Нарықтық механизмді аймақтық экономиканы басқарудың негізгі қозғалтқыш күші деп ұғыну

Аймақтық саясатты басқарудың ерекшеліктері

Бүгінгі таңда аймақтардың әлеуметтік экономикалық дамуындағы алшақтықтарды, кризистік құбылыстарды және бөлек территориялардың дамуы жағынан артта қалуын шешпей, саяси тұрақты қоғам мен тұрақты өспелі ұлттық экономика құру мүмкін емес.
Кейбір аймақтардың экономикалық артта қалуының және бір қалыпты дамымауының себебі мынада:
- Қайта өндірістегі циклдік кризистердің жалғасуы, өндірістік және шаруашылық құрылымдардың бұзылуы;
- Салалық әртараптандырудың төмен деңгейі және сыртқы рыноктарға тәуелділігі;
- Қазіргі өндіріс факторларының жаңа ғылыми техникалық ресурстар талаптарына сай келмеуі;
- Климаттық және табиғи жағдайлардың, экологиялық апаттардың болуы;
- Жергілікті халықтың тарихи және әлеуметтік мәдени ерекшеліктері мен демографиялық тенденциялардың төмен болуы.
Қазақстанның әлеуметтік экономикалық дамуы, келешек өрлеуі көбінесе оның аймақтарының, облыстарының даму деңгейімен сипатталады. Қазақстанның әрбір облысы өзінше қалыптасқан күрделі, аумақты, өз ерешелігі мол әкімдік- шаруашылық кешен. Оның көлемінде көптеген ірі-ірі экономикалық мәселелерді шешу әбден мүмкін. Облыстық органдардың орталықсыздандыруды пайдалана отырып көптеген мәселелерді өз бетімен бақылау және оны тез шешуге мүмкіндігі мол. Экономикалық, әлеуметтік, саясаттық процесстердің қандай жағдайда өтіп жатқаны туралы мәліметтер аумақты шеңберінде тез пайдаланып керекті басқару шешім қабылданады.Бұл экономикалық бостандықтың шешімі.
Осыған орай біздің экономика ғылымының шұғылданатын мәселесі: нақтылы облыстар, райондар, қалалардағы шаруашылықтың құбылыстары мен процесстерін зерттеу болып табылады. Мәселенің осылай қойылуына көптеген жағдайлар әсер етеді. Олар мыналар:
Тоталитарлық жүйе кезінде облыстардың жағдайларына орталықтандырылған басқарушылық тарапынан мүлде көңіл бөлінбеуі;
Өз кезеңіндегі салалық басқарудың күйреуі;
Республикада жалпы экономикада салалық негіздерінің әлсізденуі, технологиялық бірліктің ажырауы;
Республика егеменді алғаннан кейін халық шаруашылығын жаңадан жіктеу қажеттілігі.
Ол өндірісті аймақтарда жаңартуға тікелей әсер етеді. Нарықтық механизмді аймақтық экономиканы басқарудың негізгі қозғалтқыш күші деп ұғыну.
Қазақстанда оңтайлы құбылыстың бірі аймақтық басқару бет бұрыс жасалуы.
Мемлекеттің әлеуметтік - экономикалық саясаты реформалардың салмақ орталығын аймақтар деңгейіне дәйектілікпен ауыстыру және жергілікті басқару органдарының тиімді өзара іс-қимылын, аймақтық өзін-өзі басқару қағидаларын дамыту арқылы жүзеге асырылады[11].
Үкімет тарапынан барлық деңгейдегі бюджеттегі қалыптастырдың жергілікті өкімет органдарының өкілеттілін күшейтуді көздейтін пәрменді жүйесін еңгізу маңызды. Аймақтарға орталықтандырылған көмектердің атаулығын қамтамассыз ету, жергілікті бюджеттерге орталықтандырылған қолдау ұсынудың нысандарын әртараптандыру, ай- мақтардың ерекшелігін ескере отырып білім беруге, денсаулық сақтауға, халықты әлеуметтік қорғауға арналған мақсатты субвенциялар-ды тәжірибеге енгізу, реттелетін кірістерден жоғары тұрған бюджеттерге аударымдардың тұрақты жылдық мөлшерін белгілеу қажет.
Жергілікті атқарушы органдарға кедейлік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту,жұмыс істелмейтін өндірістерді қайта құрылымдау және бөліктеу, дәрменсіз кәсіпорындарды, оның ішінде агроөнеркәсіп кешенінде санациялау, банкроттық және тарату рәсімдерін жүзеге асыру мәселелерінде міндеттер мен жауапкершіліктерді шешу жүктеледі.
Аймақтар бойынша өзекті тапсырмаларының бірі ол – еңбек нарығының ерекше фактороларын зерттеу және ондағы оқылықтардағы жою арқылы Қазақстанның еңбек нарығын толықтай қамтамассыз ететін кәсіби мамандар дайындау. Сондықтан осыған негіз ретінде қазақстанның барлық аймақтарындағы оқу орындары тек мемлекеттік стандарттарда жұмыс істемей, халықаралық стандарттарға сай жұмыс істеуі бүгінгі күні қолға алынуда. Сонымн қоса, кәсіби білім беру сапасына да мемлекеттік реттеу органдарының назары, бақылауы ашық болуы қажет.
Аумақтық шаруашылық жүргізу ісінде күрделі қайта құру процесі жүруде. Ғылым мен практика аймақтың басқару жүйесін жетілдіру, аймақтардың экономикалық және әлеуметтік дамуының мемлекеттік реттеуін ұйымдастыру ісіне деген көзқарас қалыптастырудың оңтайлы жолдарын іздестіруде.
Нарыққа көшу барысында аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуы деңгейлерінде айырмашылық шаруашылықтың аймақтық ұйымдастырылуындағы сәйкессіздектердің нәтижесінде тереңдей түсті. Нарықтың реформалардың мемлекеттік және аймақтық басқару құрылымдарының барлық бағыттары бойынша біркелкілігі мен үйлесімдігінің жоқтағы реформалардың бірыңгай мемлекеттік саясатын мақсатты түрде жүзеге асыруға мүмкіндік бермейді.
Аймақтарды дағдарыстан шығудың жолдарын таңдаған кезде аймақтың басқару органдарының назарынан стратегиялық міндеттерді шешу қажетілігі тыс қалады, ал жалпы мемлекеттік деңгейде - шешім қабылдағанда аймақтық ерекшеліктері ескеріле бермейді.
Сонымен қатар экономиканы басқарудың аймақтық деңгейі нарық өзгешеліктеріне мүлдем дайын еместігін өмір дәлелдеді. Басқарудың әміршілдік-әкімшілдік жүйесі жағдайында кез келген аумақтың экономикасын одақтық, республикалық, салалық органдар басқару, ал аймақтың экономикасын тұтас басқару деген болмаған.
Өзгеру процестері және шаруашылық жүргізудің жаңа жағдайлары нарықтың қатынастарды қалыптастырудағы аумақтық ерекшеліктерімен байланысты қосымша проблемаларды туғызады. Бұл мемлекет дамуының жаңа кезеңінде негізі бар аймақтық саясатты құрып жүзеге асыруды талап етеді.

Осындай аймақтың саясаты мынадай талаптардан құрылуы қажет:
1. Бірыңғай жалпы республикалық рыноктың Қазақстанның аймақтық нарықтарының шоғырланған жүйесі ретінде қызмет етуін қамтамасыз ету.
2. Аса маңызды аумақтық приоритеттердің артықшылық алатын салаларды негізін дәлелдеу, өндіргіш күштерді орналастырудың мемлекеттің макроэкономикалық саясатының жалпы стратегиялық жағдайларын ескере отырып ұтымды ету.
3. Жалпы мемлекеттік және аймақ аралық байланыстар жүйесін құру барысында жалпы республикалық мүдделердің басым болуын қамтамасыз ету.
4. Аймақтырдың алуан түрлі экономикалық мүмкіндіктерін, аумақтың еңбек бөлігі және аймақтардың экономикалық кооперациялардың объективті артықшылықтарын тиімді пайдалану.
5. Аймақтық дамудың меншіктің ресурстары мен артықшылыққа ие болатын, артта қалған және қолайсыз аймақтардың мемлекет тарапынаң қолдау жүйесі толықтырған резервтерді тиімді пайдалану.
6. Артта қалған және тоқырауға ұшыраған аудандарды қолдау арқылы әлеуметтік жағдайлардағы тектен тыс аймақтың қарама - қарсылықтарды жою. Әр аймақта молшылықты қамтамасыз ету, тұрған жүйіне қарамастан барлық азаматтар үшін тең мүмкіндік беру.
7. Республикалық мәні бар аса маңызды аймақтық проблемаларды мемлекет тарапынаң шешу қажеттілігі. Арал өңірін қайта жаңғырту, бұрынғы Семей ядролық сынау полигонына жақын орналасқан аудандарды экономикалық және әлеуметтік сауықтыру және т.б.
8. Көп ерекшеліктері бар аймақтарда нарықтық өзгертулерді жүзеге асыру барысында әлеуметтік әділдіктің аймақтық принципің жүзеге асыру үшін мемлекеттік ықпал ету шараларын қамтамасыз ету.

Тапсырма
1. Берілген мәтін бойынша сұрақ құрастырыңыз.
2. Сөздік құрастырыңыз.