Жайып ұстау тәсілі

Автоматты жылу алмастыру вентеляциясы ауа кіргізіп шығаратын қондырғының құрылысы және жұмыс істеу тәсілдері. Малдардың қорада тұру уақытының ұзақтығына қарап сол қораның ауасына көптеген мөлшерде малдардың денесңнен жылу улы газдар және су булары бөлініп қосылып ауаның құрамын бұзады Неғұрлым мал ұзақ тұрса жіне қораның терезелері жабық болса соғырлым ауада улы газдар мен су буы және жылу мөлшерлері көп болады Сондықтан ондай ластанған ішкі ауаны уақытында сыртқы таза атмосфералық ауамен алмастырмаса оның бұзылған құрамы мал денесіне зиянды әсер етіп өнімін төмендетіп организмді әлсіретіп ауыруға ұшыратып өлім жітімге апарып соғуы мүмкін Сондықтан мал қораларын жобалап және салу кезінде оның ауасын алмастыру жүйелері қаралады Ауа алмастыратын жүйелері екі түрлі :механикалық және табиғи болады Ауана механикалық тәсілмен алмастыру оны арнайы электрлі құрылымдардың көмегімен қозғалысқа келтіру арқылы жасалады Мұндайда ауа алмастыру тәсілдерінің артықшылығы олар ауа райына тәуелді болмай өз қуатына байланысты керек мөлшердегі таза ауаны кіргізіп бұзылғанын шығарып отырады Ал табиғи тәсілмен ауаны алмастыру сыртқы ауаның қозғалысына ішкі және атмосфералық ауаның температураларының айырмашылығына тікелей байланысты болады Сондықтан бұл тәсілді ауа алмастыру күні жел суық яғни ішкі ауа мен сыртқы ауаның температурасының айырмашылығы көп болса жақсы болып ал күн тынық жылы яғни ішкі және сыртқы ауаның температураларының айырмашылығы аз болса нашар тіпті алмасу тоқтап та қалуы мүмкін Табиғи ауа алмастыру кезінде қораның төбесінен тігінен орналастырылған ескі ішкі ауа шығатын ескі терезелердің кісектерінің жоғарағы жағынан немесе азық науаларының астынан сыртқы таза ауаны мөлшерлеп кіргізіп тұратын арнайы құбырлар болады Қораны жобалау кезінде және мезгіл мезгіл оларды пайдалану кездерінде ол құбырлардың беттерінің ауданын олардың размерлеріне байланыстырып санын қанша мөлшерде белгілі бір уақытта таза ауа кіргізіп ескі ауаны шығаратынын есептеп отырады.
Азықтардын саңырауқұлақтармен зақымдануынан туатын аурулардан сақтандыру жолдары Микотоксикозды болдырмау жолын өсімдіктер мен азықтарды саңырауқұлақтармен зақымдалудан сақтандыру болып табылады Микотоксиндердің әсерінен малдардың сезімталдығын төмендету арнайы химиялық заттар антидоттар сол сияқты организмнен тез токсиндерді шығаратын және тотығу процестерін арттыратын жасыл шөптер витамин Е береді Малдардың токсиндер мен зақымдалған азықтардан уланған кезде антидот есебінде көбінесе метионин береді Жайылым кезінде малдарды эрготизмнен сақтандыру үшін оларды астықтың гүлденіп басы шығып толған кезінде яғни қастауыш саңырауқұлақтарының токсиндері зақымдап үлгермеген кезінде жайып сол сияқты загонды жайылымды қолданады Торайлардың 2-4айлық жастағысына буаздықтың екінші жартысында мегежіндерге аталық шошқаларға сүт еметін бұзауларға сауын сиырларға және құстарға бас күйе қастауыш саңырауқұлақтар мен зақымдалған азықтарды бермеу керек Құрамында 0,05% дейін күйе бар азықтарды жылқыға қысыр буаздықтың бірінші жартысындағы мегежіндерге ,8айлық тоайларға бордақыдағы шошқаларға ірі қара малдарына беруге рұқсат етіледі Егер азықтар саңырауқұлақтардың токсиндармен зақымдалған болса, оларды сілті ерітіндісімен,аммиакпен ,озонмен залалсыздандырып немесе жоғарғы температурамен 10минут 250-350С өңдейді.
Аралас су алмастыру жүйесі немесе каналды-секциялды (бөлмелі) вентиляцияның құрылымымен жұмыс істеу принципі. Вентиляцияның аралас түрі – қорағакіргізілетін ауа механикалық түрде, ал ескі ауа қорадан табиғи жолмен алмастырылады (кейде керісінше, шығарылатын ауа механикалық түрмен, ал кіретін ауа табиғи жолмен). Мұндай жолмен ауа алмастырудың бір түрі каналды-секциалы (бөлмелі) вентиляция бүкілодақтық ауыл шаруашылығының электрлі институты (ВИЭСХ) ірі қара малдарының, сиыр бұзаулайтын және бордақы жас малдарды ұстайтын қораларда пайдалануға ұсынылған. Оның жұмыс жасау принципі мынандай: қораға берілетін таза ауа механикалық әдіспен арнайы азық науаларының астынан қалдырылған каналдардың ішімен өтеді де, әр 2 сиырға бір қалдырылған тесік арқылы шығып отырады. Ал қорадағы ескі ауа іштегі артық қысыммен табиғи түрде, төбеде, тігінен, бір-бірінен белгілі қашықтықта орнатылған 3 бөлмелі (секциялы), өлшемі 80см ˣ 80см қатынасындай ірі шахталар арқылы сыртқа шығады. Бұл аралас ауа алмастыру жүйесінің құрамында автоматты түрде басқарылатын, магниттік температураны қосып-ажырататын, тетігі бар және электрлі калориферлі жылытқышпен қамтамасыз етіп тұратын шкафты жүйесі болады.
Атмосфералық ауаның газдық құрамы оның денеге әсері,қалыпты мөлшері;атмосфералық ауа-азот,оттегі,көмірқышқылгазы,аргон т.б. инертті газдардың қоспасы болып саналады.ауаның төменгі атмосфера қабатында газдың құрамы тұрақты болып келіп,белгілі бір көлемдік және салмақтық мөлшерде болады.атмосфералық ауаның газдық құрамы;азот-78,09%,оттегі-20,95 %,аргон-0,93 %,көмірқышқыл газы-0,03 %,неон-0,0018 %.жоғарылаған сайын ауаның сиректігі артуына байланысты,ондағы әр газдардың бір көлемге шаққанда құрамы мен парциалдық қысымы төмендейді.мысалы теңіз деңгейінен санағанда оттегінің концентрациясы 1 куб. М 299 грамм болса,15 шақырым биіктікте 15 грамм ,ал парциалдық қысымы теңіз деңгейінде 160 мм.с.б. және 15 км биіктікте 8,0 мм.с.б немесе 21,3 және 2,5 гПа болады.бұл газдардан басқа атмосфералық ауада су буы әртүрлі табиғи қоспалар,өндіріс қалдықтарының түйіршіктері, микроорганизм,құрт-құмырсқа,шыбын-шіркей ,жәндіктердің денелері кездеседі.оттегі-иісіз,түссіз,таза өзі улы газ.организмнің өмір сүруі тікелей оттегінің қатынасына байланысты,себебі ол барлық зат алмасу процестерңнің жүруіне,тотығуына,мүшелердің клетка аралық тыныс алуына қатысады.сондықтан әр орган оттегі жеткілікті болса ғана қалыпты жұмыс жасайды.деммен түскен организмге оттегі қанның эритроциттерінің гемоглобинімен қосылып,барлық денеге ұлпалар мен клеткаларға жеткізіп,денедегі тотығу процестерінің қалыпты жүруін қамтамасыз етіп тұрады.сондықтан оттегінің денеде жетіспеушілігі ауыр патологиялық өзгерістерге қшыратып,әсіресе гипоксияға өте сезімтал орталық нерв жүйесінің қызметін бұзады.биікке жайылатын тау ешкілері,архарлар,яктар тез бейімделеді де оттегінің парциалдық қысымының 13 гпа дейін төмендегенін ауырламайды.азот-атмосфераның көп бөлігін құрайтын ,түссіз,иіссіз,жануды және тыныс алуды қолдамайтын газ. Атмосфераның құрамында азот оттегімен бірге тыныс алуға қатысып,малдар мен өсімдіктер және адамдар организмімен белоктар түзуге қатысатындығы анықталған.азоттың атмосферадағы артық мөлшері организмдегі физиологиялық процестердің дұрыс жүруіне зиянды әсерін тигізеді.оның атмосферадағы парциалдық қысымының жоғарлауы организмге сезім қуатын кетіріп(наркоз) ,оттегінің апрциалдық қысымының төмендеуінің нәтижесінде гипоксия,асфексия ауруларын тудырады. Азоттың концентрациясының жоғарлауы ауыр апоксемияға ,ал 90% асса өлімге ұшыратады.
Атмосфералық қысымынын өзгеруі денеге әсери анықтау тәсілдері Ауа қысымының шамалы өзгеруі мал денсаулыңына айтарлықтай әсер тигізбейді Бірақ ауа қысымынын тосынан жоғарғы мөлшерде ауытқуы өнімі жоғары сиырлардың сүтінің азаюына ал жылқылардың ішегінің түйілуіне апарып соғады Жер бетінен жоғарылаған сайын атмосфералық қысым төмендейді Мысалы биік тау жайылымдарында сол сияқты биікке жылдам көтерілгенде бұрын шынықпаған малдарда тау ауруы пайда болады Ол аурумен көбінесе құлын тай жабағылар сирек ересек жылқылар қойлар ірі қара малдарды және түйелер ауырады Қаны аз және өте майланып семірген малдар төменгі қысымға аса сезімтал келеді Атмосфералық қысымның төмендеуіне және оттегінің қандағы парацитальдық қысымының азаюынан орталық нерв жүйесінің жоғарғы бөліктері өте сезімтал келеді Мысалы екі км биіктікте иттердің тежеу рефлекстері ілсірейді ал бес км де шартсыз рефлексті төмендеп шартты биікке жай біртіндеп шыққанда атмосфералық қысымның өзгерісіне тез жаттығып алады Малдардың таулы жерлерге бейімделуі өкпемен тыныс алуды кеңейтіп қандағы гемоглобин мен қызыл қан түйіршіктерінің мөлшері көбейіп альвеоладағы ауаның құрамындағы оттегінің парациальдық қысымын жоғарылатады Оттегімен гемоглобиннің қоспасының бөлінуі солға ауысып төменгі парацитальдық қысым кезінде де гемоглобиннің оттегімен қанығуы жоғарылайды Атмосфералық қысым сынапты және металды өлшегіштер барометр анероидтармен анықталады Сынапты баромертлер сифонды жіне табақшалы болып бөлінеді Сынапты сифонды барометр өте дәлді бірақ тасымалдауға шыдамсыз сынғыш келеді Сондықтан оларды лабораториялық жұмыстар мен металды барометрлерді көрсеткіштерін бақылап тексеру үшін қолданады Табақша барометр іші сынаппен толтырылған жалпақ үсті жабылған шыны табаұшадан тұрады да сыртқы ауамен арнайы қалдырылған тесікпен қатысады Ұзындығы сексен см барометрдің шыны түтікшесі ашық басы мен оның қақпағына бекітіледі ал түтікше сынапқа толтырылып төменгі басы сынабы бар табақшада тұрады Түтік жезбен қапталып жоғарғы басы бөліктермен белгіленеді Түтіктің жоғарғы бекітілген басында азғана кеңістік қуыс орын қалады Атмосфералық ауаның өзгерген қысымы табақшадағы сынаптың бетіне әсер етеді де ал ол түтікшедегі сынаптың деңгейін өзгертеді яғни қысым жоғарылағанда сынап деңгей көтеріліп керісінше төмендегенде азаяды Барометр анероид қысымды өте дәлді көрсетпейді бірақ сынап барометрімен уақытында көрсеткішін бақылап тексеріп отырған жағдайда гигиеналық тәжірибеде кең қолдануға болады және тез сынбайтын тасымалдауға қолайлы боп келеді Бұл құралдың негізгі бөлшегі иректелген түбі бар жұқа қабырғалы металды қорабша немесе таға тұрғыда иілген жұқа түтікше болады Қорабша немесе түтікше сиретілген ауамен толтырылады Соның салдарынан ауа қысымы өзгергенде қорабшаның қабырғасы не қабысып не көтеріліп немесе таға тәріздес түтікшенің иіне ашылып қысымы өзгереді Бұл өзгеріс рычаг жүйесі арқылы құралдың тәләне беріліп қысымның мөлшерін көрсетеді оны жабық қорабта тура орналастырады Барограф ауа қысымы белгілі бір уақыт аралығындағы өзгерісін бақылап жазып алуға арналған құрал Бұл құралдың ауа қысымының өзгерісін қабылдағыш сезімтал бөлігі жұқа қабырғалы ішінің ауасы сиретілген металды қорап болады Ол рычаг жүйесі мен арнайы барабанға оралған таспаға қаламұштың көмегімен ауа қысымының ауытқуын апта тәулік аралығында жазып қалдырып отырады. Қысымды өлшеу негізіне биіктік шама алынады.1 сынап бағанасы 10,5 м биіктікке сәйкес келеді.Егер 1мм сынап бағанасы 1,3332 мл барға тең болса, онда 1км биіктіктегі барометрлік қысым 890мл бар болады.Атмосфера қысымының ауытқуы ауа райының өзгеруімен тығыз байланысты.Жоғарғы атмосфера қысымы ашық ауа райына сәйкес келсе,төменгі қысым жауын шашынды,желді,тұманды күндердің белгісін көрсетеді.Ауа қысымының шамалы өзгеруі мал денсаулығына айтарлықтай әсер тигізбейді .Бірақ ауа қысымының тосыннан жоғарғы мөлшерде ауытқуы өнімі жоғары сиырлардың сүтінің азаюына,ал жылқылардыңішегінің түйілуіне апарып соғады.Жер бетінен жоғарылаған сайын атмосфералық қысым төмендейді.
Ауа шығаруға арналған кұбырлардың гигиеналық талаптар қойылады: 1. Ауа шығатын қүбырлардың үстіні і басы қүбьфга жауын-шашыи түспеу үшін жәпе ауағіы соруды жақсарту үшім арнайы қалкап- дефлектрмеп қамтамасыз етіледі. 2. Қүбырдыц саңылауы болмай жылыланған болуы керек, яғми қорадаи шығарылатыи жылы, ластатіғап ауа қүбырдың үстіпгі басына жетпей суып кетін, конденсат түзбеуі (су) керек; 3. Құбырлардың жоғаргы белігі қораның төбесінің ең биік жерінен (шатырдан) 1,2-1,5 метрден кем шығыгі тұрмауы керек. Ол межеден қысқа болса күбыр ауаны қорадан шығаруға жүмыс жасамай, ауаның ішке кіруін қамтамасыз етеді. Сондыкган қүбыр неғүрлым биік болса, солғұрлым оның ауаны тартуы жақсы болады. Ауа шығаратьш қүбырлардың ең қалыпты биіктігі 3,5-5 м деп есептейді. 5. Қүбырлардың ішкі беттерінде көлденең богеттер, ойықтар, гтланкалар, шаң жәие су буларын үстап қалып, сойтіп тесігін тарылтатындай болмауы керек. Әр күбырдың ішінде тесігіи ашыіі - жауып, шығатын ауаиы қалыптан іүрагын жылжымалы қақпақ орнатылады. Оны арпайы білікке ориатъш, оғам жіпгің бір басын байлап, екінші басын жсрде түрьш тартып камалдың ішін толықтай немесе жартылай ашыл - жауып отырады.
Ауа алмастыру жүйсін су буының мөлшері мен қалай есептейді ,және қай мал қораларда:Атмосфералық ауадағы су буының мөлшері температураға,қозғалыс жылдамдылығына,жыл мезгіліне,жер бедеріне,тәулік бойына,ауа райына,су көздеріне,т,б факторларына байланысты өзгерісте болады.Ал мал қораларының ауасындағы су буының негізгі мөлшері жетпіс ,сексен пайыз,онда орналасқан малдарға байланысты болса,тек шамалы жиырма пайыз бөлігі ондағы технологиялық процестермен қора бөдшектері және жабдықтарының беттерінің булануынан құралады.Сондықтан атмосфералық ауаға қарағанда қоралардың ауасының ылғалдылығы жоғары болады.Қорада орналасқан малдардың тек санына ғана емес,олардың түрі,жасы,өнімі, физиологиялық ерекшеліктері т,б байлаысты ауа ылғалдылығы өзгерісте болады.Мысалы:орта тірі салмағы 500 кг,тәуліктік сүттілігі он бес литр сиыр бір тәуліктің ішінде ауаға демімен оң литр су буын бөліп шығаратының болса,жұмыс аты 8 л,100 кг салмақтағы жас шошқа-3,5 кг ға ауаны ылғалдандырады.Егер ауа температурасы 20 градусқа жоғарылаған болса,ауаға сіңген мал демімен бөлінген су буының мөлшері екі есеге артады.Мұнымен қоса шошқа малдарының қорасының ауасына,басқа малдардың қорасымен салыстырғанда,еден бетінен буланатын су буының мөлшері шошқа демімен түсетін будың шамасынан 150% ға артық болады.Бірақ,жылытылмайтын шошқа қораларындағы ауаның ылғалдылығы 90%асса,бөлшектер беттерінен судың булануы тежеледі.
Ауа алмастыру мөлшерін көмірқышқыл газының концетрациясы мен қалай есептейді және қай қораларда жасайды: Көмірқышқыл газы түссіз,иіссіз,сәл қышқыл дәмді улы газ.Нөл градус температурада оның меншікті салмағы оттегіне қарағанда ауыр болады.Атмосфераның ауасында 0,03-0,04% кездеседі.Атмосферадағы ауада оның пайда болатын көзі вулканды қопарылыстар,жану процесстері,органикалық заттардың тотығуы мен шіруі,малдардың,адамдардың және өсімдіктердің тыныс алуы.Осындай шығу көзінің көптігіне қарамастан көмірқышқыл газының атмосферадағы концетрациясы нормативтік көрсеткіштен жоғарыламайды.Ол негізінен газ айналысымен,жасыл өсімдіктердің хлорофильдерімен сіңірілуі,ашық су беттері және жауын шашын суларымен шайылуы т.б байланысты болады.Мал қораларының ауасында сыртқы атмосферадағыға қарағанда көмірқышқылының мөлшері бірнеше есе жоғары болады.Себебі оның негізгі пайда болу көзі болып малдардың дәмімен шыққан ауа,нәжістер мен азықтардың шіруі есептеледі.Мысалы,деммен шыққан ауада,атмосферамен салыстырғанда жүз есе көмірқышқылы көп ,жиырма бес пайызға оттегі аз болады.Малдың демімен шығатын көмірқышқыл газының мөлшері оның түріне ,жасына,салмағы,өнімі,азықтануына байланысты болады.Әр сағатта бір сиыр 250-300кг,салмақтағы 110-150л,буаз,қысыр шошқалар 110-120л,торайлы мегежіндер екі есе көп көмірқышқылының демімен бөліп шығарады.
Ауа қозғалысының жылдамдығы, оның әр түрлі температуроада денеге әсері. Желдің розасын анықтау әдісі және гигиеналық маңызы Жер бетінің біркелкі қызбауы, ауа температурасының әртүрлі болу салдарынан ауа қозғалысы туады. Жылы ауа жеңіл болғандықтан жоғарыға көтерілсе, о ны ң орнын суық-салқын ауа басыгт, қозғалыс тудырады. Ол қозғалыс кезінде ауа өзінің жылдамдығы меи бағытын өзгертеді. Ондай қозғалысты турбулентті (тіктегі, бұралып) деи атагі, боран, қүйынды желдерде кездеседі. Ауаның жер бетіне параллелді қозғалысын жел деп атайды. Ол жылдамдығы және бағыгымеп сішапалады. Желдіц жылдамдығыныц өлшемі мсек, ал өте қатты жылдамдық жел күшін тудырып 12- баллдық өлшеммен өлшенеді. Ауаның қозғалысы мал организміне екі жақты осерін тигізеді. Тікелей және жанама. Оның тікелей әсері демедегі жылудыд сырткы ортаға тарауын ауа температурасына байланысты арттыруында болады. Егер ауа қозғалысы 4 баллдан жоғары болса тері беті айтарлықтай салкындайды. Ед төменгі ауа қозгалысының өзі (0,0114 мсек терінің сезілуінің шекті мөлшері) .ірі кара .малының терісіне айтарлықтай суыту . әсерш тигізеді. Мысалы, осындай жылдамдықгағы ауамен тері устін 55 минут желдеткенде оның температурасы 3,5 градусқа төмендесе, жүні бар тері беті - 2,9 і радусқа салқындайды. Ауа қозғалысының жылдамдығыныд 0,1 мсек-тан 0,4 мсек дейін жогарылауы ауа температурасымың 5 градусқа төмендеуше тепе-тең болады. Сондықтан ауа қозғалысының жылдамдығы өте аз мөлшерде жогарыласа да дененің сууына, орта гемпературасына байланысты әр түрлі әсері болады. Мысалы, қора ауасының температурасы мал жүні аралығындағы бөгет ауамен тері бетіііің температурасынан төмеи болса, козгалыс булану және конвекция жолымен денеден жылудың тарауын арттырып организмді суыкқа ұрындырады, керісіише, егер тері бетініц температурасынан ауаның температурасы жоғары болса, жылудың конвекциялық жолмен тарауы азайып, тоқтаи қалуға дейін барады. Ауа қозғалысыиыд жылдамдыгының 0,1 мсек. өскені, омыд суыту күшін 0,19 мкалсм2.с. аргтырады. Сондықтан зоогигиеналық норматив бойыиша жас төлдерге ариалған қораларда ауа қозғалысыныд жылдамдығы 0,02-0,03 мсек, ересек малдар үшін - 0,2 мсек., жэне жаздыд күидері немесе жылытылатын қоралардың ауасында - 0,5-1 мсек, ал сыртқы ауа температурасы 30-32 градус болса - 1,5 мсек дейін рұқсат егіледі. Бірақ ауа қозғалысыиыд жылдамдығын арттырған кезде ауаныд басқа көрсеткіштерін, әсіресе температура мен ылғалдылығын ескеру кажег. Қора микроклиматыііа толық сипаттама беру үшім тәжірибеге ауаныд суыту күші (катаиндекс) деген түсінік анықталып енгізілген. ()ны кататермометр деген қүралдың кәмегімен табады. Ауаныд суыту куші (қабілеті) норматив бойынша ірі қара малдардыд қораларында - 7,2-9,5 мкалсм2сек, бүзаулар үшін - 6,6-8,0; жылқы қорасында - 8,2- 9,5; торайлы мегежіндер үшін - 6,5-8,0, бордақы шошқаларга - 7,5-11,0 мкалсм2сек болуы керек. Бірақ жас төлдерге арналған қораларда ауаныд суыту қабілеті 4-5 мкалсм2сек. жоғары болмауы ксрек. Керісінше өнімдік бұқалардыд қорасындағы ауаныд суыту күші 7-ден 4-ке дейін төмендесе, ұрығыныд сагіасы тәмендеп, зиянды әсері болады. Осыған байланысты ауаның суыту қабілетін анықтау ушіи катаиндекс көрсеткішін пайдалану физиологиялық тұрғыдан дәлелденген деуге болады. Ауаның қозғалыс жылдамдығымен қоса, оның бағытыныц да зоогиіиеналық маңызы өте зор болады. Ауаның бағыты деи желдің кокжмек (горизонт) нүктесінен соқкан (жүрген) жолыы айтады. Желдің бағытьш румбамеи (шашырау) көрсетіп, латын немесе орыс жазбасының бас әрінтерімен белгілейді. Мысалы, солтүстік - С немесе N; оңтүстік Ю немесе S; шығыс - В немесе Е; батыс ~~ 3 немесе W. Бүл төрт негізгі жел бағытынап басқа олардың араларынан косымша бағыттар кәрсетіледі; солтүстік итьгғыс - СВ немесе NE; оңтүстік шығыс - ЮВ немесе SE; оңтүстік батыс - Ю3 немесе SW; солтүстік батыс - СЗ немесе NW. Желдің бағыты да оның күші с ғ і я қ т ы мал объектілерін жобалап түрғызған кезде ескерілуі керек. Желдің бағыты жиі ауысып огыратьшдықтан, оның белгілі бір жердегі негізғі, көбінесе басыңқы соғатыы жағын аныктап алады. Ол үтііін белгілі бір уакыт (айлар, мезғіл, жылдар бойыпа) ішіндегі сол аймақтағы желдің бағытьшың қайталануын есептейді де, соның нәтижелерін румба бойыяа түсіріи, желдің розасының кестесін шығарадыҚораның ішшдегі желдің бағытының графикалық кестесін - аэрорумбограмм деп айтады. Ол қорадан шығатын жэне кіретін ауаның тік(верикалды), көлденең (горизанталды) және көлбеу қозғалыстарып көрсетеді.Мұныд көмегімен қораныд жел қозғалысы бар, немесе қозғалыссыз тынық жерлерді ң және кіргізетін желдеткіштерінід қалай ауаны тарагуын, сол сияқты қорадагы инженерлік жабдықтардыд ауаны бөгеи немесе өткізу қабілетіне әсерін анықтауға болады. Атмосфералық желдід розасын анықтаудыд маңызы мал қораларын жобалап гұрғызғаи кезде оларды ел - мекендерінің, үйлердід, су көздеріиід, қоймалар мен өддеу объеісгілерінің төмен, ық жагына, ал көд қоймалары, өлексе сақтайтын, қоқыс жинайтын орындардыд жел жағына орналастыруға көмектес-еді. Сол сияқты әр мал қораларын жел өтінен және қар алудан сақтау үіиін бір басын немесе бұрышын желдід негізгі көп соғатын бағытыиа қаратыи ормаластыруға болады.Олай орналастырмаған жағдайда (жел өтіне қора көлденед тұрса) күннід суық кездерінде қораныд іші тез суып, жылуьш сақтау қиьшға түседі және есікдерезелерден соққан желдід салдарынан кора ішінід ауасыныц қозғалысының жылдамдығы нормативтік көрсеткіштен жоғары болып кетеді де, мал организмім суыққа үрыидырады. Өте жоғарғы ауа қозғалысыныд жанама әсері-ыстық және ылғалдылығы гөмен (құрғақ) күндері өсімдіктерді күйдіріп, саргайтып, қүмарын төмендетіп және тоиырақты қүрғатьш, шаң тозаддардыд шыгуын арттырыд, малдыд жүиін, терісін ластап, онымен қоса ммкроорі апизмдердід денеге түсуіне жол ашады. Оны мына сызбадан көруге болады Ауаның температурасьшың, ыяғалдылығыиың және қозғалысының мал денесіне тигізетін әсерлерін жеке-жеке қарауға болмайды. Өйткені ауаның кей факторы келесі көрсеткіштің әсерін арттырып немесе тежеп, өзгертіп отырады. Мысалы, ауаның ылғалдылығы мен қозғалысы төменгі температуратіың депеге эсерін бірнеше есе күшейгін жібереді
Ауаны иондаудың принципі және гигиеналық маңызы Атмосфераның төменгі кабатындағы ауа, космостық ультракүлгін, рентген сәулелердіц электр зарядтары, су тамшылары жәме жердің радиактивтік сәулелеііуіиіц салдарынан нондарга айналады. Осы факгорлардың эсерінен газ атомдарының иемесе молекуласыныц қүрамьшаи бір немесе бірнеше сыртқы электрон бөлінін кеііп, бейтарап агом пемесе молекулаға барьш косылады да, оны оң таңбалы (зарядты) ионға, ал қалғаны элекгроны жегісішіен теріс таңбалы ионға айналады. Ондай электронды көбінесе оттегі қабылдайды да, содан негізгі теріс аэроиондар оттеі і иондары болын саналады. Осындай бір молекулалы (мономолекула) иондар гүракгы болмайды.Алғашқы (атомдық) иондардың түзілу сызбасы Оған 10-15 бейтараи газдардың молекулалары қосылыи, тұрақты жеңіл (жьшдам) иондар түзіледі. Ондай иондар электр өрісінде тез қозғалыста болып, ауадагы су буының тамшыларымен, қалкып жүрген іцаң - тозаң түйірлерімен қосылътп, өзінің зарядтарын берііі, орта және ауыр иондар түзіледі. Егер жеңіл исшдардың қозғалыс жылдамдығы 1-2 смсек. болса, орта ауыр иондардікі жүз есе аз, яғни 0,01 смсек, ал ауыр иондардікі - 0,001 смсек. Әртүрлі оң және теріс зарядты иондардың ( жеңіл, ауыр) түзілуімен қатар олардың басқа су тамшылары шаң - тозаң, микроб денелері т.б. сіңірілуі салдарынан олардың жойылу процесстері де жүріп жатады. Сондықтан, иондар, осіресе жеңіл иондар ор жерде бірғселкі болмайды. Мысалы, шамалы ластанған ауылды жерлердіц 1 мл. ауасында 1000 жеңіл нондар болса, таулы жәие куроргіы жерлердің 1 мл. ауасында 3000, ал атмосферасы жиі ластанған қалалардың 1 мл. ауасында -40 -50 ғана жеңіл иондар кездеседі. Жабық мал кораларының ауасындағы жеңіл, теріс зарядты иондар, ондағы шаң - тозаңдар мен микроорганизмдер, газдармеи, су тамшыларымен сіңіріліп альиіып ауыр иондарға айналып, жойылып кетеді. Өгкен ғасырдың басыида атмосферадағы электр заряды жер бетіндегі тіршіліктің калыпты өмір сүруін қамтамасыз етеді деген үғымдар болған. Кейіниен A.J1. Чижевский деген ғалым өзінің ақ тышқандармен жасаган гэжірибелеріне сүйеніп дәлел келтірі еи. Ол үшін бір шыны бөлмеге (камераға) бакылауға армалғам, екіншіге тәжірибе ақ тышкандарьш орналастырыи, оларды бірдей жағдайда көректендіріп, суарып отырған, тек тәжірибедегі тышкандарға ауаны арнайы мақта сүзгіден өткізіп жіберіп отырған. 2-3 тәуліктен соң іәжірибедеіі тышқандар элсірен, қозіалысы азайыи, азық иен суды қабылдамай қойған, содан 5 - ші тэулікте өле бастаған, ал бакылаудағы тышқандар өзгеріссіз өсе бергеи. Я п ш сүзгіштен ауаны әткізгенде оның бойындағы ион зарядтарын сузгіш ұстап қалып, дем алуға жарамсыз Өлі ауа тышқандарды әлімге ұшыратқап. Осы тәжірибенің нәтижесіне сұйеніп А. Я. Чижевскнй сыргқы ауаның аэроиондары организмнің қалыпты өмір сүруін қамтамасыз етеді деген шешімге келсді. Мұнымен коса теріс зарядты аэроиоидар организмге жағьшды әсерін тигізсе, оң зарядтылары оның өсуіи, дамуын тежейтіндігі анықталған. Соыдықтан, теріс, жеңіл аэроиондар ауаиың витамины деп аталған. Адамдар мен малдар өздерінің өмір сүру эрекеттерінің нәтижесінде демімен өте көп мөлшерде оң зарядты аэроиоңдарды бөліп, шығарып отырады. Сондыктан, адам немесе малдардың тұрган жерлерін оң зарядты аэроиоидардан иоиды булт қоршап, олар организмнің қалыпты өмір сүруіне жагымсыз әсерін тигізіп түрады. Сондықтан, қора ауасының қүрамындағы жағымсыз оң зарядты иондарды көбейтпеу жолдарын жасау қажет.Ауаны теріс зарядты нондармен камтамасыз етіп, сапасын жақсарту үшін арнайы, жасанды иондағыш қүралдар пайдаланады. Ауаны жасанды иондаудың гигиеналық және емдік маңызы өте зор болады. Мал кораларыныц ауасын жасанды иондау кезінде өкиедеіі газ алмасу, үлпалардағы зат алмасу және тотығу ироцесстері жақсарып, коллоидтардың теріс зарядтары, сілтілік қор және эритроцитгер саны көбейін, орталық нерв жүйелерінің қызметі жақсарады. Ауаны жасанды мондаудың гш иеналық маңызы оггегііііц жсңіл, теріс зарядты иондарының тыныс органдары, кілегей қабаттары және тері рецептері арқылы тікелей организмнің нейрогумаралды регуляциясына әсерін тигізіи, физиологиялық қызметтеріиің жүруін жақсартуында болады.Аэроиондар тыныс жолдарьшдағы интерорецепторларды тітіркендіріп, оларды қоздырып, немесе тежеп, ми орталығы аркылы ішкі органдарға хабар беріледі. Аэропоидар альвеолардың қабырғасы аркылы канға түсіп, оның коллоидтық және клеткалы элементтеріне өзінің зарядын береді. Теріс азроиондар кейбір бмологиялык тотығу ферменттерінің (дитохромоксидаз т.б.) активтілігін арттырыл, оттегі молекуласын теріс зарядтап, қоректік заттардағы сутегіиің іотыгуынан энергия бәліп шығуына әсер етеді.Жасанды иондау мал организмінің, қан сарысуының бактерицидтік қасиетін арггыру жэне гемоглобиинің концентрациясын көбейту, фагоцитозы мен ферменттердің активтігін кетеру аркылы таб и ғи резистеігттілігіғі жогарылатады.Ауаны иондаудың режимі (тәртібі, ережесі) - ауыр пондардың жалпы санын жеңіл иондар саныиа бөлу аркылы аныктайды неғұрлым ауада ауыр иондар сапы көп болса, солғұрлым иондық Режим (ИР) артады, яғни ауаның таза емес, шаң - юзаң, газдармен ласганғандығының гиг иеналық көрсеткіші болады.Ауадағы о н зарядты жеңіл иоңдардьщ самын геріс зарядгы жеңіл иондардын санына бөлу аркылы униполярлық коэффициентгі (карама - қарсы) аиықтайды (п+ п-). Негұрлым ауа ластанған болса солгұрлым уииполярлық коэффициент жогары болады Алғашқы малдарды аэроиондау 5-10 минутқа созылып, одан кейін біртіндеп ұзара береді. Аэроионизацияны жақсы желдетілетіы, ауа температурасы 12 градусіан төмен емес қорада жасагал дұрыс Жасанды иондау малдар организміне ауадағы аэрозолдардыц (шаң - тозаң, газдар, микроорі анизмдер т.б.) концентрациясын төмендету арқылы, жанама әсерін тигізеді. Иондаудың нәгижесінде қора ауасында қалқып жүрген қатгы жәме сұйық аэрозолдар электр ерісінің бойымен жүріп, белгілі бір шамаға дейін зарядталады да едеігдер, қабырға, тобе т.б. үстіне қомып, өзімен бірге микроорганизмдерді де шөкгірсді. Соның салдарыиан ауапы иондау кезінде ауадагы шаң - тозад мен микроорганизмдер 2-4 есе азаяды.Мал қоралардың ауасын жасанды иондау сиырдың сүттілігін 4-6 %, жас малдардың өсіп - дамуын -12 %, құстардын жумыртқалауын4-8 % арттырады.Мал қораларының ауасьтн иондау үшін Чижевскийдің люстра тәріздес аэроионизаторын, антенді ионизатор HI1JT (союзглавсантехпром), ЛВИ, АФ2, АФЗ т.б. қолданады. Ауаны иопдау кезінде кұралға ариалған нұскауларға сүйеніп, әр малга үсынылған теріс зарядгы иондардың дәлді дозасын (межесін) сақтау қажет.Ауадағы иондардың концентрациясын арнайы есептегіш кұралдармен (СИ - 1) анықтайды. Мал қораларыиың ауасын иондау үшін арнайы құрылымдарды да (АИИ - 70, 80 т.б.) пайдаланады. Бейтарап ауа модекуласынан иондарды алу ушін сұйық және қатты заттарды бытыратып шашырату (баллоиондау) арқылы, үйкеліспен электрлеу (трибоиондау), химия реакциясы (химииондау), жоғарғы температураға дейін қыздьтру (термоиондау), ультракүлгін, рентген, гамма жәпе радиактивті сәулелердің ағымы, сол сияқты ауада электрлі ажырату гәсілдеріи пайдаланады.Қазіргі кезде баллоэлетстрлі эффектіні алу үшіи - гидро, электроаэрозолдық генераторларды, термоэлектронды эмиссияны термоэлектрондық ионизаторды, фотоиондауды - ультракүлгін иондау генераторларын, радмоизотодты сәулелі иондауды - радиоизотопты ионизаторды, электр разрядымен иондауды - айыалып ажырату ионизаторын пайдаланады.
Ауаның ылғалдылығының түрлері. Және оның шекті мөлшері мен гигиеналық маңызы Ауаның ылғалдылығы оның су буымен қаныгуы аркылы сипатталады. Ауаның ылғалдылығының мыыандай көрсеткіштері (і игрометрлік) болады: абсолютгік, максимальды (ең жоғарғы), салыстырмалы, канығудың жетісиеушілш (дефидит) және шық нүктесі. Бул кәрсегкіш гер, мал мамандарының ауа ылғалдылығы. меи температурасын қалыптау және бақылау кезінде, сол сияқты қораның желдету жүйелерін, жылу тепе-теңдіктерін есептеу, ауа ылғалдатқыштарының қуатын және шык нүктесінің температурасын (қора бөлшектерінің - төбе, қабырға бетіндегі тамшылардың түзілуінен сактамдыру) анықтау үшііі қажет болады.Ауаныц абсолюттік ылғалдылығы (е неімесе q) ~ бір куб.м. ауадағы су буының граммен алыггғап мөлшері. Бүл көрсеткіш ауадағы су буының абсолюттік мөлшерін білдіргенмен, ол ауаның су буымеи қаныққандық шамасын көрсетпейді. Өйткені бір түрлі ауаның абсошоттік ылғалдылықта ауаиың су буымен қаиығуы температураға байланысты әр түрлі болады. Абсолюттік ылғалдылық темлератураға тура пропорционалды болып, ол жоғарылаі ан сайын бүл да көтеріледі. Максимальды ыліалдық (Е) - бір куб.м. ауадағы нақты гемпературада су буьшың ең жоғарғы мөлшері. Ол да бір куб.м. ауада грамм немесе мм. сынагт бағанасымен өлшенеді де, ауа гемпературасына і ура пропорцисшал болып келеді. Ay a іемпераіурасы неғүрлым тәмен болса, соліүрлым оның буы мен максимальды қанығуы кем, керісінше температура жоғарылағаи сайын ауадағы су буының жоғарғы мөлшері арта түседі. СалыстыріУіалы ылғалдылық (R) - ауаның су буымен пайыздық (ііроценттік) қанығуы. Оны абсолюттік ылғалдыктың мөлшерін максимальды ылғалдылықтың шамасына бөліп және 100 иайызга көбейту арқылы аііықіауга болады: R = e- 10 0%Е Салыстырмалы ылғалдық ауаның нақтъг температурада су буымен қанығуының найыздық мөлшерін білдіреді. Ауаның гемпературасы мен салыстырмалы ылғалдықтың арасында кері байланыс болады, яғни ауа температурасы жоғарылаған сайьш сал ыстырмалы ылғалдықтың мөлшері төмендеп, гемперагура төмендегенде оның шамасы жоғарылайды. Тәулік ішінде салыстырмалы ылғалдық жиі ауытқуда болады. Түн мезгілінде жоғарылаи, күндіз төмендейді Малдың түрі, жасы, т.б. физиологиялық ерекшеліктеріие байланысты салысгырмалы ылғалдық мал қораларының ауасында 50 пайыздан 80 пайыз аралығында рұқсат етіледі. Су буының қанығуы (Дф) - беягілі бір температурадағы бір куб.м. ауаның толық су буымен қанығуына жетіспеушілігін көрсетеді де, максимальды ылғалдықпен абеолюттік ылғалдылъгқтың айырмасы болъш келеді. Дф = Е ~ е Су буының жетіспеушілігі ауа температурасы жоғарылаған сайын осе береді. Сондықтан су буының жетіспеушілігінің мөлшері үлғайғаи сайын судың булану жылдамдығы жоғарылап, ауанъщ қүрғауы артады, яғни, неғүрлым су буының жетіспеушілігінің шамасы көп болса, солғүрлым ауа қүрғақ болып, ол көп мөлшерде су буын сідіре алады. III ық нүктесі (Т) - деп ауадағьт су буы толықтай қанығып, сүйыкқа айналагьш (кондемсат) температураны айтадьғ Бүл көрсеткіштің ғигиеналық маңызы өте зор болады. Себебі мал қораларыныд ішкі бөлшектері жылу үстамайтыя қүрылыс материалдарынан сальшған болса (қабырға, төбе т.б.) олардың бетіые су буымен қаныкқаіі ауа соғылып су тамшысына айиалады, яғии кандай темііературада суға айналатыидығыи білуге болады. Тәжірибеде мал қораларының ауасының су буымен қағгығуының мөлшерін (ылғалдығын) білу үшін көбінесе салыстырмады ылғалдықіъің шамасымен бағаланады. Атмосфералық ауадағы су буының мөлшері температураға, қозғалыс жылдамдығына, жыл мезгіліне (күз, көктем, қыс, жаз), жер бедеріне (ойпаң, қыр), тәуілік бойына, ауа райына (жауын, қар), су кәздеріие (көл, теңіз, мүхит) т.б. факторларға байланысты өзгерісте болады. Ал мал кораларының ауасыядағы су буының неғізғі мөлшері (70-80 %) онда орналасқан малдарға байланысты болса, тек шамалы (20-30 %) бөлігі ондағы техяологиялық процесстермен қора бөлшектері және жабдықтарының беттеріяің булануынан қүралады. Сондықтан атмосфералық ауаға қарағанда қоралардың ауасының ылғалдылығы жоғары болады. Қорада орналасқан малдардың тек самына ғана емес, олардың түрі, жасы, өнімі, физиологиялық ерекшеліктері т.б. байланысты ауа ылғалдылығы өзгерісте болады. Мысалы, орта тірі салмағы 500 кг., тәуліктік сүттілігі 15 л сиыр бір іәуліктің ішінде ауаға демімен 10 л су буын бөлін шыгараі ыи болса, ісүмыс аты 8 л, 100 кг салмақтағы жас шошқа - 3,5 кг-ға ауаны ылғалдаидырады. Егер ауа температурасы 20 ғрадусқа жоғарылаған болса, ауаға сіңген мал демімен бөлінген су буының мөлшері екі есеге артады. Мүнымен қоса шсшка малдарының қорасының ауасыиа, басқа малдардың қорасымен салыстырғанда, еден бетінен буланатын су буының мөлшері шошқа демімен түсетін будың шамасынан 150 %-ға артык болады. Бірақ, жылытылмайтын пюшқа қораларындағы ауаның ылгалдылығы 90 пайыздан асса, бөлшектер беттерінен судың булануы тежеледі. Ауаның ылгалдылығының зор гигиеналық маңызы бар. Ол мал денесіне тікелей және жаиама әсерін тигізеді. Ылғалдылықтың деиеге тікелей әсері, оның жылу алмасуына, әсіресе жылудың сыртқы ортаға тарауына тиеді. Себебі, ауаігыц ылғалдылығы жоғары болса, онда жылудың булану арқылы таралуы тежеледі. Сондықтан жоғарғы ылғалдық температура жоғары болса, орғанизмнен жылудың сыртқа і аралуын бөғеи, дспсғс ыстык жинальш, малды ыстыққа үрыпдырады да, оның тәбетін нашарлатып, резистенгтілігін тәмендетіп, өнімі азайып, ғііпертермия ауруына үшыратады. Жоғарғы ылғалдылык ортаның ауасыиың темиературасы төмен болса да мал орғаиизміне псерін тигізеді. Себебі, ылғалды ауаиың жылу өткізғіштік қасиеті қүрғақ ауаға қарағаида бірмеше рет (8-10) жоғары болғандыкгган, жоғарғы ылғалдық ауаның суық кезінде денеден жылудың көп тарауына соғады да, орғанизмді суыкқа үрындырып, ғипотермия ауруын гудырады және мал азығының орынсыз шшынын арттырады. Малдарды суық, сызды қораларда үстағаида оларда тыныс орғандарының (кеңірдек, мүрын жолдары, өкпе), ас қорыту мүшелерінің (іш өткен) және тері аурулары жиілеуіне апарып соғады. Мүнымен қоса инфекциялық және инвазиялық аурулардың шығуы көбейеді. Ауаның жоғары ылғалдығы денеғе тікелей ғана емес жанама осерін де тигізеді. Ауаның жоғарғы ылғалдық кезінде сыртқы ортада көптеген инфекциялық және инвазиялық аурулардың қоздыргыштары сақталын қана қоймай, өсіп-өнуіне қолайлы жағдай іауып, мал орғанизмдеріне ауа тамшысы арқылы түсіп, ауру шығарады. Мұны мен қоса жогарғы ылғалдық қора бөлшектерінің бетіне жиылып, олардың ауа және жылу өткізгіштік қасиеттерін бүзады. Ауаның жоғарғы ылғалдылығы қора бөлшектерш, ішкі жабдықтарды шірітіп, көк, тат түсіріп, тез істеп шығарады, азықтарды көгергіп, шірітіп, сапасын төмендетеді. Сол сияқты өте қүргак ауа да (жазда) знянды болады. Ауаның салыстырмалы ьигғалдылығы 30-40 пайызға төмендесе депепің артык терлеуіне (булануына) әсер етіп, теріні, кілегей қабатының беттерін қүрғатып, мүйіз, түяқ сыртқы беттері жарылып, емшек үсті жарақатганыи, қүс қауырсындары сынғьппганьш кетуіне аиарып соғады. Малдар термен деііедегі минерал тұздарын жогалтып, шөліркегіш болып, тәбеті нашарлап, өнімі мен резистенттілігі төмендейді. Сондықтан мал қоралардың ауасының температурасымен қатар ылғалдылық көрсеткіштеріи де қалыптау қажет. Мал қораларының ауасының салыстырмалы ылғалдылығын 50-75 пайыз мөлшерінде үстағаіі жөн. Ол үшін мал қораларьш жобалап салар кезде дүрыс қүрғақ жерді таңдаудың, сол сияқты қора бөлшектеріиің жылу сақтағыштық қасиеттерін ескерген дүрыс болады. Қораны пайдаланған кезде ондағы ауа алмастыру және көң шығарып-тазалау жүйелерінің гигиеналық талаптарға сәйкестігіне көңіл бөлінеді. Кейбір жағдайларда ауамың жоғарғы ылғалдылығын азайту үшін сөндірілмеген экті, 3 кг. әк ауадан 1 л. су сіңіреді деген есеттпен пайдаланады. Қыс айларында қораға кіргізетін таза ауаны жасанды түрде жылъпу арқылы кірі ізі ен жоғаріы ыліалдылықгы төмеидету де маңызды рөл атқарады.
Ауыз суда аммиак, нитриттер, нитраттар мөлшері: Аммиак - суда аммоний түздары түріиде мииералды және органикалык болып кездесуі мүмкін. Өте қауінті болын, нәжіс, көң, лайлы жиын сулардың ыдырауыиан пайда болған, органикалык аммиак саналады, ал мпнералды аммиак судың ластануының көрсеткіші бола алмайды. Орғаникалық аммиак судың таяуда ластанғандығын білдіреді, сондықтан, таза суда альбуминоидты аммиак болмауға тиіс. Нитриттер - азотгы кышкылыныц тұздыры органикалык қоспалардың тотығуының нәтижесінде нитрификациялану процессінің ортаңғы шығымы есебінде туындайды. Соньгмен қоса, олар жер асты және батпақты сулардың ішіндеғі шғгратгардың кайта калііына келуінен түзіледі. Мұндай жағдайда нигрігггер аса кауіпті болмағандықтан, су коздерінің орғаникалык қосгіалармеп ластанғанының көрсеткішіне жатпайды. Бірақ ннтрштер уландыру қаупін тудыратындықтан, мұндай жағдайдың өзінде де ауыз суда руқсат етілмейді. Судагы нитриттердің әр литрге шаққандағы мөлшері 0,002 мғ-пал асса су көзілід оргаликалық қослалармен ластанғаныньтң керсеткіші болыл есептеледі. Нитраттар - азот кышқыльшьщ тұздары ауыз суда жлі кездеседі. Олар суга топырақтаи, атмосферадаіы ауаныц тотыгуылап, мллералды тыдайтқышіардал т.б. туседі. Иліраттар суға түскел оргалмкалық қоспалардыд тотыгуының соңғы лродуктасы (гусімі) болгаидықтал ондағы ыдырау ироцесстерінің аякталып калгалыл білдіреді де, аммоппл туздарыпыд басқа түрлері (аммлак, нитритгер) жоқ болса3 судың ластануының соды дел білуге болады. Бірақ лиіраттардың судағы оге жогарғы мөлшері қандағы метагемоглобиннің шамасыл асырып, мал орғализмін уландырады. Сондықтал, суда нитраттардың мөлшері әр литріңде 45 миллихраммнал аслауы керек.
Ауыз суда хлоридтер мен сульфаттар қайдан пайда болады. Олардың әсері, қалыпты мөлшері: Хлоридттер - иіыққаи жеріле байтлалысты млнералдық жәле орғаликалық болыл екіге бөлінеді. Келбір жерлерде олардыд жоғарғы мөлшері (100-300 мғл) толыракгың хлорлы қосгіалары көп болыл, гұздылығымеп байлалысты болады. Мұлдал мллералды хлорлдттер бар сулар санитарлық турғыдал қарағанда айгарлықгай қауіл төлдірмейтін болғандыктам, малдарды суаруға жәле тұрмысггық жағдалларда юлыкгай лайдалануға болады. Ауьғз судағы органикалык хлоридтердің мөлшері 1 л суға шаққанда 20-30 мг-лал аслауы керек. Бірақ суда баска ласталудыц белгілері болмай, гек милералды хлоридтер ғана болса, әр лш р суға шакқалда олардыд 350 мг-ға дейін молшері руксат етіледі. Егер суда хлор.идтердің мөлшері 500 м.ғл жог ары болса, судыд тұзды дәмі болыи, малдыд ас қорыту мүшелерінің қызметілід секрециясын төмендетеді. Судағы хлорлдгердіц мөлшері 500 мғл артық болса, асқазалдагы сөлдің және қышкылдыд колцеіпрациясы азайып, астың жүруі жылдамдал, толық сіңірілмей, асқазанның жумысгары бузылады. Үзақ уақыт хлорлдттердід мөлшері әте жоғары (1-2,5 гл) сумел суғарғал малдардың іұз беп су алмасу процесстерінде өзғерістер туып, қанның артғерналдық қысымы жоғарлал жэле ас алмасу жүйесінід жұмысы бузылыл, ауруға пшлдығады. Сульфаттар - күкірт кышқылының түздары суда екі түрде оргаликалық және милераадық болып кездеседі. Органлкалық сульфаггардыц суда кездесуі ластануының корсеткіші болым санадады. Мллералдык сульфаттар, кейбір аймақгағы су көздерінде өте көл мөлшерде (2000-3000 мғл кездеседі). Олар судың дәмін өзггсртііі (ашы) жэне асказаш-а эсер етіп, оның бұлшық еттері әлсірел, іш өтііі, кызметі бузылады. Сульфапардың судаіы қалыиты мөлшері 50 мгл, бірақ басқа қоспалар мен ластанған белгілері жоқ болыгі, тек минералды сульфаттар ғапа болса 500 мгл дейіи рүқсат етіледі.
Ауыз судың физикалық қасиеттері, Судың физикалық қаснеттеріне температура, иісі, дәмі, түсі жэне мөлдірліі і жаіады. Осылар арқылы судың саиасына белғілі бір мәнде баға беруге болады.1. Температура — судың санитарл.ьіқ-і игиеналык көрсеткішіне жатиайды, бірак ете .маңызды физиологмялық фактор оолып саналады. Малды с-уық сумем суарганда көп энергиясы организмнің температурасын қадышауға жұмсалын, азық шығыыы көбейіп, суыққа ұрынып, буаз малдарда іш тастау шығып, малдың өнімі іөмендеиді. Мысалы, еғер Сцыр - тәуліғіпе температурасы 2 градус, 70 л су ішсе, 700 ккал жылу немесе 2 азык өлшемін артық жумеайды, да тәуліктік сүттілігі 3,5-4 л төмендейді. Бірақ малды өте жмлы сумен суару да тсріс әсерді болын (20 градустан жоғарғы), меиірлеиіті ішлей, іезімділиі темеядеп, суыққа үрымғыш жәие сіңірі ііпгігі нашарлап, іші бүзылып, тыіпкак ауруымен ауырады. Сондыктан, ересек малдар үшін судың калыпты темлературасы 4-10 +12 градус, буаз аналықтарға +12 +15°, жас маддарға жасына байланысты +15 градусіан +30 градусқа дейіи болуы керек. Еттік балаландаріа (7-8 аіғіалық касыиа дейіи) суаратын судың температурасы +23 +24 градус ніамасында болуы керек. 2. Иісі - судыц оған түскен орғапикалық қоспалардың (малдардың және өсімдіктердің) ыдрау лродесстеріғіе байланысты, немесе лас сулардыд (өндірістік, түрмысгык ағын сулар) араласуыиан болады. жер асты суларыныд кейбіреуі күкіртті сутегі немесе аммиак иісті болуы мүмкін. Мүндай су органикалық түрғыдаіі ластанбаған болс-а, лайдалалуы шектелмейді. Егер суда, оыың гулденуін туғызатын өте көп мөлшерде микроорганизмдер болса, онда әргүрлі арамагты иістер (балықтыц, шөптіц, майдың т.б.) болады. Суға жагымсыз иіс-органикалык заттардың, мүлай өнімдерінің, фенолды қосналар т.б. ыдырауыман пайда болады. Гдгненалық бага беру үшіи судың иісіиің шыгу іегіп аиықтау қажет. Ауыз судың басқа иісі болмауы керек. Оны бес баллдық өлшеммеи бағалая, пайдалануға рүксат етілетін судың иісі 2 баллдан жоғары болмауға тиіс.3. Дәмі - ауыз судыц үнамды жэне сергіткіш болуы керек. Ауыз судың жағымсыз дәмі ондағы органикалық және минералды заттардың мөлшеріне байланысты болады. Суда ащы, түзды, қышқыл, дэмді, тағы басқа шірік, батпақ, дәмдер кездесуі мүмкін. Судың дәмін онда ерігеи минералды қоспалар: магяий жәяе барий иондарьт - аіцы, сутегі ионы-қыіпқыл, темір шала тотығы - ауыз қуыратыя, сыя дәмдер іуғызады. Суга жагымсыз дәмдер ондағы органикалық қослалардың, жиьгн лай сулардың, дезилфекциядан кейіягі, жуыяды т.б. қалдыктардыц түсуіяея туады. Бес баллды олшеммен бағалаганда ауыз судың дәмінің қарқыны 2 баллдан жоғары болмауга тиіс.4. Гүсі - судағы әртүрлі мияералды және органнкалық кослаларға байлаяысты болады. Су көздеріие гумин қышқылдары, шірік заттар немесе есімдіктердіц қалдықтарыныд ыдырауы араласкалда су сары немесе күрең түске боялады. Суда балдырлардың гүлдеуі, әсіресе лай ағын сулар араласқан ашық су кәздерінде - жасыл түс, темір гүздары - қоңыр-сары, сазды жерде - сарғыш түс.яайда болады. Судың түсінің өзгеруін бақылаған кезде ол түстің шығу теіін байқау қажет (нәжістер, несіп т.б.) қаядай жағдайда болмасын суды і \ түсіяіц өзг еру і ондағы оргал и кал ы.қ және минералдық қосяалардың барлья ьиі көрсететімдіктен, оған күдітпі қарау қажег. Судың түсі градуспен өлшеніл, жарамды судың түсі 20 градустан асяауы керек..5. Мөлдірлігі жәие лайлылығы - судьщ белгілі бір қалыңдық қабатылан жарық сәулесін өткізіішіік қабілеті бойыняіа аиықіалады. Судың жарык откізгіштік карқыиы, оның ішіидегі қалқып жүрген минералды немесе органикалық заттардың түйіршіктерінің шамасына байлаяысты болады. Кейбір жагдайда, жер астыная алынған сулар, ауадағы опегініц эсерінен әргүрлі еріген түздар (бнкарбояат темір, блкорбанат калыдий) ерімейтін қоспаларға айналып (темір сілтіеі, карбонатты кальций) қалдық болып түзіледі. Мұндай уакытша түсііііц өзгеруі жоғарғы сапалы суда кездеседі. Санитарлық көзқарастан алғанда, судың мөлдірлігіиің ондағы орғаникалық қоспалардың калқығағі түйіршіктеріне қатысты болуы, слеулі қауііі туғызады. Себебі, ондай заттар мен су ластанған кезде, міндепі іүрде көптеғен миісроорганмзмдер болады. Сондықтан, қамдай жағдайда болмасып судыц лайлануының себебііі анықтағаиша, оны санитарлық тұргыдан сезікгі деп қарау кажет. Құбыр суларыиың лайлылығы әр литрге шақкамда 1,5 мғ-нен асуы керек, ал мөлдірліғі (судың қалыңдық қабаты) 30 см-ден төмен болмауы керек. Сапасы әте төмен сулар (лай жағымсыз иісті, бұзық дәмді) ас қорту мүшелерінің секреторлық қызметіи қоздырмай зиянды физиолоғиялық реакциялар тудыруы мүмкін. Сопдықгам, стандартқа сүйеніп судың физиологиялық көрсеткіштеріне санитарлық бақылау жасап, бағалап отыру кажет
Аэрозольдердің түрлері, ауаның бактериалды ластануы. Ауадағы шаң-тозаңдардың .гигиеналық маңызы олардың организмге тікелей және жанама әсерімен байланысты болады.Ауадағы шаң-тозаңның организмге тікелсй әсері олардың үлкен- кішілігіне, яғнн шашырандылығына (дисперсиясына) және түріне байланысты болады. Аэрозолдар негізгі үш жүйеғе эсерін тигізеді: 1) теріге, 2) көзге, 3) тыныс мүшелеріне. Аэрозолдардың қандай гүрі болмасын (органикалык, минералдық) бірінші тері бетіне қонып, май, тері бездерінің бөлген секреттері, сол сияқты терінің өлген клеткаларымен, микроорпіизмдермен байланысады да тері рецептеріп тітіркендіріп, қышытып, әртүрлі ауру процесстерін тудырады. Сол ісіп-қызару процесстерінің нәтиже-сінде терінің пегізгі қызметі-жылу алмасу, сүйық бөлу бүзылып, сезііштігі элсіреи, рефлекюрлық реакцмясы төмендейді. Тері бетіне қонған шаң, май тері бездеріиің жүретіи жолдарын бітеп, тері қүрғап, серпінділігін жогалтып, механикалык эсерлерге төзе алмай жарылып екінші инфекңияға жол ашылады.Көбінесе бігелген май меи тері бездерінің жолдарына шаңмен бірге микробтар түсіп, іріңдетіпдерінің фолликулы ауруы - фолликулярлы дерматитке үшырайды.Ұсақ малдардың жүндерінің арасына шаң кіріп сапасын төмендетеді.Екіншіден, ауадағы шаң-тозаң көздің кілегей қабатына қонып, конъюнктивит ауруына үшыратады. Көбінесе мұндай көз аурулары малдарды шаңды жолдармен куғындап айдағанда және жайылымда орнатылған демалыс қорғандарда үстағанда кездеседі.Ауаның азрозолдары, әсіресе органикалық түрлері өсімдіктердің түйірлері, гүлдеген кездегі ұрығы малдардың көздеріне түсііі, көбінесе аллергмялы аурулар шығарады. Мысалы, Өзбекстанда ірі қара малдарын мақга өсірген жерлерге, олардың гүлденген кезінде жайғашіан жаппай коныопктнвит ауруымен ауырып, көздері жасаурап, жергілікті температурасы жогарылаи, көз айналасы ісіи, қан тамырлары үлғайып, көз іші қызарып, кейде көз қиығынан кспкен сұйық байқалады.Басқа көз ауруларынан ажырату үшіл көз терісінің ішіне арнайы мақта гүл ұрыгыиыц ертілдісілел жасалған аллерген егу арқылы анықтағая.Үшіншіден ауадағы аэрозолдар тылыс органдарын, сопымел коса жалпы мал орғанизміл ауруға үшыратады.Өте кауіпті болып бағалы және түсті металдарды өндіріп, өңдейтін ірі комбинаттардың жанындағы ауа қүрамында кездесетін қорғасынныц, маріанецтің, цинкгің тағы баска зиянды запардың шаід-тозаң түиіршіктері саналады, олар организмді сүзелең уламу ауруына үшыратады.Аэрозолдардың тыныс органдарына зиялды әсері малдарды колда үстаған мезгілде, яіни малдардың үзақ уақыт жабық қорада тұрғандарында кездеседі.Аэрозолдардың ең үсақ түрлері (5 мкм кіші) өкпеге өтін қабындырса, орташа өлшемдегі (5-10 мкм) 80 пайыздан артығы, 100 лайызға дейіп ірі түрлері тылыс жолдарында (кеңірдек, бролхы) калқал (мерцателді) клеткаларымеы үсталыл, малдың жөтелгел, і үпжіріп, лысқырған кездерілде шығарылып тасталады.Мал оргалязмі шаң-юзаңлыц әсеріле, оньгң 0,6-6 мг бір куб.м. ауада болса рефлекторлы дем алуы жоғарылал, жлілеп, өкпелің ауа сиымдылығы 7-10 пайызга азайып, оттегіл лайдалалу - 8,8 % төмендейді. Аэрозолдардың өте үсақ болшектері, әсіресе 0,2 - 5 мкм қауілті боладьг. Өйткемі олар өкпелің альвеоларыла өтіл, онда 80-100 % дейіл қолыл қалады.Өкпелің шаң-тозаңнан ауруының себебі, көбілесе альвеоларда сұйықтардың біресе лайда болыл, біресе тарал, олардың қабырғалары калыңдал, қызарыл ауруға шалдыіады (альвеолиг), кейде бролхы қабынады.Аэрозолдар тыныс жолына түскеяде фагоцлтозга үпіырайды да іиаң-тозаңмел бірге лимфатамырларылың ішілде жяяалып, қатыл, содал дәнекер үлпалар өсіл, өкле қабынады да иневмокониоз деген ауруға шалдығады.Өкпеге түсетіл .шаң-тозацның түріле байлалыстьг миевмоколлоздардың бірнеліе түрі болады. Мысалы, силикоз (silicosis) - кварц тозаңылал, алтракоз (anthrocosis) ~ көмірдел, сидероз (siderosis) - темір, ас-бестоз (asbestosis) - асбесттің үлтағылал пайда болғал өкле аурулары.
Әртүрлі температурадағы жоғарғы және төменгі ауа ылғалдылығының денеге тигізер әсері. Ауаның ылгалдылығының зор гигиеналық маңызы бар. Ол мал денесіне тікелей және жаиама әсерін тигізеді. Ылғалдылықтың деиеге тікелей әсері, оның жылу алмасуына, әсіресе жылудың сыртқы ортаға тарауына тиеді. Себебі, ауаігыц ылғалдылығы жоғары болса, онда жылудың булану арқылы таралуы тежеледі. Сондықтан жоғарғы ылғалдық температура жоғары болса, орғанизмнен жылудың сыртқа і аралуын бөғеи, дспсғс ыстык жинальш, малды ыстыққа үрыпдырады да, оның тәбетін нашарлатып, резистенгтілігін тәмендетіп, өнімі азайып, ғііпертермия ауруына үшыратады. Жоғарғы ылғалдылык ортаның ауасыиың темиературасы төмен болса да мал орғаиизміне әсерін тигізеді. Себебі, ылғалды ауаиың жылу өткізғіштік қасиеті қүрғақ ауаға қарағаида бірмеше рет (8-10) жоғары болғандыкгган, жоғарғы ылғалдық ауаның суық кезінде денеден жылудың көп тарауына соғады да, орғанизмді суыкқа үрындырып, ғипотермия ауруын гудырады және мал азығының орынсыз шшынын арттырады. Малдарды суық, сызды қораларда үстағаида оларда тыныс орғандарының (кеңірдек, мүрын жолдары, өкпе), ас қорыту мүшелерінің (іш өткен) және тері аурулары жиілеуіне апарып соғады. Мүнымен қоса инфекциялық және инвазиялық аурулардың шығуы көбейеді.Ауаның жоғары ылғалдығы денеғе тікелей ғана емес жанама осерін де тигізеді. Ауаның жоғарғы ылғалдық кезінде сыртқы ортада көптеген инфекциялық және инвазиялық аурулардың қоздыргыштары сақталын қана қоймай, өсіп-өнуіне қолайлы жағдай іауып, мал орғанизмдеріне ауа тамшысы арқылы түсіп, ауру шығарады. Мұны мен қоса жогарғы ылғалдық қора бөлшектерінің бетіне жиылып, олардың ауа және жылу өткізгіштік қасиеттерін бүзады. Ауаның жоғарғы ылғалдылығы қора бөлшектерш, ішкі жабдықтарды шірітіп, көк, тат түсіріп, тез істеп шығарады, азықтарды көгергіп, шірітіп, сапасын төмендетеді.Сол сияқты өте қүргак ауа да (жазда) знянды болады. Ауаның салыстырмалы ьигғалдылығы 30-40 пайызға төмендесе депепің артык терлеуіне (булануына) әсер етіп, теріні, кілегей қабатының беттерін қүрғатып, мүйіз, түяқ сыртқы беттері жарылып, емшек үсті жарақатганыи, қүс қауырсындары сынғьппганьш кетуіне аиарып соғады. Малдар термен деііедегі минерал тұздарын жогалтып, шөліркегіш болып, тәбеті нашарлап, өнімі мен резистенттілігі төмендейді. Сондықтан мал қоралардың ауасының температурасымен қатар ылғалдылық көрсеткіштеріи де қалыптау қажет. Мал қораларының ауасының салыстырмалы ылғалдылығын 50-75 пайыз мөлшерінде үстағаіі жөн. Ол үшін мал қораларьш жобалап салар кезде дүрыс қүрғақ жерді таңдаудың, сол сияқты қора бөлшектеріиің жылу сақтағыштық қасиеттерін ескерген дүрыс болады. Қораны пайдаланған кезде ондағы ауа алмастыру және көң шығарып-тазалау жүйелерінің гигиеналық талаптарға сәйкестігіне көңіл бөлінеді. Кейбір жағдайларда ауамың жоғарғы ылғалдылығын азайту үшін сөндірілмеген экті, 3 кг. әк ауадан 1 л. су сіңіреді деген есеттпен пайдаланады. Қыс айларында қораға кіргізетін таза ауаны жасанды түрде жылъпу арқылы кірі ізі ен жоғаріы ыліалдылықгы төмеидету де маңызды рөл атқарады
Буаз сиырлардың гигиенасы мен сиыр бұзаулайтын бөлмеге қойылатын гигеналық талаптар. Сиыр малын ұстау жүйелері мен тәсілдері ол зоотехникалық,ветеринарлық санитарлық,гигиеналық және ұйымдастыру шаралары кешенді жүргізіп,аз мөлшердегі материалды шығын және еңбек қорын жұмсай отырып,жануарлардан мол өнім алуға негізделген. Жануарларды ұстаудың әрбір жүйесі жануарлардың жасымен өнімділігіне байланысты жеке тәсілдерге негізделген.Олар- байлаулы және байлаусыз ұстау. Көп жылдардан бері ірі қаралардыұстау жүйесіне аса көп мән бермеді. Табиғи және экономикалық шарттарға байланысты аймақтарды сиырларды ұстаудың үш жүйесі қарастырылған: :тұрғызып жайылымда ұстап күтіп-бағу; жартылай тұрғызып, жартылай бағып күту; топтық- цехтік. ұстау жүйесі қолданылады. Жартылай тұрғызып, жартылай бағып күту;жүйеге жоғары коцентрациялы сүт және сиыр етін өндіру кешендеріндегі жануарларды қабылдайды. Бұл жүйеде тек экономикалық тұрғыдан ған пайдалы болып есептеледі. Технологиялық азықтандыру жүйесінің бұзылуы және гигиеналық, ветеринарлық-снитарлық тәртіпті сақтамау салдарынан жануарлар әртүрлі ауруларға душар болады.
Едендер- қоралардың қорғайтын ( атмосфералық факторалдың) бқлшектерінің ұатарына жатады.Едендердің құрылуы және материалдары қораның микро климатына сол арқылы малдардың денсаулығына өніміне елеулі әсер етеді.Сондықтан едендерге мынадай санитарлық талаптар қойылады. Олар төменгі жылу тарату қасиеті механикалық және химиялық әсерлерге берік төзімді, тегіс, бірақ тайғақ емес, су өткізбейтін, жануға берілмейтін, өңдеуге, дезинфексияға қолайлы, адамдармен малдардың организімінде зиянды әсерлері жоқ болу керек.Мал қораларында көбінесе ағаш, бетонды,асфальтты,жер,саздан жасалған және торкөзді едендерді пайдаланады. Ағаш едендер – шошқалардың станоктарында,ірі қара және жылқылардың байлау орындарында, сиыр бұзаулайтын жіне бұзау қораларындағы сақтандыру орны қаралады. Ағаш едендерді нығарланған сазды еденнің немес бетонның үстіне тақтайдан жасайды. Бетонды едендерді – мал қораларының жолдарында және қосымша бөлмелерде қолданады. Олар қатты және жылуды көп тарататын болғандықтан үстінде қосымша басқа жылыту жаппасы болмаса малдардың жататын орындарында пайдалануға болмайды. Бұл едендер жылылық қасиеттері жағынан ағаш едендерге ұқсас,бірақ төзімді жәе ұзақ пайдалынылады.АСфальтты еден – біршама жылы, су өткізбейді қатты нмнс, дезинфекция жасауға қолайлы бірақ мал нәжістерінің әсеріне жоғарғы төменгі температураның әсеріне төзімсіз келеді. Саздан жасалған едендер- біршама жұмсақ , мал тұяғын тоздырмайды, бірақ беріктігі төмен, тез ылғал тартқыш, суық және дезинфекциялауға жарамсыз. Оларды қалың төсеніштер қолданып қой қораларында пайдаланады.Төсенішсіз торкөзді едендер – ірі қара малдарының және шошқа қоаларында жасалады. Оларды металлдан, темір бетоннан, пласмасадан, шойыннан, керамикадан, ағаштан, т.б. жасалады.
Жарык сәулесінің денеге әсері және шаруашылықта талаптар. Жарық сәулесінің әсері күн көзі арқылы теріге көзге және миға әсер етеді. Әсіресе бұл әсер фотосенсибилизатор күшінің әсерін күшейтеді. Ондай қасиеттер кейбір шөптерде болады. Жоңышқа клевер жеген кезде күн ыстық болса олардың әсері күшейіп кетеді. Көбіне теріде қызарып теріге кейде күйдіріп жара шығарып әсіресе жүні жоқ жерлерде. Көзге әсері көздің қарашығына тиіп қабындырып кератин тудырады. Миға әсері мидың құйылуына әкеліп соғады әсіресе сезімтал қойлар шаодығады. Қалыпты жағдайда денегегі қан айналысын жақсартып жүрек жұмысын арттырады. Гормондардың жұмысын арттырады. Әсіресе жыныс гормондарына оң әсерін береді. Құстарға жарық сәулесін бермесе жұмыртқаламайды. Завод фабрикаларда жасанды жарық жасауда. Шаруашылықта мына талаптарға сай мал қорасын жобалап салуда жарық коэф есептейді: ірі қарада 1:10, 1:15, қой қорада бордақылағанда 1:20, 1:30. Күз қыс айларында жасанды жарық береді әр 1м²еденге 4˗5ВТкерек. Қой және бордақылайтын мал қораларында 1м²еденге 2Вт аспауы керек.
Жарык сәулесінің денеге әсері және шаруашылықта талаптар. Жарық сәулесінің әсері күн көзі арқылы теріге көзге және миға әсер етеді. Әсіресе бұл әсер фотосенсибилизатор күшінің әсерін күшейтеді. Ондай қасиеттер кейбір шөптерде болады. Жоңышқа клевер жеген кезде күн ыстық болса олардың әсері күшейіп кетеді. Көбіне теріде қызарып теріге кейде күйдіріп жара шығарып әсіресе жүні жоқ жерлерде. Көзге әсері көздің қарашығына тиіп қабындырып кератин тудырады. Миға әсері мидың құйылуына әкеліп соғады әсіресе сезімтал қойлар шаодығады. Қалыпты жағдайда денегегі қан айналысын жақсартып жүрек жұмысын арттырады. Гормондардың жұмысын арттырады. Әсіресе жыныс гормондарына оң әсерін береді. Құстарға жарық сәулесін бермесе жұмыртқаламайды. Завод фабрикаларда жасанды жарық жасауда. Шаруашылықта мына талаптарға сай мал қорасын жобалап салуда жарық коэф есептейді: ірі қарада 1:10, 1:15, қой қорада бордақылағанда 1:20, 1:30. Күз қыс айларында жасанды жарық береді әр 1м²еденге 4˗5ВТкерек. Қой және бордақылайтын мал қораларында 1м²еденге 2Вт аспауы керек.
Жас торайларды күтіп бағу гигиенасының ерекшеліктері. Жас туған торайлардың терморегуляциясы жетілмегендіктен оларға ерекше температуралық жағдай жасау қажет болады. Жас торайлардың туғанна кейін алғашқы айда осу қарқыны 4˗5есе жоғары болады, олардың организміне енесінің сүтінен түсетін кальций және темір жетіспейді де торайларда көректі заттардың аздығынан әртүрлі аурулар туады. Жас торайларды өсіру кезін төрт жауапты сатыға бөлуге болады: бірінші алғашқы 3˗2 тәулікте торайлардың туғаннан кейін жаңа жағдайға бейімделу кезеңі: екінші енесінің сүтіндегі темірдің жетіспеушілігінен, торайларда анемия ауруының туу кезеңі ; 5˗7 тәуліктік жасында; үшінші торайлардың ауруға қарсы тұратын қабілетінің анасының сүтімен алатын колостралдық иммунитеті азаятын кезеңі; 14˗21тәуліктік жасында; төртінші торайларды енесінен айырып сүттік көректен азыққа ауысу кезеңі 26˗60 тәуліктік жастарындағы мезгілдер. Жас торайлардың резистенттілігі көбінесе анасының сүттілігіне, тұрған қорасының микроклиматына , станоктармен басқа жабдықтардың санитарлық тазалығына қосымша азықтануына ішетін суының сапасына тағы басқа көптеген факторларға тікелей байланысты.
Жас торайларды күтіп бағу гигиенасының ерекшеліктері. Жас туған торайлардың терморегуляциясы жетілмегендіктен оларға ерекше температуралық жағдай жасау қажет болады. Жас торайлардың туғанна кейін алғашқы айда осу қарқыны 4˗5есе жоғары болады, олардың организміне енесінің сүтінен түсетін кальций және темір жетіспейді де торайларда көректі заттардың аздығынан әртүрлі аурулар туады. Жас торайларды өсіру кезін төрт жауапты сатыға бөлуге болады: бірінші алғашқы 3˗2 тәулікте торайлардың туғаннан кейін жаңа жағдайға бейімделу кезеңі: екінші енесінің сүтіндегі темірдің жетіспеушілігінен, торайларда анемия ауруының туу кезеңі ; 5˗7 тәуліктік жасында; үшінші торайлардың ауруға қарсы тұратын қабілетінің анасының сүтімен алатын колостралдық иммунитеті азаятын кезеңі; 14˗21тәуліктік жасында; төртінші торайларды енесінен айырып сүттік көректен азыққа ауысу кезеңі 26˗60 тәуліктік жастарындағы мезгілдер. Жас торайлардың резистенттілігі көбінесе анасының сүттілігіне, тұрған қорасының микроклиматына , станоктармен басқа жабдықтардың санитарлық тазалығына қосымша азықтануына ішетін суының сапасына тағы басқа көптеген факторларға тікелей байланысты.
Жоғарғы және төменгі температураның денеге әсері анықтау әдістері. Дене температурасы 2бағытта жүреді. 1жедел 2созылмалы. Жедел дене t° қалыптан тыс 2˗3°жоғарылауына әсерін тигізеді. Дене құрғап судан айырылады. Соның салдарынан заттардың ыдырауы қалыпты жүрмей зат алмасу қалдықтары жинала бастайды кейіннен өздігінен улану интоксикация п.б . ол жас төлдерде көп кездеседі. Мұндай ыстыққа ұрыну малдарды қуғындаған кезде . сондықтан гипертермияға ұшырамас үшін малдарды күн ыстықта жаймау керек кең жерде тасымалдау керек. Созылмалы дене t° өзгертпеуі мүмкін өзгертсе 1° ға дейн ғана өзгеруі мүмкін. Малда денедегі судан айырылып тәбет төмендеп май , көмірсу ыдырап олардың қорлары таусылып организм жүдей бастайды яғни мал әлсірейді де мал ауруға шалдығады. Жылу түзуді арттыру үшін тамақты көбейту керек, зат алмасу процесі артады, денесінің төзімділігі артады. Гипотермия мал аш болғанда кездеседі.
Жоғарғы және төменгі температураның денеге әсері анықтау әдістері. Дене температурасы 2бағытта жүреді. 1жедел 2созылмалы. Жедел дене t° қалыптан тыс 2˗3°жоғарылауына әсерін тигізеді. Дене құрғап судан айырылады. Соның салдарынан заттардың ыдырауы қалыпты жүрмей зат алмасу қалдықтары жинала бастайды кейіннен өздігінен улану интоксикация п.б . ол жас төлдерде көп кездеседі. Мұндай ыстыққа ұрыну малдарды қуғындаған кезде . сондықтан гипертермияға ұшырамас үшін малдарды күн ыстықта жаймау керек кең жерде тасымалдау керек. Созылмалы дене t° өзгертпеуі мүмкін өзгертсе 1° ға дейн ғана өзгеруі мүмкін. Малда денедегі судан айырылып тәбет төмендеп май , көмірсу ыдырап олардың қорлары таусылып организм жүдей бастайды яғни мал әлсірейді де мал ауруға шалдығады. Жылу түзуді арттыру үшін тамақты көбейту керек, зат алмасу процесі артады, денесінің төзімділігі артады. Гипотермия мал аш болғанда кездеседі.
Жылқы малын ұстау жүйелеріне талдау же жылқы қораның ішкі орналасуы мен жабдықталуы. Жылқы малдарын ұстау жүйелері мен тәсілдерін таңдау әр шаруашылыктың жағдайына, алған бағытына, жер орайы, ауа райына байланысты жасалады.Жылқы шаруашылығында екі ұстау жүйесі: қорада және жайылымда -табында қолданылады.Табында жайып ұстау жүйесі - ертеден келе жатқан тиімді,жылқыларды табиғый жайылымдарда жайып, арзан өнімдер алуға негізделген. Бұл жүйені малдардың бағыты, шаруашылықтың мүмкіншілігіне және жер орайына байланысты екі тәсілде пайдаланады. Мадениетті табында және жақсартылған табында ұстау болып бөлінеді.Мәдени-табындау тәсілі бойынша - асыл тұқымды және жергілікті тұқымды жылқыларды жылдың көп мезгілінде жайылымдарда ұстап күтіп бағады. Жақсартылған табындарда ұстау - тәсілі кезінде жылкыларды жыл бойы жайылымда жаяды. Ауа райының өте қолайсыз кездерінде айғырлардың арық-жүдегендері, құлынды-буаз биелермен әлсіз, ауру тай-жабағыларға арнап, жеңіл, жергілікті арзан материалдардан ықтырма қоралар (15 - 20 % ) қаралады. Қалған жылқыларды қатты суық борандарда табиғи ықжерлер: тау ыктары, жар жиектері, орман, караған араларын пайдаланады. Жылқыларды қорада ұстау жүйесі - кезінде, олардың өндірістік бағыты, физиологиялык ерекшеліктеріне байланысты жекелеп және топпен ұстайды. Ол үшін жылқы қораларының ішінде жекелеп тұрғызып ұстау үшін жан-жағы сырықтар мен шектелген бөлмелер - денниктер, топтап ұстауға ірі секциялар жасалады. Денниктерде көбінесе, негізгі айғырларды, құлынды биелерді, енесінен айырған жабағыларды және енімдік бағалы тай-құнандарды ұстайды. Қалған тұқымдық көрсеткіштері бойынша төмен бағалы жылқылар, жұмыс аттары топтап 20-100 басқа дейін ірі секцияларда(залда) ұсталады. Топта (залды) ұстайтын қоралардың ішінде де билердің құлындайтын орындар-денниктер қаралады. Жылқы кораларын жобалап және салу ол аймақтың ауа райының жылдар бойғы керсеткіштеріне, шаруашылықтың бағытына, ұстау жүйелеріне және малдардың жасы, жыныстық құрамдарына негізделіп жүргізіледі. Гигиеналық сапасы жағынан, жылқы қораларына саманды кірпішті қабырғалар, силикат кірпіштерінен салынғанмен салыстырғанда, жылулык қасиеттері және кұрғактығы жағынан кем түспейді, тіпті ауа өткізгіштігі бойынша артық болады.Жылқы қораларының төбесінен су өтпейтін және жылу ұстағыш болуы керек. Қоралардағы жылудың тез тарап, температурасы төмендеп кетпеу үшін, оларды желдің басынкы өтіне бір басын (немесе бұрышын) қаратып,өте суық аймактарда солтустіктен оңтүстікке, ал жылы жақта шығыстан батысқа қарай орналастырады.Жылқы қораларының ең басты бөлшектерінің бірі еден болып саналады. Ол құрғақ, берік және төменгі жылу таратқыш қасиеті бар, су өткізбейтін және тегіс, тайғақ болмауы керек. Жылқылардың физиологиялық ерекшеліктеріне көбінесе сәйкес келетін еден-нығарланған саздан жасалатындар болып саналады.
Жылқы малының жұмысқа пайдалану же қамыт-сайманға қойылатын гигиеналық талаптар.Жегу малдарын әртүрлі ауылшаруашылық жұмыстарына тиімді пайдалану -оны азықтандыру,суару же күтіп бағуға ғана байланысты емес жұмыста қолданылатын жегу саймандардың гигиеналық талаптарға сәйкестігіне де қатысты болады.Жылқы же түйе малдарын әртүрлі шаруа жұмыстарына: міну,жеңіл,ауыр жүкке жегу же тең тасымалдарға пайдаланады.Әрбір жұмыс атына размерлері дәл жегіп-міну әбзелдерін таңдап алу қажет.Олай болмағаг жағдайда күш-көлік есебіне пайдаланған малдардың денелеріне жарақаттар түсіп,жұмыста толық өз күшін пайдалана алмай,уақытынан бұрын шаршап,қан айналысы бұзылып,тынысы тарылып,кей кезде өкпе қабыну ауруларына соғуы мүмкін.Сондықтан жігіс-мініс же тең тасымалдау жұмысына пйдалану кезінде оларға арналған қамыт-сайман,ер тоқым әбзелдері,әсіресе мал денесіне тиіп тұратын жерлері тегіс,жұмсақ,олқы боп соқпайтын,кеуіп қалып қажамайтын болуы тиіс.ол үшін оларды пайдалану аралығында дұрыс кептіріп,сыртқы ортаны зиянды әсеріне тигізбей сақтау керек.Оларды жұмыстан соң дым тартқан бөлшектерін сұртіп,кұрғатып кепрген соң жұмсартып майлап қойған жөн.
Зоогигиена пәнінің негізгі зерттеу тәсілдеріне талдау;ветеринариялық гигиена пәнінің өзіне тән сыртқы қоршаған ортаның факторларының әсерлерін аныктап бағалауға арналған әдістеме тәсілдері болады.Олар санитарлык гигиеналық(зерттеу),клиникалык физиалогиялық бақылау,тәжірибелік(эксперимент),және есептеу(статистикалық).Бұл тәсілдердің ішіндегі ең тиімді қолайлы және жиі қолданылатын түрі бірінші санитарлық-гигиеналық зерттеу.Бұл әдісті жан –жақты пайдалану арқылы мал қораларының орналасу аймагына жер орайы,су көздеріне,жайылым,қора,серуен аландарының жағдайына санитарлық гигиеналық бағалаужүргізіледі де оларға ветеринариялық санитариялық шаралар белгілейді.зеттеу тәсілі бірнеше қосымша әдістерге сүйеніп жасалады;1-ші бағаланатын обьектіге сипаттау анықтама жасалады.2-шіден физикалық әдістерді (физ зерттеу құралдарын термометр,гигрометр,люксметр)пайдалану арқылы бағалау жасалады.3-шіден кейбір обьектілерге зерттеу жүргізгенде химиялық әдістерді қолдану арқылы бағалау жасалады.сол сияқты жан жақты күрделі зеттеу жүргізу кезінде бактериологиялық,токсикалогиялық,қосымша әдістерді пайдаланады.2.клиникалық-физиологиялық бақылау сыртқы қоршаған ортаның факторлары(температура,ылғалдылық,қысым,қозғалыс)малдарға жасалған жағдайлардың оның физиологиялық көрсеткіштеріне,мал денсаулығы мен өнім мөлшеріне тигізетін әсерін анықтау арқылы бағаланады.3.Тәжірибелік(эксперименттік) зерттеу тәсіліқоршаған орта және малдарға туғызылатын әр түрлі жағдайлардың материалдан жасалған қора бөлшектерінің организмге әсерлерін анықтау үшін белгілі бір малдар тобына тәжірибе жасау арқылы санитарлық-гигиеналық баға береді.бұл тәсілмен бағалау кезінде көбінесе физикалық,химиялық,бактериологиялык,токсикалогиялык т.б. қосымша әдістерді пайдаланады.4.статистикалық(есептеу) тәсілі-шаруашылықта жасалған ветеринариялық санитарлық шаралардың пайдалы немесе зиянды жақтарын көрсетіп береді.
Көң қораларының түрлері және оған қойылатын гигиеналық талаптар; көң қоймаларының конструкциясы,сыйымдылығы және орналасқан орны ,көңді шығару техналогиясына,гидрогеалогиялық берілгендерге,малдарды ұстау тәсілдеріне т.б. байланысты болады. Шаруашылықта көң қоймалары жер үстінде,жартылай және толықтай жерге сіңірілген болып бөлінеді де,ал олардың әр қайсысы ашық және жабық болуы мүмкін. Көңдерді сақтау аэробты(оттегілі) және анаэробты(оттегісіз) болады. Бірініш жағдайда көңді бос ,тығыздамай жинап 2,0-2,5 м қалыңдықтай үйіп,4-7 тәуліктәң ішінде аэробты микроорганизмдердің қатысуымен ыдырап көң ортасындағы температура 60-70 градусқа дейін көтеріліп,ондағы көптеген бактериялар ,оның ішінде патогенді және гельминттердің құрттары өліп қалады,4-7 тәулік өткеннен кейін көңді ауа кірмейтіндей нығырлап үйіп тастайды. Анаэробты тәсілмен сақтағанда көңді тығыздап,үйіп,үнемі су қрсып отырады. Анаэробты микробтар әсерінен көң ортасында ыдырау процесі жүріп,температура 25-30 градусқа дейін көтеріледі.
Көңді биологиялық әдіспен зарарсыздандыру түрлері. Көң қоршаған ортаны ластайтын ең бір елеулі көз болып саналады.Көңдерді залалсыздандыру тәсілдері физикалық,химиялық же биологиялық болып бөлінеді.Сонын ішінде биологиялық тәсіл-қатаң төсенішті(биотермиялық) же сұйық көңді де (биологиялық тоғамдар) залалсыздандыруға пайдаланылады.Биотермиялық тәсіл-қою(қатаң)көңдерді бір жерге үю арқылы,белгілі бір жағдайда микроорганизмдердің өсіп-өнуінен биотермиялық процесстердің жүруіне негізделген.ол үшін белгілі бір алаңға,қалыңдығы 30-40см.салам,торф не залалсыздандырылған көңді төсеп.үстіне 2м қалыңдыққа дейін,енін 3,5м қылып көңді үйеді де жан жағын,үстін салам,троф не залалсыздандырылған көңмен қалындығы 20см қылып көміп қояды.Арасындағы ылғалдылық 65-70 болса,биотермиялық процесстер қарқынды жүреді.Биологиялық тоғандар-көңдерді жинап тазалау же залалсыздандыру жүргізіп,суғарылатын жерлерге пайдаланылады.Сұйық көңдерді ұзақ уақыт бойы әртүрлі тоғандардың бойынан өткізу арқылы,көңді тазалап же заласыздандыруға болады.ол үшін арнайы 4 тоғандар салынады:1-жинағыш тоғанға фермадан шығырылған көңдерді алдымен тұндырғыш орнына жинап,сұйығын жібереді де,онда жоғарғы бетінде аэробты,терең қабатында анаэробты микробтардың қатысуымен органикалық заттардың ыдырауы жүріп,көптеген амебалар,инфузорийлар т.б жиналады.2-Балдырлар тоғанына 1шіден көңнің сұйығы келіп одан бөлінген көмір қышқыл газдары балдырлардың өсуіне жағдай туғызып,шыққан аммиактар сіңіріліп,оттегінің мөлшері көбейе бастайды да,сұықты 3-ші шаянды тоғанға жіберіп,онда балдырларды жеген шаяндар өсіп көбейеді.4-ші балықтар тоғанына жібереді де,шаяндар массасы азайып,балдырлар өсіп,оттегінің мөлшері артып,балықтардың өсіп-өнуіне жағдай туып,сұйық тазарады да,шаруашылыққа пайдаланылады.
Көңді механикалық әдіспен шығару,гидравликалық траппен жаппаның құрылысы және атқаратын қызметі;механикалық тәсілдің бір түрі мал қораларының ішіндегі қатаң көңді арнайы транспартерлермен шығару болып саналады.Сиырларды байлап ұстау кезінде және шошқа қораларында қолайлы механикалық тәсілболып шынжырлы қырғыш және штангалы ТШ-30,ШТУ транспортерлер есептеледі.Ірі қара малдарын тұтас бетондв немесе тор көзді едендерде бос,еркін ұстаған кезде көңді арнайы қырғыш құрылымдарммен УС-10,УС-15 шығарады.Мұндай құрылымдардың көмегімен көңді тура және айналып қайта қозғалыста жіретін бұталы қырғыштармен шығарады.Ірі қара малдарының және шошқалардың серуен алаңдарынан көңді алдында арнайы орнатылған күрегі бар тракторлармен жинап шығарады.Көлденең орналасқан каналдардан көнді 2-6 УС-15 құрылымы бар конвейрлі агрегатпен шығарады.Механикалық көн шығаратын тәсілдердің ең басты кемшілігі, артық мөлшердде металл және энергия шығындалып, пайдалану кезінде сенімді жұмыс жасамай, көп шығын шығарып, малдарды, жарақаттандыру қауіпін тудыруы болып саналады. Қырғыш және сырғыш транспартерлы құрылымдар агрессивті ортада, (көнді) жұмыс жасап жылдам істен шығады да, жиі жөндеу қажет болады.Көнді ұзақ үзілістермен жинап, оларды арықтар бойымен қора ішінде тасымалдау.транпотердың жиі бұзылуы, қораның микроклиматын нашарлатып, санитарлық жағдайын төмендетеді.Сұйық нәжістерді қабылдап фракцияға бөліп тұратын және жеткізгіш құбырлармен қосылған трап ( құдықша). Траптың негізгі атқаратын қызметі көнді екі бөлікке – фракцияға бөлу, яғни қидың траптың үстінен сырылып өткен кезінде, оның сұйық бөлігі құдықшаның астындағы құбыр жолымен ағып, қоюы сырғыштың көмегімен қора сыртыны жиналып ашық автокөліктерге тиеліп көн сақтау орнына жеткізіледі. Қоймадан бөлінген улы газдарға (аммиак,күкіртті сутегі) бөгет – гидравликалық жапқыш (құдықшаның ішіндегі). Жапқыш клапанның атқаратын қызметі сұйық көн жиналған қоймада түзілген улы газдарды, құбырдың бойымен қораға қайта кіріп ауаны ластануға жол бермей болып саналады.
Көңді табиғи зарарсыздандыру тәсілдеріне талдау.Көң қоршаған ортаны ластайтын ең бір елеулі көз болып саналады.Себебі:азғана ауданды жерлерде бірнеше мыңдаған бас малдарды ұстау кезінде,тәулігіне жүздеген тонна көңдер жиналып,қоршаған ортаны ластау проблемасын тудырып қана қоймай,кей кездерде эпидемиологиялық және эпизоотологиялық қауіп төндіреді.Инфекциялық және инвазиялық аурулардың қоздырғыштарының көң аралығында сақталу ұзақтығына көңнің қасиеттері,температурасы,қоздырғыштардың ерекшеліктері т.б.факторлар әсер етеді.Сондықтан,инфекциялық аурулардың қоздырғыштарының көң арасындағы сақтылу мерзімінің ұзақтығы бірнеше тәуліктен бір,бірнеше жылдар болса,(туберкулез таяқшасы-375 тәулік)гельминттердің жұмыртқалары 7-15айға дейін созылады.Осыған байланысты жұқпалы аурулармен ауырған малдардан түскен көңдерді зарарсыздандыру қажет.Көңдерді зарарсыздандыру тәсілдері физикалық,химиялық және биологиялық болып бөдлінеді.Физикалық тәсілге- көңді температурамен (жағып,кептіріп,бумен,стерлеп), сәулелермен (гамма-сәулелері,электронды ультрадыбысты т.б.)және электрлі гидравикалық залалсыздандыру түрлері жатады.Бұл тәсілдермен қатаң және сұйық көңдерді,сол сияқты сұйық және қою бөлікке бөлінген қиларды да залалсыздандырады.Жағу.Көптеген жұқпалы сібір жарасы,қарасан,аусыл,инфекциялық анемия т.б.аурулармен ауырғаннемесе күдік тудырған малдардың қиларын дизинфенкциялайтын ерітінділермен өңделгенненкейін жағып,залалсыздандырады.Иондатқыш сәулелер (гамма сәулелері,электронды т.б)ең бір келешегі бар залалсыздандыру тәсілі болып саналады.Мұндай тәсіл патогенді микроорганизмдермен, споралар, вирустар, гельминттнрдің құрттары және жұмыртқаларымен ластанған сұйық көңдермен лас сұйықтарды залалсыздандыруға ең сенімді болып есептеледі.Өңделіп залалсыздандырылған сұйықтарды ауыл шаруашылық жерлеріне құйып,екөңді гидравикалық тәсілмен тазалауға т.б. пайдалануға болады.Хи миялық тәсіл.сұйық көңдерді инфекциялық аурулар шыққан шаруашылықтарда залалсыздандыру үшін пайдаланады.Көңді аммиакпен залалсыздандыруды жабық резервуарда немесе көң қоймасында пленкамен жауып жасайды.Биологиялық тәсіл.қатаң төсенішті (биотермиялық)және сұйық көңді де (биологиялық тоғамдар)залалсыздандыруға пайдаланылады.Биотермиялық тәсіл- қою (қатаң)көңдерді бір жерге үю арқылы,белгілі бір жағдайда (ылғалдылық, оттегі) микроорганизмдердің өсіп-өнуінен биотермиялық процесстердің жүруіне негізделген.ОЛ үшін белгілі бір алаңға қалыңдығы 30-40см,салам,троф,немесе залалсыздандырылған көң төсеп,үстіне 2мқалыңдыққа дейін, ені 3,5м қылып көңді үйеді де жан жағын ,үстін салам,троф немесе залалсыздандырылған көңмен қалыңдығы 20см қылып көміп қояды.Көңді ұзақ уақыт ұстау (сақтау)арқылы залалсыздандыру көптеген шаруашылықтарда оңай жеңіл тәсіл есебінде жиі қолданылады.Мұндай тәсіл бойынша көңді өңдеу үшін шаруашылықта көң қоймасын үлкен қылып жасап,оны үш секцияға бөледі де кезекпен пайдаланады.Биологиялық тоғандарда көңдерді жинап тазалау және залалсыздандыру жүргізіп,суғарылатын жерлерге пайдаланылады.Сұйық көңдерді ұзақ уақыт бойы әртүрлі тоғандардың бойынан өткізу арқылы,көңді тазалап және залалсыздандыруға болады.Метантенкаларда.анаэробты тәсілмен көңді залалсыздандырудың үлкен тәжірибелік маңызы бар.Өйткені сұйық көңдердегі термофильді ыдыраудың нәтижесінде көп мөлшерде биогаз жиналады.Метантек. конус тәрізді цилиндр резервуар болып саналады.Ашу процесстерін тездету мақсатында метантекті 35-55 градус температураға дейін жылытып және жиі араластырып отыру қажет.Көңді залалсыздандыру тәсілдерінің нәтижелерін бағалдауды санитарлық-микробиологиялық зерттеулер арқылы,споралар түзетін патогенді микробтарды –бацилустың ,ал споралар түзбейтіндерді –ішек таяқшасы,туберкулездің –стафилококтардың мөлшерлері бойынша жасайды.
Көңді тікелей және қайталап(рециркуляциялық) жуу тәсілдеріне талдау; көңді тікелей сумен жуып тазалау жүйесін ірі шошқа комплекстерінде қолданады.Мұндай тәсіл кезінде тор көзді еден астындағы каналдардан немесе тәкелей еден үстінен насост ың көмегімен ағын сумен,көңді жуып,ағызыпғкөлденең каналға,немесе диаметрі 30 см құбыр арқылы көң жинағыш қойсаға түсіреді.Бұл тәсілмен көңді шығару таза,жеңіл әсіресе,сүт өндіретін бөлмелерді,жас төлдердің тұрған үйшіктерін,жолдарды т.б. тазалауға қолайлы болады,бірақ мұндай тәсілдің кемшілігі өте көп су қажет болады да ол көңнің көлемін арттырып,оны сақтайтын көлемді сиымдығы үлкен орындар керектігі болып саналады.қайта айналдырып жууды-шошқа комплекстерінде қолданады.бұл әдіс кезінде бір рет көңді жуып ,жиналған кқң суды тұндырып,мөлдірленген бөліген қайта тазалауға пайдалану көзделеді.ол үшін тор көзді еденнен ұзыннан орналасқан каналға түсіп жиналған көңді қақпағын(шиберін) ашып ,көлденең каналға шығарады.ол көлденең каналдан көң өздігінен ағып насосы бар жинағыш резервуарға түседі де ары қарай насос арқылы сусыздандырып,қоюын өңдейтін орынға жеткізіледі.сұйық бөлігін залалсыздандырғанан кейін,қайта көң жууға пайдаланады.бұл тәсіл шошқа кораларында шектеулі ғана қолданылады.өйткені көң каналдарын жуған кезде шошқа қорасының ауасында газ концентрациясы жоғарылап кетеді,сонымен қоса егер бір қорада жұқпалы ауру туса көңнің жуған шашырандысымен екінші бір қорадағы шошқаларды ауырту қауіпі бар.Сондықтан көңнің сұйығын қайта пайдалану үшін міндеттітүрде алдымен залалсыздандыру қажет.
Көңнің өздігінен ағызып шығару әдісін мезгіл-мезгіл тәсілі- істейтін түрінің құрылысы мен негізгі принципі; кезінде қораның ұзын бойында параллел жүретін каналдардың ең соңғысы басында,көлденең арыққа түйіскен жерінде ,арнайы көтеріп,ашып-жабыға арналған сырма қақпағы (шибер)болады. Каналға тро көзді еденнен түскен көң 7-14 тәулік бойына жиналады. Қақпақты ашып жиылған көңді көлденең каналға босатып жіберіп,қайта жауып қояды. Ұзыннан орналасқан каналдарға 10 см калыңдықтан кем емес су қосады,яғни малдың каналға түскен көңі ылғый сулы ортада болуы керек. Ұзыннан орналасқан каналдардың көлденең арыққа қарай еңістігі 0,5-2,0% болуы қажет.
Көңнің өздігінен ағызып шығару әдісін тоқтаусыз істейтін түрінің құрылысы мен негізгі принципі; өздігінен көңнің ағуы-сұйық көңнің гравитациялық күштің әсерінен каналдар бойымен жылжып кетуі. Кқңнің өздігінен ағуы екі түрлі болады;токтаусыз(үзілісіз) және мезгіл-мезгіл ағу. Өздігінен ағудың үзіліссіз түрі кезінде көңнің ылғалдығы 88% кем болмауы керек. Көңді бұл тәсілмен шығару кезінде қораның ұзын бойына паралел әр мал тұратын(байланатын) орының арт жағынан үсті тор көзбен жабылған тереңдігі 1 м дейін ені 0,8 1,2м үстінен, 0,4-0,6 м астынан,трапеция тәрізді еңістігі жоқ бірақ аяқ тұсында көлденең көң түсетін каналға түйісетін жерінде биіктігі 10-15 см бөгет,табалдырығы бар,бірнеше қатар арықтар жасалады да ,жұмысқа пайдалану кезінде табалдырықтың үстіне дейін су құйып қояды. Үстіңгі тор көз еденнен каналға түскен көң алғашқыда батып кейіннен су мен салмағының айырмашылығына байланысты су үстіне қалқып шығып сол бойында көлденең каналға түседі. Көлденең жинағыш каналдың көңдердің жиналу резервуарына қарай еңістігі 2-3% болу қажет.Бұл үзілісіз ағу кезінде ұзын каналдардың түбі құрғап көң жабысып,ақпай қалмайтындай міндетті түрде түбінде бөгетке дейін су тұруы қажет.
Күйзеліс және оның оту сатылары, шығу себептері: Тосыннан пайда болған өте жағымсыз әсерлі факторлар (ыстық, суық, улы заттар, мнкроорганизмдер, аштық, шөл, күтігі-бағу жүйесінің өзгеруі, қуғындау, тасымалдау, айғай-шу т.б.) стрессорлар де.гі агалып, ал оған қарсы жасалған организмиің қорғаныс реакциясын сгресс немесе бейімделу белгісі (синдром) деп агайды. Stress - ағылшым сөзінен-қысым, қыйналу, қысылу деғен түсінік береді. Стресс - факторларды шығу теііғіе караи физикалық, химйялық, технолог иялық, мехаішкалык, биологиялық, азықтандырудың салдарығіан т.б. түрлерғе бөлуге болады. Мысалы, физикалық стресс факторға ауаның төменғі, жоғарғы ылғалдылығы, ыстық, суығы, өтімді күн сәулесі, әртүрлі өндірістік шулар т.б. жатады. Ал химиялық стрессорларға ауадағы аммиак, күкіртті сутегі, көміркышқыл, иіс ғаздарының жоғаргы мелшері, малдарды, қора жабдықтарды өңдеу, залалсыздандыруға пайдаланған хнмиялык заттар (ертіңділер) жатса, малды аш, немесе артық азықгандыру, рационда кейбір заттардың жетіспеушілігі немесе мөлшердеи тыс көп болуы, өте суық сумен суару, немесе шөлге үшырату т.б. стресске- үрындыруы мүмкін. Сол сияқты малдарды жиі мазасыздандырып, тосыннан орньтн ауыстырып, қуғындап табындау, ұстан өлшеу, егу жұмыстарын жүргізіеиде немесе жағдайсыз, желдетілмейтіи тыгыз қораларда ұстағаида стресс пайда болады. Стресс үш сатыда өтеді. Біріпші жинақтау, немесе қорқыныш- қауіпті сатысы, екінші-резистенттілі немесе теңесу, үшінші - жүдеу, азу сатысы. Сірсссгіп бірімші жинактау сатысы кезінде организм өз бойындағы барлық қорғаиыс күштерін жинактап, ішкі (эндокринді) және сыртқы бездердің секреттерін жүйелеп, дене температурасы, бұлшык еггердің гартылуы (тонусы) және қан қысымының іәмендеуі аркылы сипатталады. Бұл кезеңде сыртқы тосын факторлардың әсеріне карсы организм жумыдып барлық қорғаныс күшін жинақтап карсьт қояды. Ол кезде денедегі барлық физиологиялык процесстер жағымсыз факторлармеи күреске дайын болады.Егер осы жияатсгаудың салдарынан организмнің корғаныс күші сырткы фактордың зиянды әсерінен жоғары болыгі шықса, стресстің екініііі сатысы - резисғенттілік туады. Яғни организмнің төзімділігі қайта жоғарылап, гомоестаз тұрактап, қалпыпа келеді. Егер сыртқы факторлардың әсері дененің қорғаныс күшінен жоғары болса, керісінше үлпалардың майлары мен белоктары ыдырап, әртүрлі бүзылу нроцесстері гіайда болып, дененің салмағы кемиді де стресстің үіііінші сатысы - жүдеу (арыктау) туадьт. Организмнің қорғапыс күштерініц коры таусылса дистресс, яғни ағылшьшша - күйзеліс туьш, дене әлсіреп, қосалкы ауруларға тез шалдығады.Стресс - сыртқы факторлардың күшті, тосыннан болған әсерлеріне қарсы қойылған оргаиизмпіц стереатиптік (түзеу, еліктеу, қайталау) реакциясының жинағы. Сондықтан стресстің клиникалык белгілері нақтылы болмайды; малдың тәбеті төмендеп, немесе жоғальш, мазасызданыгі, қорқьшыш туьш, үркек болым, тынысы жиілеп, бүлшық еттерінің тартылуы байкалып, кілегей қабатының беттері көкшілденіп, дене температурасы жоғарылап, өнімі кеміп, жас малдардың осіп-өнуі нашарлан, жалпы әлсіздік байкалып, ауруға шалдығыи, өлім-жітіме үшырайды. Стресстің әр сатысын ажыратып байқауға болмайды, малдарда көбінесе ақырғы жүдеу сатысьт байқалады. Бірақ, кустарда, қояндарда, кейде қойларда стресттік жағдай туғанда (тосын шу, шошыну туғызатын өзгерістер т.б.) үркудіц салдарынан булшық еттері тартылып, аяқтары белден сал болып қалады.Стресстен сақтандыру үшін с-ыртқы факторлардың күінін гөмендету мен ғама шектелмей, малдардың төзімдіяігін жоғарылату қажет. Мал шаруашылығыиың стресстен көретін шыгынын есептегенде, малдарды күйзелістен сақтау ең басты мәселе болып саналады. Сондықхан малдардың сыртқы факторлардың әсеріне тозімділігін арттырумен қоса ол факторларды малдардың өнімділігі, жасы тағы баска физиологиялық ерскшеліктеріне сэйкес қалынтандыру керек.
Күн сәулесінің құрамы және гигиеналық маңызы; әуе кеңістігінен жер бетіне үнемі күн сәулесінің энергиясымен космос сәулелерінің түйдектері жіберіліп тұрады. Күн бетінен әр минутта дүние кеңістігіне 5000 млрд үлкен калория жылу бөлініп шығатын болса біздің планетаға осының тек 2 млрд тан бір бөлігі ғана жетеді. Оның себебі атмосфера қабатынан өткенде сіңіріліп және таралып тек бар жоғы 43% ғана қалады. Күн радиясиясының қуаты көбінесе күннің көкжиектен(горизонт) тұрған биіктігіне ,сәулелерінің құлау бұрышы және атмосфераның бұлттсыз ашықтығына байланысты болады. Атмосфераның жоғарғы қабаттары күннің радиясиясы мен космостық сәулелерді бқгейді де ,соның нәтижесінде бірталай элементтердің изотоптары –екінші ұшқындау сәулелерінің көзі пайда болады. Иондалған қысқа толқынды сәулелер(космостық,гамма,рентген) бізге жетпейді. Күн энергиясы бірнеше электромагниттік топқа бөлінеді де оны күннің спекторы деп атайды. Ол үш бөлікке бөлінеді;1-ультракүлгін сәулелер,2-жарық сәулелері,3-инфрақызыл сәулелер. Ультракүлгін сәулесінің денеге әсері 1мм ге дейін сіңетін болса жарық сәулесі бірнеше мм дейін инфрақызыл сәулесі бірнеше см дейін сінеді. Атмосфера табиғи күн радиясиясының сапа жағынан ғана емес ,сан жағынан сүзгіші болып саналады. Егер атмосфера шегінде ультракүлгін сәулелер 5 %,жарық-52 %,инфрақызыл -43% болса жер бетінде ультракүлгін -1%,жарық-40,инфрақызыл сәулесі-59% болады. Күн көзінен шыққан сәулелердің жасанды жолмен алынғандарға қарағанда жарық шамасы көп болады.Мысалы қора ішінің жарығы көбінесе 100 люкстен аспайды,ал табиғй жарық тіпті бұлтты күннің өзінде 2000 люкстен кем болмайды.
Қатаң және дәнді дақылды азыққа гигиеналық баға беру Қатаң азықтардың сапасына баға беру үшін органалептикалық ,лабораториялық және кей жағдайларда биологиялық әдістерді қолданады Коп азықтардың бұзылуы оның сақтау дайындау технологияларының дұрыс жасалмағандығынан болғандықтан оларға санитарлық гигиеналық баға беру көбінесе сол сақтау дайындау органдарында жүргізіледі Ал лабораториялық зерттеулерге олардан орта сынама алады Азыққа органалептикалық бағалау жүргізгенде оның мына көрсеткіштеріне көңіл бөледі Шөптің біркелкілігіСапалы шөптің структурасы сақталған арасында механикалық қоспалар шіріген көгерген улы шөптер жоө болады Шөптің ылғалдылығы Органолептикалық тәсілімен шөптің ылғалдылығын бір процентке дейін ғана ауытқу жәберілетін дәлділікпен анықтауға болады Құрғақ шөп ылғалдылығы он бес процент болса бір шумағын бұраған кезде өзіне тән дыбыс беріп сынғыш болады Орта ылғалдылықты шөп ылғалдығы он жеті проценттен жоғары емес ұстағанда жұмсақ салқын сияқты бұраған кезде шықырламай және толықтай сынбайды Дымқыл шөп ылғалдығы 17-20п роцент алақанға салып сыққанда дымқыл сезіледі бірнеше рет бұраған шөп бумасы шықырламайды сынбайды Ылғалдылығы 20проценттен жоғары шөп бумасын бұраған кезде үстіне су тамшысы шығады Шөптің түсі Уақытында дайындалып кептіріліп маялаған шөптің түсі хлорофилге байланысты жасыл болады Шөп арасындағы әртүрлі түстер оның құрамындағы шөп түрлеріне байланысты болады Шөптің иісі Сапасы жоғары шөптің өзіне тән жағымды иісі болады Иісін анықтауға қиынға түссе оны алақанға салып жылдам жылдам ысқылап қыздырып немесе ыстық суға салып бетін жауып қойып тез ашып анықтайды Дәнді дақылдардың сапасна органолептикалық қасиеттеріне қарап баға беру Түсі Ақ беттің үстіне бір қабат қылып жайып шашырандыжарықта анықталады Дұрыс сақталған және уақытында жиылған дәннің түсі өзіне тән қабығы тегіс үсті жылтыр болады Иісі Дәннің иісі өзінің өсуіне қарап сәл сезгіш өзіне тән иісі болады Сақтау технологиясы дұрыс болмағанда ондағы органгикалық заттар ыдырап дәннің сапасын төмендеп шірік көк т б жағымсыз иістер пайда болады Дәмі Дақылдың дәмін ол бактериялар мен химиялық улы заттармен зақымдалмаған болса анықтайды Сапасы жақсы дәнді дақылдың тәтті сүт дәмі ал бұзылған кезде дәмі қышқылданып жағымсыз қышқыл дәм пайда болады Ылғалдылығы Егер дәннің ылғалдылығы 15 проценттен кем болса оның көлденең тіспен немесе пышақпен кескен кезде оның жартысы ұшады да ылғалдылығы 20процент болса ұшпай жақсы кесіледі ал 20проценттен жоғары болса дән жаншылады кесілмей жабысып қалады Алқанға салып ұстағанда дымқыл сезіледі Ылғалдылығы жоғары азық тез көгерген микробтар саңырауқұлақтармен зақымдалып бұзылады Сондықтан дәнді дақылдың ылғалдылығы он бес проценттен аспаға керек.
Қой және ешкі малдарын күтіп бағу жүйелеріне талдау.Қойларды 4 түрлі жүйеде ұстайды:Тұрғызып жайып ұстау.Мұндай жүйеде қойларды жылдың ұзақ уақытында қолда тұрғызып ал шамалы мезгілін жайып күтіп бағады.Қолда тұрғызып көбінесе қойларды қыс айларында азықтандырып, серуендететін алаңы қаралған қораларда ұстайды.Ашық алаңдардың ішінде азық науаларын орнатып,су ішетін астаулармен тұз салатын орындар белгіленеді.Ауа райының қолайлы кездерінде базаға шығарып азықтандырып түнгі жатар кезде қораға қамайды.Ал күннің жылынған мезгілдерінде жайып бағады.Жайып тұрғызып ұстау тәсілін табиғи жайылымдары бар аймақтарда қолданады.Біздің еліміздің көптеген жерлерінде мал жаятын,әсіресе ұсақ малдар жайылатын жайылымдар жеткілікті кездеседі де оларды қыс кезінде қар көп баспайды.Мұндай аймақтарда ауа райының қолайсыз кездерінде пайдалану үшін жеңіл,үш қабырғалы,төбесі жабылған қоралар не буылған қамыс,талдардан жасалған,төбесі қазақ үйше тоқылған катондар тұрғызылады.Үш қабырғалы қораларда да,с.с. катондар да қалың,құрғақ төсеніштермен қамтамасыз етілуі керек. Қысқы айларда нашар,әлсіз,ауру малдарды қоректендіру үшін азық қорын дайындайды.Қысқы не ерте көктемгі мал төлдету кезінде саулықтарды қозылары мен алғашқы айда ұстау үшін табындағы малдың 30-35% шамалап жылыланған қора соғылады. Жайып ұстау тәсілі.жайылым жерлерге бай аймақтарда қолданып малды жыл бойына жайып тек қыстың суығында ерте көктемде қоздаған малдарға қатаң және құрама азықтар дайындайды.Мұндай жыл бойы қойларды жаю мен күтіп бағуға оңтүстік жылы аймақтар қолайлы болады.Тұрғызып қолда ұстау тәсілі.егін шаруашылығымен шұғылданып мал жаятын жерлері жоқ аймақтарда қолданылады.Мұндай жағдайда қойларды қораларда ұстап ,ал оларға азықты жасанды ,екпелі шөптерден дайындайды.Жайылымға малдарды тек серуендеу үшін ғана босатады.Жазда оларды қоршалған алаңдарда азықтандырып,ал қыста қораларда қоректендіреді. Ешкілер қойларға ұқсас келеді де,олардың дене пішіні,салмағы,өмірінің ұзақтығы,жыныстық белгілері т.б.көрсеткіштері қайталанады.Мұнымен қоса ешкілердің қойлардан бірнеше айырмашылықтары болады.Ең бастысы олардың жабайы шыққан тегі және екуінің бір бірімен шағылысып ,ұрықтанбауы болып саналады.Ешкілер қойлардан анатомиялық көрсеткіштерімен де ерекшеленеді.Ешкі мен қойдың қан сөліндегі белоктың құрамы өзгешеленеді.Ешкілер қойлармен салыстырғанда ауа райының құбылыстарына ,өзгеріс жағдайларға тез бейімделеді және ешкілердің ас қорыту мүшелері өте жақсы дамыған,сондықтан құрамында 65% артық клечаткасы бар азықтарды жеп,жақсы қортып,сіңеді.Мұнымен қоса ешкі малының өнімдері де ерекшеленеді.Ешкі сүті құрамында амин қышқылдары бойынша әйел адамдардың сүтіне сәйкес болады да,құрамында тирозин-4,9,триптофан -1,9,цистин -0,83,метионин -2,02,аргинин -5,05,гистидин -2,78, лизин-7,72% болады да қой сүтіне қарағанда түсі ақ және майлылығы (8,5%)жағынан нубий тұқымды ешкілерінің сүтінде тіпті майлы сүтті буйволдар (7,75%)зебуден(өркешті сиыр 7,7%) жоғары болады.Ешкі малыны түбіті өте бағалы,биязылығы жағынан қой жүндерінен кем түспейтін өнім болып есептеледі.Ешкі түбітін олардың табиғи түлеу кездерінде тарап ,жинап алады.
Қою және сұйық көңдерді пайдалану жолдары;сұйық және қою көңдерді даладағы топыраққа төгу санитарлық немесе техникалық жағдайға байланысты шектелген болса,оларға арнайы орындар-көң қоймаларын жасайды.Көндерді залалсыздандыру тәсілдері физикалық,химиялық және биологиялық болып бөлінеді.Химиялық тәсіл-сұйық көндерді инфекциялық аурулар шыққан шаруашылықтарда залалсыздандыру үшін пайдаланады.мұндай кездерде патогенді микробтардың мал организмінен бөлінуі,аурудың клиникалық белгілері білінуден бірнеше(1-5) тәулік бұрын басталатындығын естен шығармау керек.осындай кездерде жұқпалы аурулармен ауырған малдардың көндеріндегі қоздырғыштар басқа сау малдардың көңіне тарап кетпес үшін,оларды арнайы,карантинді жинағыш резервуарларда 6 тәулік ұстап,шаруашылықтың эпизоотологиялық жағдайын анықтап алады.егер осы мезгілде малдардың арасында жұқпалы аурулармен ауырған немесе күдікті мал жоқ болса карантиндегі сұйық көнді өңдеуге және шаруашылық техналогиясы бойынша пайдалануға жібереді.химиялық заттардың дезинфекциялау әсерін көтеру үшін сұйық көнді гомогенизациялайды (араластырады) яғни ол кезде қалған көң түйірлері ұнтақталып,бөлектеліп және ериді де соның нәтижесінде микроорганизмдер өзін қоршаған органикалық қоспалардан айырылып,химиялық дезинфекциялайтын заттардың микробтардың клеткаларымен түйісу беттері ұлғаяды.Сұйық көңді балдырлар өсіреді,хлорелла өсіреді.белогы 50 процент болады.мал өнімін арттырады,өсуін жақсартады.Микробтарды өлтіретін заттары болады.
Қоян көжектерін күтіп-бағу гигиенасының ерекшеліктері. Көжектер туғанда жүнсіз,жалаңаш,қызылшақа күйінде туып,бауырын көтере алмай,көзі ашылмай,салмағы,тұқымына,енесінің күйіне,бауырындағы туған көжек санына байланысты,орта есеппен 60-90 г болады.Туғаннан соң аналық өзі көжектің кіндігін тістеп үзіп,жалап,ұяға салып қоректендіреді.Көбінесе қояндар ешбір сырттан көмексіз туады.Алғаш екі тәулік бойы қоянды мазаламау керек,тек аналық ұя салмай,баласын қарамай қойса ғана араласу к.к.Ол үшін аналақ қоянды клеткадан ала тұрып,жәшіктегі иісті шөп пен түбітке қолды уқалап,үстіне көжектеді салып,түбітпен жабады да жарты сағаттан сон енесін жіберенді. Көжектерді енесінен айырудың ең тиімді мезгілі болып 45 күндік жасы саналады.Өте нашар көжектерді кей кездерде екі айлығына дейін енесінің бауырында қалдырады.Көптеген жағдайда бир ұяның ішіндегі көжектердің кейбіреуі әлсіз,өсіп жетілмеген болады да ондайларды бөлгенде жеке клеткаға қойып,тек етке өткізуге арнап күтіп бағу к.к.Енесінен айырғаннан кейінгі жас көжектерді күтіп бағу технологиясы ,олардың күйі,салмағы жынысы ж.е жасы б.ша әртүрлі топтарға бөлумен байланысады.Жас қояндарды үш айлық жасында тағыда тексеріп,олардың еркегі мен ұрғашысы араласып кетіп,бір клеткаға рналастырылып,ерте шағылыстан өтіп кетпеуін қадағалайды.
Құстарды қалың төсеніште ұстау тәсіліне талдау.Бұл көбінесе ет бағытындағы фермаларда қолданылады.Қалың төсеніштерде қортылған хлорлы әк ұнтағы себілген(әр кв.м. 0,5-1 кг)еденге қалыңдығы – 15см төсеніш салып,соңынан әр бір екі айда үстіне төсеніш материалын қосып,жалпы қалыңдығы жыл аяғына дейін 25-30 см жеткізеді.Мұндай төсеніштерде,биотермиялық процестердің нәтижесінде,қыс айында температура 12-18 С жетеді де,ал төсеніш аралығындағы сапрофитті микробтардың өсуінің салдарынан,әсіресе витаминдер тобы В түзіліп,құстар төсеніш түйірлерін шоқып жеп,өздеріне қажет кейбір витаминдерді табады.Сол сияқты құстардың қалың төсеніш едендерде ұстағанда,олар еркін қозғалыста болып,денсаулығына бір шама пайдалы әсері тиеді.Мұнымен қоса құстарды қалың жиналмайтын төсенішті едендерде ұстау кезінде айтарлықтай кемшіліктер кездеседі.Біріншіден бұл тәсілмен ұстаған кезде,құстар белгіленген ұяларға жұмыртқаламай еденге түсіріп,олар ластанып тек тағамдық қана емес,инкубациялық сапасын төмендетеді және жұмыртқаларды жинау қиынға түседі.Екіншіден,құстардың саңырық араласқан төсеніштермен ылғи денесі түйісіп,шоқып жеп альминтарлы(іштен)инфекцияға және инвазияға (құрт)ауруларға шалдығуына төндіреді.Үшіншіден,құстарды бұл тәсілмен ұстағанда төсенішті ұзақ алмастырмағанның нәтижесінде,онда улы газдардың мөлшері көбейіп кетпеу үшін өте көп жаңа төсеніш қоры қажет болады(жылына әр құсқа 5-6 кг).
Құстарды тор көзді ж.е сыртқы едендерде ұстау ерекшеліктері. Құстарды тор көзді едендерде ұстау-басқа түрлеріне қарағанда тиімді болып келеді.Ол үшін аса берік,ауыр салмаққа иіліп кетпейтін,сыртқы әсерлерге төзімді,әсіресе химичлық заттар мен газдарға,тот баспайтын сымдардан ара-қашықтары 3,5*3,5 см тор көздер жасалып,жерден 60-70 см биіктікте керіп орнатылады.Олардың арасында көң жиналатын бетондалған арықтар жасалады.Бұл тәсілдің сыртқы едендерден артықшылығы сыртқы факторлардың әсеріне төзімділігі б.са,кемшілігі ұзақ уақыт құс салмағына шыдамай,еден иіліп,салбырап кетеді де,оны жиі керіп отыруға қосымша еңбек жұмсалады ж.е құстардың дем алып отыруына арнайы қондырғылар қаралуға тура келеді. Құстады сыртқыпланчаттыедендерде ұстау тәсілі кезінде арнайы ағаш сырықтардан құрылған рамаларды қоралардың еденінен 80-85 см биіктікте, көлденеңінен орн.ды. Рамаларды жасауға қылыңдығы 1,5-2 см,жалпақтығы 4-5 см ағаш сырықтар алып,құс саңырығына бөгет болмау үшін үстіңгі бетін тегіс,қырларын жұмырлап үстіріктеп,бір-бірінен 2,5-3,0 см қашықтықта орналастырады. Мұндай едендердің арасынан құс саңырағы астындағы бетондалған арыққа түсіп,одан механикалық түрде арнайы сырғыш-қырғыш құрылымдардың көмегімен тазалап отырады.Сыртқы едендерде ұстаған құстарға төсеніш қажет болмайды ж.е олардың дем алып отыруына арнайы қондырғылар қаралмайды,құстардың саңырығы еден тесігінен төмен төмен түсіп кетеді де,олардың денесі таза болып,ауру жұқтыру қауіпі төнбейді ж.е құстардың орналасу сйымдылығы жоғарлайды.Бірақ мұндай артықшылығымен қатар айтарлықтай кемшілігі болып,бұл сырықтан жасалған едендердің сыртқы әсерлерге құс саңрықтарына төзбей,тез істен шығып,жарамсыздануы саналады.
Мал қораларын жарықтандыру және жарықтың мөлшерін анықтау тәсілдері Жарықтану дегеніміз түсетін жарық түйіннің үстіңгі қабатының тығыздығы немесе жарық түсетін беттің жарық түйініне қатынасы Жарықтанудың өлшемі болып люкс алынады Қораның табиғи және жасаеды жарықтануының мөлшерін арнайы құрал люкстметрмен анықтайды Мал қораларындағы табиғи және жасанды жарықтың шамасы және сыртқы жарық сәулесінің мөлшерін әртүрлі люксметрлердің көмегімен анықтауға болады Олар визуалды және обьективті болып бөлінеді Визуалды люксметрлер екі жарықталған бірі стандартты жарық көзінен түскен екіншісі зерттеуге арналған жарықтың әсерінен беттерді салыстыру арқылы анықтайды Мал қораларын жобалау және салу кезінде табиғи жарықтандыруды мөлшерлеудің екі түрі қолданылады геометриялық және техникалық жарықтандыру Геометриялық әдіспен жарық коэффициенттің яғни жарық түсетін еденнің ауданының жарық өтетін терезе әйнектерінің беттерінің ауданына қатынасын анықтайды Кейбір белгілі бір жердің жарықтануын есептеу үшін құлау және саңылау бұрыштарын анықтайды Құлау бұрышы – 2 сызықтың арасындағы бұрыш, оның біреуі зерттелетін жерден еденнің бойымен немесе параллель жүретін сызық, екіншісі сол зерттеу нүктесінен терезе үстінен жүретін бұрыш.Саңылау бұрышы – 1 сызығы (гипотенузасы) зерттейтін жерден терезенің үстіңгі қабатымен жүретін, ал 2-ші терезе астымен жүретін бұрыш.Қораның жарықтануының мөлшерін дәлді анықтайтын тәсілге техникалық жарықтандыру тәсілі болып есептеледі яғни қорадағы табиғи жарықтанудың коэффициентін анықтау Табиғи жарықтанудың коэффициенті сыртқы горизонталды жарықтанудың ішкі жарықтанудың мөлшеріне қатынасын 100процентке көбейтуден шығады Мал қораларында табиғи жарықтану коэффициенті жоғарғыдан және аралас жарықтандыру кезінде бір проценттен кем болмауға тиіс ал жанынан жарықтандырғанда 0,8ден кем емес ірі қара малын байлаусыз бос ұстауға қойларға және бордақы шошқаларға арналған қораларда 0,5тен кем болмауы керек Жасанды жарық мөлшерін анықтау үшін қорадағы шамдардың санын және әр біреуінің қуатын біліп көбейтіп барлық электр шамдарының қораға берілетін қуатын ватпен есептеп табу керек Табылған қуатты қораның еденінің бетінің ауданына бөлу арқылы 1мкв жерге түсетін жарықтың мөлшерін яғни меншікті өуатты анықтайды.
Мал қораларының ауасындағы күкіртті сутек газының пайда болуы, әсері. Күкіртті сутегі газы H2S - түссіз, еткір иісгі, шіріген жұмыртқаның иісіндей, ауадан сәл ауыр? нөл градустағы меншікті салмағы 1,5392 кгм3, ауада ерігенде күкірт қалдығын бөледі.Атмосфералық ауада күкіртті сутегі газы басқа күкіртті байланыстар- мен бірге, қара және түсті металлургия ендірістерінде, ')лектр жылу орталықтарында (ТЭЦ), химия комбинаттарында, сол еияқты күкірті бар органикалық заттардың (көң, қокыс, азық, осімдік, өлексе т.б.) шіруі нәтижесінде иайда болады. Көбінесе күкіртті сутегі газының атмосфералық ауада молшері өте төмен болады да, айтарлыктай тәжірибеде маңызы болмайды.Оның жоғарғы мөлшері қора ауаларында күкірті бар белокты заттардың ыдырауынан, малдардың, әсіресе жас телдердің іш ауруымен (тышқақ) ауырған ксздерінде ішектен бөяінушен, көң қоймаларынаи (газ бөгейтін жаппалары жоқ) пайда болады.Күкіртті сутегі газы улылык қасиеті жағынан сііігилқышқылының эсеріндей болады. Сондықтан оның мал кораларының ауасындағы концентрациясы аммиактың мөлшерінен екі есе аз, яғни бір куб.м. ауаға шакканда ең максимальды шамасы 10 мг - нан аспауы керек, ал жас төлдердің, қояндардың және құстардың қораларының ауасында 5 мг-нан жоғары болмауы керек.Күкіртті сутегі газының шамалы концешрациясы бар ауамен ұзақ уакыт дем алғанда көз, жоғарғы тыныс алу жолдарының кілегей қабаттарын тітіркендіріп, мазалал, көзін жасауратып, жөтелтіп, тәбетін төмендетіп, жалпьт резистеиттілігі азайып, мал терлеп, жүдеп, сүзелең улану ауруына ұшырайды.Күкіртті сутегі газының ауаныц эр куб.метрінде 10 мг-пап артық мөлшері болса, малдың тыныс алу, қозғалыс және қан айналу жүйелерінің орталықтарын салдандырудың нәтижесінде олар жедел өлімге үшырайды. Шошқалар да осы мөлшер тәбетін төмсндегіп, жарықтан жасқаншақ болып, мазасызданып, қүсыгі, жүдеп, сүзелең ауруға шалдығады.Күкіртгі сутеі і газының организмге әсер ету механизмі - оиың көз және тыныс жолдарыныц кілегей қабаттарыиа түсіп, ондағы үлпа сілтілерімен косылып сульфидтер (Na2S.K2S) түзіледі де, ол жерлерді тітіркендіріп, .мазалайды. Одан қанға түсіп, сутегімен гидролизденіп, қайта күкіртті сутегі газына аймалады да жалпы оріанизмді улаидырады. Мүнымен қоса күкірггі сугегі қаидағы гемоглобиннің темірімен байланысып, темірлі күкірт түзына айналып, соның нәгижесінде гемоглобин оттегімен косыла алмай, тотығу процесстері бүзылып, денеде оттегі жетіспеушілік ауруы туады. Мал қораларының ауасындагы улы газдардың концентрацияеын төмендету мақсатында жан жақты ветериңарпялык - санитарлық шаралар жүргізіп, ауа алмастыру жүйелерінің дүрыс жүмыс жасауын қадағалап, мал қиларыпың қорада үзақ түрып қалмауын бақылып, дер кезінде шығарып, тазалап отыру керек.
Мал қораларының қабырғаларының түрлері және оларға қойылатын гигиеналық талаптар;қабырғалар қора ішін сырқы атмосфера әсерінен сақтау және бөлмелерге бөліп санитарлық-гигиеналық жағдай жасауға арналған бқлшек болып саналады. Қабырғалар салмақ түсетін (тік және көлденең басқа элементтерін салмағын көтеретін) және өз салмағын көтеріп(ілініп) тұратын болып бөлінеді. Қабырғалар материалдарына байланысты ағаш,саман,бетон,кірпіш,шлак(көмір қалдығы) ,керамзиттібетон,саз балшықты құймалы т.б. бөлінеді. Қабырғаға алынатын құрылыс материалдары аймақтардың табиғаты мен климатына сәйкестендіріліп таңдалады. Өйткені қораның барлық жылуының сырқа таралуының 30-45 % осы қабырғалар арқылы болады. Сондықтан ,қабырғаларға санитарлық-гигиеналық талаптар қойылады;олар өз мәнінде берік болулары керек,жылу ұстағыш,,су және бу сіңірмейтін ,ұзақ жылдарға шыдамды,отқа төзімді және экономды болуы керек. Гигиеналық қөзқарастан алғанда қабырғалардың төменгі 0,8-1 ккал аспайтындай жылу таратқыш коэфицентті,жоғары жылу таралуына төзімділік коэфиценті ,яғни 1,5-2,0,ал сыртқы ауа температурасы-40 градус,одан да төмен болатын аймақтарда 2,2-2,4 тен кем емес ,орташа ауа өткізгіштігі және жоғарғы жылу сыйымдылығы болғаны дұрыс. Қораның ішінде ,қабырға бетінде су буы болмауы үшін қабырғанаң ішкі бетінің температурасы мен ішкі ауа температурасын 3 градустан асырмау керек.сондықтан қабырға материалдарының жаксы жылу ұстағыш қасиеті болуы керек.
Мал қорасының ауасындағы аммиактың пайда болуы, денеге әсері,анықтау же қалыпты мөлшері Аммияк-түссіз,өткір иісті,улы газ.Ол суда жақсы ериді.Оның негізгі пайда болу көзі мал қораларындағы көң,нәжістердің ыдырауы болып есептелетіндіктен,ол газдың ауада кездесу-кездеспеуі ауа тазалығына санитарлық баға беругенегізделеді,яғни ауада аммиак жок болса ол қора көңнен уақытында тазаланып,мал астының төсеніштері кезінде жиналып,алмастырылып отырылады деген сөз.Ол газдың мөлшері 1м.куб. ауада 35мг-нан жоғарласа исі сезіле бастайды,тыныс жолдарының кілегей қабаттарын тітіркендіріп,түшкіотіп,жөтелтеді,көзінің ішкі қабатын ашытып жасартады,малдың мазасы кетіп,тыныштығы бұзылып өнімі төмендейді.Ауадағы аммияктың мөлшерін сапалы же санды тәсілдермен анықтауға болады.Сапалы тәсіл:1.тұз қышқылы ауада аммиякпен қосылса ақ тұман түзеді.Ол мынадай реакцияға түсіп хлорлы аммоний буы бөлінеді .NH3+HCL=NH4CL.2Сумен шыланған қызыл лакмус қағазы аммияк бар жерде көгереді.Санды тәсіл.ауадағы аммияктың сандық мөлшерін дәлді анықтау үшін титрлеу тәсілі қолданылады.Ол тәсілдің принципі зерттеуге арналған ауаның белгілі бір мөлшерін оның құрамынан аммиякты бойына сіңіріп алатын күкірт қышқылының ерітіндісін өткізіп,содан алғашқы же тәжірибеден соңғы титрдің азайуна негізделген.Анықтау жолы.Кіші флаконға 1мл күкірт қышқылының 0,001н ірітіндісі мен 5мл дистилденген су құйып,1-2 тамшы индикатор қосып же шприцтің көмегімен ақырындап зерттеуге жататын ауаны сол ерітіндінің көк-көгілдір түстен жасыл бояуға айналғанда дейін өткізеді.Ерітіндіден өткізілген ауаныңжалпы көлемін білген соң оны Бойль-Мариотта мен Гей-Люссак формуласымен қалыпты жағдайға келтіріп аммияктың өлшем мөлшерін (мг)1л ауадағы мына формуламен анықтайды: х=0,017*А760; ондағы х-1л ауадағы аммиактың өлшем мөлшері,мгл; А-1л яғни1000мл ауа; 760-қалыпты жағдайға келтірілген ауа,мл; 0,017-1л күкірт қышқылының 0,001н ерітіндісінің аммиак пен байланыстырылатын мөлшері.
Мал қорасының ауасындағы көмірқышқыл газының түзілуі, әсері,анықтау жолы,қалыпты мөлшері; көмірқышқыл газы аса улы емес ,түссізжәне иіссіз газ. Оның ноль градус температурасында және қалыпты 760милиметр сынап бағанасындағы негізгі тығыздығы 1,9778 кгм.куб.,ал 1 мг меншікті салмағы 0,509 мл көлемді алады.15 градус температурада бұл газдың бір көлемі бір көлемді суда ериді. Мал қораларының ауасындағы көмірқышқылгазының ең жоғары мөлшері 0,25% аспауы тиіс,яғни оған дейінгі мөлшер қалыпты болып есептеліп,мал денесіне зиян келтірмейді,ал жас төлдермен құс қораларының ауасындағы оның мөлшері 0,15% жоғары болмауы тиіс.егер бұл газдың атмосфералық ауадағы мөлшері 0,03-0,04 % аспайтын болса ,мал қоралардың ауасында 10 оданда көп есе жоғарлап кетуі мүмкін. Себебі көмірқышқыл газының пайда болуының негізгі көзі малдың тынысымен шығатын ауаға байланысты. Сондықтан әсіресе қорада малар тығыз орналасқанда немесе қора ауасы дер кезінде жанартылып алмастырылып отырсмаса ауадағы көміркышкыл газының коцентрациясы жоғарылап кететіндігі сөзсіз. Өйткені малдың тыныс алу процестерінің кезінде ауадан қабылданған оттегінің 4-5 % көмірқышқыл газына айналдырып демімен шығарады. Яғни малдар ұзақ уақыт құрамында қөмірқышқыл газы бар ауамен тыныс алғанда,ол тыныс жолдарының кілегей қабаттарын тітіркендіріп,жөтелтіп,тыныс алуын жиілетіп (әсіресе құстарда) тынышсыздандырып,тәбетін нашарлатып,өнімін төмендетіп,оның мөлшері 1% тен жоғарылаған кезде қан құрамындағы оксигемоглобинді пайдасыз карбооксигемоглабинге айналдырады да организмдегі зат алмасу процестерінің қалыпты жүруіне ,тотығу процестерінің бұзылуына әсерін тигізеді. Қазіргі кезде к.г. ауадағы шамасын анықтаудың бірнеше тәсілдері бар.Көмірқышқыл газының ауадағы мөлшерін арнайы газ анықтағыш құралдар-ганализаторлар –Холден, кудрявцев, Калмыков, Прохоровтардың фотокаллориметрлерімен жіне титрлеу әдісі Субботин-Нагорский тәсілдерімен анықтайды.
Малдарды жайылымда ұстау жүйелері оған қойылатын гигиеналық талаптар және Загонда ұстау жүйесін малды сақтаудың рөлі Жайылымдар пайдалану мерзіміне байланысты көктемгі жазғы күзгі қысқы және жыл боығыға бөлінеді Мал шаруашылығында жайылымдардан мынандай түрлерін пайдаланады Тұрақты малды таяу табиғи жайылымдарға жайып күніне айдап келіп отырады Лагерлі жайылым малдарды жайылымдарда лагерлерде жайып бағады Тұрғызып лагерде ұстау арнайы ларгерлерде шабылған көк шөптерді беріп күтеді Отгонды жайылымдар кейбір мезгілдерде малдарды алыс жерлерге айдап барып жаяды Кейінгі кезде жайылым түрлерін пайдалануына қарап жаю тәсілдерін екі жүйеге бөледі Айдап келу және Лагерде ұстау 1.Айдап келу жүйесі жайылым мал қораларынан қашық 1,5-2км орналаспаған жағдайда пайдаланылады Мұндай жүйелі жайылымда малдарды күннін белгілі бір уақытында саууға жамыратуға суғаруға қораға айдап келіп отырады 2.Лагерлі жүйелі жайып бағу кезінде малдарды қыстама қоралардан арнайы лагерлерге апарып тұрақты немесе уақытша орындарда ұстап күтіп бағады Лагерлерде ұстап жаю малдардың денсаулығын жақсартып қана қоймай қораларда санитарлық гигиеналық жұмыстарды жүргізіп тіпті қысқыға дайындық жөндеулерін жасап алуға мүмкіндік туғызады Жайылымдарды дұрыс пайдаланған жағдайда оның өнімділігі екі үш есе артады Жайылымды пайдаланудың екі тәсілі болады еркін(жүесіз)және загонды (жүйелі )Загонды жаю тәсілі кезінде жайылымды бірнеше загондарға бөледі де малдар белгілі бір жүйемен шөптерін жеп отырады Ең алдымен малдарды бірінші загонға одан кейін екінші сөйтіп біртіндер жая береді Екінші қайта айналып бірінші загонға малдар келгенше 25-30тәулік өтіп ондағы шөп өсіп қалпына келеді Загонды тәсіл жайылымның өнімділігін арттырып және санитарлық жағдайын жақсартады Загондарда малдарды баққан кезде олардың әр бөліктегі жаю мерзімін белгілеу ең маңызды болып саналады Сондықтан әр загондарда жаю кезінде малдардың бағу уақыты 5-6тәуліктен аспау керек Одан ұзақ ұстаған жағдайда гельминтті аурулардын тарап кетуі қаупі туады Малдардың загондарда жайылу уақытына ұзақтығы жайылымның шөбінің өсуіне де үлкен әсері болады Өйткені жайылымдағы өскен шөптер бір рет қана малдармен желінуі керек ал екінші қайтара жеуге жарау үшін малдар ол загоннан басқа жақта болып шөптің қайта шығуына мүмкіндік жасалуы қажет яғни желініп малдармен тапталған шөптің бес алты см өсуі үшін бір тәулік уақыт керек Жазғытұрғы және күздің басында шөптердің өсуіне қолайлы ауа рацы туған кездерде малдардың загондағы болу уақытын төрт бес тәулікке дейін төмендетуге болады Загондарды үнемді пайдаланудың қолайлы жолы бір екі күндік бағу болып саналады.
Су көздеріне санитарлық топографикалық бағалаудың гигиеналық маңызы.Су көздеріне санитарлық топографикалық бағалау жүргізу кезінде мынандай негізгі сұрақтарға көңіл аударады Судың шығу тегі оның орналасу орны жабдықталуы және судың шыққан топырағының сипаттамасы Су көздері щығу тегіне байланысты атмосфералық жер үсті және жер асты сулары болып үшке бөлінеді Бұлай жіктеудің негізіне олардың су көздері болып атмосфералық және жер асты сулары саналады Суға санитарлық топографикалық баға беру кезінде судың шыққан жерінің топырағының су сапасына тигізер әсері көп болғандықтан оған аса көңіл бөлінеді Су көздері орналасқан жердің топырағы тастақ құмайт құрылымды болса оңдай жерде түскен органикалық заттар тез ыдырап су өздігінен тазару процессіне ұшырап аз ластанады Ал су көздерінің топырағы құрылымсыз болса ондай топырақтың қабатына су сүзілмей ұзақ тұрып оған түскен органикалық қоспалар ыдырамай ұзақ жатып алады да судың сапасын төмендетеді Су көздеріне санитарлық топографикалық баға жасалғаннан соң соның нәтижесінде сүйене отырып ондағы суға физикалық химиялық және биологиялық көрсеткіштері бойынша жан жақты баға беріледі Ол үшін көздерінен зерттеу тәсілдеріне байланысты сынамалар алынады Әртүрлі грунттық қабатаралық жер асты қысымсыз су кқздерінен зерттеу жүргізу үшін кем дегенде тоғыз сынама үш мезгілде алынып оргонолептикалық химиялық және бакиериологиялық көрсеткіштері алғашқы алынған сынамада тұрақты болмаса көкек айынан бастап желтоқсанға дейін әр айда зерттеуді үздіксіз жүргізіп отыру керек.
Су көздерінің санитарлық қорғау аймағы және олардың белдеулері мен размерлері.Табиғи суларды санитарлық қорғау проблемасы, олардың өндіріс орындарының ағын сулары, мал шаруашылығы қалдықтарының және тұрмыстық жиын сулары мен ластануына сақтандыру болып саналады. Тазаланбаған, өндірістерден жиналған, ағын суларында көп мөлшерде уландырғыш заттар, пестицидтар, дегергенттер, мұнай өнімдері, органикалық қоспалар, патогенді микроорганизмдер және т.б болады. Сондықтан ондай ағын суларды, тазалап және залалсыздандыру жұмыстарын жүргізбейінше су көздерін жіберуге рұқсат етілмейді. Барлық шаруашылықтарда пайдаланылатын ірі су көздерінің орындары, ластанудан сақтандыру үшін, ветеринариялық-санитарлық қаулылардың негізінде, арнайы қорғау аймағы болуға керек. Санитарлық қорғау аймағы СҚА-су көздерін ластанудан сақтандыратын, ерекше режімі бар, территория.Санитарлық қорғау аймағы 3 белдеуге бөлінеді.1-ші-қатаң тәртіпті, 2-ші-шектеу, 3-ші-бақылау белдеуі.Қатаң тәртіпті белдеу-су мен қамтамасыз ететін көзі, су тартатың, өңдейтін және тартатын насостар станциясы орналасқан территориялар жатады. Бұл белдеуде тұруға және бөтен мұнда жұмыс істемейтін кісіледің жүруіне, су өндіру, өндеуге қатысы жоқ объектілерді салуға рұқсат етілмейді. Бұл белдеудің территориясына су алатын жерден су ағысына қарсы 200м, ағысынан төмен қарай 100м, екі бүйірге де 100м ден жерлер кіреді.Егер су алатын өзеннің ені 100м жетпесе 2-ші жағынан 50м жері қамтылады. Санитарлық қорғау аймағының 2-ші шектеу белдеуі- су алынатың жерлердің 1-ші белдеудің территориясы мен шекаралас аймақты қамтиды да өзеннің 2 жағына қарай 500-1000м жерді алады, ал ені 300м кем болмауы тиіс. Су көздерінің санитарлық қорғау аймағының 3-ші бақылау белдеуі екінші белдеудің территориясына шектелген аймақтарды алып жатады.Бұл белдеудің шекарасы су көзінің айналасындағы судың сапасына әсері болатын жерлерді қамтиды.Оның шекарасын судың химиялық заттар мен ластану кәупі тұрғысынан қарап белгілейді.
Су көздерінің санитарлық қорғау аймағы және олардың белдеулері мен размерлері.Табиғи суларды санитарлық қорғау проблемасы, олардың өндіріс орындарының ағын сулары, мал шаруашылығы қалдықтарының және тұрмыстық жиын сулары мен ластануына сақтандыру болып саналады. Тазаланбаған, өндірістерден жиналған, ағын суларында көп мөлшерде уландырғыш заттар, пестицидтар, дегергенттер, мұнай өнімдері, органикалық қоспалар, патогенді микроорганизмдер және т.б болады. Сондықтан ондай ағын суларды, тазалап және залалсыздандыру жұмыстарын жүргізбейінше су көздерін жіберуге рұқсат етілмейді. Барлық шаруашылықтарда пайдаланылатын ірі су көздерінің орындары, ластанудан сақтандыру үшін, ветеринариялық-санитарлық қаулылардың негізінде, арнайы қорғау аймағы болуға керек. Санитарлық қорғау аймағы СҚА-су көздерін ластанудан сақтандыратын, ерекше режімі бар, территория.Санитарлық қорғау аймағы 3 белдеуге бөлінеді.1-ші-қатаң тәртіпті, 2-ші-шектеу, 3-ші-бақылау белдеуі.Қатаң тәртіпті белдеу-су мен қамтамасыз ететін көзі, су тартатың, өңдейтін және тартатын насостар станциясы орналасқан территориялар жатады. Бұл белдеуде тұруға және бөтен мұнда жұмыс істемейтін кісіледің жүруіне, су өндіру, өндеуге қатысы жоқ объектілерді салуға рұқсат етілмейді. Бұл белдеудің территориясына су алатын жерден су ағысына қарсы 200м, ағысынан төмен қарай 100м, екі бүйірге де 100м ден жерлер кіреді.Егер су алатын өзеннің ені 100м жетпесе 2-ші жағынан 50м жері қамтылады. Санитарлық қорғау аймағының 2-ші шектеу белдеуі- су алынатың жерлердің 1-ші белдеудің территориясы мен шекаралас аймақты қамтиды да өзеннің 2 жағына қарай 500-1000м жерді алады, ал ені 300м кем болмауы тиіс. Су көздерінің санитарлық қорғау аймағының 3-ші бақылау белдеуі екінші белдеудің территориясына шектелген аймақтарды алып жатады.Бұл белдеудің шекарасы су көзінің айналасындағы судың сапасына әсері болатын жерлерді қамтиды.Оның шекарасын судың химиялық заттар мен ластану кәупі тұрғысынан қарап белгілейді.
Судын тотыккыштыгы- судын органикалык заттарменластануынын шамасын білдіретін корсеткіш боп саналады. Судын органикалык коспалармен ластануын тікелей аныктау техниккалык жолмен киын болгандыктан косымша әдіс-тотыққыштығы аркылы багаланады.Ягни, судын тотыккыштығы-онын 1 л деги органикалык коспаларды тотыктыруга кететин миллиграммен алгандагы оттегігің мөлшері.Сондыктан судагы органикалык заттарды тотыктыруга негурлым көп оттеги шыгындалса,негурлым коп ластанса,согурлым судын тотыкыштыгы жогары болады.Мысалы, терен жер асты суларынын тотыкыштыгы 1-2мгл болса, озен жане кол суларында 4-8жогары,ал лсатанган жане батпакты коздерінінң тотыкыштыгы 20мг,Таза ауыз судікі 2-5мгл жогары болсау кк.
Судың кермектілігі неден, қандай түрлері және әсері болады,немен өлшеніп,әртүрлі малға қай мөлшерде рұқсат етіледі. Судың кермектілігі кейбір кездерде оның органикалық заттармен ластанғанның көрсеткіші болады.Өйткені ол ыдырап,көмірқышқылының түзілуінен топырақтан калций және магниц тұздарын қосып-ап қос көмірқышқыл туындыларын түзеді де судың кермектілігін ұлғайтады. Судағы органикалық заттар минерализациялау процесстерінің салдарынан күрделі өзгерістерге ұшырайды. Судағы әр түрлі тұздардың салдарынан оның дәмі сапасы төмендейді, ас қорту жүйелеріне зиянды әсерін тигізеді. Кермектіліктің 3 түрі болады: тұрақты, тұрақсыз және жалпы.Кермектіліктің мөлшері миллигамм эквивалентмгэкв. және градус. 1 градус кермектілік 1 лсудағы 10мг кальций тотығына тең, ал 1мгэкв. 28мг кальций тотығу немесе 2,8кальций тотығы немесе 2,8 градусқа пара -пар.Кермектілігі бойынша ауыз-су жұмсақ, орташа кермекті, қанағатты кемекті және өте кермекті болып бөлінеді. Кермектілікті анықтауда бірінші бикарбонатты кальций мен магний тұздарынан болған түрі карбонатты кермектілікті, содан кейін жалпы кермектілікті анықтайды.
Судың өздігінен тазару принципі және оны жасанды тазарту тәсілдері. Ауыз суды тазадау және сапасын жақсарту біріне-бірі тығыз байланысты процесстер. Себебі тазалау кезінде судың физикалық көрсеткіштеріиісі, дәмі, мөлдірлігі, түсі жақсартумен қатар химиялық қасиеттері де жақсарып өзгереді.Тұндыру тәсілімен суды тазалаған кезде әртүрлі ыдыстарды немесе арнайы тұндарғыштарды тұндырады. Бұл кезде тұндыру жылдамдығы, әрине, судағы қоспалардың размеріне байланысты болады. Суды коагуляция тәсілімен тазалағанда ұйытқыш коагулят есебінде сульфат алюмений, хлорлы темір, глинозем мен хлорлы темірдің қоспасы т.б пайдаланады. Тұндыру мен коагуляциялау тәсілі толықтай судың тазалауын қамтамасыз етпеуі мүмкін, тіпті судың ортасында тұнбаған түйіршіктер, тіпті мақта қалыптас заттар қалады. Ондай жағдайда суды сүзу тәсілі қолданылады. Ондай жағдайда әртүрлі сүзгіштер пайдаланады, жиі ұнтақ заттардың қабатынан өткізу арқылы. Судың сапасын жақсарту ішіндегі ең жиі кездесетіні суды жұмсарту, яғни кермектілігін азайту.Ол көбінесе карбонаттық кермектілік жоғары болса известі қосып, ал кермектілік сульфаттардың, кальций және магний хлоридтердің көптігінен болса сода ерітіндісімен жұмсартылады.
Сулы азықтың орта сынамасын алу жане оган кой гиг.талаптар-су көзін сипаттаган кезде лабораториялык зерттеуден өткізу үшін онын орта сынамасын алады. Сынама алатын жерд іорынды су көщін ексерген кезде белгілейді.Егер судын сапасына кандай бір лас орындардың әсерін аныктау керек болса,онын орта сынамасын ластау көзінен жогары және томен агыннан жерллердан алады. Кудыктан орта сынаманы танертен суды пайдаланга дейн және кешке пайдаланудан сон алады. Кұдык озен кол тогандардан орта су сынамасын 0,5-1 м терендікте жане жагадан 1-2м кашыктыкта алады.Әр турлі терендікте және жагадан кашыктыкта су сынамаларын арнайы курал –Батометрмен алады.Сынама алардын алдында ыдысты 2 рет сл зерттеуше арналган суменшайып тастайды. Сынаманы алганнан сон ыдысты жауып,екрек болса пломбылайды және сынама алынган жері,күні номірі не үшін неге зерттеу тб түсінік кағаз болады.Толык зерттеу үшін 5л, жартылай 2л сынама алады,1 метрге дейг терендікте орта сынама алу үшін сыйымдылығы 3л батомеді пайдды, ал одан коп терендіктен алсак сыйымдылығы 6л ден кем емес какпагы ывтоматты түрде ашып жабылатын Молчанов батометрн алады.Кұбырлы су коздернен орта сынама аладрда онын бойынды турып калган ескі суларды 10-15 мин агызы барп алады.Су сынамасын бактериологиялык зерттеуге стерленген ыдыс ботелкеге алады.Кубыр крандарын насостарын алдын ала отттын жалынымен ондейдді.Егер сынама 1 тәуліктен артык сакталатын не лаборга жеткізілетін болса оны консервациялайды бекітеді. Әсіресе жазда
Сырткы орта факторлары жане оны молшерлеу номалау-Сырткы ортанын әртүрлі факторларынын әсеріне мал организмінінің бейімделуініің белгілі бір шегі болады. Коршаагн ортадагы кейбір обьектілер ауа топырак су азык коптеген инфекциялык аурулардын тууынын көзі болып оларды таратуы мүмкін.Сонд сырткы ортанын әртүрлі микробтармен ластануынын алдан алу үшін олардын да молшерін нормалау-заор гигиеналык манызы бар. Коршаган ортаны биологиялык ластануына патогенд ішартты патогенді сапрофиттік микробтар курттар тб жатады.Судвн ауанын топырактын азыктын санитарлак корсеткіші есебінде алынатын микрооргмен ластануынын шамасын олардын титрі мен индексін аныктау аркылы нормалайды. ТИТР-зерттелетін обьектініңсу ауа топыраккурамынын ен аз молшеріндегі гр мл аныкталган санитарлык корсеткіш есебіндегі микроб саны. ИНДЕКС- зерттелетін обьектіінің белгілі бір иолшеріндегі 1000мл уда 1гр азыкта не топырактасанитарлык корсеткіш есебінде алынатын микробтар клеткаларынын санын айтады. Сыртқы ортаның биологиялық физикалық механикалық химиялық антропогендік т б факторларын ғылыми негізге сүйеніп гигиеналық талаптарға сай қалыптау малдардың денсаулығы мен өніміне зиянды әсерінен сақтандырады Ауанын физикалық фактолары қоршаған ортаның табиғи түріне жататындықтан көбінее организ үшін үйреншікті болып саналады Сондықтан мал организміүшін физикалық факторлардың толықтай болмауы емес оның бір физиологиялық шегі қалырты мөлшері болуы керек Оы оптимальдық шектен жоғары артық немесе төменгі мөлшердегі факторлар деп аталады да олар белгілі бір шамаға дейін организммен қалыптанады Бұл көрсеткіштердің шегі болып жоғарғы рұқсат етілетін мөлшерлер минимальді саналады Сондықтан ортаның физикалық фактоларын денеге нормалаудың үш шегі болады минимальды оптимальды және максимальды мөлшерлер Химимялық заттардың әртүрлі обьектілердегі суда ауада топырақта шекті рұқсат етілетін мөлшері ең жоғарғы масимальды шамамен белгіленеді яғни әртүрлі обьектілердегі химиялық заттардың көрсетілген максимальды мөлшері малдардың денсаулығы мен өніміне айтарлықтай зиянды әсерін тигізбейді деген сөз.
Табиғи ауа алмастыру түрлері: Кемшіліктері: Табиғн вентнлшшяиың қүбырсыз және күбырлы түрі болады. Құбырсыз ішкі ауаның сырткы атмосфералық ауамен алмасуы, қораның белшектерінің саңылауларынан, есік, тсрезелсрді ашып- жабу кездерінде, ешқандай жасанды қозғалыесыз, сыртқы салқын, салмағы ауьтр ауа ішіидегі жылы, жеціл ауамеп табиғи түрде әздігіпен алмасады. Мүндай ауа алмастыру тәсілі кезінде оның нәтижесіне тек ішкі ауамен сыртқы ауаның температурасының айырмашылыі ы іапа әсер егпей, ауа козіалысымыц жылдамдығының да үлкен маңызы болады. Қораның жел соққан жағында ауа қысымы жоғарылап, ал ық жағында тәмендейді де, қысымы артық беттердің ссік, терезе, кақпаларынан ауа кіріп, қысымы төмендеі ен жерлерден ауа шығып кетіп, алмасады. Бірақ табиғи вешііляцияның құбырсыз і үрі малдарды кажеіті таза ауамен қанағаттандырып жэне ластанған қораның ескі ауасын шығарып, әсіресе жылдьгң ауыспалы мезгілдеріыде, күннің тынық, желсіз кездерінде қамтамасыз ете алмайды да, ондағы мпкроклиматтыд нашарлауына апарып согады, ал суық мезгілдерде қораиың ішкі ауасымың температурас.ын гөмендетіп, кора салқындап кетеді. Вентиляцияның қүбырлы түрінің қүбырсызға қарағанда елеулі артыкшылығы болады. Қораның ішіндегі ластанған ауапы сорып шығаратын, төбеге тігінен орнатылған (каналдар) қүбырлар, ал таза сыртқы ауаны кіргізетін терезе үстінен, астынан немесе азық науаларының астынан көлденеңінен орналастырыдған каналдар болады. Ауаны шығаруға арналған қүбырлардың беттерінің кесіндісінің ауданы (радиустарының көбейтіндісі) ірі қара малдары және жылқылардьщ қоралары үшін 60 см х 60 см-деи 100 см х Ю() см, ал шошкалардың, үсақ малдардьщ және төд қораларында 40 см х 40 см, 50 см х 50 см қатысындай болуы керек. Ауа кірпзетін каналдардың беттерінің ауданы барлық малдардың қораларында орта есеппен 20 см х 20 см қатысынан үлкен болмауы қажет. Бүл табиғи ауа алмастыру жүйелерінің кемшілігі, шыгаратын ауаның мөлшерін анықтап отырудың қыйыидыгы болса, онымен қоса ауа райына тәуелді болатылдығы, яғни куиғііц тығіық, желсіз және жылы болса, ішкі ауа меғі сыртқы ауаның температураларының айырмашылығы төмен болса (10градустан) жүмыс жасауы бүзылады. Вентялядпялың табиғи жуйелері ірі қара малдарымыи, жылкылардьщ жэне койлардың қораларында жпі қолдальілади. Вентпляцияның табиғи жүйелері, күниің суық коздеріиде, қора ішінің ауасыиың темлератураларыльщ жиі ауы гқуі.іма аішрып еоғады да, ылгалдылығын жоғарылагыл, бөлшектср бетгсріне коііденеаттар гурып және зиянды іаздардың кондентрацняларі.іпың көтерілуіле әсер етеді. Кейбір кездерде ауа ідығаратын жэне ауа кірі ізетін кубырларды бір - біріне таяу рналастырған жағдайда, біркелкі жумыс жасалмай, кораның ауасының температурасы, ылгалдылыгы және газдық қурамыиың көрееткіштері жиі ауытқуда болады.
Тамыр түйнекті азықтардың гигиенасы Тамыр түйінді азыктық өсімдіктерде (жүғері, қызылша, күнбағыс, қара бидай, pane г.б.) ііигриігер жәле шгғраітар жиналады да, олардың мелшері өеімдіктің түріне және сортына, веғетащія (өсігі- оиу) еатысыыа, азотгық тыңайтқыштарға, ауа райыиа т.б. факторларға байланысты болады. Өсімдіктердет і фогоеивгезіе қолайсыз жағдайлар (қүрғақіііылық, ұзак жоғарғы температура, немесе суық, бұлггы күндер) нитраттардьгң жлналуылың қаркынын арттырады. Организмге нитраттардың әсіреее нитриттердің түсуі, оны улануға апарып соғады. Бүл азотты минералдық заттардың азықтарда болуына ете сезімтал шошқалар, одан соң ірі қара, қойлар, жылкы сол спяқты күстар болып саналады.Қант қызылшасы және жүгерінің балауыз-сүт кезінде кап мелшерде питраітар жшіалады. Белғілі бір жағдайда олар азотты қьнлқылының түзына (нитрит) айлалады, ал олар нитраггарға карағанда 10 есе улы ке-леді. Өеімдіктердеғі н т раттардың нлгриттерге айналуына әртүрлі себептер әсер етеді: өсімдіктердің өздерінің ферійен гері, айлалдырғыш загтар (металдар, көмірсутектері) денитрнфикациялайтын бактердялар, әсіресе азықтар бүзылғалда, тағы басқа факторлар. Бұдардың ішінде ең мацызды орынды. деяитрлфикацлялайтын (азот ыдырататын) бактерияларға береді.Қант қызылшасымен улалу көбіпесе, оларды қайнатқал, пысырган кездерде болады. Ондай жағдай қызылшаны қайнатқаннан соң ұзақ уақыт (5 сагатган ұзақ) суытыи немесе толықтай кыздырмай қойғанда кездеседі. Қызылшаны кайнаі кан кезде аман қалған немесе ауадап түскен денитрификадиялайіыіі микробтар ондағы ниграттарды улы ни і рігпері е айналдырып жібереді де, малдар организміне зиянды әсерін тигізеді.Қанг қызылшасы мен малдарды, әсіресе ірі кара, сирек іиошқаларды азықтармеи (артық мөлшерде бүзылган, шіріген тамыр түйлекгер т.б.) дұрыс көректендірмегеп жағдайда, олардыд ішінде жаппай улану кездеседі. Күйіс қайыратым малдардың рахцюнында қапт көп болғап жагдайда да улаиу ауруы шығады. Опыц себебі бүл малдардың ас қазандарьшда тек қана глюкоза қортылады да, қалған қант түрлері қышқылға айналады. Сондықтан күпіс қайыратын малдарға аргык мөлшерде каиг қызылшасын берғенде, оның қарнында көп мөлшерде сүг қышқылдары жиналып, РН-ын томендетіл, 4,0-ке дейін түсіріп жібереді де атамияға (қарьшның қозғалысы жоғалу) апарыи соғады. Бүл кезде қаыдағы сүт қышқылының мөлшері 10 есеге дейіи жоғарлап, демедегі кыш tcfxiji ды қ-сі лііл і к теле-геңдікгі бүзыл, органлзмді ацидозға үшыратады. Ол мілдетті түрде орталық иерв, тылыс алу жүйелеріл жәле жүрек, кал айлалыс жұмыстарының бұзылуыла аларып соғады. Ірі кара малдарында, оларға көл мөлшерде көк кезілде, әсіресе балауыз-сүт өсу сатысымда берген, жүгері улаиуга үшырагады. Улалудың негізгі себебі болыл, нитриттер мел литраттардың көп мөлшерде жүгерінің жер үсті бөлігінде, сүт-балауыздың сабағылда болуы болын саналады.Қалт қызылшасымен уланудал сақтандырудың жолы оны рациолға аз мөлшерден, біртіндеіі еңгізу және шикі күйінде- беру болып табылады, тамыр түйнекті азықтарды пысырып-қайнатып малдарға бергел кезде, .міндетті түрде олың кел түрып қалмауын ескеру қажег. Лысырғал қызылшаның суыл малдарға беруге рүқсаг етілмейді және коюыл суығаллал соң 5 сағатган кешіктіріл пайдалануға болмайды. Неғұрлым узақ үстаса, соғұрльш омың күрамында улы зат көбейеді. Сои сияқты, тәуліістік мелшері шиісі кант кызылшасынікі 10-12 кг-нан, көжесі - 4 0 кг-нан артық болмауы керек те, оны үш мезгілде беру кажет. Күйіс қайыратын малдарды жүгері егілген жерлерге, әсіресе, сүт-балауыз сабакты ксзінде, жаюга болмайды. Жугеріні шауып, үсақтап беруге болады. Өйткені ол кезде малдар оныд ііпіпеи тек кана сүтті сабағын теріи жей алмайды. Бірак шабылған жэне кесілген кок жүтеріні ұзақ уақыт үйігі ұстаута болмайды. Ондай жағдайда ол өздігінея қызып (жавып) бүзылып кетдді. Раиионды мормалап қүрған кезде азықты еіщейтін (пысыраіыи) судағы жэне азықтардың оз ішіндегі тәуліктік ш прапардың дозасын әр кг тірі салмағына шақканда ірі кара малдарыпа - 0,2; жылкы, қойларға ~ 0,4; шошқаларға - 0,6; құс, қояндарға - 1,0 грамнан аргық болмауы керек. Егер, азық өсімдіктерінде питрппер меп нитраттардың мөлшері 0,2 %-тен кеп болса, барлык көк массасыыың 40 пайызы углеводты осімдіктерден болып, 2-3 тәулік бойы шұцкырды жаппай қояды (улы заттардың азогты қышқыльшыц і отықгарыыың түзілуінеи сақтау үшін)
Топырақтың физикалық қасиеттері же олардың қора микроклиматын сақтаудағы маңызы.Топырақтың физикалық қасиеттеріне мыналар жатады:түсі,иісі,капиллярлығы,сүзгіштік қабілеттілігі,сі сіңінгіштігі же кеуктігі.Түсі.Топырақтың құрамындағы органикалық заттрадың мөлшеріне байланысты оның түсі қоңыр,ашық-қоңыр,ашық сары т.б болады.Топырақтын қоныр түсі оның құрамында органикалық заттардың көп екенін білдіреді.Иісі.таза,ластанбаған топырақтың иісі болмайды.Әр түрлі иіс топырақтың таяу арада мал көңдерімен,өлексесімен,басқа лас ағын қалдықтармен қосылып же ондағы органикалық заттардың әсіресе анаэробты жағдайда органикалық заттардың жүргендігінен пайда болады.Капиллярлығы топырақтың бұл қасиеті оның механикалық құрамына тікелей байланысты-неғұрлық топырақтың құрамында бөлшек кіші болса,соғұрлым оның капиллярлығы жоғары болады.Су өткізгіштігі,әр түрлі топырақтың қабатынан судың сүзіліп өтуі оның құрамына байланысты болады.Топырақтың сулы-ауа режимі оның су өткізгіштік қасиетіне тікелей байланысты болғандықтан көрсеткіщтің санитарлық гигеналық маңызы өте зор.Топырқтың кеуектігі,қасиеті оның расындағы ауа айналасының шамасын көрсетеді.Су сіңіргіштігі.топырақтың бойына суды сіңіріп ұстап тұту қабілетін сі сіңіргіштігі деп атайды.Топырқатың жоғарғы сіңіргіштігі оның ауа-су өткізгіштігін төмендетеді,жылу тартқыштығын арттырады,ондай жерге орналасқан обьектілердің ылғалдылығын жоғарлатады,органикалық заттардың ыдырауына бөгет жасайды.
Топырақтың химиялық құрамының гигиеналық мацызыТарихи геологиялық ерекшеліктері және эр аймақтағы тогіырақтардың түзілу процесстеріие байланысты оладың химиялық қүрамдары да біркелкі болмайды. Толырақтағы кездесетін химиялық заггардың сандық жағынан ең көбі - кремний, содан кейін аллюминий, калий жәле натрий тотықтары.Кермекті топырақтарда басқаларға қарағаиды кальций жәие магний тотықтары көп болса, тұзды топырақтарда - хлорлы калий жэяе натрий көп кездеседі. Бұлармел қоса топыракта аз мөлшерде микроэлемеш і кобальт, мыс, маргамец, бор, йод, фтор, бром, иикель, строғідий, селела, молибден, цилк, литий, барий т.б. кездеседі. Олардыц түзілу көздері теқ қана топырақтардың материялық шығу тұкымы емес, микрооріанизмдердің әсерінен ыдыраі an өсімдік және мал организмдерінің оргаликалық қалдықтары боп ееептеледі.Топырактағы химиялық коспалар сумен шайылыл жердің теменгі қабаттарына өтіп су көздерілің ісұрылымьш өзгертеді. Содан өсімдіктердің сапасы және ондағы химиялық заттардың мөлшері, олар өсетін жердің толырақтарының түрлеріие тікелей байланысты болады. Сондықтан, топырақтағы кейбір макро - микроэлеметердің жетісиеушілігі иемесе артық болуы, су және азықтар аркылы мал организмі мел өліміне үлкеи әсерін тигізуі мүмкін.1937 жылы ғалым А.П. Внноградов - биогеохимиялық аймақ -деген үіымды кіргізген. Оның мэнісі кейбір аймақтарда эртүрлі химиялық заттардың топырақтың және судың сол аркылы азықтардың қүрамында жетіспеушіліі інен лемесе артық болуынан адамдар мен малдардыл организмдеріпде белгілі бір биологиялық ре-акциялар түдырады (зат алмасу лроцессетерің бұзылуы, әртүрлі аурулар).Жерлерді биогеохммиялық аймактарға бөлу сырікы орта мел организмдегі химиялык заттардың күрам мөлліерінің байланысьгла және осының иәтиженінде адамдар мен малдар организмдеріндегі алмасу іірцесстерінің өзгеруі меи оларда эпидемиялық немесе энзоотиялық аурулардың тууына негізделеген. Осыны негізге ала огырып, бұрынғы кеңес одағыпыц (15 мемлекет) территориясьш төрт биохимиялық аймақтарға бөліп, А, Б, В және Г әрішерімен белгіленген. Бірак әр аймақтарда химиялық заттардың турлері де, мөлшері де біркелкі жетісией немесе артык болмай, аралас болып кездсетіндіктен, бүл аймақтарда мал органтмдегі зат алмасу процесстерінің бұзылуы мен туатын ауруларда біркелкі болмайды. Сондықтан, әр аймақтың өзін бірнеше бөлшектеріе (зона) бөліп қарауга болады Бірінші A - биогеохимиялық аймаққа тайгалы - орманды қара топырақты емес, екінші Б - жазық - орманды және жазық қара топырақты, үшінші В - күрғақ жазық, шөлейт және жартылай шөлейт, төртінші Г - таулы жерлер жатады.Т ай галы - ормамды қара топырақты емес аймақтар кальций, фосфор, кобальт, мыс, йод және бордың жетіспеушілігімен стронцидің артық болуымен сипатталады. Сондықтан бүл аймақта, көбінесе кобальггың жетіспеушілігінен гиио-авитаминоз. B12 ауруы, мыс пен кобальттың жетіспеушілігінен - анемия ( каи аздық ), йодтың жеііснеуінем - эндомиялық - зоб (алқым безінің ісуі), кальцнй мен фосфордың жетіспеушілігіиен - сүйек - буыпдардың эндомиялық ауруы, стронцийдің артық болуымен кальцийдің жсгіспеушіліі іиси - сүйек ~ шеміршіктердің өсуі бұзылады. Бүл айтылған аурулар жазық - орманды және жазық кара топырақты аймақгарда (Б) кездеспейді, тек өзем жағаларымен сүр топырақты орманды жерлерде йодтың жетіспеушілігінен зоб ауруы барлық малдар мен адамдарда кездеседі.Сондықтан бүл екінші Б аймагы малдар арасында макро ~~ микроэлементтердің жетіспеушілігі немесе артықтыгынан гуатын аурулардан таза болып саналады.В - құрғақ жазык, шолейт және жартылай шөлейтбиогеохимиялық аймақта мыстьщ жетіспеушілігі, сульфаттар мен молибден артықтығы (Узбекстан, Азербайджан, Қазақстанның кей жерлерінде, Таджикистан т.б.) малдар арасында, әсіресе қозы, бүзау, кейде лақгарда мыйдың және бауырдың сульфидоксидазы ферменттердің активтігі төмендеп, депе козғалысы бүзылып, сіреспе, одан салдану аурулары кездеседі. Касиий маңайы, Узбекстан; Туркменстан, Қазақстанның кей жерлерінде, бордың артық мөлшері -кездесіп, қой және адамдарда эндемиялық іш аурулары ( энтерит ) кездеседі.Биогеохимиялық Г - аймағында (таулы) организмде кездесетін биологиялық реакциялар химиялық элементтердің концентрациясы және қатынастарьша байланысты болады. Бұл аймақтарда йодтың және кобальттың жетіспеушілігі байқалады.Қазақстан жеріиде биогеохимиялық аймақтар топырақтарында йод, кобальт және мыстың жетіспеушілігі, сол сияқты бор, молнбден және никельдің артык болуы кездеседі. Солтүстік Қазақстан және Қостанай облыстарының кей аудандарында кобальт нен селенаның жетіспеушілігі, Оң түстік Қазақстанда мыстың жетіспеушілігі мен молибденнің азыктарда аріықтыгы болса, жамбыл облысьтнда фтордың артықтығынан болатын аурулар кездеседі. Осы аймақтардан басқа, эр жерлердің сигіаттамасына көрсеткіштері сәйкес келмейтін азоналық биогеохимиялық аймақтар болады. Сонымен биогеохимиялык аймақтардың ішіиде ең жиі кездесетін аурулар акобальтоз (жауырын кебуі) ірі кара және ұсақ малдарда (кобальттың аздығынан), акупороз (жемір) ірі қара малдарында, энзоотикалық атаксия - корғасынның артық және мыстың жетіспеушілігіііен кой малдарында, ірі қара және ұсақ малдар арасында - никель соқыры (никельдіц артыкгығынан Ақтобе облысыида), бұзау және қозыларда- боз ет (селенаның жетіспеушілігінен), ірі қара және қой малдарында- молибденді улану (молибдешіің артықтығыиан) т.б. кездеседі.Әрбір биологиялык активті микроэлемен п ер ү ш ін оиың топырақтағы концентрациясының ең төменгі, яғни жетіспеушілігінен ауру гудыратын, шекті мөлшері және ол элементің аргықтығымам ауру тудыратың ең жоғарғы шекті концентрациясы белгіленеді. Малдар мен адамдардың денсаулыгына зор әсеріне байланысты, тонырақгағы мүидай микроэлемештері өмірдің металы дегі іегін айтпаса керек.Әр аймақтағы эндемиялық ауруларды туғызатын биохимиялық жағдайларды оқу, олардан сақтандырудың жолдарын белгілеуге мүмкіндік жасайды. Осы мақсатпен малдардың рациондарына жетіспейтін химиялық элементтерді қосып, ал артық болса, олармен байланысқа түсетін химиялық заттар қосып, реттеп отыруға болады. Жайылымдағы өсімдіктердегі молибденнің мөлшерін азайту үшін топыракка күкірт қышкылы аммоний тұзып, селенаны төмендету үшін - күкірт ертіндісін косады.
Төбенің түрлері: Төбе - қораньт шахыр аралығыпан немесе сыртқы атмосферадан беліп, ішкі хемператураны және ылғалдылық режимді калыпхы үсхап хүруға көмектесетін көлденед бөлшекхід бірі. Төбеге қойылахын ғиғиеналық халаптар: олар жеділ, геғіс, берік, су өтгсізбейтін, огқа хөзімді, ғаз, ауаны аз өгкізехіп, күрғақ және хөменгі жылу тарату коэффшдиенхі бар материаддардан жасалуы керек.Ауа, газ және су буыныд төбе қабатынан өгуін азайху үшін неғізғі хөбе конструкциясыныд үсғінен рубероид, кара қағаз жайып немесе 2-3 см калыддыкха майлы саз балшықлеғі сылап - бу откізбейтін (пароизоляция) қабат жасалады да, опыц үетіиеи жылу үстағыш (теіілоизоляция) кабат (шлак, күл, аебест, керамзіп1, ағаш үгіндісі, шыиы мақгасы т.б.), ал ең үсгіме су өтішбейтім (ш дроизоляция) қабат (іішфер, каңылтыр , рубсропд, карақағаз т.б.) жасалады. Мал кораларда, көбінесе, үйлестірілген тобелер, яғпи гөбе меи жагіпа кабаты біріктірілігі, арасында шатыр калдырылмай қолданылады. Төбе материалдарьшың жылу таратқыпі коэффициенті (К) - 0,7 - 0,2 Вт м2 • град., жылу таралуына төзімділік коэффициенгі (R0) - 1,8 - 3,0 ген кем емес, ал сыртқы ауа гемпературасы - 30° - та 2,3 - 3,8 ккал сағ • м2 • град. кем болмауы керек. Өйгкепі төбе арқылы қора ішіндегі барлык жылудыц 30 - 40% жоғалады.Бегонды, темір бетонды төбелер ауыр болады да мал қораларында жиі пайдалануға қолайсыз, өзін - өзі ақтамайгып болып саиалады, көбіяесе мәтшалар салып, үстінен тақтайлармен жауып жасалады.Кейбір аймактарда буылғап саламдар қамыстардан толтырылып, сазды лайлармен сыланып жасалады.
Түйені және ботаны ұстау жүйесі: Түиенің аузынын іші сүиектеніп қатқан эпителиямен қапталған болып келеді де, олар баска малдар жей алмаитын тікенді қатты өсімдіктермен көбінесе шөлейт жерлерде өсетін ащы жусан ши қараған шенгелдермен қоректенеді. Жетімсіз азықтандырылып күтімі нашар болғ кезде түиелер бойына- өркешине жинаған майды пайдаланып шығындайды да оны қайта қалпына келтіру үшін кем дегенде үш ай уақыт керек болады.Түйелердін бойына май жинап семірулері екі мезгілде көктем және күзде болады Ол кездерде олардын тұқымдарында да өте көп май жйналады.Өте суық жылдары жайылым шөптері жетіспеген кездерде салмағы кеміп жүдеп кетеді де ұдайы өндірістік қабілеті төмендеп ондай інгендердін дер кезінде күиті келмей көбінесе қысыр калады.Түйелердін баска малдардан карағанда буаздық мерзімі ұзаққа созылып орта есеп пен дромедрлерде 390 күн ,ал бактерияндарда 400-410 тәулікке созылады Соған байланысты сауылатын мерзимі де 15-18 айға созылады да екі жылда бір рет қана боталаиды Інгендердін шағылысқа келу мерзімі оның сауылу уақытынын 10-12 және 5-6 деп келеді Егер інгең ұрықтанбаса оның сауылу мерзімі екінші жылдын аяғына дейін сауылып боталарды енесінен айыру 16-18 айлықтарында жүреді.
Ульгракүлгін сәулелері Күн құрамында биологиялық активті бөлігі болып ультракүлгін сәулелері саналады да, жер бетіне жетегін толқындарының ұзындығы 280 нен 380 нм дейін. Олардың интенсивтілігі жер бетінде біркелкі болмайды және жердің ендігі мен бойлығыыа, жыл мезгіліне, яғни аспанның аіиықтығына байланысты өзгеріп отырады.Мысалы, күннің бүлтында ультракүлгіл сәулесінің жер бетіндегі карқыны 80 гхайызға, ал шаң-тозаңмен атмосфера ластанса 50 пайызға дейін төмендейді. Ультракүлгін сәулеле-рі тері бетіндегі көп рецептерді тітіркендіріп, клеткалар меи ұлпадағы белоктардың коллоидтік жағдайға ауысуымен ғана шектеліп коймай, рефлекторлық жолмен барлық оргаішзмге әсср етеді. Ультракүлгін сәулелердің әсерінен теріде белок молекулаларының ыдырауьтнан гистамин, холин т.б. заттар пайда болады. Ультракүлгіи сэулелері денедегі барлық зат алмасу, оның ішінде белокты, май, қанг жэне минералды, витаминді процесстерге әсеріи тигізеді. Ондай жагдайда, тері эпителиясының ұлпа аралык тынысы өзгеріп, қан және ретикулоэндотелиялдық жүйелердің қызметі артады да, фагоцитоз күшейіп, организмнің реактивтігі жоғарылайды. Ультракүлгін сэулелерінің оріанизмге жалпы биолоп-іялық әсерін әртүрлі түргыдан, яғни гистамин тәріздес заттардың түзілуімен, белоктардыі^ сульфигидилді токтарының белсенділ ігін і ң арту ынан,гипофизадреналин жүйелерінің жақсаруынан т.б. деп есептейді.Күн радиациясының ультракүлгін сәуяелері денеиің әр мүшелері мен жүйелеріне жалпы биологиялық эсер етіп қана қоймай, эр толкыи ұзындықтарына сәйкес- арнайы әсері болады. Осыған байланысты ультракүлгін сәулелерін үш аймаққа бөледі: A, В және С.Бірінші А аймағы - толқыпдарьшың ұзыидығы 315 тен 380 нм дейін, деиеге тигізетін әсеріне карап эритемді-күйдіру (загар) сәулелері деп атайды.Екінші В аймағы - толкындарылың ұзындығы 315 тен 280 нм, антирахитті (рахит ауруына қарсы) және әлсіз бактерицидті әсері бар сәулелер. Үшіиші С аймағы - толқындарының үзыядығы 280 нен 180 нм, бактерицидті аймақ. Жер бетіндегі объектілерге ультракүлі ііі сәулелерінің қысқа толқынды радиациясы атмосфера абаттарымеы тарап, сіңіріліп кетпесе өте зияпды әсер тигізбейді.Ультракүлтін радиацлясының жер бетіндегі ең меншікті салмагы спектрлі бөлігінің бірі эритемді ~ күйдіру аймағы болып саиалады. Улыракүлгін эритемасының ипфрақызыл сәулелерімің эритемасына қарағанда өз ерекшеліктері болады. Мысалы, улыракулгін сәулелерінен болған эритеманың белгілі бір мезгілден кейін анық көрінегін шегі болып күйеді, загар туады. Ал инфрақызыл сәулелерінен эритема қолмақол шыгады, айқын шегі жоқ және күюі (загар) көрінбейді. Ультракүлгін радиадиясының қысқа толқынды сәулелері, ұзын толқындыларына қарағанда аз уақыт аралығында эритема іүзеді. Улыракүлгін сәулелердің эсерінен орталық перв жүйелерінің рецепторлары тітіркеніп, теріде түзілген гистамин, ацетилхолин, гистамин тәріздес загтардың жәпе пигментті меланиннің түзілуімеи терінің қоргапыс күші артады.Улыракүлгін радиациясыпыц В аймағыпың сәулелері (антирахипі) денеде витамин Д-нің түзілуіне әсер етеді. Витамин Д провитамин Д-ден фотохимиялық жолмен чүзіледі. Бүл реакция тек іерініц үстіпгі қабатында ғапа емес, оның тереңгі мүйізді жәііе малыіигиев қабаттарының клеткаларында да жүреді. льтракүлгін радиациясының антирахиттік сәулелері жетіслегенде фосфорлы- кальций алмасу жүйесінің жүмысы, ішкі (ііаранхлмагозды) оріалдар, қан айналу және мерв жүйелері бүзыльш, тотығып-қалыптасу процесстері төмеидеп, кан тамырларьшың берікгігі кеміи, организмнің қорғаныс қабілеті нашарлап, басқа ауруларға төзімділігі төмендейді. Соның салдарынан жас малдарда рахит, ересек малдарда ос геомоляция (сүйек жүмсару), остеопороз (сүйе-к сыпі ыш) аурулары туыл, фосфор-кальций алмасуы бүзылуы және гиповитамин Д шғлғуылың нэтижесінде сүйектердің өсуі тежеліп, буындардың сіңірлерінің ауруы лайда болады.Ультракүлгін радиациясының С аймағының сэулелерінің өте күшті бактерицидтік әсері болады, яғли микробтардың клеткаларының нуклеинді қосылыстарыл әлсіретіп, оларды өлтіреді. Солдықтал ультракүлгіл радиациясының бүл аймагылың сәулелерін қүс жүмыртқаларьшың сырт қабығындағы микрооргаиизмдерді жойып, балапандардың шығуын аргтыру (8-20 %) үшін пайдаланады.Сонымен ультракулгін радиациясымен сәулелендіргенде малдардың иммуыобиологиялық процесстерін жэне корғаныс күштерім жақсартып, қалыпты мөлшерде қандағы лизоцим мен лейкоциттердің фагацитоздық қабілетін арттырады. Улыракүлгін радиациясымеи сәулелендірген мал организміиеи азоттыц, фосфордың және күкірттің несеппен бөлініп шығуы артуымен қатар үлпаларға азоттыд жиналуы көбейін, жас малдардыц өсіл-дамуы жақсарады. Қандағы кальцийдің көбеюімен қоса ондағы қант мөлшері азайып, керісілше бұлшық еттер мен бауырда глюкоген түрінде жиналуы артады. Улыракулгін сәулелері қандаіы зат алмасу процесстерінің зиянды қалдықтарым (сүт кышқылы, аңетон денелері) азайтып, ацетилхолиннъщ мөлшергл көтереді де, май ыдыратқыш ферменттердің қызметіл жақсартыл, артык майларды ыдыратады. Сондықтан малды семірту кезінде артық сэулелендірудің кажетті болмайды.Күн сәулесінің жетіспеушілігін күзгі-қысқы айларда, ал малды қолда түрғызып ұстағанда, жыл бойына жасанды ультракүлгін сәулелерінің шамдарып пайдалаиу арқылы қамтамасыз етеді. Ультракүлгін сэулелерінің көзі есебіпде эритемді, кварцты- сылапты, бактериііидті жәле осылардың біріктірілген түрлеріы қолдалады (ЛЭ- 15, ЛЭ-30-1, ЛЭР-40, ЛЭО-15, ДРТ-200, 400, 1000, ДРВЭД-160 шамдары). Бүл шамдар арнайы қүрылымдар мен сәулелендіргіш аппараттарда орнатылады (ЭО-І-ЗО, ЭО -1, ЭО-2, ОРК-2, УО-2, УО- 4м, УОК-І т.б.). Сол сияқты аралас сәулелендіргіштер (жарық лен ультракүлгін сәулелері) - ОЭСПО-2 және ИКУФ-1, Луч т.б. (илфракызыл және улътракүлі ін сәулелері) колданылады.Ультракүлгін сәулелері артық дозада және үзақ сәулелендірілгенде малдар организміне зияиды әсеріп тигізеді, ал жеткіліксіз болса ііайдалы коэффициеыті төмен болады. Сондыктан малдарды сәулелендіру кезінде олардың жас және физиологиялық ерекшеліктеріне қарап, оптимальды доза белгілеу қажет. Ультракүлгін радиациясымен сәулелендірудің өлшем бірлігіле адам терісінің қызаруыл (эритемасын) негізге алады. Эритемдік ағьшның өлшем белгісі - ЭР. Бір эр улътракүлгін сэулесінің ағын толқылының үзындығы 297 нм. және қуаты 1 Вт (1 эр 1000 м. эр) тең болады, яғни, шамның эритемдік сэулелендіруі Еэ =м эрм2. Эритемді сәулелендірудіц дозасыл (мөлшеріи НЭ) шамның эритемдік сәулелендіруіне (Еэ) бөлу арқылы сәулелендіру уақытыи (t) табады. Сәулелендіру уақытының ұзақтығын мына формуламен анықтайды: I = Нэ Еэ ; мүндағы, Нэ -эритемді сәулелендірудің дозасы (мэр. сағ. м.кв.) Еэ - шаманың ілінген биіктігіне байланысты эритемді сәулСЛСІІДіруі (мэр.кв.м.)Ультракүлгін радиациямен сәлелендіргенде жас малдар оған тез бейімделе алмайды, соыдықтан оиың эритемді сәулелендіру дозасын біртіндеп өсіреді де, тек сәулелеидірудің 15-20 күнінен кейін толық шамаға көшіреді.Бұзауларды сәулелендіру шамдардың гүрған биіктігіне байланысты тәулігіме үш рет жасалынады. Егер, сәулелендіру шамы ЛЭ-15 тилті болып, ілінген биіктігі еденнен 130-140 см болса тәулігіне 4-5 сағат, ал ЛЭО-15 типтіге -12-15 сагат уақыт бөлінеді Жас торайлар үшін ультракүлгін сәулелендіргіштер 60 - 80 см биіктікте орматылса 1 -ші тәулікте ЛЭ-15 20 минутке, ЛЭО -15 1 сағатқа, екшші тәулікте 40 минут және 1 сағат 20 минутке, үшінші тәулікте - 1 сағат және 3 сағатка қосылады. Бүл кезде шамдар қолмеп қосылып ажыратылады, ал 3-ші тәуліктен 45 күндігіне дейін ЛЭ-15 40 минупан 3 per, ЛЭО -15 2 сағаттан 3 рет автоматты түрде қосылып - ажыра гыльш түрады. Улътракүлгін радиациясының бактерицидтік С аймағының сәулелеріиің ауапы, суды және тоиырақты заласыздандыруға (саиация) маңызы өге үлкен болады. Ультракүлгін сәулелерін шаруашылықта пайдаланудың зор экономикалық мацызы малдардың өніміи молайтып және ауруын төмендетуден көрінеді.Ультракүлгін радиациясыиың сэулелері жас малдардың өсу салмағын 10-20 %, сиырдың сүтгілігіи - 8-10 %, қөйдың жүнін - 10- 12 % жоғарылатады.
Үй қояндарын ұстау жүйесін талдау: үй қояндарын әр түрлі клеткаларда ұстайды. Олар орналасқан жеріне орай қояндарды ұстау жүйесі мынадай жүйеге бөлінеді.1.сыртқы клеткаларда. 2. Арнайы сарайлар- шедтарда. 3. Жабық қоян қорада. 1.сыртқы клеткаларда ұстау кездерінде қояндарды ашық аспан астында не жабық қалқандарда жыл бойы әр түрлі типті клеткаларда қойып өсіреді. Бұл жүйемен өскен қояндар шынығып, денсаулығы артып, жүнінің сапасы артады. Қыста өнім аз береді. 2. Арнайы сарайлар- шедтарда ұстағанда екі қатарлы, бір біріне беттерін қаратып бір не екі қабатты клеткаларда арзан материалдан узындығы 50-70 м ені 2,5-3 м қылып салынған шедтердің ішіне қойып соған жекелеме не шағын топпен қояндарды орналастырады. Екі қатарлы орналасқан клеткаларды ортасынан 1,2-1,5 м жол калдырып, тобесі шатырлы болады. Бірінші қабат клеткалары жерден 40-60 см биіктікте орналастырады. Астынан түскен көңді жинап алатын арықтар қалдырылады. Әр клетка 2 бөліктен кіші ұялы, улкен азық бөлімінен тұрады. Ішіне азық науасы мен су құбыры орналастырылады. 3. Жабық қоян қорада.кірпіштен жылыланға қораларда ұстау. Ішіне бір типті тоттанбайтын тмір клеткалар бірнеше қатар етіп, бір қабатты, жас қояндар үшін 2-5 қабатты етіп орналастырылады
Шошқаны серуенді және серуенсіз ұстау: . Серуенді ұстау: станоктан серуендету және еркін серуендету түрі бар. Станоктан серуендету кезінде шошқаларды жекелеме не топпен станокта ұстап мезгілді уақыттарда серуендету алаңдарына шығарып серуендетеді. Шошқаларды станотарда азықтандырады. Серуен алаңдарын қораның ық жағынан жасайды. Серуен алаңының әр басқа шаққанда. Қабандарға 15м2, аналық шошқа 10 м, торайларға 0,8 м. Алаң қоршалған едені бетон. Серуенсіз ұстау. Бордақылауға қойылған 15-30 бастан станоктарда топтап ұсталатын шошқаларға қолданылады. Шошқалар станоктарда бордақылаудың басынан аяғына дейін серуенсіз тұрады.
Іргетастың(фундемент)түрлері және оған қойылатын гигиеналық талаптар.Іргетас – обіектілердің салмақтарын өзіне қабылдап,негізге беріп тұратын жер бетіндегі қора бөлігі. Негізінен қойылатын гигиеналық талаптар:беріктігі,атмосфералық факторлардың әсеріне төзімділігі,аязға шыдамдылығы,тұрғызуға қолайлығы және үнемді болуы.Материалдарына қарап темір бетонды,бетонды,жалпақтасты,кірпішті және ағашты іргетастар болады.Іргетастың жататын тереңдігі жер бедеріне,жер асты суының тереңдігіне,топырақтың қасиетіне,лоған түсетін салмаққа және конструктивті элементтердің ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі болады.Бір қабатты мал қораларын тұрғызғанда фундаменттің негізіне жер астынан келетін судың қашықтығы,яғни іргетастың суыққа қатып,жарылып,қопсып кетпеуі ескеріледі.Темір бетонды және жалпақ тастан салынған іргетастардың тереңдігі 50-70 см жасалады.Бір қабатты мал қораларына салынатын іргетастар таспалы,бағаналы және свайлы(қадалы) болып бөлінеді.Таспалы іргетас- ғимараттың сыртқы және ішкі қабырғаларның астынан үзіліссіз орнатылатын,барлық салмақты бірдей өзіне қабылдайтын ең маңызды бөлшегі болып саналады.Ол өзі жиналмалы және тұтас түрлі болып бөлінеді.Тұтас іргетастар бетоннан,темір бетоннан,ірі тастардан,кірпіштен жасалады.Жиналмалы таспалы іргетастар тұтас,үзіліссіз және үзілісті болады. Бағаналы іргетас – берік,тіреуіш тектес,қораның бөлшектерінің салмағын негізге бөлектеп түсіреді.Оларды каркасты қораларда негізгі тіреулердің астында төртбұрышты қылып,тастан,бетоннан,темір бетоннан,кірпіштен тағы басқа материалдардан жасайды. Свайлы(қадалы) іргетас –темір бетондардан,ағаштан,металдан тағы басқа материалдардан жұмыр, 3-4 және көп қырлы қылып жасалған,ғимараттың салмағын грунтқа беретін немесе оның көтергіш қасиетін арттыру үшін нығыздалып,бекітілген қадалар болады.Іргетастың жер бетінен шығып,үстіне қабырғалар жататын бөлігін – цоколь деп атайды.Қабырғаларды жер асты және атмосфералық сулардың жоғары көтеріліп (капиллярлық),дымқылдамау үшін цокольдың үстіне гидроизоляциялық (су өткізбейтін)қабат (қара қағаз,рубероид,битум,асфальтты,цементті ерітінділерден)жасалады.
Ірі қара малды байлап ұстағанда, қораның микроклиматына қойылатын талаптар. Бұл тәсіл сүтті бағыттағы шаруашылықтарда кеңінен пайдаланылады. Ірі қараны байлап ұстағанда әрбір сиырдың немесе құнажынның өз орны, азықтанатын астауы, автоматты суаты болады. Тұрған орнының үстінгі жағында әр малдың жеке нөмері, аты, өнім деңгейі және тәуліктік рационы көрсетілген тақтайша ілінеді. Азықты тракторға ілінген механизммен тартады. Байлап ұстаудың артықшылығы малды сүтейте сауу үшін жекелеп азықтандыруға ыңғайлы. Малдың денесі, сауылған сүті таза болуы үшін олардың астына сабан , ағаш үгіндісі, торф төселеді. Сиырды сауар алдында желінін жылы сумен жуып, таза орамалмен сүртеді. Сиырдың орнын күнделікті тазалап, 3 -4 сағат серуендетеді. Арнай жүру жолы белгіленіп, оның орта шегіне қойылған астау,а азық салынады. Соның арқасында мал серуендеуге тез дағдыланады. Сиыр тұратын қора зоогигиеналық шарттарға, байлауда ұстауға, өндіріс процестерін жан – жақты механикаландыру ыңғайлы болуы тиіс. Осындай шаруашылықтарда немесе үлкен кешендерде сауыншылардың еңбегін 2 – 3 кезекпен ұйымдастыруға мүмкіндік туады. Еңбекті екі кезекпен ұйымдастырғанда, ір кезекте тәулігіне 7 – 8 сағаттан келетіндіктен еібекті прогрессивтік тұрғыда ұйымдастыру болып саналады. Әрбір фермада жұмысшылардың сиырды сауу, азықтандыру жилігіне және мал өнімін өндіру процесін механикаландыру деңгейіне, малды бағып – күту тәсіліне қарай жасылынған жұмыс кестесі болады. Мал өнімін қндіруді өндірістік жолға көшіру фермаларды техникамен толықтыруды және технологиялық процестерді қайта құруды талап етеді. Мысалы, еңбекті екі кезекпен ұйымдастыру жұмысшылардың еңбегін жеңілдетуге, техниканы дұрыс пайдаланумен бірге, еңбек қарқынын арттырып, уақтылы демалуына жағдай тудырады.
Ірі қара малын арнайы бокста ұстауға қойылатын гигиеналық талаптар: Бокс арнайы тұрақ орын. Ұзындығы мал тұрқына сай, ені 1-1,2 м ағаш не металлдан жасалған. Алдына азық науасы қойылған. Арт жағында көң жолы жасалған. Беті торкөзбен жабылған. 1. Бокс едені тегіс, су өткізбейтін, жылу сақтайтын болу керек. 2. Бокстың жанындағы сырықтар төменгі шеті еденнен 45 см биікте орналасып, ал екінші сырық 55 см биіктікке орналасады. 3. Көң жолының ені 2,7 м кем емес
Ірі қара малын ұстап-күту жүйелерін талдау Шаруашылықтардың құрлымы мен бағытына қарай ірі қараны бағып күту бір орында ұстап бағып – күту, байламай күту, байламай бокстарда ұстау болып бөлінеді. Бұл тісілдер қыстық және жаздық болып айырылады. Ірі қараны жазды күндері байлауда ұстап бағып – күту және жайылымда күту тәсілдері де қолданылады. Жерінің барлығы дерлік жыртылып, жер қңдеу жұмыстары қарқынды жүргізілетін шаруашылықтарда және кешендерде сиыр жыл бойы байлауда ұсталып, азықтандырылады Малды байлап ұстау. Бұл тәсіл сүтті бағыттағы шаруашылықтарда кеңінен пайдаланылады. Ірі қараны байлап ұстағанда әрбір сиырдың немесе құнажынның өз орны, азықтанатын астауы, автоматты суаты болады. Тұрған орнының үстінгі жағында әр малдың жеке нөмері, аты, өнім деңгейі және тәуліктік рационы көрсетілген тақтайша ілінеді. Малды байламай ұстау тәсіліне екіге бөлуге болады. Оның бірі – малдың барлығына төсеніш төсеп, байламай ұстау, екіншісі – мал демалатын бокстерді жасап, байламай ұстау. Бірінші тәсіл, көбінесе етті бағыттағы мал шаруашылықтарында қолданылса, екіншісі – сүтті қндірістік жолмен қндіретін шаруашылықтарда қолданып жүр.
Ірі қара малын ұстау және оларға арналған қоралар типі. Ірі қара малының фермалары сүт ет бағытындағылар болып бөлінеді үт бағытындағы фермаларда малдарды байлап және бос ұстау тәсілдері тараған болса ет бағытында көбінесе бос ұстау тәсілі тиімді болып есептеледі Ірі қара малдарын ұстауға арналған қоралар үнемділік жағынан алда барлық өндірістік талаптарға сәйкес келулері қажет Байлап ұстауға арналған сиыр қораларының ішіне байлау орындары екі қатарлы және азық тарату тұрақты траспортерлер арқылы болса оның ені 10,5м ал азықты көлікпен тарату жоспарланса 12м болғаны дұрыс Азық және көң жолдарын сиыр қораларында оларға пайдаланылатын механизмдерге есептеп қалдырылады Азықты жер беті қол арбаларымен тарату белгіленсе азық жолының ені -1,2м ал механикаландырылған көлікпен болса 2,4м есептеледі Ірі қара малын бос ұстауға арналған қоралардың ішкі плпнаны олардан алынатын өнімнің өзіндік құнын төмендетіп технологиялық процестерді механикаландыру мен автоматизациялауға қолайлығы ескеріледі Ірі қара малдарын бос ұстауға арналған фермалар ірі тұтас копмплекске сәйкестендіріп жобалайды да екі бөлімнен Бірі жеңіл жабдықталған серуен алаңдары бар мал қоралары болса Екіншісі топтап суаратын автоматты суғарғыштар қатаң сулы және құрама азықтар салып беретін науалармен көлеңке орындармен қамтамасыз елілген азықтардырып серуендететін алаңдары қаралған етіп жасайды Мұндай қораларды сиырларды бос ұстауға жобаласа оның ішін екі бөлікті жасайды Бір бөлігі жататын тұтас еденді екінші бөлігі тор көзді еденді азық науаларымен байланыстырылған болады Олар жылжымалы тор бөлгіштермен буаз жас туған мол сүтті сиырларды бөлектеп қояды Қорадағы малдарды ұстау тәсіліне байланысты бір басқа шаққандағы орындарын нормативке негіздеп есептейді Егер бір қорада бірнеше жікті әртүрлі жастағы малдар болса оны салмағына табындағы жоспарланған қатысына байланыстырып табады.

Ұқсас жұмыстар

---

Жылқылар мен түйелердің гигиенасы қойлар мен ешкілердің гигиенасы туралы ақпарат

---

Жылқылар мен түйелердің гигиенасы қойлар мен ешкілердің гигиенасы

---

Тұрғызып - жайып ұстау

---

Жылқылар мен түйелердің гигиенасы жайлы ақпарат

---

Жылқылар мен түйелердің ұстау жағдайын оңтайландыру

---

Жылқы мен түйелердің гигиенасы,қойлар мен ешкілердің гигиенасы

---

Жылқылар мен түйелердің гигиенасы қойлар мен ешкілердің гигиенасы жайлы

---

Жылқылар мен түйелердің гигиенасы

---

Қой малын ұстау жүйелері мен тәсілдеріне талдау жасау

---

Қойларды ұстау жүйелері

---

Негізгі қорларды қйта жандандыру тәсілі – күрделі қаржыны жұмсау

---

Ғажайып көрме - ЭКСПО

---

Табиғаттың ғажайып әсемдігін көз алдыңа елестете отырып, өзің бір керемет сезімге бөленесің

---

Бұлғажайып гүл

---

Кембридж тәсілімен тәжірибелік зерттеу сабағым жайлы

---

Баймырзаұлы Балуан Шолақ (Нұрмағанбет) (1864 - 1916) - қазақтың халық композиторы, ат ойынының түрлі тәсілін меңгерген өнерпазы, күш өнерін көрсеткен спортшысы, жауырыны жерге тимеген балуаны

---

Қанатты пырақ қанатын кеңге жайып, даламыздың шексіз байтақ екенін білдіреді және тұлпардай жүйрік екеніміздің бірден - бір белгісі

---

Ғажайып математика

---

Мұқағали Сүлейменұлы Мақатаев - Шынайы поэзия өкілі, ғажайып ақындардың біріМұқағали Мақатаев қазіргі Алматы облысы, Райымбек ауданындағы Қарасаз аулында 1931 жылы 9 ақпанда дүниеге келді

---

Жұмысыңның орындау тәсілімен таныстыр

---