òàïñûðûñ
E) êåç-êåëãåí òàïñûðûñòû îðûíäàóäà¹û äàéûíäûº
*****
42. °ëåóìåòòiê ð¼ë:
A) èíäèâèäòiң ìiíåç-º½ëºûíûң ì¼ëøåðãå ñàé ºàáûëäàí¹àí ¾ëãiäåãi ôóíêöèÿñû
B) ¸ðáið èíäèâèä òåê áið ¹àíà ð¼ëäi àòºàðà àëàäû
C) ¼çiíå ºî¹àìäûº áà¹àëàóäûң áåëãiñií àëûï æ¾ðìåéäi
D) àäàìäû ¸ëåóìåòòiê òîïïåí òåңåñòiðìåéäi
E) ìiíåç-º½ëûºòà¹û åëiêòåóøiëiêòiң øåêñiç åêåíäiãií áiëäiðåäi.
*****
43. ²àðûì-ºàòûíàñ ò½ë¹ààðàëûº ºàòûíàñòûң æ¾çåãå àñûðûëóû ðåòiíäå:
A) ºàðûì-ºàòûíàñ-áiðëåñêåí iñ-¸ðåêåòiíiң ºàæåòòiëiêòåðiíåí òóûíäàéòûí æ¸íå ìà¹ë½ìàòòàð àëìàñóäà, ¼çàðà ¸ñåð åòó ìåí áiðií–áiði ºàáûëäàóäû ¼çiíå ºîñàòûí àäàìäàð àðàñûíäà¹û áàéëàíûñòàðäûң äàìóû ìåí îíû îðíàòóäûң ¾ëãiñi
B) ºàðûì-ºàòûíàñ iñ-¸ðåêåòêå “¼ðiëiï ½ëàñïà¹àí”
C) ºàðûì-ºàòûíàñ ïåí iñ-¸ðåêåò - ¼çàðà áið-áiðiíå áàéëàíûññûç ºàòàðëàñà ¼ìið ñ¾ðóøi ¾ðäiñòåð
D) iñ-¸ðåêåò ºàðûì-ºàòûíàñ àðºûëû ½éûìäàñòûðûëìàéäû
E) ºàðûì-ºàòûíàñ áiðëåñêåí iñ-¸ðåêåòòi îðûíäàéòûí èíäèâèäòåðäiң æàëïûëû¹ûí º½ðìàéäû
*****
44. ²àðûì-ºàòûíàñòûң º½ðûëûìû:
A) êîììóíèêàöèÿ, èíòåðàêöèÿ æ¸íå ¸ëåóìåòòiê ïåðöåïöèÿ
B) òåê ºàíà êîììóíèêàöèÿ
C) òåê ºàíà èíòåðàêöèÿ
D) òåê ºàíà ¸ëåóìåòòiê ïåðöåïöèÿ
E) á½ë òåê ¸ñåð åòó
*****
45. Êîììóíèêàöèÿ ò¸ñiëäåði:
A) áåëãiëåð æ¾éåñi
B) âåðáàëäû êîììóíèêàöèÿ
C) âåðáàëäû åìåñ êîììóíèêàöèÿ
D) “ñ¼éëåó”
E) “òûңäàó”
*****
46. ²àðûì-ºàòûíàñòûң êîììóíèêàòèâòi æà¹û:
A) ñ¼çäåé ¸ñåð åòó
B) ºàðûì-ºàòûíàñºà ò¾ñêåí èíäèâèäòåðäiң àðàñûíäà ìà¹ë½ìàòòàð àëìàñóû
C) ìà¹ë½ìàòòàð áåðiëói
D) ¸ðåêåò åòóøi åêåóiíiң àðàñûíäà¹û ºàðàïàéûì “ìà¹ë½ìàòòàð ºîç¹àëûñû”
E) ìà¹ë½ìàòòàðäû ºàáûëäàó
*****
47. Êîììóíèêàöèÿ òèiìäiëiãiне қажет фактор:
A) êîììóíèêàöèÿ¹à ºàòûíàñóøûëàðäûң àðàñûíäà¹û ºàëûïòàñºàí ºàòûíàñ òèïiíiң ¼çãåðiëãåíií
B) àðíàéû êîììóíèêàòèâòiê êåäåðãiëåðäiң ïàéäà áîë¹àíûí
C) ºàðûì-ºàòûíàñ æà¹äàéûí ½¹ûíóäûң áîëìàóû
D) áið-áiðiíåí æåê ê¼ðóøiê ºàòûíàñòà áîëóûí
E) áið-áiðiíå äåãåí ñåíiìñiçäiê
*****
48. Ôàñöèíàöèÿ:
A) ò½ðàºñûçäûº
B) ñòèìóëÿöèÿ
C) ìà¹ë½ìàòòû ºàáûëäàóäà ê¼ìåêòåñåòií ò¸ñië
D) èíòåðäèêöèÿ
E) êîíñòàòàöèÿ
*****
49. Âåðáàëäû åìåñ êîììóíèêàöèÿ:
A) êèíåñèêà
B) ïðîêñåìèêà
C) ûºïàë åòó
D) ìà¹ë½ìàòòàð àëìàñóû
E) ñ¼çäåé åìåñ òàңáàëàð æ¾éåñi
*****
50. Ï.Ýêìàííûң ¸äiñòåìåñi:
A) FAST
B) êèíåìîðô
C) ê¼çáåí áàéëàíûñ
D) áåòòiң ì¸íåðëi ºèìûëäàðû
E) îé ìåí ñåçiìäi äåíå ºèìûëû àðºûëû áiëäiðó
*****
51. ²àðûì-ºàòûíàñòûң èíòåðàêòèâòi æà¹û:
A) êîäèôèêàöèÿëàó ìåí êîäèôèêàöèÿëàíáàó æ¾éåñi
B) àêñèàëüäi ¾ðäiñ
C) ¸ëåóìåòòiê – ñ¼éëåóãå áåéiìäåëó
D) ºàðûì-ºàòûíàñ æàñàóøûëàðäûң àðàñûíäà¹û ¼çàðà ¸ðåêåòòåñòiêòi ½éûìäàñòûðó
E) êåңiñòiê ïåí óàºûòòû ½éûìäàñòûðó
*****
52. ´çàðà ûºïàë åòóäiң òèïòåði:
A) ïàðàëèíãâèñòèêà æ¸íå ýêñòðàëèíãâèñòèêà
B) êîîïåðàöèÿ æ¸íå á¸ñåêå
C) îïòèêî-êèíåòèêàëûº æ¾éå
D) ñåðiêòåñòåðäi ºàëïûíà êåëòiðó
E) àóäèòîðèÿíû ìåңãåðó
*****
53. Áiðëåñêåí iñ-¸ðåêåòòi ½éûìäàñòûðó ðåòiíäåãi ¼çàðà ûºïàë åòó:
A) àëüòðóèçì
B) êîììóíèêàöèÿ ìåí èíòåðàêöèÿ áið-áiðiíå ñèíîíèìäåð
C) ýìîöèÿëàð
D) ìîòèâàöèÿ
E) èíäèâèäòåð ºàðûì-ºàòûíàñòàðûíûң àðàñûíäà¹û ¼çàðà ûºïàë åòóäi ½éûìäàñòûðó, òåê ºàíà áiëiìäåðìåí, îéëàðìåí ¹àíà àëìàñó åìåñ, ñîíûìåí ºîñà ¸ðåêåòòåðìåí äå àëìàñàäû
*****
54. °ëåóìåòòiê ôåíîìåí ðåòiíäåãi æàïïàé êîììóíèêàöèÿ:
A) æåòêiëiêòi ì¼ëøåðäå ñàíû ê¼ï æ¸íå ¸ð ò¾ðëi àóäèòîðèÿ¹à æàñûðûí ò¾ðäå áið æàºòû õàáàðëàðäûң à¹ûíû áiðåóãå æîëäàíñà
B) èíäèâèä ïåí èíäèâèäòiң òiëäåñói
C) àºïàðàò º½ðàëäàðûíûң ¸ð ò¾ðëi ò¸ñiëäåðií ºîëäàíó òàêòèêàñû
D) ïñèõîëîãèÿëûº ñî¹ûñ
E) ê¾òïåãåí òîïòûº ìiíåç - º½ëûº
*****
55. ´ñåê–àÿң, ñûáûñ ñ¼ç:
A) ½éûìäàñºàí ò¾ðäåãi ñ¼ç ñ¼éëåó
B) ñåíiìäi æåðëåðäåí àëûí¹àí õàáàð
C)àäàìäàðäûң êåéáið ïñèõèêàëûº ºàæåòòiëiêòåðií ºàíà¹àòòàнäûðó¹à áà¹ûòòàë¹àí ò½ë¹ààðàëûº êîììóíèêàöèÿíûң ñïåöèôèêàëûº ò¾ði
D) ûíòûìàºòàñó¹à èêåìäiëiê
E) àäàìíûң iøêi æàí ä¾íèåñiíå åíóãå ºàáiëåòòiëiê
*****
56. Êîîïåðàöèÿ áiëäiðåäi:
A) äàó-äàìàéäû
B) ïñèõîëîãèÿëûº ºàðàìà-ºàéøûëûºòû
C) ¼çãåëåðäiң áà¹ûòòàëóûí
D) áiðëåñêåí iñ-¸ðåêåòêå åíåòií ºàòûíàñóøûëàðäûң ¼çàðà ¸ðåêåòòåñòiãi, ûíòûìàºòàñòû¹û
E) òàïòàóðûíäû ìiíåç -º½ëûº
*****
57. Á¸ñåêå:
A) äàó-äàìàé
B) ýòíîöåíòðèçì
C) ìàºñàòºà æåòóìåí ñèïàòòàëàòûí ºàðñûëàñó ìåí áàºòàëàñòûº æà¹äàéëàðûíäà¹û ò½ë¹ààðàëûº ¼çàðà ûºïàë åòó
D) êîíâåðñèÿ (øàðòòûң ¼çãåðói)
E) оºè¹àëàðäû àóûñòûðó
*****
58. Ð.Áåéëñ ¾ëãiñi:
A) äèàäàëûº ¼çàðà ¸ðåêåòòåñòiê
B) òîïòà¹û ¼çàðà ¸ðåêåòòåñòiêòiң ¸ð ò¾ðëi ò¾ðëåðií òiðêåó
C) òîïòûº iñ-¸ðåêåòòiң ìàçì½íûíà ñèïàòòàìà
D) èíäèâèäòåðäiң ïiêiðëåðiíiң “¸ðåêåòòåðäå” òiêåëåé ê¼ðiíói
E) èíäèâèäòåðäiң êîììóíèêàòèâòi ê¼ðiíiñòåði
*****
59. ²àðûì-ºàòûíàñòûң ïåðöåïòèâòi æà¹û:
A) êîììóíèêàòèâòiê êåäåðãi
B) òîïòà¹û ¼çàðà ¸ðåêåòòåñòiêòiң ¸ð ò¾ðëi ò¾ðëåði
C) ìà¹ë½ìàò àëìàñó
D) àäàìíûң áiðií-áiði ºàáûëäàóû, òàíóû æ¸íå îñû íåãiçäå ¼çàðà ò¾ñiíóøiëiêòi îðíàòó
E) ºàðûì-ºàòûíàñ áàðûñûíäà ºàëûïòàñàòûí ºàòûíàñ òèïi
*****
60. ´çàðà ò¾ñiíóøiëiêòiң ìåõàíèçìäåði:
A) àðáèòðàæ (ºàçû)
B) ¼çiìøiëäiê
C) òåңåñòiðó
D) êîììóíèêàöèÿ
E) ýòíîîðòàëûº
*****
61. ´çàðà ò¾ñiíiñó ìåõàíèçìäåði:
A) ðåôëåêñèÿ
B) ¸ëåóìåòòåíäiðiëó
C) èíòåðàêöèÿ
D) “Ìåí” º½ðûëûìûíûң òàíûìäûº êîìïîíåíòi
E) àäàì ìiíåç-º½ëºûíûң îðûíäû ðåòòåóøi
*****
62. ´çàðà ò¾ñiíiñó ìåõàíèçìäåði:
A) êîììóíèêàöèÿ
B) òåңäåñòiðó
C) ê¼ңië áiëäiðó
D) ëèäåðëiê
E) ñèìâîëäûº áiðãå ºàòûíàñóøû
*****
63. Êàóçàëäû àòðèáóöèÿ (ñåáåïêå ì¸í áåðó):
A) êîììóíèêàöèÿíûң æîëäàðû
B) ò½ë¹ààðàëûº ºàáûëäàóäà ¼çãå àäàìäàðäûң ìiнåç-º½ëºûíûң ñåáåïòåði ìåí ìîòèâòåðií ñóáüåêòiíiң ò¾ñiíäiðói
C) ýôåêò îðåîëà (í½ð øàøóäàí áîë¹àí ¸ñåð)
D) êîíñåíñóñ
E) ºàìºîðëûº
*****
64. Ореол эôôåêòісі:
A) ¸ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿëûº òðåíèíã
B) òåðiñ ½¹ûíûñ
C) àë¹àøºû ¸ñåð
D) áåëãiëi áið ¸ëåóìåòòiê òîïòûң ¼êiëi áîëó
E) ºàáûëäàíàòûí àäàì æ¼íiíäåãi á½ðûí¹û æèíàºòàë¹àí íàºòûëû ºàñèåòòåðií ºàáûëäàóäà àðíàéû áà¹ûò áåðó
*****
65. Èäåíòèôèêàöèÿ (½ºñàñòûðó, òåңäåñòiðó):
A) áàñºà àäàìäû ò¾ñiíóäåãi åðåêøå ò¸ñië
B) ºàðûì-ºàòûíàñòà èíäèâèä ñåðiêòåñií æåòå ò¾ñiíiï ºàáûëäàóû
C) ¼çií áàñºàëàðìåí òåңäåñòiðó
D) òåðiñ ½¹ûíó
E) ò½ë¹ààðàëûº ºàáûëäàó
*****
66. Ðåôëåêñèÿ:
A) ºàðûì-ºàòûíàñòà èíäèâèä ñåðiêòåñií æåòå ò¾ñiíiï ºàáûëäàóû
B) ¼çií áàñºàëàðìåí òåңäåñòiðó
C) áàñºà àäàìíûң ìiíåç -º½ëºûí ò¾ñiíäiðó
D) æåêå ¼çiíå ì¸í áåðó
E) òåðiñ ½¹ûíó
*****
67. Ýìïàòèÿ:
A) áåéíåëi òðåíèíã
B) àòòðàêöèÿ
C) áàñºà àäàìäû ò¾ñiíóäåãi åðåêøå ò¸ñië
D) áàñºà àäàìíûң ìiíåç -º½ëºûí ò¾ñiíäiðó
E) ò½ë¹ààðàëûº ïåðöåïöèÿ
*****
68. Àòòðàêöèÿ:
A) òàðòûìäûëûºòûң ºàëûïòàñó ïðîöåñi ºàáûëäàéòûí àäàì ¾øií æ¸íå îñû ïðîöåñòiң í¸òèæåñi
B) ½íàòó
C) äîñòûº
D) ìàõàááàò
E) òîïòà¹û ò½ë¹ààðàëûº ºàðûì-ºàòûíàñòà¹û ýìîöèÿëûº ðåòòåó
*****
69. Àë¹àøºû ¸ñåð:
A) ñòåðåîòèïèçàöèÿ
B) ìàңûçäû æàңà ìà¹ë½ìàò
C) ºàæåòòiëiê
D) ïñèõèêàëûº áåéíåëåó
E) àäàì ¾øií ¸ñåðëi áîë¹àí á½ðûí¹û ì¸ëiìåò, áåëãiëi áið ½¹ûì ºàëûïòàñòûðàäû
*****
70. Áóìåðàíã ¸ñåði:
A) åñêå ò¾ñiðó ñåíiìäiëiãiíiң ê¾øåþi
B) ê¾òêåííåí êåðiñiíøå í¸òèæå
C) âèçóàëäûº ºàðûì-ºàòûíàñòà¹û ê¼çáåí áàéëàíûñ
D) àòðèáóöèÿ (ì¸í áåðó)
E) òîïòà¹û ò½ë¹ààðàëûº ºàðûì -ºàòûíàñòà¹û ýìоöèîíàëäûº ðåòòåó
*****
71. Òðàíçàêòiëi òàëäàó:
A) êîîïåðàöèÿ
B) ñåíiìäiëiê ¸ñåði
C) ºàòûñóøûëàðäûң ¸ðåêåòòåðií îëàðäûң ê¼çºàðàñòàðûí ðåòòåó àðºûëû ¼çàðà ¸ñåð åòó
D) ºàºòû¹ûñ
E) í¸òèæåëi òàëàñ–òàðòûñ
*****
72. Àëüòðóèçì (ºàìºîðëûº):
A) àãðåññèÿ
B) ¼çiíiң ¼çiìøiëäiê ì¾ääåñiíåí òûñ ê¼ìåê ê¼ðñåòó ìîòèâi
C) “Áiç” ñåçiìi
D) êîíôîðìèçì
E) íàíûì
*****
73. Êîíôîðìèçì:
A) áàºûëàó ëîêóñû
B) áåéiмäіëiê
C) òîïòûң àºèºàòòà¹û íåìåñå ºèÿëäà¹û ºûñûìûíûң í¸òèæåñiíäå ìiíåç-º½ëûº ïåí ñåíiìíiң ¼çãåðói
D) êîììóíèêàöèÿ
E) äàó-äàìàé
*****
74. Ñîöèîìåòðèÿ:
A) òîïòà¹û ò½ë¹ààðàëûº ýìîöèîíàëäûº áàéëàíûñòû áà¹àëàó¹à ºîëäàíûëàòûí ¸ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿëûº òåñò
B) áàºûëàó ¸äiñi
C) ñòàòèñòèêàëûº ¸äiñ
D) áàéºàó æ¸íå ºàòåëåñó ¸äiñi
E) ñåìàíòèêàëûº ðàäèêàë ¸äiñi
*****
75. ̸ðòåáå:
A) ôðóñòðàöèÿ (êåäåðãi)
B) iñ-¸ðåêåò
C) ñóáüåêòiíiң ò½ë¹ààðàëûº ºàòûíàñòàð æ¾éåñiíäåãi îðíû
D) ºàðûì -ºàòûíàñ
E) èíäèâèäòiң ñiңiðãåí åңáåãi
*****
76. Ëèäåð ì¸íåði:
A) òîïòûº øåøiì
B) ºîë àñòûíäà¹ûëàð¹à ¸ñåð åòó ò¸ñiëäåðiíiң òèïòiê æ¾éåñi
C) òîïòûң äàìóû
D) æåòåêøiíiң æàóàïêåðøiëiãi
E) òîëûº áèëiê
*****
77. Áàсºàðóäûң àâòîðèòàðëûº ì¸íåði:
A) áàñòàìàíû ê¼òåðìåëåó
B) àëºàëûº
C) æåòåêøiëiêòåí áîñàòó
D) ºàòàë áàñºàðó ò¸ñiëi
E) äåìîêðàòèÿøûëäûº
*****
78. Äåìîêðàòèÿëûº áàñºàðó ì¸íåði àç ì¼ëøåрi:
A) áþðîêðàòòûº îðòàëûº òàíó
B) áàñøûëûºòàí áîñàòó
C) ºàòàë áàñºàðó ò¸ñiëi
D) äåìîêðàòèÿ
E) àëºàëûº, áàñòàìàíû ê¼òåðìåëåó
*****
79. Áàñºàðóäûң ëèáåðàëäû ñòèëi:
A) áàñøûëûºòàí àëàñòàòó
B) àëºàëûº
C) áàñºàðóäûң ºàòàң ò¸ñiëäåði
D) áàñòàìàíû ê¼òåðìåëåó
E) ê¼ï ì¼ëøåðäå îðòàëûºòàíó
*****
80. °ëåóìåòòòiê òàïòàóðûí (стереотип):
A) áàñøûíûң ñòèëi
B) ñàëûñòûðó
C) áîëæàìäû òåêñåðó
D) ò½ë¹ààðàëûº ºàðûì-ºàòûíàñòàð æ¾éåñiíäå ñóáúåêòiíiң îðíû
E) ¸ëåóìåòòiê îáüåêòiнің өзгертуге болмайтын тұрақты áåéíåñi
*****
81. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà¹û òîï ½¹ûìû:
A) áåëãiëi áið áåëãi áîéûíøà àäàìäàðäûң åðiêòi áiðëåñòiãi
B) àäàìäàðäûң áiðiãói, îëàðäûң ñóáúåêò ðåòiíäåãi ¸ðåêåòi îáúåêòèâòi ê¼ðiíói
C) ñûíàëóøûëàð òîáû
D) ºàðàïàéûì êiñiëåðäiң ê¼ïøiëiãiíiң º½ðàìûíäà¹û àäàìäàð òîïòàñòûðûëàäû
E) ò½ë¹ààðàëûº ºàòûíàñ
*****
82. Ïñèõèêàëûº ºèñûí:
A) ºàðûì-ºàòûíàñ ¾ëãiñi
B) òàðòûìäûëûº í¸òèæåñi
C) ¾ëêåí òîïòûң ò½ðàºòû º½ðàìûíà ºàòûñòû ïñèõîëîãèÿëûº ìàçì½íû
D) “á½ëäûð ¼çàðà áàéëàíûñ”
E) ¼ìiðëiê ò¸æiðèáå
*****
83. ²àæåòòiëiê, ºûçû¹óøûëûº, ê¼ңië-ê¾é:
A) ñàðàïòàó áà¹àñû
B) ¾ëêåí òîïòûң ïñèõîëîãèÿëûº ìàçì½íûíûң äèíàìèêàëûº º½ðàìû
C) ñèòóàöèÿëûº êîíòåêñò
D) àéíàäàé “Ìåí”
Е) рåôëåêñèÿ
*****
84. Êåç-êåëãåí òîïòûң øàìà-øàðºû:
A) òîïòûң äàìóû
B) æà¹äàéëàð
C) êîмïîçèöèÿ (º½ðàì)
D) iñ-¸ðåêåò
E) ºàðûì-ºàòûíàñ
*****
85. Êåç-êåëãåí òîïòûң øàìà-øàðºû:
A) òîïòûº º½ðûëûìû
B) ºàðûì -ºàòûíàñ
C) æà¹äàéëàð
D) º½ðàì
E) iñ-¸ðåêåò
*****
86. Êåç-êåëãåí ïàðàìåòðëåði:
A) ºàðûì-ºàòûíàñ
B) æà¹äàéëàð
C) iñ-¸ðåêåò
D) òîïòûº ïðîöåñòåð
E) º½ðàìû
*****
87. Êåç-êåëãåí òîïòûң ïàðàìåòði:
A) iñ-¸ðåêåò
B) òîïòûº º½íäûëûºòàð
C) æà¹äàéëàð
D) º½ðàìû
E) ºàðûì-ºàòûíàñ
*****
88. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà¹û “êiøi òîï” ½¹ûìû:
A) ºî¹àìäûº ºàòûíàñòàð æ¾éåñiíäåãi íàºòû ¸ëåóìåòòiê òîï, îñû “ìèêðîîðòàäà”æåêå ò½ë¹àíûң ºàëûïòàñóû
B) æаé àäàìäàðäûң ê¼ïøiëiãiíiң ºàðàïàéûìäûëû¹û
C) ýòíостûº òîïòàð
D) ò½ë¹à àðàëûº ºàòûíàñòàð
E) äåìîãðàôèÿëûº òîïòàð
*****
89. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà¹û “¾ëêåí òîï” ½¹ûìû:
A) àðíàéû ¸ëåóìåòòiê áåëãiëåðäiң íåãiçiíäå á¼ëiíåòií àäàìäàð òîáû, ì¼ëøåði æà¹ûíàí àéòàðëûºòàé
B) ñûíàëóøûëàð òîáû
C) æåңiëäåòiëãåí áåéíå
D) ò½ë¹à àðàëûº òàðòûìäûëûº
E) áàñòàïºû òîï
*****
90. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà¹û ¾ëêåí òîïòûң òîïòàñòûðûëóû:
A) ëàáîðàòîðèÿëûº òîï
B) ì¾øåëiê òîïòàð – ðåôåðåíòòiê òîïòàð
C) ýòíостûº òîï
D) ºàíäàé äà áið áåëãi íåãiçiíäå åðiêòi ò¾ðäå áiðiêêåí àäàìäàð
E) ¸ëåóìåòòiê ïåðöåïöèÿ
*****
91. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà¹û ¾ëêåí òîïòûң òîïòàñòûðûëóû:
A) ¸ëåóìåòòiê êëàñòàð
B) ëàáîðàòîðëûº òîï
C) ñûíàëóøûëàð òîáû
D) ºàðàïàéûì êiñiëåðäiң ê¼ïøiëiãiíiң º½ðàìûíäà¹û àäàìäàð òîïòàñòûðûëàäû
E) îòáàñû
*****
92. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà¹û ¾ëêåí òîïòàðäû òîïòàñòûðó:
A) ñûíàëóøû òîïòàð
B) ê¸ñiïòiê òîïòàð
C) ¼íäiðiñòiê îðûíäàð, ½éûìäàð
D) ºàðàïàéûì ê¼ïøiëiê àäàìäàðäàí ò½ðàòûí òîïòûң ýëåìåнòi áîëûï àäàì ñàíàëàäû
E) ñòóäåíòòiê òîï
*****
93. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà êiøi òîïòàðäû òîïòàñòûðó:
A) áàñòàïºû –åêiíøi
B) ê¸ñiïòiê òîïòàð
C) ¸ëåóìåòòiê êëàñòàð
D) ýòíостûº òîïòàð
E) äåìîãðàôèÿëûº òîïòàð
*****
94. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà êiøi òîïòàðäû òîïòàñòûðó:
A) äåìîãðàôèÿëûº òîïòàð
B) ôîðìàëüäû æ¸íå ôîðìàëüäû åìåñ òîïòàð
C) ýòíостûº òîïòàð
D) ê¸ñiïòiê òîïòàð
E) òîáûð
*****
95. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà êiøi òîïòàðäû òîïòàñòûðó:
A) ê¸ñiïòiê òîïòàð
B) ¸ëåóìåòòiê ºîç¹àëûñòàð
C) äåìîãðàôèÿëûº òîïòàð
D) ì¾øåëiê òîïòàð-ðåôåðåíò òîïòàð
E) õàëûº
*****
96. Êåçäåéñîº òîïòàð òèïòåði:
A) òîáûð
B) “íåãiçãi ò½ë¹à”
C) ôîðìàëüäû òîï
D) ñûíàëóøûëàð òîáû
E) ½æûì
*****
97. Êåçäåéñîº òîïòàðäûң òèïòåði:
A) ¼íäiðiñòiê áiðëåñòiêòåð
B) îòáàñû
C) ê¼ïøiëiê
D) ðåôåðåíòòiê òîï
E) ¹ûëûìè êîíôåðåíöèÿíûң ºàòûñóøûëàðû
*****
98. Ûºïàë åòóäiң áið ò¸ñiëi – жұқтыру:
A) èíäèâèäòiң áåëãiëi áið ïñèõèêàëûº ê¾éiíiң ñàíàäàí òûñ ½øûðàóû
B) áið àäàìíûң áàñºà áiðåóãå íåìåñå òîïºà ìàºñàòºà áà¹ûòòàë¹àí ä¸ëåëñiç ¸ñåð åòói
C) ñàëò-ä¸ñò¾ð
D) ºûð ê¼ðñåòó ñèÿºòû ìiíåç-º½ëûºòûң åðåêøåëiãi ìåí ¾ëãiëåðií èíäèâèäòiң ºàéòàäàí æàң¹ûðòóû
E) ¸ëåóìåòòiê ºàáûëäàó
*****
99. Ûºïàë åòóäiң áið ò¸ñiëi – èëàíäûðó:
A) èíäèâèäòiң áåëãiëi áið ïñèõèêàëûº ê¾éiíiң ñàíàäàí òûñ ½øûðàóû
B) áið àäàìíûң áàñºà áiðåóãå íåìåñå òîïºà ìàºñàòºà áà¹ûòòàë¹àí, ä¸ëåëñiç ¸ñåð åòói
C) ñàëò-ä¸ñò¾ðëåð
D) ºûð ê¼ðñåòó ñèÿºòû ìiíåç-º½ëûºòûң åðåêøåëiãi ìåí ¾ëãiëåðií èíäèâèäòiң ºàéòàäàí æàң¹ûðòóû
E) ¸ëåóìåòòiê ñåçiìäåð
*****
100. Ûºïàë åòóäiң áið ò¸ñiëi – åëiêòåó:
A) èíäèâèäòiң áåëãiëi áið ïñèõèêàëûº ê¾éiíiң ñàíàäàí òûñ ½øûðàóû
B) áið àäàìíûң áàñºà áiðåóãå íåìåñå òîïºà ìàºñàòºà áà¹ûòòàë¹àí, ä¸ëåëñiç ¸ñåð åòói
C) ñàëò-ä¸ñò¾ðëåð
D) басқа адамның ìiíåç-º½ëûº åðåêøåëiãi ìåí ¾ëãiëåðií èíäèâèäòiң ºàéòàäàí æàң¹ûðòóû
E) ¸ëåóìåòòiê ñåçiìäåð
*****
101. °ëåóìåòòiê ºîç¹àëûñòûң øû¹àòûí íåãiçi:
A) àäàìíûң àäàìäû ºàáûëäàóû
B) ïðîáëåìàëûº æà¹äàé
C) ºî¹àìäûº º½áûëûñòàð
D) àäàìäàðäûң ¼çàðà ºàðûì-ºàòûíàñû
E) ñ¸í ¾ëãiñi
*****
102. °ëåóìåòòiê ºîç¹àëûñòûң òàáûñû ìûíà¹àí áàéëàíûñòû:
A) ëèäåðäiң ê¼çºàðàñû ìåí áåäåëiíå
B) ôàêòîðëàðäûң òåê áiðåóiíiң àñûðà áà¹àëàíóûíà
C) äiíè ðóõûíà
D) ¸ëåóìåòòiê êëàñºà ºàòûñòûëû¹û
E) ýòíостыº òîïºà ºàòûñòûëû¹ûíà
*****
103. °ëåóìåòòiê æà¹äàé æàñàóäûң òèiìäiëiãi:
A) áàñºàëàðäûң ºàòûñóûíûң ¸ñåði èíäèâèäòiң ¸ðåêåòií òîºòàòàäû
B) iñ-¸ðåêåòiíiң åðåêøåëiãi
C) áàñºàëàðäûң ºàòûíàñóû ¸ðêiìíiң ¸ðåêåòiíiң í¸òèæåëiãiíå æà¹äàé æàñàéäû
D) ºî¹àìäûº áàéëàíûñòàð
E) ºî¹àìäûº ïiêið
*****
104. °ëåóìåòòòiê èíãèáèцèÿның ¼çãåøåëiê òèiìäiëiãi:
A) ºî¹àìäûº ïiêið
B) iñ-¸ðåêåò åðåêøåëiãi
C) ºî¹àìäûº áàéëàíûñòàð
D) áàñºàëàðäûң ºàòûñûíà ¸ðêiìíiң ¸ðåêåòiíiң, í¸òèæåëiãiíå æà¹äàé æàñàéäû
E) áàñºàëàðäûң ºàòûñóûíûң ûºïàë åòóiíåí èíäèâèä ¸ðåêåòi òåæåëåäi
*****
105. Êiøi òîïòû çåðòòåóäåãi íåãiçãi áà¹ûòòûëûº áîëûï òàáûëàäû:
A) ñîöèîìåòðèÿëûº
B) ýòíîïñèõîëîãèÿ
C) æàңà áèõåâèîðèñòік
D) èíñòèíêò òåîðèÿñû
E) ¸ëåóìåòòòiê ïñèõîëîãèÿíûң æàïïàé êîììóíèêàтивтігі
*****
106. Êiøi òîïòû çåðòòåóäåãi íåãiçãi áà¹ûòòûëûº áîëûï òàáûëàäû:
A) ê¼ïøiëiê ïåí ýëèòàíû ºàðñû ºîþøûëûº
B) ¸ëåóìåòòiê äðàìàòóðãèÿ
C) ýêçèñòåíöèîíàëäû ºàéøûëûº
D) “òîïòûº äèíàìèêà” ìåêòåái
E) æàðíàìà ïñèõîëîãèÿñû
*****
107. Êiøi òîïòû çåðòòåóäåãi íåãiçãi áà¹ûòòûëûº áîëûï òàáûëàäû:
A) æàëïû æ¸íå ýëèòàëûº ºàðñû ºîþøûëûº
B) ¸ëåóìåòòiê äðàìàòóðãèÿ
C) ýêçèñòåíöèîíàëäûº ºàðñû ò½ðó
D) æàðíàìà ïñèõîëîãèÿñû
E) ¸ëåóìåòòiê
*****
108. Òîïòûº ºûñûì ôåíîìåíi:
A) êîнôîðìèçì
B) ëèäåðëiê
C) îºøàëàíáàó
D) òåңäåñòiðó
E) iñ-¸ðåêåò øûíäû¹û
*****
109. Òîïòà¹û áiðëiê:
A) òîïòûң áåëñåíäiëiãi
B) ëèäåðëiê
C) òåңäåñòiðó
D) òîïòûº ºûñûì
E) òîïòûº iñ-¸ðåêåòiíiң äàìóûíà ñ¸éêåñ, òîï iøiíäåãi áàéëàíûñòàðäûң äàìóûíûң íàºòûëû ¾ðäiñi
*****
110. Ñòðàòîìåòðèêàëûº ò½æûðûìäàìà:
A) øà¹ûí òîïòûң º½ðûëûìû 3 íåãiçãi “ºàáàòòàí” ò½ðàäû
B) òîïòûº ºûñûì
C) ëèäåðëiê
D) ºî¹àìäûº ºàòûíàñòàð
E) õàáàðëàíäûðûëó
*****
111. ²ÁÁ (º½íäûëûº-áà¹äàðëàó áiðëiãi):
A) òiêåëåé ýìоöèîíàëäû áàéëàíûñòàð
B) áiðëåñêåí òîïòûº iñ-¸ðåêåò
C) áiðëåñêåí iñ-¸ðåêåò ïðîöåñiíå ºàòûñòû íåãiçãi º½íäûëûºòàðäûң ñ¸éêåñòiãi
D) íàºòûëû ìiíåç-º½ëûº
E) ðåàêöèÿ¹à äàéûíäûº
*****
112. Ò½ë¹ààðàëûº ºàðûì -ºàòûíàñòàð:
A) òîïòûº º½ðûëûìûíûң æåòåêøiñi
B) òiêåëåé ýìîöèîíàëдû áàéëàíûñòàð
C) iñ-¸ðåêåòêå ºàòûñòû íåãiçãi º½íäûëûºòàð
D) ì¾øåëåðäiң áiðií-áiði òàңäàóäà¹û ìîòèâòåði
E) òîïòàðäûң áið ò½òàñòû¹û
*****
113. ²àðûì-ºàòûíàñòûң òîï iøiíäåãi “¼çåêòi ºàáàòû”:
A) òîïòûң áàðëûº ì¾øåëåði òîïòûº iñ-¸ðåêåòòiң æàëïû ìàºñàòòàðûí á¼ëå áàñòàéäû
B) iñ-¸ðåêåòiíiң ìîòèâàöèÿñû
C) ýìîöèîíàëäû áàéëàíûñòàð
D) êîììóíèêàòèâòiê
E) ò½ë¹ààðàëûº ºàòûíàñòàð
*****
114. Òîï áàñòàóøûíûң åðåêøåëiãi:
A) òîï iøiíäåãi ò½ë¹ààðàëûº ºàòûíàñòàðäû ðåòòåóøi
B) ìàêðî îðòà ýëåìåíòi
C) êiøi òîïòûң äèíàìèêàëûº ïðîöåñi
D) áåäåë
E) áèëiê
*****
115. Ëèäåðëiêòiң øû¹ó òåîðèÿñû:
A) “áåëãiëåð òåîðèÿñû”
B) ¼ðiñ òåîðèÿñû
C) àäàìè ºàòûíàñòàð iëiìi
D) êîììóíèêàòèâòi àêòiëåð òåîðèÿñû
E) FAST
*****
116. Òîïòûº динамика ìåêòåái:
A) ñèòóàöèÿëûº òåîðèÿ
B) “¼ðiñ òåîðèÿñû”
C) æîëû áîëìàó
D) áiðåóãå ò¸óåëäi áîëó
E) ñîöèîìåòðèÿ
*****
117. Õîòòîðí ò¸æiðèáåñi:
A) òîï áàñòàóøûñûíûң æ¾éåëi òåîðèÿñû
B) º½íäû àéûðáàñ
C) “àäàìãåðøiëiê ºàðûì-ºàòûíàñòûң æ¾éåñi”
D) àãðåññèÿ
E) ºàáàò ¼ëøåìi
*****
118. Æåòåêøiíiң ûºòèìàëäûº ¾ëãiñi (Ô.Ôèäëåð):
A) º½íäû àéûðáàñ
B) ºàáàò ¼ëøåìi
C) “¼ðiñ òåîðèÿñû”
D) Õîòòîðí ò¸æiðèáåñi
E) ò½ë¹ààðàëûº ºàðûì-ºàòûíàñòà¹û ì¸ñåëåíi øåøóäå áà¹ûòòàó
*****
119. Òîïòûº øåøiìäi ºàáûëäàó ¾ðäiñi:
A) øûíàéû ìiíåç-º½ëûº
B) òîï æåòåêøiñiíiң øåøiìäi ºàáûëäàóäû ½éûìäàñòûðóû
C) òàðòûìäûëûº
D) ïñèõîëîãèÿëûº ¸ñåð åòóäiң ò¸ñiëi
E) топтағы пікірталас
*****
120. Êåëiññ¼ç æ¾ðãiçó - iñ-¸ðåêåò ïåí ºàðûì-ºàòûíàñòûң àðíàéû ò¾ði:
A) êîíôëèêò
B) ò¾ñiíiñïåó
C) êîììóíèêàòèâòi êåäåðãi
D) êåç-êåëãåí îéäû ì¸ëiìäåó
E) ¼çàðà ½¹ûíûñó¹à àïàðàòûí æîë
*****
121. Ñèíåêòèêà ¸äiñi:
A) òîïòà¹û ïiêiðòàëàñ
B) åíãiçiëìåãåí áàºûëàó
C) ¸ңãiìåëåñó
D) òåñò æ¾ðãiçó
E) ëàáîðàòîðëûº ýêñïåðèìåíò
*****
122. Òîïòûº ïiêiðòàëàñòûң ò¾ðëåði:
A) æèíàëûñ
B) òîïòàëûï ºûñûì ê¼ðó
C) “ì¼ëøåðäåí òûñ áåëñåíäiëiê”
D) ¼êòåìøië ì¸íåð
E) ºûңûðëûº
*****
123. Òîïòûº ïiêiðòàëàñòûң ò¾ðëåði:
A) ¼êòåìøië ì¸íåð
B) “ìè¹à øàáóûë”
C) ºûңûðëûº
D) êîíôîðìèçì
E) áið èíäèâèäòiң æ½ìûñû
*****
124. Òîïòûº ïîëÿðèçàöèÿ (åêi æàºòûëûº):
A) ýìîöèÿíûң åêi ôàêòîðëû òåîðèÿñû
B) äàðàëàíáàó
C) òîïòûң ¸ñåð åòóiíiң í¸òèæåñiíäå á½ðûí áîë¹àí òåнäåíöèÿíûң àðòóû
D) àéíàäà¹ûäàé ºàáûëäàó
E) êàòàðñèñ (òàçàëàó)
*****
125. Òîïòûº ì¼ëøåðëåð:
A) àéíàäàé ºàáûëäàó
B) äàðàëàíáàó
C) ¼êòåìøië ì¸íåð
D) ìiíåç-º½ëûºòûң ê¼ïøiëiê ìຽëäà¹àí æ¸íå ê¾òêåí ºà¹èäàñû
E) ¸ëåóìåòòiê ôàсèëèòàöèÿ (ê¼ìåêòåñó)
*****
126. “°ìáåáàï” äåï àòàëàòûí ìàðêåòèíã ñòðàòåãèÿñû:
A) àéíàäàé ºàáûëäàó
B) “ñîë æåðäå æ¸íå ºàçið” äåï àòàëàòûí ïñèõîòåðàïåâòiê àéºûíäàìà
C) ê¼ïøiëiê ìຽëäà¹àí æ¸íå ê¾òêåí ìiнåç-º½ëûº
D) ýìîöèÿëàðäûң åêi ôàêòîðëû òåîðèÿñû
E) ¸ëåóìåòòiê ò½ð¹ûäàí ê¼ìåêòåñó
*****
127. Ïñèõîëîãèÿëûº ìàðêåòèíã:
A) êëèåíòêå øûíàéû ºàðàó (öåíòðàöèÿ)
B) “åңáåê åòóøiíiң æàí òîë¹àíûñû”
C) àéëàëû ¸ðåêåò
D)“áàðëûº êåңåñ õàëºû“ äåãåí ïñèõîëîãèÿëûº ôåíîìåíнiң ºîëäàíûëóû
E) òàïòàóðûíäûº îéëàó
*****
128. Òîï àðàëûº ºàðûì-ºàòûíàñ ïñèõîëîãèÿñû:
A) òîïàðàëûº ¾ðäiñòåð ìåí º½áûëûñòàðäûң еркіндігі
B) ºî¹àìäûº ºàòûíàñòàð ìåí òîïàðàëûº ¾ðäiñòåðäiң ò¼ìåíäåói
C) òàíûìäûº àéìàºòûң òîïàðàëûº ¼çàðà ¸ðåêåòiíiң ¸ð ò¾ðëi æàºòàðûìåí áàéëàíûñû
D) òîïòûº åêi æàºòûëûº
E) “ò½ëғаàðàëûº ïñèõîëîãèÿ¹à” áåéiìäåëó
*****
129. Òîï iøiíäåãi ôàâîðèòèçì:
A) ¼ç òîáûíûң òàáûñòàðû æ¼íiíäåãi ò¾ñiíiãi
B) òîïòûң ¸ðáið ì¾øåñií æåêå-äàðà áà¹àëàó
C) àéëàëû ¸ðåêåò
D) “åңáåê åòïåóøiíiң æàí òîë¹àíûñû”
E) áàñºà òîïòû áàðàáàð åìåñ ºàáûëäàó
*****
130. Ðåôåðåíòòiê òîï:
A) ýòîëîíäûº (¾ëãiëi) òîï
B) ôîðìàëäû òîï
C) ½éûì
D) òîï º½ðûëûìû
E) òîï º½ðûëûñû
*****
131. Ò½ë¹àíûң ¸ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿëûº ¼çãåøåëiãií áàÿí åòó:
A) ò½ë¹àíûң äàðàëàíáàóû, äåðáåñòåíáåói
B) íàºòûëû áið ¸ëåóìåòòiê òîïºà åíåòií ò½ë¹àíûң ìiíåç-º½ëºû ìåí iñ-¸ðåêåòií áà¹ûíäûðàòûí çàңäûëûºòàðäûң àéºûíäàëóû
C) ò½ë¹àíûң ¸ëåóìåòòiê òèïi
D) iñ-¸ðåêåòiíiң íàºòûëû ñóáúåêòiñi
E) ºàðûì-ºàòûíàñòà¹û ò½ë¹àíû çåðòòåó
*****
132. °ëåóìåòòåíäiðiëó:
A) ¸ëåóìåòòiê ò¸æiðèáåíi ìåңãåðó æ¸íå æàңàðòûë¹àí ò¸æiðèáåíi èíäèâèäòiң ¼íäiðó ¾ðäiñi
B) ò¸ðáèå
C) ¸ëåóìåòòiê îðòà¹à êiðói
D) àäàì¹à ìàºñàòòû ò¾ðäå áà¹ûòòàëûï ûºïàë åòó
E) àðíàóëû èíñòèòóò
*****
133. “Ìåí–áåéíå” º½ðûëûìû:
A) ¼çií áiëói
B) ¼çií áà¹àëàóû
C) ¼çiíå ºàòûíàñû
D) òàíûìäûº, ýìîöèÿëûº æ¸íå ìiíåç-º½ëûºòûº êîìïîíåíòòåði
E) iñ-¸ðåêåò
*****
134. °ëåóìåòòåíäiðó èíñòèòóòû:
A) ¸ëåóìåòòiê ò¸æiðèáåíiң ¼çiíäiê òàðàëóû
B) “¸ëåóìåòòåíäiðiëìåó”
C) áà¹äàð
D) àäàìäû àäàìíûң òàíûï áiëói æ¸íå ºàáûëäàó
E) ºûçìåò ñóáúåêòiñi
*****
135. °ëåóìåòòiê áà¹äàðëàð:
A) èêåìäiëiê
B) áà¹ûòòûëûº
C) áåëñåíäi iñ-¸ðåêåò
D) ôèçèîëîãèÿëûº ºàæåòòiëiê áåëãiëi áið àäàìäàð òîáûíûң ºàáûëäàíàòûí øûíäûººà ºàëûïòàñºàí æàóàáû
E) øûíäûºòû ºàáûëäàóäà¹û æàóàáû ê¼ïøiëiê àäàìäàð¹à ò¸í ¸äåòòåãi ðåàêöèÿëàðû
*****
136. Ð.Ëàïüеð ò¸æiðèáåñi:
A) àäàìíûң àñûðà áà¹àëàóûíûң ñ¼çäåé ì¸ëiìäåëói ìåí íàºòûëû ìiíåç-º½ëºûíûң àðàñûíäà¹û àëøàºòûº
B) á½ðûн¹û ò¸æiðèáå
C) áiëiì
D) ºàæåòòiëiê
E) äà¹äû ìåí áiëãiðëiê
*****
137. Àòòèòþä (àñûðà áà¹àëàó):
A) ôðóñòðàöèÿ
B) ¼çiìøiëäiê
C) ¼çiíäiê ºàáûëäàó
D) “áiç” äåãåí ñåçiì
E) ñåçiìäåðäå, ïiêiðëåð ìåí ìàºñàòºà áà¹ûòòàë¹àí ìiíåç-º½ëûºòà
ê¼ðiíåòií áiðåóãå íåìåñå áið í¸ðñåãå äåãåí áà¹àëàó ðåàêöèÿñû
*****
138. Ýòíîöåíòðèçì:
A) ¼çiíiң ýòíèêàëûº æ¸íå ì¸äåíè òîïòàðыíûң àðòûºøûëû¹ûíà ñåíiìäiëiãi
B) ôðóñòðàöèÿ
C) êîììóíèêàöèÿ
D) ¼çiíäiê ñàíà–ñåçiì
E) ¼çií-¼çi ñûéëàó
*****
139. Ò½ë¹àíûң äèñïîçèöèÿëûº ò½æûðûìäàìàñû:
A) ºûëûº
B) àäàìíûң ìiíåç-º½ëºû ìåí iñ-¸ðåêåòií ðåòòåóøi ¸ð ò¾ðëi äèñïîçèöèÿëûº (îðíàëàñòûðàòûí) º½ðûëûìäàðäûң ê¾ðäåëi æ¾éåñi
C) ìiíåç-º½ëûºòûº àêò
D) iñ-¸ðåêåò
E) ºûðà¹ûëûº
*****
140. ²½íäûëûºòàð¹à áà¹ûòòàó æ¾éåñi:
A) æàé áåëãiëåíãåí áà¹äàðëàð
B) ¸ëåóìåòòiê áåëãiëåíãåí áà¹äàðëàð
C) äèñïîçèöèÿíûң æî¹àð¹û äåңãåéi
D) íåãiçãi ¸ëåóìåòòiê áà¹äàðëàð
E) ¼çií-¼çi ðåòòåóãå áåéiìäiëiê
*****
141. Ò½ë¹àíûң äèñïîçèöèÿëûº ò½æûðûìäàìàñû:
A) áàñºà àäàìíûң ¸ëäåáið áåëãiëåðií åëåìåóãå ¸ðåêåò åòiï, äåãåíìåí îíûң ûºïàë åòóiíå кедергі жасау
B) ¸ëåóìåòòiê–ïñèõîëîãèÿëûº º½çûðëûº
C) ¸ëåóìåòòiê–ïñèõîëîãèÿëûº ì¸íåð
D) òîïòûº äàó–äàìàé
E) ûíòûìàºòàñó¹à áåéiìäiëiê
*****
142. Æåêå ¼çiíäiê º½ðàñòûðóëàð òåîðèÿñû:
A) ò½ë¹à ìåí òîïòû ºàðàìà-ºàðñû ºîþ
B) ò½ë¹àíûң ì¸ðòåáåëiê ò¸æiðèáåñi
C) ¸ðáið ò½ë¹à¹à ò¸í ä¾íèåíi åëåñòåòó àìàëû
D) èíòåðèîðèçàöèÿ
E) ¸ëåóìåòòåíäiðó
*****
143. Àòðèáóöèÿ (ì¸í áåðó):
A) àññîöèàöèÿ
B) àòòèòþä
C) ºàáûëäàó ¼ðiñiíäå ½ñûíûëìà¹àí ¸ëåóìåòòiê îáúåêòiëåðãå ñèïàòòàìà æàçó
D) àãðåññèÿ
E) ýìïàòèÿ
*****
144. Ìåêåìåíiң ¸ëåóìåòòiê–ïñèõîëîãèÿëûº ºûçìåòi:
A) ¸ëåóìåòòiê ñàëûñòûðó
B) ¼ðiñòi çåðòòåó
C) ¼íäiðiñòå iñ ò¸æiðèáåëiê æ½ìûñòû ¼òêiçó (¼íäiðiñòi æ¸íå ò.á ¸ëåóìåòòiê–ïñèõîëîãèÿëûº ôàêòîðëàðäûң òèiìäiëiãií àðòòûðóäû ºàìòàìàñûç åòåòií øàðàëàðäû ¼ңäåó ìåí æ¾çåãå àñûðóäû ïàéäàëàíó)
D) “Мåí”- º½ðûëûìы
E) êîíôîðìèçì
*****
145. °ëåóìåòòiê- ïñèõîëîãèÿëûº º½çûðëûº:
A) ¸ëåóìåòòiê ïñèõîòåðаïèÿ
B) ìè¹à øàáóûë
C) òîïòûº ïiêiðòàëàñ
D) ñòåðåîòèïèçàöèÿ
E)ºàðûì-ºàòûíàñòàð æ¾éåñiíäå áàñºà àäàìäàðìåí òèiìäi ¼çàðà ¸ðåêåòòåñóiíäåãi èíäèâèäòiң ºàáiëåòòiëiãi
*****
146. Ò-òîáû:
A) ò½ë¹ààðàëûº ºàðûì-ºàòûíàñ æ¾éåñiíäå ûºïàë åòóäi òóäûðàòûí òîï
B) ä¸ñò¾ð
C) ¸ëåóìåòòiê ñåçiìäåð
D) èíòåðèîðèçàöèÿ
E) ¸ëåóìåòòåíäiðiëó
*****
147. Iñêåðëiê ºàðûì-ºàòûíàñòà¹û òðåíèíã:
A) ºàðûì-ºàòûíàñ ¾ðäiñiíäå ºàáiëåòòi äàìûòó¹à áà¹ûòòàë¹àí, ¼çiңäi, áàñºà àäàìäàðäû æ¸íå îëàðäûң ºàðûì-ºàòûíàñòàðûí áàðàáàð òàíó òðåíèíãòå æ¾çåãå àñàäû
B) òîïòûº äàìó äåңãåéi
C) ê¸ñiïòiê iñ-¸ðåêåò æà¹äàéûíäà òàáûñòû ºàðûì-ºàòûíàñòû áà¹ûòòàóäà¹û òðåíèíã (æàòòûºòûðó)
D) ¸ëåóìåòòiê áà¹äàð
E) êåңåñ áåðóäåãi ¸ңãiìåëåñó
*****
148. Ïåðöåïòèâòi òðåíèíã:
A) êåңåñ áåðå ¸ңãiìåëåñó
B) ê¸ñiïòiê iñ-¸ðåêåò æà¹äàéûíäà òàáûñòû ºàðûì-ºàòûíàñòû áà¹ûòòàóäà¹û òðåíèíã (æàòòûºòûðó)
C) êåңåñ áåðå ¸ңãiìåëåñó
D) øåøiìäi ºàáûëäàóäà¹û ¾ðäiñ
E) ºàðûì-ºàòûíàñ ¾ðäiñiíäå ºàáiëåòòi äàìûòó¹à áà¹ûòòàë¹àí, ¼çiңäi, áàñºà àäàìäàðäû æ¸íå îëàðäûң ºàðûì-ºàòûíàñòàðûí áàðàáàð òàíó òðåíèíãòå æ¾çåãå àñàäû
*****
149. Æàðíàìàíûң ¸ëåóìåòòiê–ïñèõîëîãèÿëûº çàңäûëûºòàðû:
A) ïiêiðòàëàñ
B) òîïàðàëûº ¼çàðà ¸ðåêåòòåñòiê
C) àäàìäû ºàáûëäàóäà çàңäàðäû ºîëäàíó
D) òèiìäiëiê
E) áiðëåñêåí ¸ðåêåò
*****
150. µæûìíûң ¸ëåóìåòòiê–ïñèõîëîãèÿëûº õàë-àõóàëû:
A) òîïàðàëûº ¼çàðà ¸ðåêåòòåñòiê
B) áiðëåñêåí ¸ðåêåò
C) ïåðöåïòèâòiê òðåíèíã
D) ò½ë¹ààðàëûº ºàðûì-ºàòûíàñòûң ñàïàëû æà¹û ïñèõîëîãèÿëûº æà¹äàéäûң áiðò½òàñ ò¾ðiíäå ê¼ðiíói, òîïòà¹û ò½ë¹àíûң äàìóû ìåí áiðëåñêåí iñ-¸ðåêåòêå êåäåðãiëåðäi áîëäûðìàó¹à ì¾ìêiíäiê òó¹ûçàäû
E) ¸äiñíàìàëûº çåðòòåó ò¸ñiëi
*****
151. Áàñºàðóäûң ¸ëåóìåòòiê–ïñèõîëîãèÿëûº ì¸ñåëåëåði:
A) ½éûìäàñòûðàòûí ì¸ñåëåëåð
B) ýêîíîìèêàëûº ì¸ñåëåëåð
C) áàñøûíûң áàñºàðó ì¸íåði ìåí òîïòûº iñ-¸ðåêåòòiң æ¸íå ò.á í¸òèæåëiãiíiң àðàºàòûíàñûíûң ì¸ñåëåñi
D) ñàÿñè ì¸ñåëåëåð
E) ýêîëîãèÿëûº ì¸ñåëåëåð
*****
152. Ñîöèîãðàììà:
A) ½íàòó
B) òîïòà¹û ò½ë¹ààðàëûº ºàðûì-ºàòûíàñòû áåéíåëåéòií ñóðåò ãðàôèêàëûº ¾ëãiäå áåðiëiï, ñîöèîìåòðèêàëûº ñûíàóäà ºîëäàíóäûң í¸òèæåñiíäå ê¼ðiíåäi
C) ½íàòïàó
D) æåòiñòiêòåð òåñòiñi
E) ¸ëåóìåòòiê ê¾òó
*****
153. ²½ðàñòûðûë¹àí äàó-äàìàéëàð:
A) ºàëûïòàñºàí ì¼ëøåðëåðäi á½çó ìåí ïðîáëåìàëûº æà¹äàéëàð¹à ºàéòàäàí îðàëó
B) ì¼ëøåðäåí àóûòºû¹àíäàðäû øû¹àðûï òàñòàó
C) ½éûìíûң ò½ðàºòûëû¹û iñ àòºàðóäû, º½ðûëûìäû æ¸íå æàңà áàéëàíûñòàðäû îðíàòóäû ºàéòàäàí º½ðó åñåáiíäå ê¼òåðiëåäi
D) áið-áiðií áàºûëàó
E) áið-áiðiíå ºàðñû ¸ðåêåò æàñàóäû ê¼ðñåòó
*****
154. Àºïàðàò º½ðàëäàðûíäà¹û êîììóíèêàòèâòiê ¾ðäiñòiң º½ðûëûìû:
A) áåñ êîìïîíåíòòiң áîëóû
B) êîììóíèêàòîð
C) õàáàðëàìà
D) êàíàë
E) àóäèòîðèÿ
*****
155. Àºïàðàò º½ðàëäàðûíäà¹û êîììóíèêàòèâòiê ¾ðäiñòiң ñïåöèôèêàñû:
A) êîììóíèêàòîðäûң “½æûìäûº” ì¸íi
B) êîììóíèêàòèâòi êåäåðãiëåðäiң áîëìàóû
C) iñ-¸ðåêåòòi áàñºàðó
D) ìiíåç-º½ëûºòûң æàéëûëû¹û
E) ôèçèîëîãèÿëûº ºàæåòòiëiêòiң ºàíà¹àòòàíäûðûëóû
*****
156. °ëåóìåòòiê àéûðáàñ òåîðèÿñû:
A) õàðèçìàòèêàëûº áåëãiëåð
B) æåòiñòiêêå æåòóäå àç ì¼ëøåðäåãi áà¹àìåí ê¼ï ì¼ëøåðäå ñûéëûº àëó¹à àäàìíûң ½ìòûëûñû
C) äèàäàëûº ¼çàðà ¸ðåêåò
D) ¾éðåòóäåãi ºóàòòàíóäûң ð¼ëi
E) ºàðàïàéûì ¸ëåóìåòòiê ìiíåç-º½ëûºòûң òåîðèÿñû
*****
157. Êîãíèòèâòi äèññîíàíñ òåîðèÿñû:
A) äèàäàëûº ¼çàðà ¸ðåêåò
B) ¸ëåóìåòòiê ìiíåç-º½ëûºòûң ºàðàïàéûì òåîðèÿñû
C) ¸ëäåáið åêi iëiìíiң ñ¸éêåññiçäiãiíåí ½¹ûíóäà øèåëåíiñ òóàäû
D) ¾éðåòóäåãi ºóàòòàíóäûң ð¼ëi
E) ýìîöèÿëûº á¸ñåңäiê
*****
158. Òîïòàð äàìó òåîðèÿñû:
A) äèàäàëûº ¼çàðà ¸ðåêåò
B) ì¸í áåðó òåîðèÿñû
C) ¸ëäåáið åêi iëiìíiң ñ¸éêåññiçäiãiíåí òóàòûí øèåëåíiñ
D) ýìîöèÿëûº á¸ñåңäiê
E) º½íäû-ì¼ëøåðëiê ìiíåçäåìåíiң ºàëûïòàñóûí çåðòòåó
*****
159. XX-¹àñûðäûң 20–æûëäàðäà¹û ¸ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿ ï¸íi:
A) èíäèâèä ïåí ½æûìíûң ïñèõîëîãèÿñû
B) ½æûì ïñèõîëîãèÿñû
C) “ïñèõèêàíûң ê¼ïøiëiêêå ò¸í º½áûëûñ åêåíäiãi”
D) ò½ë¹à àðàëûº ºàðûì-ºàòûíàñ
E) áåëãiëi áið åêi áiëiìíiң ¾éëåñïåóiíåí òóàòûí øèåëåíiñ
*****
160. XX ¹. 20-æûëäàðäà¹û ¸ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿ ï¸íi:
A) ¸ëåóìåòòiê òiòiðêåíäiðãiøòåðäiң ¸ðò¾ðëi ò¾ðëåði æ¸íå òèïòåði
B) “ºî¹àìäûº ïñèõîëîãèÿ”
C) º½íäû–ì¼ëøåðëiê ñèïàòòàìàíûң ºàëûïòàñóû
D) äèàäàëûº ¼çàðà ¸ðåêåò
E) ºóàòòàíóäûң ¾éðåòóäåãi ð¼ëi
*****
161. ÒÌÄ åëiíäå ¸ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿíûң äàìó êåçåңäåði:
A) 19 ғасырдың áàñû, îðòàñû және ñîңû
B) 1910, 1940, 1950, 20-ғасыр
C) 1920, 1960, 1980, 20 ғасыр
D) 1940, 1990, 20 ғасыр æ¸íå 21¹аñûðäûң áàñû
E) 19 ғасырдың îðòàñû, 19 ғасырдың аÿ¹û, 20 ғасырдың áàñû
*****
162. °ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà ìàðêñèñòiê áåéiìäåëó:
A) äèàäàëûº ¼çàðà ¸ðåêåò
B) ì¸í áåðó òåîðèÿñû
C) ºî¹àìäûº ïñèõîëîãèÿíûң êëàñû, ¸ëåóìåòòiê òîáû, ºî¹àìäûº ê¼ңië ê¾é æ¸íå ê¼ïøiëiê ñàíà
D) ºóàòòàíóäûң ¾éðåòóäåãi ð¼ëi
E) áåëãiëi áið åêi áiëiìíiң ñ¸éêåñòiãiíåí òóàòûí øèåëåíiñ
*****
163. Æàëïû ¸äiñíàìà:
A) æàëïû ôèëîñîôèÿëûº àìàë
B) òîïòûº ïiêiðòàëàñ
C) Ò-òîáû
D) ôîêóñ-òîáû
E) òåñòiëåó
*****
164. Àðíàéû ¸äiñíàìà:
A) ¸äiñòåìåëiê ò¸ñiëäåð æèûíòû¹û
B) æàëïû ôèëîñîôèÿëûº àìàë
C) ¸ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿäà ôèëîñîôèÿëûº ºà¹èäàëàðäûң æ¾çåãå àñóû
D) ñòðàòîìåòðèÿ
E) òåñòiëåó
*****
165. Íàºòû ¸äiñòåìåëåð:
A) æàëïû ôèëîñîôèÿëûº àìàë
B) ¸ëåóìåòòiê ïñèõîîãèÿäà ôèëîñîôèÿëûº ºà¹èäàëàðäûң æ¾çåãå àñóû
C) æàңà áèõåâиîðèçì
D) кîгíиòèâèçì
E) ¸äiñòåìåëiê ò¸ñiëäåð - ñàóàëíàìà, òåñòiëåó æ¸íå ò.á
*****
166. ±ûëûìè ¸ëåóìåòòiê-ïñèõîëîãèÿëûº çåðòòåóëåðãå ºîéûëàòûí òàëàïòàр:
A) òîïòûº ò½òàñòûº òåîðèÿñû
B) ëèäåðëiê òåîðèÿñû
C) iñ-¸ðåêåò òåîðèÿñû
D) êîíôîðìдылық òåîðèÿñû
E) ºà¹èäàëàðäы, æîðàìàëäàð ìåí òåîðèÿëàðäû º½ðóäà ì¸ëiìåòòåðäiң áiðò½òàñ ¾éëåñòiðiëói
*****
167. ±ûëûìè ¸ëåóìåòòiê-ïñèõîëîãèÿëûº çåðòòåóëåðãå ºîéûëàòûí òàëàïòàð:
A) ëèäåðëiê òåîðèÿñû, òîïòûº ò½òàñòûº òåîðèÿñû
B) æîðàìàëäû ìiíäåòòi ò¾ðäå òåêñåðó æ¸íå îñûíûң íåãiçiíäå ä¸ëåëäi áîëæàìäàðäû º½ðó
C) êîíôîðìдылық òåîðèÿñû
D) òîïòûº ò½òàñòûº òåîðèÿñû
E) iñ-¸ðåêåò òåîðèÿñû
*****
168. Ò¸æiðèáå ì¸ëiìåòòåðií æèíàó ¸äiñòåðiíå òàëàïòàð:
A) áið ¸äiñòiң æåòêiëiêòi ºîëäàíûëóû
B) ýêñïåðèìåíò ¸äiñií ¹àíà ºîëäàíó¹à áîëàäû
C) áåðiëãåí ò¾ðëi ¸äiñòåð òîëûº º½ºûºòû ðåòiíäå ìîéûíäàëûï, îëàðäûң ò¾ðëiøå áîë¹àíäû¹û òàëàï åòiëåäi
D) òåîðèÿëûº áiëiìäåðìåí iñòi æ¾ðãiçóãå áîëìàéäû
E) êåç-êåëãåí òåîðèÿëûº îé æåëiñi ñåíiìäi áîëà áåðìåéäi
*****
169. Êîíòåíò-òàëäàó:
A) Тåñòiëåó
B) áàºûëàó
C) ñàóàëíàìà
D) ì¸òiííiң ñïåöèôèêàëûº ñèïàòòàìàñûí áà¹àëàéòûí æ¸íå ê¼ðñåòåòií ñàíäûº-ñàïàëûº ¸äiñ
E) ¸ңãiìåëåñó
*****
170. Òîïàðàëûº äàó-äàìàé:
A) áiðëåñêåí iñ-¸ðåêåò
B) ñûéûñïàéòûí ìàºñàòòàðäû ê¼çäåéòií òîïòàð êîíôëèêò òóäûðóøû æຠðåòiíäå ê¼ðiíåäi
C) áiòiìãå êåëó
D) ïñèõîëîãèÿëûº ºîð¹àíûø
E) äåðáåñòåíó
*****
171. Êîðïîðàöèÿ:
A) äèôôóçäûº òîï - á½ë ºàóûì, ì½íäà º½íäûëûº-áà¹äàðëàó áiðëiãi ðåòiíäåãi òîïòàñºàíäûºòûң, áiðëåñêåí iñ-¸ðåêåòòiң áîëìàóû
B) øàðòñûç òîï, á½ë ò½ë¹àëûº ºàðûì-ºàòûíàñòàð æ¾éåñiíiң ºàëûïòàñºàíäû¹ûìåí, áiðëåñêåí iñ-¸ðåêåòïåí ñèïàòòàëàäû, áiðຠçàң æ¾çiíäå ì¸ðòåáåãå èå áîëìà¹àí
C) ½éûìäàñºàí òîï, ì½íäà áàñøûíûң ê¼ï ì¼ëøåðäåãi ¼êòåìäiëiãiìåí ò½éûºòàë¹àíäû¹û ñèïàòòàëûíàäû, ò½ë¹ààðàëûº ºàðûì-ºàòûíàñºà ûºïàë åòåòií áàéëàíûñòû º½íäûëûººà áà¹äàðëàó æèi áàéºàëàäû.
D) ðåôåðåíò òîáû øûíàéû íåìåñå ºèÿëäà¹û ¸ëåóìåòòiê ºàóûì áîëûï òàáûëàäû, ì¼ëøåðëåð, º½íäûëûºòàð ìåí ïiêiðëåð ¸ðáið èíäèâèä ¾øií ì¸íäi
E) òîïòà¹û åêi æàºòûëûº - ¼çäåðiíiң ê¼çºàðàñòàðû áîéûíøà òîïòàñûï, åêi æ຺à á¼ëiíiï, ºàðàìà-ºàðñû ò½ðóøû åêi òîï
*****
172. Êîððåëÿöèÿëûº òàëäàó:
A) ëàáîðàòîðèÿëûº ýêñïåðèìåíò
B) áà¹àëàóäûң ñòàòèñòèêàëûº ¸äiñi, çåðòòåëiíåòií áåëãiëåð íåìåñå ôàêòîðëàðäàí áàéëàíûñó òû¹ûçäû¹û
C) òàáè¹è ýêñïåðèìåíò
D) êîíòåíò-òàëäàó
E) çåðòòåóëåð í¸òèæåëåðiíiң ãðàôèêàëûº áåéíåëåíói
*****
173. Ëàáîðàòîðèÿëûº ýêñïåðèìåíò:
A) àðíàéû æàáäûºòàë¹àí á¼ëìåäå ¼òêiçiëåòií ýêñïåðèìåíò
B) áàºûëàó
C) òàáè¹è ýêñïåðèìåíò
D) êîíòåíò-òàëäàó
E) áà¹àëàóäûң ñòàòèñòèêàëûº ¸äiñi
*****
174. Ëèäåð:
A) ìåíåäæåð
B) êîíôîðìèñò
C) áiðëåñêåí iñ-¸ðåêåòòi ½éûìäàñòûðóäà áàñòû ð¼ë àòºàðó¹à ºàáiëåòòi æ¸íå òîïòà¹û ¼çàðà ºàðûì-ºàòûíàñòû ðåòòåéòií èíäèâèä
D) “ºèûí” àäàì
E) ò½éûº èíäèâèä
*****
175. ̸äåíè-òàðèõè òåîðèÿ:
A) èíäèâèäòiң ïñèõèêàñûíûң ïàéäà áîëóûíûң áàñòû çàңäûëû¹û iøêi iñ-¸ðåêåòòiң º½ðûëûìûíûң èíòåðèôèçàöèÿëàíóû
B) êîíôîðìдылық òåîðèÿñû
C) òîïòûº òåîðèÿñû
D) iñ-¸ðåêåò òåîðèÿñû
E) õàðèçìàòèêàëûº òåîðèÿ
*****
176. Ëîíãèòþä áîéûíøà çåðòòåóëåð:
A) ïñèõîãðàôèÿ
B) ïðàêñèìåòðèÿ
C) ñûíàëóøûëàðäûң ½çຠæ¸íå æ¾éåëi çåðòòåëói
D) ðåôåðåíòîìåòðèÿ
E) ñòðàòîìåòðèÿ
*****
177. ʼïøiëiê ò¾ðiíäåãi º½áûëûñ:
A) ðåôåðåíòòiê òîï
B) ôîðìàëüäû òîï
C) àë¹àøºû òîï
D) ¾ðåé
E) ½æûì
*****
178. Ò½ë¹ààðàëûº òàңäàó ìîòèâàöèÿñû:
A) ºî¹àìäûº ºûçû¹óøûëûº
B) áiðëåñêåí iñ-¸ðåêåò æ¸íå ºàðûì-ºàòûíàñ ¾øií ñåðiêòåñ òàңäàó ìîòèâòåðiíiң º½ðûëûìû
C) ºî¹àìäûº ºàæåòòiëiê
D) ºî¹àìäûº ê¼ңië-ê¾é
E) ¸ëåóìåòòiê ñåçiì
*****
179. Ìîòèâàöèÿ:
A) á½ëøûº åòòi ñåçiíó
B) ýìîöèÿ
C) èíäèâèäòiң áåëñåíäiëiãií òóäûðàòûí æ¸íå áà¹ûòòàðûí àéºûíäàéòûí қозғаушы күштер
D) êàòàðñèñ
E) ðåëàêñàöèÿ
*****
180. ²î¹àìäûº ê¼ңië-ê¾é:
A) àôôåêòiëåð
B) ñòðåñòåð
C) èíòåëëåêòóàëäû ñåçiíó
D) áåëãiëi áið óàºûò àðàëû¹ûíäà ¸ëåóìåòòiê òîïòàðäûң àºûë ìåí ñåçiì ê¾éëåðiíiң áàñûì áîëóû
E) ýìîöèÿëàð
*****
181. ²î¹àìäûº ïiêið:
A) æàïïàé êîììóíèêàöèÿ
B) ñûáûñ
C) îðòຠºûçû¹óøûëûºòû òóäûðàòûí º½áûëûñòàð ìåí ¸ëåóìåòòiê ¼ìið ì¸ñåëåëåðiíå áåëãiëi áið ¸ëåóìåòòiê òîïòàðäûң ºàòûíàñû
D) ºàðûì-ºàòûíàñ
E) ìiíåç-º½ëûºòûң ðåàêöèÿñû
*****
182. ʼïøiëiê ä¾ðáåëåң, ¾ðåé:
A) äåìîíñòðàöèÿ
B) àóäèòîðèÿ
C) òîáûð ìiíåç-º½ëºûíûң áið ò¾ði
D) ê¼ïøiëiê ºàóûì
E) ¸ëåóìåòòiê ºîç¹àëûñ
*****
183. Ïåðöåïòèâòiê ¸ðåêåò:
A) àãðåññèâòiê ìiíåç-º½ëûº
B) àäàìäà¹û ºàáûëäàó ïðîöåñiíiң áiðëiêòåði
C) åëiêòåó
D) ñåíäiðó
E) 潺òûðó
*****
184. Ñàÿñè ïñèõîëîãèÿ:
A) ïîïóëëèçì
B) áåäåë
C) ì¸ðòåáå
D) ºî¹àìíûң ñàÿñè ¼ìiðiíiң ¸ëåóìåòòiê-ïñèõîëîãèÿëûº êîìïîíåíòòåðií çåðòòåéäi (ê¼ңië-ê¾é, ê¼çºàðàñ, ñåçiì, º½íäû áåéiìäåóëåð æ¸íå ò.á.)
E) áà¹äàð
*****
185. Ïñèõîäðàìà:
A) àáûðîé
B) iñêåðëiê îéûí
C) ºàòûñóøûëàð ¾øií æåêå ¼çiíäiê ìà¹ûíàñû áàð ¼ìiðëiê ñèòóàöèÿëàðäû ìîäåëüäåó
D) øû¹àðìàøûëûº
E) ïñèõîñåìàíòèêà
*****
186. Ðåàêòîëîãèÿ:
A) ðåôåðåíòîìåòðèÿ
B) ¸ëåóìåòòiê ïñèõîëîãèÿíû àäàìíûң “ìiíåç-º½ëºû òóðàëû ¹ûëûì” äåï ò¾ñiíäiðãåí áà¹ûò
C) æàңà áèõåâèîðèçì
D) êîãíèòèâизì
E) æàңà ôðåéäèçì
*****
187. Ðåôåðåíòòiëiê:
A) ðåñïîíäåíò (ñ½ðàºòàð¹à æàóàï áåðóøi)
B) áàñºà àäàìäàð¹à òàë¹àóëû ºàðàó
C) õàáàð
D) ºàðûì-ºàòûíàñ
E) ¸ëåóìåòòiê iñ-¸ðåêåò
*****
188. Ðåôåðåíòîìåòðèÿ:
A) áàºûëàó
B) iñêåðëiê îéûí
C) ïñèõîäðàìà
D) òîï ì¾øåëåðiíiң ¾ëãi áîëàð ê¼ðiíiñiíiң àìàëû
E) ò¸æiðèáå
*****
189. Îòáàñûíà ¸ëåóìåòòiê-ïñèõîëîãèÿëûº ºûçìåò ê¼ðñåòó:
A) àºûë øàáûòû
B) ºî¹àìäûº ïiêið
C) îòáàñûí º½ðó¹à äàÿðëûº, òàíûñòûðó ºûçìåòi, îòáàñûëûº ºàðûì-ºàòûíàñòû ðåòòåó
D) iñêåðëiê îéûí
E) ¼íäiðiñòiê áiðëåñêåí iñ-¸ðåêåò
*****
190. Âåðáàëäû êîììóíèêàöèÿ:
A) ñ¼éëåñó ºàðûì-ºàòûíàñû
B) êåңiñòiê ïåí óàºûòòû ½éûìäàñòûðó
C) ýìîöèÿëûº ê¾éäiң ðåïðåçåíòàöèÿñû
D) äûáûñòàëó æ¾éåñi
E) áåò ºèìûëû, ûì-èøàðà
*****
191. Êèíåñèêà:
A) ïðîêñåìèêà
B) äàóûñ ñàïàñû, îíûң äèàïàçîíû, ¾íäåñòiëiãi
C) îïòèêî-êèíåòèêàëûº æ¾éåíiң ì¸íäiëiãií çåðòòåéòií ñàëà
D) êiäiðiñ, æ¼òåëåó
E) ñåðiêòåñòåðäi îðíàëàñòûðó
*****
192. Ïðîêñåìèêà:
A) ïàðàëèíãâèñòèêàëûº æ¾éå
B) îïòèêî-êèíåòèêàëûº æ¾éåíiң ì¸íäiëiãií çåðòòåéòií ñàëà
C) ýêñòðàëèíãâèñòèêàëûº æ¾éå
D) ºàðûì-ºàòûíàñòûң êåңiñòiê ïåí óàºûòòûº ì¼ëøåðëåðäi ½éûìäàñòûðóìåí ш½¹ûëäàíàòûí ñàëà
E) æåñò
*****
193. ʼçáåí áàéëàíûñ:
A) ýêñòðàëèíãâèñòèêàëûº æ¾éå
B) âèçóàëäû ºàðûì-ºàòûíàñ
C) æåñòиêóëÿöèÿ
D) ñ¼çäiê åìåñ ºàòûíàñ
E) ïðîêñåìèêà
*****
194. FAST ¸äiñíàìàñû:
A) ïàðîëèíãâèñòèêàëûº æ¾éå
B) ýêñòðаëèíãâèñòèêàëûº æ¾éå
C) ¾ø çîíàëû áåò êåëáåòiíå ñ¸éêåñ ýìîöèÿëàð¹à ê¼ңië á¼ëó
D) îïòèêà-êèíåòèêàëûº æ¾éå
E) ïàíòîìèìèêà
*****
195. ´çàðà ¸ðåêåòòåãi áà¹ûòòàðäû á¼ëó:
A) òðàíçàêòûëû òàëäàó
B) ûíòûìàºòàñòûº
C) á¸ñåêåëåñòiê
D) êîíôëèêò
E) êåëiñiì
*****
196. Ýêñïåêòàöèÿëàð:
A) øûíàéû ìiíåç-º½ëûº
B) òîïòûº ê¾òó
C) òåңåñòiðó
D) ðåôëåêñèÿ
E) òîïòûº ìຽëäàó
*****
197. ²àëûïòàñóøû òîïòàð:
A) êiøi òîïòàð, iøêi ¸ëåóìåòòiê òàëàï æ¸íå iñ-¸ðåêåò áiðëiãi
B) ¾ëêåí òîïòàð
C) ýòíèêàëûº òîïòàð
D) ñàÿñè ïàðòèÿëàð ìåí ºîç¹àëûñòàð
E) äàìóøû òîïòàð
*****
198. Äàìóøû òîïòàð:
A) ºàëûïòàñóøû òîïòàð
B) ñàÿñè ïàðòèÿëàð ìåí ºîç¹àëûñòàð
C) æî¹àðû äàìó äåңãåéiíäåãi êiøi òîïòàð
D) ¾ëêåí òîïòàð
E) íàºòûëû òàáè¹è òîïòàð
*****
199. °äåò-¹½ðûïòàð, ñàëò-ä¸ñò¾ðëåð:
A) êiøi òîïòàðäûң ¸ëåóìåòòiê ìiíåç-º½ëºûí ðåòòåóiøòåð
B) ºàðûì-ºàòûíàñ ò¾ðëåði
C) ¾ëêåí òîïòàðäà¹û ¸ëåóìåòòiê ìiíåç-º½ëûºòûң àðíàéû ðåòòåãiøòåði
D) ºàáûëäàó
E) ì¾ääå, ºàæåòòiëiêòåð
*****
200. Ñàëò-ä¸ñò¾ðëåð:
A) êiøi òîïòàðäûң ¸ëåóìåòòiê ìiíåç-º½ëûºòû ðåòòåãiøòåði
B) ºàðûì-ºàòûíàñ ôîðìàñû
C) ¾ëêåí òîïòàðäà¹û ¸ëåóìåòòiê ìiíåç-º½ëûºòàðäûң àðíàéû ðåòòåãiøòåði
D) ºàáûëäàó
E) ì¾ääå, ºàæåòòiëiêòåð
Тест паспорты
№
Тақырып
Курс
Семестр
Сұрақтың түрі
Қиын
дық деңгейі
Дұрыс жауап
1.
Әлеуметтік ïñèõîëîãèÿ пәні, мақсаты-міндеттері.
3
5
Лек
1
С
2.
Әлеуметтік ïñèõîëîãèÿäà¹û ¹ûëûìè çåðòòåóëåð, îíûң ïðèíöèïòåði, º½ðûëûìû.
3
5
Сем
2
С
3.
Әлеуметтік пñèõîëîãèÿäà¹û зерттеу ¸äiñтері.
3
5
Сем
3
В
4.
Әлеуметтік психологияның шығу тарихы.
3
5
Лек
4
Е
5.
Әлеуметтік психологияның шығу тарихы.
3
5
Сем
2
A
6.
Әлеуметтік психологияның шығу тарихы.
3
5
Сем
2
С
7.
Әлеуметтік психологияның шығу тарихы.
3
5
Лек
1
А
8.
Әлеуметтік психологиядағы әдіснамалық теориялар.
3
5
Сем
3
D
9.
Әлеуметтік психологиядағы әдіснамалық теориялар.
3
5
Сем
4
C
10.
Әлеуметтік психологиядағы әдіснамалық теориялар.
3
5
Лек
2
D
11.
Әлеуметтік психологиядағы әдіснамалық теориялар.
3
5
Лек
3
В
12.
Әлеуметтік психологиядағы әдіснамалық теориялар.
3
5
Сем
1
А
13.
Әлеуметтік психологиядағы әдіснамалық теориялар.
3
5
Лек
2
А
14.
Әлеуметтік психологиядағы әдіснамалық теориялар.
3
5
Лек
3
A
15.
Әлеуметтік психологиядағы әдіснамалық теориялар.
3
5
Сем
1
С
16.
Әлеуметтік психологияның жаңа бағыттары.
3
5
Лек
2
С
17.
Әлеуметтік психологиядағы әдіснамалық теориялар.
3
5
Лек
3
D
18.
Әлеуметтік психологиядағы әдіснамалық теориялар.
3
5
Сем
4
С
19.
Әлеуметтік психологиядағы әдіснамалық теориялар.
3
5
Лек
2
С
20.
Әлеуметтік психологиядағы әдіснамалық теориялар.
3
5
Лек
1
С
21.
Әлеуметтік психологиядағы әдіснамалық теориялар.
3
5
Сем
2
Е
22.
Әлеуметтік психологиядағы әдіснамалық теориялар.
3
5
Лек
3
С
23.
Әлеуметтік психологиядағы әдіснамалық теориялар.
3
5
Лек
4
В
24.
Әлеуметтік психологияның ғылым ретіндегі міндеттері.
3
5
Сем
2
А
25.
Әлеуметтік психологияның ғылым ретіндегі міндеттері.
3
5
Сем
2
С
26.
Әлеуметтік психологияның ғылым ретіндегі міндеттері.
3
5
Лек
1
С
27.
Әлеуметтік психологияның ғылым ретіндегі міндеттері.
3
5
Лек
3
С
28.
Әлеуметтік психологияның зерттеу әдістері.
3
5
Сем
4
A
29.
Әлеуметтік психологияның зерттеу әдістері.
3
5
Лек
2
D
30.
Әлеуметтік психологияның зерттеу әдістері.
3
5
Лек
3
В
31.
Әлеуметтік психологияның зерттеу әдістері.
3
5
Сем
1
В
32.
Әлеуметтік психологияның зерттеу әдістері.
3
5
Лек
2
А
33.
Әлеуметтік психологияның зерттеу әдістері.
3
5
Лек
3
Е
34.
Әлеуметтік психологияның зерттеу әдістері.
3
5
Сем
1
В
35.
Әлеуметтік психологияның зерттеу әдістері.
3
5
Лек
2
А
36.
Әлеуметтік психологияның зерттеу әдістері.
3
5
Лек
3
А
37.
Әлеуметтік психологияның зерттеу әдістері.
3
5
Сем
4
D
38.
Қарым-қатынастың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Лек
2
А
39.
Қарым-қатынастың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Лек
1
С
40.
Қарым-қатынастың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Сем
2
B
41.
Қарым-қатынастың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Лек
3
C
42.
Қарым-қатынастың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Лек
4
А
43.
Қарым-қатынастың коммуникативті жағы.
3
5
Сем
2
А
44.
Қарым-қатынастың коммуникативті жағы.
3
5
Лек
2
А
45.
Қарым-қатынастың коммуникативті жағы.
3
5
Лек
1
А
46.
Қарым-қатынастың коммуникативті жағы.
3
5
Лек
3
В
47.
Қарым-қатынастың интерактивті жағы.
3
5
Сем
4
В
48.
Қарым-қатынастың интерактивті жағы.
3
5
Лек
2
С
49.
Қарым-қатынастың интерактивті жағы.
3
5
Лек
3
Е
50.
Қарым-қатынастың интерактивті жағы.
3
5
Сем
1
А
51.
Қарым-қатынастың интерактивті жағы.
3
5
Лек
2
D
52.
Қарым-қатынастың перцептивті жағы.
3
5
Лек
3
Е
53.
Қарым-қатынастың перцептивті жағы.
3
5
Сем
1
Е
54.
Қарым-қатынастың перцептивті жағы.
3
5
Лек
2
С
55.
Қарым-қатынастың перцептивті жағы.
3
5
Лек
3
Е
56.
Қарым-қатынастың перцептивті жағы.
3
5
Сем
4
D
57.
Тұлғааралық қарым-қатынастардың ерекшеліктері.
3
5
Лек
2
С
58.
Тұлғааралық қарым-қатынастардың ерекшеліктері.
3
5
Лек
1
С
59.
Тұлғааралық қарым-қатынастардың ерекшеліктері.
3
5
Сем
2
D
60.
Қарым-қатынастың механизмдері мен функциялары.
3
5
Лек
3
C
61.
Қарым-қатынастың механизмдері мен функциялары.
3
5
Лек
4
В
62.
Қарым-қатынастың механизмдері мен функциялары.
3
5
Сем
2
А
63.
Қарым-қатынастың механизмдері мен функциялары.
3
5
Лек
2
В
64.
Қарым-қатынастың механизмдері мен функциялары.
3
5
Лек
1
С
65.
Қарым-қатынастың механизмдері мен функциялары.
3
5
Сем
3
С
66.
Қарым-қатынастың механизмдері мен функциялары.
3
5
Лек
4
С
67.
Қарым-қатынастың механизмдері мен функциялары.
3
5
Лек
2
С
68.
Қарым-қатынастың механизмдері мен функциялары.
3
5
Лек
3
А
69.
Қарым-қатынастың механизмдері мен функциялары.
3
5
Сем
1
А
70.
Қарым-қатынастың механизмдері мен функциялары.
3
5
Лек
2
В
71.
Әлеуметтік психологиядағы топтардың зерттелуі.
3
5
Лек
3
B
72.
Әлеуметтік психологиядағы топтардың зерттелуі.
3
5
Сем
1
В
73.
Әлеуметтік психологиядағы топтардың зерттелуі.
3
5
Лек
2
С
74.
Әлеуметтік психологиядағы топтардың зерттелуі.
3
5
Лек
3
А
75.
Әлеуметтік психологиядағы топтардың зерттелуі.
3
5
Сем
2
С
76.
Әлеуметтік психологиядағы топтардың зерттелуі.
3
5
Лек
2
В
77.
Әлеуметтік психологиядағы топтардың зерттелуі.
3
5
Лек
1
Е
78.
Шағын топтардың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Сем
2
B
79.
Шағын топтардың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Лек
3
C
80.
Шағын топтардың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Лек
4
Е
81.
Шағын топтардың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Сем
2
А
82.
Шағын топтардың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Лек
2
В
83.
Шағын топтардың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Лек
1
В
84.
Шағын топтардың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Сем
3
А
85.
Шағын топтардың түрлері мен классификациясы.
3
5
Лек
3
С
86.
Шағын топтардың түрлері мен классификациясы.
3
5
Лек
2
Е
87.
Шағын топтардың түрлері мен классификациясы.
3
5
Сем
3
А
88.
Шағын топтардың түрлері мен классификациясы.
3
5
Лек
1
А
89.
Шағын топтардың түрлері мен классификациясы.
3
5
Лек
2
А
90.
Шағын топтардың түрлері мен классификациясы.
3
5
Лек
3
D
91.
Шағын топтарды зерттеудегі механизмдер мен факторлар.
3
5
Сем
1
С
92.
Шағын топтарды зерттеудегі механизмдер мен факторлар.
3
5
Лек
2
D
93.
Шағын топтарды зерттеудегі механизмдер мен факторлар.
3
5
Лек
3
В
94.
Шағын топтарды зерттеудегі механизмдер мен факторлар.
3
5
Сем
1
C
95.
Шағын топтарды зерттеудегі механизмдер мен факторлар.
3
5
Лек
2
А
96.
Шағын топтарды зерттеудегі механизмдер мен факторлар.
3
5
Лек
1
А
97.
Шағын топтарды зерттеудегі механизмдер мен факторлар.
3
5
Сем
2
Е
98.
Шағын топтарды зерттеудегі механизмдер мен факторлар.
3
5
Лек
3
А
99.
Шағын топтарды зерттеудегі механизмдер мен факторлар.
3
5
Лек
4
В
100.
Шағын топтарды зерттеудегі механизмдер мен факторлар.
3
5
Сем
2
D
101.
Үлкен әлеуметтік топтардың психологиясы.
3
5
Лек
2
С
102.
Үлкен әлеуметтік топтардың психологиясы.
3
5
Лек
1
С
103.
Үлкен әлеуметтік топтардың психологиясы.
3
5
Сем
3
Е
104.
Үлкен әлеуметтік топтардың психологиясы.
3
5
Лек
4
Е
105.
Үлкен әлеуметтік топтардың психологиясы.
3
5
Лек
2
D
106.
Үлкен әлеуметтік топтардың психологиясы.
3
5
Сем
3
С
107.
Үлкен әлеуметтік топтардың психологиясы.
3
5
Лек
1
С
108.
Үлкен әлеуметтік топтардың психологиясы.
3
5
Лек
2
А
109.
Үлкен әлеуметтік топтардың психологиясы.
3
5
Сем
3
Е
110.
Үлкен әлеуметтік топтардың психологиясы.
3
5
Лек
1
А
111.
Үлкен әлеуметтік топтардың психологиясы.
3
5
Лек
2
С
112.
Стихиялы әлеуметтік топтардың психологиясы.
3
5
Лек
3
D
113.
Стихиялы әлеуметтік топтардың психологиясы.
3
5
Сем
4
А
114.
Стихиялы әлеуметтік топтардың психологиясы.
3
5
Лек
2
А
115.
Стихиялы әлеуметтік топтардың психологиясы.
3
5
Лек
1
С
116.
Стихиялы әлеуметтік топтардың психологиясы.
3
5
Сем
2
В
117.
Стихиялы әлеуметтік топтардың психологиясы.
3
5
Лек
3
D
118.
Стихиялы әлеуметтік топтардың психологиясы.
3
5
Лек
4
A
119.
Стихиялы әлеуметтік топтардың психологиясы.
3
5
Сем
2
В
120.
Стихиялы әлеуметтік топтардың психологиясы.
3
5
Лек
2
Е
121.
Әлеуметтік қозғалыстар мен әлеуметтік кластар психологиясы.
3
5
Лек
1
B
122.
Әлеуметтік қозғалыстар мен әлеуметтік кластар психологиясы.
3
5
Сем
3
А
123.
Әлеуметтік қозғалыстар мен әлеуметтік кластар психологиясы.
3
5
Лек
4
В
124.
Әлеуметтік қозғалыстар мен әлеуметтік кластар психологиясы.
3
5
Лек
2
C
125.
Әлеуметтік қозғалыстар мен әлеуметтік кластар психологиясы.
3
5
Сем
3
В
126.
Әлеуметтік қозғалыстар мен әлеуметтік кластар психологиясы.
3
5
Лек
1
С
127.
Әлеуметтік қозғалыстар мен әлеуметтік кластар психологиясы.
3
5
Лек
2
В
128.
Әлеуметтік қозғалыстар мен әлеуметтік кластар психологиясы.
3
5
Сем
3
А
129.
Әлеуметтік қозғалыстар мен әлеуметтік кластар психологиясы.
3
5
Лек
1
В
130.
Этностық топтардың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Лек
2
C
131.
Этностық топтардың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Сем
3
В
132.
Этностық топтардың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Лек
4
А
133.
Этностық топтардың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Лек
2
D
134.
Этностық топтардың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Лек
1
C
135.
Этностық топтардың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Сем
2
D
136.
Этностық топтардың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Лек
3
А
137.
Этностық топтардың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Лек
4
Е
138.
Жеке адамды әлеуметтендіру мәселелері.
3
5
Сем
2
А
139.
Жеке адамды әлеуметтендіру мәселелері.
3
5
Лек
2
В
140.
Жеке адамды әлеуметтендіру мәселелері.
3
5
Лек
1
В
141.
Жеке адамды әлеуметтендіру мәселелері.
3
5
Сем
3
А
142.
Жеке адамды әлеуметтендіру мәселелері.
3
5
Лек
4
D
143.
Жеке адамды әлеуметтендіру мәселелері.
3
5
Лек
2
С
144.
Жеке адамды әлеуметтендіру мәселелері.
3
5
Сем
3
С
145.
Әлеуметтендірудің механизмдері мен факторлары.
3
5
Лек
1
Е
146.
Әлеуметтендірудің механизмдері мен факторлары.
3
5
Лек
2
А
147.
Әлеуметтендірудің механизмдері мен факторлары.
3
5
Сем
3
С
148.
Әлеуметтендірудің механизмдері мен факторлары.
3
5
Лек
1
Е
149.
Әлеуметтендірудің механизмдері мен факторлары.
3
5
Лек
2
D
150.
Әлеуметтендірудің механизмдері мен факторлары.
3
5
Сем
3
A
151.
Әлеуметтендірудің механизмдері мен факторлары.
3
5
Лек
4
С
152.
Әлеуметтендірудің механизмдері мен факторлары.
3
5
Лек
2
В
153.
Әлеуметтендірудің сфералары мен құрылымыдары.
3
5
Сем
1
А
154.
Әлеуметтендірудің сфералары мен құрылымыдары.
3
5
Лек
2
А
155.
Әлеуметтендірудің сфералары мен құрылымдары.
3
5
Лек
3
С
156.
Әлеуметтендірудің сфералары мен құрылымыдары.
3
5
Лек
4
В
157.
Әлеуметтендірудің сфералары мен құрылымдары.
3
5
Сем
2
В
158.
Әлеуметтендірудің сфералары мен құрылымыдары.
3
5
Лек
2
А
159.
Әлеуметтендірудің сфералары мен құрылымдары.
3
5
Лек
1
С
160.
Мен-тұжырымдама ұғымы.
3
5
Сем
3
A
161.
Мен-тұжырымдама ұғымы.
3
5
Лек
4
D
162.
Мен-тұжырымдама ұғымы.
3
5
Лек
2
А
163.
Мен-тұжырымдама ұғымы.
3
5
Сем
3
А
164.
Мен-тұжырымдама ұғымы.
3
5
Лек
1
А
165.
Әлеуметтік бағдар ұғымы.
3
5
Лек
2
Е
166.
Әлеуметтік бағдар ұғымы.
3
5
Сем
3
Е
167.
Әлеуметтік бағдар ұғымы.
3
5
Лек
1
В
168.
Әлеуметтік бағдар ұғымы.
3
5
Лек
2
C
169.
Әлеуметтік бағдар ұғымы.
3
5
Сем
3
D
170.
Әлеуметтік бағдар ұғымы.
3
5
Лек
2
В
171.
Әлеуметтік-психологиялық адаптация.
3
5
Лек
2
В
172.
Әлеуметтік-психологиялық адаптация.
3
5
Сем
1
С
173.
Әлеуметтік-психологиялық адаптация.
3
5
Лек
2
А
174.
Әлеуметтік-психологиялық адаптация.
3
5
Лек
3
С
175.
Әлеуметтік-психологиялық адаптация.
3
5
Сем
4
А
176.
Әлеуметтік-психологиялық адаптация.
3
5
Лек
2
С
177.
Әлеуметтік-психологиялық адаптация.
3
5
Лек
2
В
178.
Әлеуметтік-психологиялық адаптация.
3
5
Лек
1
В
179.
Мен - жеке адам тұжырымдамасы.
3
5
Сем
3
С
180.
Мен - жеке адам тұжырымдамасы.
3
5
Лек
3
D
181.
Мен - жеке адам тұжырымдамасы.
3
5
Лек
2
С
182.
Мен - жеке адам тұжырымдамасы.
3
5
Сем
3
C
183.
Кикілжіңдер табиғаты және анықтамасы.
3
5
Лек
1
В
184.
Кикілжіңдер табиғаты және анықтамасы.
3
5
Лек
2
D
185.
Кикілжіңдер табиғаты және анықтамасы.
3
5
Сем
3
С
186.
Кикілжіңдер табиғаты және анықтамасы.
3
5
Лек
1
В
187.
Кикілжіңнің түрлері, функциялары мен шешу жолдары.
3
5
Лек
2
Е
188.
Кикілжіңнің түрлері, функциялары мен шешу жолдары.
3
5
Сем
3
Е
189.
Кикілжіңнің түрлері, функциялары мен шешу жолдары.
3
5
Лек
1
С
190.
Кикілжіңнің түрлері, функциялары мен шешу жолдары.
3
5
Лек
2
А
191.
Кикілжіңнің түрлері, функциялары мен шешу жолдары.
3
5
Сем
1
С
192.
Кикілжіңнің түрлері, функциялары мен шешу жолдары.
3
5
Лек
2
D
193.
Саясаттағы және әлеуметтанудағы психологиялық мәселелер.
3
5
Лек
3
В
194.
Жарнаманың әлеуметтік психологиясы.
3
5
Сем
1
С
195.
Басқару мен менеджменттің әлеуметтік психологиясы.
3
5
Лек
2
В
196.
Отбасының әлеуметтік психологиясы.
3
5
Лек
3
A
197.
Қоғамдық мекемелер мен ұйымдардағы әлеуметтік-психологиялық қызмет көрсету түрлері.
3
5
Сем
1
D
198.
Мектептегі әлеуметтік-психологиялық қызметтің ролі.
3
5
Лек
2
В
199.
Әлеуметтік-психологиялық зерттеулердің қолданбалы мәселелері.
3
5
Лек
3
C
200.
Әлеуметтік-психологиялық зерттеулердің қолданбалы мәселелері.
3
5
Сем
2
А
• Курс бойынша тақырыптық жазба жұмысы
1. Әлеуметтік психологияның пәні мен әдістері.
2. Шетелдік, отандық, қазақстандық әлеуметтік психология ғылымының қазіргі жағдайы.
3. Жеке адамның әлеуметтену кезеңдері: механизмдері мен институттары.
4. Құндылықтар, ережелер мен әлеуметтік бағдарлар жеке адамның әлеуметтік жүріс-тұрысын ретттеуші ретінде.
5. Қарым-қатынастағы тұлғааралық қатынас.
6. Әлеуметтік-психологиялық тренинг (ӘПТ): ұғымы, мақсаты, міндеті, түрлері, принциптері.
7. Әлеуметтік-психологиялық кикілжіңдер мен оны шешу тәсілдері.
8. Жеке адам мен топтың өзара әрекеттестігі.
9. Шағын топ әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде.
10. Топаралық қатынас психологиясы.
11. Үлкен топтар мен бұқаралық әлеуметтік процестердің әлеуметтік-психологиялық аспектілері.
12. Әлеуметтік психологияның қолданбалы аспектілері.
13. Топ бірлескен іс-әрекет субъектісі ретінде.
14. Лидерлік әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретінде.
15. Топтың шешімінің тиімділігін жоғарылату әдістері.
16. Эксперименталды әлеуметтік психологияның қолданбалы аспектілері.
17. Әлеуметтік психологияның қалыптасу тарихы.
18. Қарым-қатынас психологиясы.
19. Тұлғаны әлеуметтік-психологиялық диагностикалаудың әдістері.
20. Әлеуметтік психология және аралас пәндер: әлеуметтану, демография және саясаттану.
• Емтиханға қатысты сұрақтар тізімі (курс бойынша)
1. Әлеуметтік психологияның негізгі мәселелері.
2. Әлеуметтік психологияның теориялық-әдіснамалық негіздері.
3. Әлеуметтік психологияның зерттеу әдістері.
4. Шетелдік әлеуметтік психология ғылымының қалыптасу және даму тарихы.
5. Отандық әлеуметтік психология ғылымының қалыптасу және даму тарихы.
6. Жеке адамның әлеуметтік психологиясы. Жеке адамды әлеуметтендіру мәселелері.
7. Қарым-қатынастың әлеуметтік психологиясы.
8. Қарым-қатынастың құрылымы, түрлері және функциялары.
9. Шағын әлеуметтік топтардың психологиясы.
10. Үлкен әлеуметтік топтардың психологиясы.
11. Кикілжіңдер психологиясы. Оларды шешу тәсілдері.
12. Этностық топтардың әлеуметтік психологиясы.
13. Әлеуметтік бағдар. Мен – жеке адам тұжырымдамасы.
14. Әлеуметтік қозғалыстардың психологиясы.
15. Коммуникативті кедергілердің анықтамасы.
16. Психологиялық адаптация.
17. Жеке адамның топтағы және топтан тыс мінез-құлқына сипаттама.
18. Топтық қызметтің тиімділігі.
19. Қарым-қатынастың вербальды түрлері.
20. Қарым-қатынастың вербальды емес түрлері.
21. Үлкен стихиялы топтардың әлеуметтік психологиясы.
22. Интериоризация және экстериоризация ұғымдары.
23. Кооперация және конкуренция ұғымдары.
24. Эндопсихика және экзопсихика ұғымдары.
25. Психоанализ және бихевиоризм бағыттары туралы түсінік.
26. Интеракционизм және когнитивизм бағыттары туралы түсінік.
27. Рефлексия және аттракция ұғымдары.
28. Симпатия және антипатия ұғымдары.
29. Альтруизм және манипуляция ұғымдары.
30. Проксемика және паралингвистика туралы түсінік.
• Курс бойынша глосарий (түсініктеме)
1. Авторитет – жеке адамның тұлғалық ерекшеліктерінің басымдылығын басқа адамдардың ерікті негізде тануы.
2. Агрессия – басқа адамға зиян келтіру мақсатында адамның ұмтылысы.
3. Адаптация – сыртқы өзгерген жағдайларға жеке адамның бейімделуі.
4. Әлеуметтік белсенділік - әлеуметтік объектілердің өзіндік құрылымы мен психикасын өзгертуге байланысты мінез-құлқы.
5. Альтруизм – басқа адамдарға пайда іздемей көмекке келуге ұмтылыстың белгісі.
6. Аномия – қоршаған адамдардан оқшаулану, апатия.
7. Апатия – қоршаған адамдарға немқұрайлылықпен қараудағы адамның психикалық күйі.
8. Апперцепция – қабылдаудың жалпы бағыттылық пен адам тәжірибесіне тәуелділігі.
9. Антиципация – адамның оқиғаларды алдын ала болжау, көру, өзгерістерді білу қабілеті.
10. Ассоциация – психикалық құбылыстардың өзара байланысы.
11. Атрибуция – адамның мінез-құлық пен мотив себептерін басқа адамдардың тұлғалық ерекшеліктеріне таңуы.
12. Аттракция – адамдардың бір-біріне өзара тартылуы, жақындауы.
13. Аффект – қызуқанды мінездің күшті, саналы реттеуге келмейтін және жылдам қозғалыстармен көрінетін адамның сезімі.
14. Аффилиация – қарым-қатынас пен эмоционалды байланысқа адамның қажеттілігі.
15. Әлеуметтік стереотипизация - әлеуметтік объектілер мен құбылыстардың бұрын қабылданған, өзгертуге болмайтын тұрақты бейнесі.
16. Әлеуметтік фасилитация – жеке адамның топтағы басқа адамдармен бірге іс-әрекетінің нәтижелілігі.
17. Әлеуметтік ингибиция – жеке адамның топтағы басқа адамдармен бірге іс-әрекетінің төмендеуі.
18. Психологиялық кедергі – адамға кейбір іс-әрекетті орындауда кедергі келтіретін психологиялық табиғаты бар ішкі қиындықтар.
19. Валидтілік - тестінің зерттелетін психологиялық құбылыс және қасиеттерге байланысты оның дәлдігін, сапалылығын білдіретін адекваттылығы және құзырлылығы.
20. Вербальды құралдар – адамның қарым-қатынаста қолданатын сөйлеу және тілдік құралдары.
21. Вербальды емес құралдар – адамның қарым-қатынаста тілдік емес құралдарды – мимика, жест, пантомимика т.б. қолданатын құралдары.
22. Тұлғааралық өзара қатынастар – қоғамдағы адамдардың арасында бар субъективті байланыстар мен қатынастар жиынтығы.
23. Топішілік фавориттілік – басқа топтың мүшелеріне қарсы өз тобының мүшелеріне белгілі бір қолайлы жағдай туғызуға ұмтылыс.
24. Галлюцинация – есте сақтау негізінде объектілер мен құбылыстарды қабылдаудағы бейнелерді санада патологиялық, ырықсыз түрде пайда болуы.
25. Әлеуметтік топ – жалпы құндылықтар мен нормалары реттелген, қатынастар жүйесімен байланысқан адамдардың тұрақты жиынтығы.
26. Топтық динамика – шағын топтардағы адамдардың бір-біріне өзара әсер ету, қарым-қатынасы және мінез-құлқының заңдылықтарын зерттейтін әлеуметтік-психологиялық зерттеулердің бір саласы.
27. Жеке адамды топтық бағалау – нақты бір адамның әртүрлі қасиеттері мен мінез-құлқын өзіне таныс адамдардың бағалауына негізделген әлеуметтік-психологиялық әдіс.
28. Топтық поляризация – топтық пікірталас барысында топ ішілік пікірлердің қарама-қарсы келуінде көрінетін әлеуметтік-психологиялық феномен.
29. Гуманизм – адамды жеке тұлға ретінде ерікті дамуы, өзіндік қабілеттерінің көрінуі және құндылықтарын тануына негізделген дүниетанымдық көзқарас.
30. Әлеуметтік іс-әрекет - әлеуметтік мәселе және қарама-қайшылықты шешудің формасы немесе әдісі.
31. Дезадаптация – қалыпты жағдай мен жүзеге асырылатын іс-әрекеттің талаптарына жауап беретін адамдардың күйлері мен процестердің бұзылуы.
32. Депрессия – адамның күш-қуаты мен белсенділігінің төмендеуін сипаттайтын көңіл-күйінің бұзылу қалпы.
33. Топтық іс-әрекет – ортақ мақсаттарға жетуде адамдарды біріктіру кезінде пайда болады.
34. Депривация – сыртқы байланыстар мен қажеттіліктер, өзіндік белсенділіктің жетіспеушілігінен пайда болатын адамның жағдайы.
35. Іс-әрекет – субъектінің заттық іс-әрекетке қатынасында психикалық бейнесін объектіде көрсету және пайда болуы жүретін субъектінің дүниемен өзара іс-әрекетінің динамикалық жүйесі.
36. Әлеуметтік-психологиялық диагностика – адамдар тобының әлеуметтік-психологиялық сипаттамасын анықтаудың теориясы мен практикасы.
37. Диспозициялық тұжырымдама – жеке адамның белгілі іс-әрекетке дайындық жағдайына тәуелді әлеуметтік мінез-құлқын сипаттайтын тұжырымдама.
38. Диспозиция – субъектінің іс-әрекетке бейімделіп дайындалуы.
39. Дистресс – адамның іс-әрекетін толық бұзуға дейін апаратын стресстік жағдайдың жағымсыз әсері.
40. Әлеуметтік девиация – адамның топтық нормалардан ауытқуы ретінде қарастырылатын, оны оқшаулауға және емдеуге алып келетін мінез-құлықтың түрі.
41. Жест – адамның сыртқы дүниедегі бір объектіге бағытталған және оның ішкі жағдайын сипаттайтын қол қимылдары.
42. Имидж – басқа адамдармен өзара іс-әрекетте адамды қабылдауға байланысты берілетін бейнесі.
43. Иллюзия – шынайы заттар мен құбылыстарды бұзып жалған қабылдау.
44. Индивид – адамзат қоғамының жеке өкілі және даралық ерекшеліктерді таратушы ретіндегі адам.
45. Инсайт – бір нәрсенің мәнін кездейсоқ түсіну, күтпеген интуициялық шешім.
46. Идеал – жеке адамның тартымдылық және жетілдіруші белгілері және болашақта көру талап етілетін бейнесі.
47. Іс-әрекеттің дара стилі – бір адамның іс-әрекеттің әр түрін орындау ерекшеліктерінің тұрақты жиынтығы.
48. Инстинкт – организмнің өмірдің қалыпты жағдайына бейімделуін қамтамасыз ететін мінез-құлықтың аз өзгеретін, туа пайда болатын формасы.
49. Әлеуметтік институттар – индивидтің әртүрлі нормалар мен құндылықтарды таратушы ретінде қоршаған ортасын құрайтын әлеуметтік топтар.
50. Топтық интеграция – ішкі топтық процесстер жүйесінің тұрақтылығы мен реттілігі.
51. Интенция - оқиғаның барысын көру қабілеті және қиын өмірлік жағдайларда бағыт алатын, дұрыс шешімді тез қабылдау қабілеті.
52. Қызығушылық – жеке адамның бір сипаты ретінде қоршаған ортаға таңдамалы және эмоционалды түрде қатынасы.
53. Интериоризация – сыртқы әлеуметтік іс-әрекет құрылымын меңгеру арқылы ішкі құрылымдарды қалыптастыру процесі.
54. Интерференция – басқа процестің араласуымен бір процестің қалыпты жағдайының бұзылуы.
55. Интроверсия – адам санасының өзіне бағытталуы, оның өзіндік проблемалары мен қиындықтары арқылы айналада не болып жатқанына зейін аудармауы.
56. Әлеуметтік-психологиялық ахуал – топтағы немесе ұжымдағы психологиялық көңіл-күй.
57. Коммуникация – адамдар арасындағы мәліметтер, хабарламалар, ақпаратттар алмасу процесі.
58. Кикілжің – қарама-қарсы бағытталған пікірлер, идеялар, көзқарастар мен мақсаттардың бір-біріне сәйкес келмеуі.
59. Конформдылық – индивидтің топтық қысымға бағыну шарасы, басқа адамның дұрыс емес шешімін қабылдау, өзіндік пікірінен бас тарту негізінде оның позициясының психологиялық сипаттамасы.
60. Мінез-құлық мәдениеті – адамгершілік, эстетикалық талғам және адамның нормалары мен ережелерін сақтау принциптеріне негізделген адамдардың қарым-қатынасының формалары.
61. Лидерлік – авторитетке негізделген топтағы адамдардың жеке адамға бағынуы мен оның басымдылығын сипаттайтын әлеуметтік-психологиялық феномен.
62. Топаралық қатынастар - әлеуметтік топтар арасында пайда болатын көпжақты байланыстарға субъективті қатынас.
63. Тұлғааралық қатынастар – адамдар арасындағы субъективті байланыстар.
64. Ұлтаралық қарым-қатынас – этностық қауымдастықтың өкілі ретінде адамдардың интерсубъектілі өзара іс-әрекеттері.
65. Әлеуметтендіру механизмдері – адамның әлеуметтік тәжірибені меңгеруі мен қайта өңдеудің күрделі әдістері.
66. Топтық құбылыстар – екі немесе бірнеше топтарға және олардың арасындағы қатынастарға тән құбылыс.
67. Мораль – қоғамда қалыптасқан құндылықтар мен мінез-құлық нормаларының жүйесі.
68. Мимика – адамның белгілі бір объектіні қабылдауға байланысты көңіл-күйін білдіретін бет қимылдарының жиынтығы.
69. Жеке адамның дүниетанымы – адамның мінез-құлқы мен өмірін анықтайтын өзіне, басқа адамдарға, қоғамға және табиғатқа көзқарастарының жүйесі.
70. Мотив – адамның нақты таңдауға, шешімге және іс-әрекетке, белсенділікке ұмтылдыратын ішкі күш-қуаты.
71. Невроз – психикалық іс-әрекеттің өзіне қаратылған бұзылуы.
72. Топтық нормалар – адамдардың қатынастарын реттейтін аталған топта қабылданған мінез-құлық стандарттары.
73. Қоғамдық психология – қоғамдағы құбылыстар мен процесстер, психикалық құбылыстардың топтық, ұжымдық, көпшілік түрдегі жиынтығы.
74. Онтогенез – индивидтің туылғаннан өмірінің соңына дейін даму тарихы.
75. Психологиялық көмек – психологиялық қиындықтағы адамға көмек көрсетуге бағытталған психологияның ғылыми білімдері мен мүмкіндіктерін практика жүзінде қолдану.
76. Рефлексия – субъектінің өзіндік психикалық іс-әрекетін, психикалық актілерді, дара ерекшеліктерін өзіндік тануы.
77. Өзіндік бағалау - адамның өзіндік ерекшеліктерін, қасиеттері мен жетістіктерін бағалауы.
78. Симпатия – адамға эмоционалды тұрғыда бейімделу, оған көтеріңкі қызығушылық таныту, оған тартылу сезімі.
79. Әлеуметтік-психологиялық қатынастар – адамдардың бірлескен өмірі барысында пайда болатын өзара байланыстарының әртүрлі формалары.
80. Социограмма – социометриялық әдістеме арқылы жүргізілген зерттеу барысында өзара және біржақты таңдаулар мен ауытқуларды, өзара қатынастардың тұтас бейнесін көрсететін арнайы сурет және диаграмма.
81. Социометриялық әдістеме – шағын топтың ішіндегі эмоционалды-тұрақты қатынастарды зерттеу әдісі.
82. Статус - адамның топ мүшелеріне психологиялық әсер етуіне қарай тұлғааралық қатынастар жүйесіндегі адамның орнын білдіретін ұғым.
83. Қарым-қатынас стилі – кез келген іс-әрекет жағдайында адамның коммуникативті мінез-құлқының дара тұрақты формасы.
84. Стресс – қалыптасқан жағдайда адамның мақсатты іс-әрекет етуге қабілетсіздігіне байланысты оның эмоционалды және мінез-құлықтық күйі.
85. Суицид - адамның ерікті түрде өзіне қол жұмсауы, өзін-өзі өлтіру актісі.
86. Әлеуметтік-психологиялық бағдар – индивид немесе топтың әлеуметтік ортадағы құбылыстарға әсер етуге дайындығын білдіретін әлеуметтік-психологиялық ұғым.
87. Фанатизм - өзіндік мінез-құлқын бақылаудың төмендеуі, өзіндік қызығушылық танытқан объектісі туралы пікірлерінің сыни еместігімен сипатталатын адамның бір нәрсемен өте қатты қызығушылығы.
88. Фобия – үрейдің үздіксіз жағдайы.
89. Фрустрация – белгілі мақсатқа жетуде үміттердің үзілуіне қарай тығырыққа тірелу сезіміне байланысты адамның өзіндік қиындықтарын ауыр қабылдауы және толқу сезімі.
90. Харизма – кейбір лидерлердің өзіндік қабілеттеріне басқаларды сендіруі және бағындыруына негіделген қасиеті.
91. Әлеуметтік бағдарлар – белгілі тарихи кезеңде қоғам мен табиғаттың әлеуметтік құндылықтарын адам санасы мен психикасындағы субъективті және дара бейнесі.
92. Тұлғалық ерекшеліктер – адамның өзіне тән мінез-құлқы мен ойлауын анықтайтын тұрақты сипаттамасы.
93. Эго-жағдай – Мен-субъектінің адамның психикалық сферасында басымдылық көрсетуін анықтайтын өмір сүруінің актуалды әдісі.
94. Эгоцентрлік – айналада не болып жатқанын елемеу арқылы адамның санасы мен зейінінің тек өзіне жинақталуы.
95. Эйфория – объективті жағдайларға байланысты туындамаған адамның аса көңілді жағдайы.
96. Экспектация – сыртқа айтылмайтын, яғни күту формасында көрінетін жабық және жасырын талаптар.
97. Экстраверсия – айналада не болып жатқанына адамның санасы мен зейінінң бағытталуы.
98. Эмоционалдылық - әртүрлі эмоциялар мен сезімдер пайда болуының жиілігімен сипатталатын жеке адамның белгісі.
99. Эмпатия – адамның басқа адамдардың ішкі жағдайларын түсіну, күйзелу және сезіну қабілеті.
100. Этикет – мінез-құлықтың дәстүрі немесе қалыптасқан және бейнеленген үлгісі.