Астық ылғалдылығы

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

Б.Қ.Әсенова, С. Қ. Қасымов

АСТЫҚ ТҮЙІРДІ САҚТАУ ЖӘНЕ ӨНДЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
Оқу құралы

Семей – 2013
УДК 664.61.7 (075.8)
ББК 36.821я73
Ә74

Пікір білдірушілер

Какимов А.К. техника ғылымдарының докторы
Жарыкбасова К.С. техника ғылымдарының докторы

Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің Ғылыми кеңесінде басылымға ұсынылған, хаттама №1, 12.09.2013 ж.

Әсенова Б.Қ., Қасымов С.Қ.
Ә74 Астық түйірді сақтау және өндеу технологиясы: Оқу құралы.- Семей: Семей қаласының Шәкәрім атындағы Мемлекеттік университеті, 2013 ж. 110 бет.

ISBN 978-601-7346-84-3

Оқу құралы өндеу өндірісі саласының шикізаттарын өндеу технологиялары, қабылдау, өндеу технологиялары, астықтүйірді және оның өнімдерін өндеу және сақтау, шикізаттарға қойылатын талаптар мүмкіндігі көрсетілген. Үрдістерге жеке тоқтала отырып, оның әдістері, өндеу ерекшеліктері, артықшылықтары мен кемшіліктері, үрдістің дұрыс өткендігін текесеретін бақылау жұмыстарын жүргізуге назар аударылған.

Өндеу өндірістерінің ғылыми-тәжірибелік аспектілері қарастырылды. Оқу құралы 5В072800-Өндеу өндірісітерінің технологиясы мамандығының студенттеріне және 6М072800-Өндеу өндірісітерінің технологиясы мамандығының магистранттарына арналған оқулық ретінде ұсынылады.

.

УДК 664.61.7 (075.8)
ББК 36.821я73

© Семей қаласының Шәкәрім атындағы МУ, 2013
©Әсенова Б.Қ., Қасымов С.Қ.
Мазмұны

Кіріспе. Астық түйірді сақтау және одан алынған өнімдерді өңдеу төңірегіндегі міндеттері

4
Сақтау қоймасына келіп түсетін астық түйірдің күйі. Астық түйірдің жалпы сипаттамасы

5
Сақтау қоймасына келіп түсетін астық түйірдің құрамына және қасиетіне әсер ететін факторлар

8
Астық және астық өнімдерінің физикалық қасиеттері
10
Дәндік массаның өзін-өзі жылытуда микроорганизмдердің атқаратын ролі
27
Дәндік массаның жатып қалуы (слеживание)
38
Астықты және одан өңделетін өнімдерді сақтау әдістері мен режимдері

41
Астықты салқындатылған күйде сақтау
45
Астықты оттексіз ортада сақтау
51
Астықты сақтау әдістері
54
Астықтан өңделетін өнімдерді сақтаудың ерекшеліктері
58
Астықтан өңделетін өнімдерді ыдыссыз сақтау
68
Астықты сақтаудың тәжірибелік аспектілері
72
Астық сақтау технологиясы туралы жалпы мәліметтер. Әр түрлі қоймаларда астық сақтаудың ерекшеліктері

77
Астықты полиэтилен шлангтерде сақтау
82
Астық сақтау кезінде тәуекелдерді басқару
86
Астық қоймаларының санитариясы
89
Пластикалық түтік құбырларда астықты сақтау
90
Астық сақтауға арналған силостар
96
Астықты сәулелік өңдеу
106

КІРІСПЕ. АСТЫҚ ТҮЙІРДІ САҚТАУ ЖӘНЕ ОДАН АЛЫНҒАН ӨНІМДЕРДІ ӨҢДЕУ ТӨҢІРЕГІНДЕГІ МІНДЕТТЕРІ.

Ауылшаруашылық өндірістің ең негізгі өнімі дәнді-дақыл болып табылады. Дәнен өңделген өнімдерге ұн, жарма, макарон өнімдері және ұннан пісілген тағамдар жатқызылады. Олар адам рационында өте маңызды орын алады. Дәнді-дақылдар мал шаруашылығының және құс шар-ң жақсы жетілуіне қажет, соның арқасында ет, сүт сияқты тамақ өнімдері өңдіріледі.Сондықтан, ауыл шаруашылығының басты мақсаты- дәнді-дақылдар өнімін өсіру.
Дәнді-дақыл мәдениеті дәнді астық оның ішінде бидай, қара бидай, арпа, сұлы, жүгері, тары, күріш ; қарақұмық дәні және ірі бұршақты бұршақ, үрме бұршақ, соя болып бөлінеді.
Басты дәнді астық-бидай болып табылады. Бидайдың отаны кәзіргі Сирия, Ирак және Турция аудандары болып табылады.Қазір біздің планетамызда бидай шамамен 250 млн.га; оның 60 млн. га –ры Ресейде орын алып жатыр.
"Қара нан –қалаш атасы" деген халықта сөз бар. Орыс халқында қара бидай негізгі тамақ өнімі болып табылады. Және де 19ғ.аяғ.дейін барлық дәнді-дақылдардың ішінде 1-ші орында тұрады.Кейінен Славян халқы да қара бидайды өсіре бастады. Қара бидай алғаш Украинада, кейін Старая Ладога Ленинград обл. , Прибалтикада, Новгородта п.б. Арпаның отанын Сирия,Ирак,Иран деп санайды. Кейінен арпа Туркмения мен Закавказьеда да п.б. Ежелден күн мен судың ұлы болып күріш болып саналады. Оның отана-Индия. Кейінен күріш өсіру Өзбекстан мен Туркменияда да етек алды.
Жүгерінің отаны-Орталық және Оңт. Амермка болып таб.Біздің елімізге жүгері Балқан елдеріне келген. Дәнді –дақылдардың ішіндегі ең нәрлі және диетикалылығы – қарамұқ бол. таб. Оның отаны-Непал және Индия бол. таб.Ал біздің елімізге ол Қытай арқылы еніп, жалғасын орыс халқынан тапты. Тары – бағалы өнім болып қана қоймай, мал шаруашылығында қоректі мақсатта қолданылады. Тарының отаны- Шығыс Азия оның ішінде Қытай, Монголия, Оңт.Шығ. Қазақстан болып табылады.
Ақуыз бен майға бай бұршақ мәдениеті, оның ішінде соя маңызды бол. таб. Соя отаны – Қытай. Соя нан пісіруде, ет және консерві өндірісінде сонымен қатар қоректік зат ретінде қолд. Жарма-ұннан кейін 2- ші орын алатын және тағамдық құндылығы өте жоғары өнім. Жарма және жасалған өнімдер, оның ассортименттері жылдан жылға өсіп келеді. Жарманың тағамдық құндылығы өте жоғары. Оның құрамында биологиялық белсенді заттар –аминқышқылдар, дәрумендер, минералды заттар бар. Жарманы аспаздық өнерде әртүрлі тағамдар даярлау үшін, ал тамақ өнер кәсібіне- концентраттар мен консервілер даярлау үшін қолд.Жарманың тағамдық құндылығы оның химиялық құрамына байланыстыты болады. Жарманың негізгі құрам бөлігін крахмал 47,4-73,4% құрайды. Құрамында көп мөлшерде крахмалы барларға күріштен, бидайдан және жүгеріден жасалған жармалар жатады. Жарманың түсі, дәмі және иісі өзіне тән болуы керек. Бөтен иістер мен дәмдерден ада болуы керек. Жарманың массалық үлесіндегі ылғалдылық 12-15,5% көп емес. Нан өндірісінде зақымдалған жарма жіберілмейді. Тамаққа жарамсыз жарманың түрі көгерген және жағымсыз иісті болады. Құрамындағы таксинді элементтер, микротаксиндер және пестициттердің мөлшері Ресей Минздравының медикабиологиялық және санитарлық шарттарынан аспауы керек.
Қоғамдық өндіріс орындарына жарма 60-50 кг. қаптарға салынған, жәшіктерге 0,5-1 кг. қағаз пакеттерге салынған күйде жіберіледі.
Жарманы құрғақ, жақсы желденетін, температтурасы 12-17С , ауаға қатысмты ылғалдылығы 70% болатындай қоймаларда 10 күнге дейін сақтайды. Ұн – ұнтақ тәрізді өнім. Оны дәнді астықты мысалы: қара бидай, бидай т.б. ұсақтау барысында алады. Ұнды оның түріне, түсіне және сортына қарай бөледі.Ұнның түсі оның қандай дәнді астықтан шығарылғанына байланыты болады. Мысалы:ол бидай, қара бидай, соялық не жүгеріден шығуы мүмкін. Бидай ұны өзінің техн-лық құндылығымен белгіленуіне байланысты нан пісіретін , макарондық, диетикалық оның ішінде күріш, қарақұмық, сұлы ,тағамдық солалық, тамақ өнеркәсіптік болып бөлінеді. Ұн өндіру өндірісі бірнеше операциялардан тұрады :ұн тарту партияларын құру, дәнді тартуға дайындау және тартып болғаннан кейінгі астық. Ұнның химиялық құрамы дәнді астықтың сапасы мен тарту түріне бты болады. Астықты жинағаннан кейін және нан (дән) қабылдау кәсіпорнына тасымалдағаннан кейін бірінші кезеңде дәндер сақтау шарттары , обмолоттан кейін нан (дән) қабылдау кәсіпорнына дәндердің бір бөлігін ғана жеткізеді. Дәндердің маңызды мөлшері алдын ала сақтау және колхоз және совхоз қоймаларда өңдеу стадиясынан өтеді.

САҚТАУ ҚОЙМАСЫНА КЕЛІП ТҮСЕТІН АСТЫҚ ТҮЙІРДІҢ КҮЙІ. АСТЫҚ ТҮЙІРДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Дәнді тұқымдастар-бидай, сұлы, жүгері, күріш, тары, қонақ жүгері,қара бидай. Өсіру мерзіміне қарай дәнді дақылдарды жаздық егіндер және күздік деп бөлінеді.Жаздық егістерді көктемде себеді, ал күздік егістерді күзде себеді. Сыртқы көрінісіне қарай (морфологиялық белгілері бша) дәнді-дақылдарды қазіргі бидай, қара бидай, арпа, сұлы және тары тәріздес және тағы басқалары бөледі.Қазіргі күн дәндерінің көлемі ұзынша (сопақша) немесе ұзыншақты-сопақша, қарама-қарсы жағынан боразда өтеді, дәннің ішіне қарай тереңдетіледі.
Тары тәріздес астықтар әртүрлі көлемде болады. Ұзыншадан сына тәріздес сопақшаға дейін.Тары тәріздестерде шоқша сақал мен боразда болмайды.
Кез-келген дақыл дәнді ұрық қабыршағынан эндоспермадан, ұрық бүршігінен, ұрық тамырынан, ұрық дән жарнағынан тұрады.
Эндосперм-дәннің негізгі бөлігі, ол ұнтақты өзектен тұрады.Онда запасталған нәрлі заттар шоғырланған. Эндосперманың жоғарғы қабатын Алейрон қабаты деп атайды.Алейрондық қабаттың клеткалы қатар мөлшері астық дақылдарын сипсттайды. Бидай мен қара бидайда ол біреу,арпа мен сұлыда-бесеу. Ұрықтың қабыршағы 2 қабаттан тұрады-жемісті және тұқыдық. Дәнді өңдегенде қабыршағы мен алейрондық қабатын алып тастау керек. Қарақұмық тұқымдастар-бір қарақұмықпен байқалады. Бұл жаздық бір жылдық өсімдік. Қарақұмық жемісі дәнді тұқымдастар сияқты бөліктерден тұрады, бірақ эндоспермі ұнтақтылау және борпылдақтау.Қабығының түсі күміс тәрізді сұрдан қою қоңырға дейін және ол өсімдіктің пісіп жетілуіне және сортына байланысты. Ірі бұршақ тұқымдастар –олар бұршақтар, соя, үрме бұршақ, жасымық және тағы басқа жатады.Жемісі әртүрлі көлемдегі бұршақтар, олар 2 жармадан тұрады, олардың ортасында ұрық орналасқан. Дәні ол өскен тұқым, ол ең алғашқы 2 түрлі өзгертілген ден жарнағының жапырағынан тұрады, онда нәрлі заттар запасы шоғырланған. Дән жарнағының түсін түр тұқым белгілері және сортты белгілері анықтайды.Ол ақтан сарыға дейін және басқа да түстер болуы мүмкін. Дәннің тағамдық құндылығы әртүрлі және олар тұқымдастар қатарына байланысты.Тазаланған күріш дәнінің қабыршағында 7,7% ақуыз болады. Крахмал күріште, жүгеріде, арпада, (қонақ жүгеріде) бидайда өте көп, ал тары мен қонақ жүгеріде аз мөлшерде.Дән ақуызы құрамы бша біртекті емес. Бұл, көбінесе, альбумин және глобумин.Астық шаруашылығында бидай 1-ші орында. Бидайды жаздық және күздік егістерде өңдейді. Бидапйдың барлық түрлеріне 90% жұмсақ болып келеді. Бидай жұмсақ немесе кәдімгі болсада борпылдақ масақ түзеді, қылтанды немесе қылтанақсыз қызыл немесе ақ сары түс. Ең көп таралған түрі Безостая1, Надзия, Промитей. Бидайдың жаздық сорттарында қатты ,тығыз қылқанды масақ болады, дәні ұзыншалау янтарлы-светлана безенчукская, алмаз және т.б. Жұсақ және қатты бидайдан басқа да қос дәнді бидайлар өсіреді. Жұмсақ бидайдан алынған ұнның сапасына қарай ақуыздың мөлшеріне, ұлпа және нан пісіру касиетіне қарай 3 топқа бөледі: мықты, әлсіз және орташа. Мықты бидай созылымы жақсы болатын қамыр дайындалатын ұн береді.Қамыр ұзақ мерзімді ашытуға шыдамды болып келеді. Осындай ұннан дайындалған нан серпімді және кеуекті болып келеді. Мықты бидай 730-755 гл, жылтырлығы 60% , ұлпасы 28% құрады.Сонымен қатар ұлпаның сапасы 1-ші топтан төмен емес.Бидайды келесідей түрлерге бөледі:жұмсақ, қатты,полба-эммер, тығыз масақты, домалақ дәнді. Түрі мен өсіру мерзіміне қарай бидайды 6 типке бөледі:
1. Жаздық, қызыл дәнді
2. Жаздық қатты
3. Жаздық ақ дәнді
4. Күздік қызыл дәнді
5. Күздік ақ дәнді
6. Күздік қатты
Түсі мен жылтырлығына қарай бидайлар жұмсақ, жаздық, қызыл дәнді (1-ші тип) болады. Сонымен қатар оны 4 типті тармаққа бөледі:қара қызыл, қызыл, сары және ашық түсті. 2-ші ,3-ші және 4-ші типтерді 2-ші типті тармақтарға жіктейді. 5-ші, 6-шы типтерді типтік тармақтарға бөлмейді.
Тип-дәннің тұрақтылығының, табиғи белгілерінің оның технологиялық тағамдық және тауарлық құндылықтарының жіктелуінің мінездемесі.Тип тармақшасы-дәннің тип ішінде анықталатын және табиғи белгілердің өзгерісіне әсер ететін жіктемелік мінездемесі.Дайындалған бидайды 4 класқа бөледі: әрбір класс ылғалдалықпен, ластанылуымен, табиғилығымен, ұлпасымен бір-бірінен ажыратылады.
Қара бидай- спир және солод алуға, ұн шығаруға қолданылады.Күзгі қара бидайдың ең көп таралған сорты Пховчанка, Верасень, Коменка, Радзима. Қара бидайдың дәндері бидайға қарағанда жіңішке, ұзындау, сондықтан 1000 дәннің массасы 27,2 граммнан 45,9-ға дейін болады, жылтырлығы 15-40%.Дәннің түсі сұр-жасыл, кейде сары және қоңыр. Қара бидайда бидайға қарағанда лизин көп, ал крахмалы 56-63%.Қара бидайдың құрамына 3% шырыш кіреді.Биологиялық белгілеріне қарай мына типтерге бөлінеді:күзгі солт-ті, күзгі оңт-ті және жаздық.
Тритикале –қара бидай гибридтері, күзгі және жаздық.Жоғары өнімді масағы бар(80-100 дәннен). Күзгі тритикале сорттары- Михась,Мара, Дар Белоруси, Мально. Дәннің беткі қабаты қара бидайға ұқсайды, консистенциясы жартылай жылтырлы. Тритикаленің химиялық құрамы қара бидаймен бидайға қарағанда бай.
Күріш-жер шарының көпшілік тұрғындарына арналған негізгі дақыл. Дәннен алынатындкар: жарма, крахмал, май; сабанынан –қағаз, картон, тоқылған бұйымдар. Жемісі- бүйірінен қысылған дән. Дәні әртүрлі формада болады, сопақша және түсі де әртүрлі. Дәннің ұзындығы 4-10 мм. Күрішті кластарға бөледі: өте ұзын, ұзын, орташа, қысқа 5 мм-ден төмен. Дәнінің формасы және консистенциясына бсты күрішті типке және подтипке бөледі:1-ші тип –ұзынша жалпақ формалы, 2-ші подтипті бар: 1-ші подтиптегі дән консистенциясы жылтыр, 2-ші аздап жылтыр. 2-ші тип- ұзыншалы жіңішке формалы, 2 подтипке бөлінеді. Консистенциясы 1-ші типке ұқсайды. 3-ші тип- дөңгелек формалы 3 подтипке бөлінеді. Подтиптеріне б\сты дәндердің консистенциясы- жылтыр, аздап жылтыр, ұнтақты. Стандартты дәнінің ылғалдылығы 15%, арамшөпті қоспа 1% көп емес, дәндік 2%, қызыл дән 5%, зиянды заттарды жұқтыру жіберілмейді. Күріштің технологиялық ерекшеліктеріне эндосперманың сарғаюы және жарықшақтығы жатады.
Жүгері- оның дәнінен, жапырағынан, собығынан, сабағынан 400 түрге дейін өнім мен бұйымдар дайындайды. Жүгері дәнді тұқымдастарына жатады. Дәнінің сыртқы құрамына қарай жүгеріні 7 түр тармағына жіктейді: кремнийлі және тіс тәріздес, жарылатын, қантты, крахмалды, балауызды, пленкалы.Собықта 300-ден 1000 дәнге дейін болады.жүгері дәнінде 9-17% ақуыз, 4-6% май, 65-70% көмірқышқыл, арамшөпті қоспа 1%-тен көп емес. Жүгеріні келесі типтерге жатқызады:
1-ші тип- сары, сопақша ұзартылған, жаншылған төбешігімен.
2-ші тип- ақ тіс тәріздес, сопақша ұзартылған.
3-ші тип- кремнийлі сары, қызғылт сары, жылтыр, ақ төбешігімен.
4-ші тип- кремнийлі ақ, ашық қызыл, дөңгелек.
5-ші тип- жартылай тіс тәріздес.

САҚТАУ ҚОЙМАСЫНА КЕЛІП ТҮСЕТІН АСТЫҚ ТҮЙІРДІҢ ҚҰРАМЫНА ЖӘНЕ ҚАСИЕТІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР.
Астықты жинағаннан кейін және нан (дән) қабылдау кәсіпорнына тасымалдағаннан кейін бірінші кезеңде дәндер сақтау шарттары , обмолоттан кейін нан (дән) қабылдау кәсіпорнына дәндердің бір бөлігін ғана жеткізеді. Дәндердің маңызды мөлшері алдын ала сақтау және колхоз және совхоз қоймаларда өңдеу стадиясынан өтеді. Кейбір партияларға бұл стадия бірнеше сағаттан және тәуліктен айға және одан көп өту мүмкін. Бұл жағдайда дәндер жәндіктермен , кенелермен зақымдалу мүмкін , орайсыз ауа райы болса – ылғалданады , көп жағдайда дәндер өсіп кеткді , микорорганизмдер және өзін-өзі жылыту дамиды.
Жаңа астықтың дәндері зиянкестермен зақымдалу себебі алдыңғы жылға органикалық қалдықтардан ( қамыс , мякины , және т.б.) нашар тазаланған қоймаларда сақтау болып келеді. Егер мұндай дәндерді бақыламаса және бақпаса , онда ол ылғалданады және өзін-өзі жылыту мүмкін. Бұл процесс жаңа жиналған дәндерде тез жиналады. Нан дән қабылдау кәсіпорнына жылытылып келетін күйде әкелінген дәндерді жеткізу мемлекеттік нормалардың шарттары бойынша рұқсат етілмейді.
Дәндер сапасының нашарлауы (зиянкестермен зақымдалуы, кірлеуі, ылғалдануы , микроорганизмдердің дамуы және т.б.) тасымалдау кезінде болуы мүмкін.
Мемлекетке дәндерде сату алдында дәндік массаның қасиеттерін есесптеп жаңа жиналған дәндермен дұрыс күту ауылшаруашылығында басты шара. Колхоздар мен совхоздарда өз қажеттіліктеріне қалған дәндер қорының өсуімен одан үлкен маңыз алады. Сақтау кезінде дәндердің күйі , тұрақтылығы және оның сапасы , тағайындалуы бойынша қолдану мүмкіндігі астық жинағаннан кейін қандай жағдайда ұсталғанынк маңызды дәрежеде байланысты.
Дәндерді ұқыпсыз күтсе , жоғалтулар көбееді , жиналған астықтың бір бөлігі өсіп келе жатқан физиологиялық процестер кезінде жоғалады.
Нан (дән) қабылдау кәсіпорнына кондициондық емес дәндер тапсыру нәтижесінде шаруашылық пайдпсы төмендейді , өйткені тазалаған және кептірген үшін ақы алынады және дәндер массасына скидка жасалады.
Нан )(дән) қабылдау кәсіпорнымен қабылданған кондициондық емес дәндерді тез рарда өңдеу керек – тазалау , кептіру , залалсыздандыру , және т.б. Көп жағдайда қосымша қоймалар қажет , кондициондық емес дәндерді бөлек орналастырады және біраз құм себілген қабатты жерге қояды. Егер кондициондық емес дәндер партиясы кеш өңделсе (көп мөлшерде түссе немесе кәсіпорында жұмыс дұрыс ұйымдастырылмаса ), онда дәндер сапасы тез нашарлайды. Солай сақтауға сапасы және жағдайы әртүрлі дәндер түседі , әр дәндер партиясын дұрыс анықтауды , дәндермен бірге келетін құжаттар көру және анализ негізінде алу , олардың ерекшеліктері туралы дұрыс мағлұмат алу , өңдеудің ең маңызды әдістерін анықтау және оларды уақытында қолдану , сақтаудың рациональді тәртібін құру – мұнда нан дән қабылдау кәсіпорындарында істейтін жұмысшының басты есебімен қорытылады. Бұл есепті дұрыс шешу келесіде барлық шараларды жеңілдетеді , сақтау кезінде дәндер күйін бақылауды , қосымша өңдеуді , сапасы бойынша біртекті дәндерді дайындауға , тұтынушыларға сатуды және жіберуді жеңілдетеді.
Арпа- малға берілетін, оны сыра өнім өндірісінде қолданады. Ұн, жарма, экстракт, сурогат кофесін шығарады. Масағы қылқанды қылқаны ұзын. Жемісі – дән. Формасы ұзартылған, ромб тәрізді. Түсі сабан түсті сарыдан қара немесе күлгін түске дейін. Көп сорттарының құрамында ақуыз бар. Сыра өндірісіндегі дән 5-ші күнне бастап өнедіү арпада 680-нен 720 гл ; ылғалдылық 15% дән түсі сары. Арамшөпті қосылыста 1%-тен көп емес, зиянды қосылыстар 0,5% көп емес. Ылғалдылығына, тығыздылығына қарай арпаның келесі жағдайлары және категориялары белгіленген: ылғалдылығына қарай: құрғақ, орташа құрғақ, ылғалды және дымқыл: тығыздылығына қарай: таза, орташа таза: арамшөпті; болмысына қарай: жоғары, орташа, төмен;
Қарақұмық –жемісі үш қырлы жаңғақ. Ірі қара құмықтың дәнінің ұзындығы 5,6-6 мм, 1000 дән-ң массасы 24-30 г. Қарақұмық ұрықты қабатында фагопирин жылинті бар, қызғанда қарайады және қоңыр түс береді. Дәнінде ақуыз, минеральды заттар, көмірсулар бар, ылғалдылығы 14%, дәнді қоспалар 1% дейін. Қарақұмықты балалар тағамдарына, бағалы және қатарлы сорттарға жіктейді. Қарақұмық дәнінің категорриялары: ылғалдылығына қарай – құрғақ (14%) орташа құрғақ, ылғалды және дымқыл (17%). Ластануына қарай: таза, орташа таза, арамшөпті (3%), ірілігіне қарай: ірі, орташа, ұсақ.
Жасымық- ежелгі ірі бұршақты дәнді-дақыл. Шұжық өндірісінде қолданылады және кофені айырбастайды. Көбінесе түсі жасыл, бірақ сақтағанда қоңыр түсті болады. Стандарт бша жасымықты 3типке бөледі: 1-ші қою жасыл, 2-ші ашық жасыл, 3-ші біртекті емес. Сапасын ылғалдылығымен, ластануымен және өлшемімен анықтайды.
Бұршақ – ұрығы дән жармағынан дән қабығынан, ұрықтан тұралды. Қоректі заттар (нәрлі) 2 дән жармағында болады. Бұршақта 40% -ке дейін крахмал, 20-37% ақуыз, 20% дейін май болады. Егістік бұршағы- азық -түлік дақылы, оны 1-ші типке, 2 подтипке сортталған деп бөледі. Ірілігіне қарай 3 класқа бөледі: 1-ші ірі, 2-ші орташа, 3-ші ұсақ. Ылғалдылыға 14% . 1-ші тип – азық-түлік бұршағы , 2-ші подтип жасыл бұршақ.
Үрме бұршақ- ұрығының түсі мен формасына қарай үрме бұршақты типке және подтипке бөледі: 1-ші тип- ақ үрме бұршақ, 6 подтипі бар. 2-ші тип бірқалыпты түсті, 4 подтипі бар. 3-ші тип әртүсті үрме бұршақ, 3 подтипі бар. Тары өңделген ұн, сыра, спирт т.б. өндірісінде қолданылады. Тарының 3 түрі бар: егістік, қытайлық, көп басты. Тары жемісі – жұқа қабықшалы дән, ұзыншақ, қысылған формалы. Дәннің ұзындығы 2-3 мм. Гүлінің жұқа қабықшасының түсіне қарай тарыны келесі типтерге бөледі: 1- ақ түсті, 2 – ашық қызылдан қою қызылға және қоңыр түске дейін. 3- жылтырдан қара сұрға дейін. Тарының типтерін 1,2және 3-ші кластарға бөледі. Ылғалдылығына қарай: құрғақ, орташа құрғақ, ылғалды және шикі деп бөледі. Дәнді дақылды сақтағанда қойылатын талаптар: қалыпты, сапалы дәнінің өзіне тән табиғи түсі, жылтырлығы, иісі және дәмі болады. Осы көрсеткіште кептіру тәртібі бұзылғанды және сақтағанда, тасымалдағанда өзгеруі мүмкін. Жағымсыз жағдайда сақтағанда дәнде әртүрлі кенелер және жәндіктер көбйеді. Бұлар көбелектер, кенелер,қоңыздар, зиянкестер. Зиянкестердің көбейюіне қолайлы температура 20-35°С -0°С-де олардың көбейюлері тоқтатылады. Сақталғагн дәннің сапасына температура, жылу өткізгіштік, ылғалдылық әсер етеді. Сақтау кезінде осы процесстер ескеріледі. өздігінен жыцлыну кезінде температураның жоғарылығы 40-50°С-ке дейін және жоғары, дәнінің үстіңгі қабаты қараяды. Дәндегі заттың биохимиялық өзгеруі технологиялық өзгеруі қаситтерінің төмендеуіне және өнімнің тағамдық құндылығының және және оны өндеуге әсер етеді.дәннің сақтау мерзімі оның сапасына, сақтау жағдайына байланысты және 5-15 жыл құрайды.

АСТЫҚ ЖӘНЕ АСТЫҚ ӨНІМДЕРІНІҢ ФИЗИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ
Себулік.
Дәндік массаларда белгілі физикалық қасиеттерің бар , оларды сақтау тәжірибесінде есептеу керек. Бұл қасиеттерді тасымалдау , дәндік массалар өңдеу және сақтау кезінде дұрыс пайдалану шығындарды азайтуға , дәндер партияларының сапасын жақсартады және өндіріс пен дәндерді қолданумен байланысты тоқтауларды азайтуын қамтамасыз етеді.
Дәндер өңдеу процестерін механизациялау және автоматтау, кептірудің жаңа әдістерін енгізу ірі қоймаларда дәндердің ірі партиясын сақтау ( қазіргі кезге сай элеваторлар силосында , темір бункерлер мен қоймаларда ) және пневматикалық көлік қолдану себулік және өзін-өзі сұрыптау , скважистость, әртүрлі булар мен газдардың сорбция мен десорбцияға мүмкіндігі сыйымдылық, жылу сыйымдылық, температура өткізгіштік және термоылғал өткізгіштік сияқты физикалық қасиеттерде негізделеді.
Дәндік масса дисперсті екі фазалы дән ауа жүйесі және себілетін материалдарға жатады.
Дәндік массаның жақсы себулігі норий , конвейерлер және пневмокөліктік құралдар көмегімен жеңіл тасымалдауға және өлшемі мен пішіні бойынша әр түрлі қоймаларға және көлік құралдарына жеңіл жүктеуге мүмкіндік береді. Өзі ағу принципін қолданып , элеваторда , ұн тарту және жарма зауыттарында барлық технологиялық процестер схемасы қиғаш құралған.Элеватордың немесе ұнтарту зауытының үстігі қабатына нориймен көтерілген ләндік масса өз бетімен астыға түседі және жолда әр түрлі машинадан өтеді. Элеватор силостарын жүктегенде және жүгін түсіргенде өзі ағу принципі қолданады.
Дәндік массамен қойманы толтыру эффекті , оның себілуіне байланычты : ол көп болған сайын , ол силосты тез және жақсы толтырады. Себуеілік қойманың статикалық есептерінде есептеледі. Дәндік массаның себуеілігі жалпы үйкеліс бұрыштарын және ішкі үйкеліс коэффициентін сипаттайды.
Үйкеліс бұрышы – дәндік масса кез-келген жазықтықта ( мысалы , қойма едені ) дәндік массаның бос құлауында пайда болатын конус түзетін негіз арасындағы бұрыш деп түсінуге болады.Дәндік массаның себуелігі көптеген факторлар әсер етеді. Олардың негізгілеріне дәннің гранулометриялық құрамы және грануломорфологиялықь сипттамасы (пішіні , өлшемі , сипаты және оның түрлік құрамы, дәндік масса түсетін жазықтық пішіні және жағдайы) жатады.
Үйкеліс және табиғи өткостық ең кіші бұрышы , басқаша айтқанда ең үлкен себулік сырты жылтыр шар тәрізді пішінді дәндер мен тұқымдардан тұратын дәндік массаларда болады (ас бұршақ сұлы ) .Шар тәрізді пішінді емес және сырты кедір-бұдыр дәннен тұратындәндік массаның себулілігі төмен болады. Мысалы , себулігі төмен күріш , арпаның кейбір сорттары , тары дәндерінің тұратын дәндік массаның төмен себулігі. Олардың себулігіне басқа да факторлар әсер етеді : ылғалдылық , қоспалар және бетінің сипаты ( дәндік массатүсетін). Жеңіл қоспалар ( солама , мякин т.б.) көп болғанда және де жабысқкқ және кедір-бұдыр беті бар арамшөптер тұқымдары болғанда себулілік толық жоғалуы мүмкін.Осындай дәндік массаны алдын-ала тазалаусыз элеватор силосында жүктеуге ұсынылмайды , өйткені оларды түсіргенде тесіктер жабылып қалады.
Дәндік массаның ылғалдылығы себулігі ауысу мүмкін , сақтаудың жағымсыз жағдайларында түгелдей жоғалу мүмкін ( өзін-өзі жылыту , жатып қалу және т.б. себептен). Сол себептен себуілік бойынша сақтау кезіндегі дәннің массасының жағдайы (күйі) туралы білуге болады. 2 кестеде әртүрлі дәндік массаларды табиғи өткізу бұрышының өлшемі туралы мәліметтер келтірілген.
Себуілік өлшемін анықтайтын барлық жағдайлар әсер еткен дәндік массаларда табиғи откос бұрыш өлшемі тербеліп тұрады.
Дәндік массалардың себуелігі дән сақтау қоймаларын , ұн тарту , жарма және құрама жем зауыттарын , тасымалдау және тиеп-түсіру құралдарын , т.б.жобалауда және қолдануда есептеледі. Себуілікті анықтайтын қалыпты әдістер жоқ. Табиғи откос бұрышын ⅓ бөлікке дәнмен толтырылған , 90° бұрылатын төрт қырлы шыны ыдыс көмегімен анықтайды. Қозғалатын қабырғасы бар жәшікке қалдырады . оны ажырату дәндік массаның бір бөлігінің төгілуіне әкеледі және табиғи откос бұрышы пайда болады.
Табиғи откос бұрышын тік жазықтан белгілі биіктікте тұрған воронкаға дән төгу әдісімен де анықтауға болады. Өзі ағу материалы бойынша дән үйкеліс бұрышын көбінесе Ревякин құрған төбешік көмегімен анықтайды.
Зерттеулер көрсетуінше ішкі және сыртқы үйкеліс коэффиценттер өлшемі тұрақты емес және жазықтыққа себулі материалдың қысымына және қабат биіктігіне негізінен байланысты.
Көрсетілген әдістер нәтижелері бір-біріне сәйкес келмегендіктен дәндік массаның табиғи откос бұрышы және үйкеліс бұрышы минимальді , орташа , максимальді өлшемдерді сипаттайды. Әр бөлек жағдайларда қойылған есептерді шешкенде жағымсыз нәтижелер көп беретін мәндер қолданады. Статикалық есептерде аз (кіші ) үйкеліс бұрыштарды алу керек.

Өздігінен іріктелу
Дәндік массаның орын ауыстыруы оның өзін-өзі сұрыптауымен бірге жүреді , әр жерден келетін компоненттерді әртекті бөлу.Ол дәндік массада қажет емес құбылыстардың пайда болуына ( өзін-өзі жылыту , жатып қалу және т.б.) әкеледі.
Өзән-өзі сұрыптау - оған кіретін қатты бөлшектердің салмағы және тығыздығы бойынша әртектілік болып келеді. Қоймаларға дәндік массаларды салу енмесе қоймалардан өзі ағумен , конвейермен орын ауыстыру , вагонмен , автомобильмен және т.б. тасымалдап шығару кезінде өзін-өзі сұрыптау міндетті түрде жүреді.Дәндік масса конвейер лентасында шайқалғанда тығыздығы төмен бөлшектер ( жеңіл қоспалар , гүлдің тұқымдарч , солғын (щуплые) дәндер және т.б.) үстіңгі қабаттарға орын ауыстырады.
Дәндік массаның қатты бөлшектері бос құлағанда , мысалы , шошқа тиеу кезінде өзін-өзі сұрыптауға ауа бөгет жасайды , әр бөлек бөлшек қозғалады . Қарсы тұру әр дәннің пішініне , өлшеміне , тығыздығына және массасына қозғалу жылдамдығына және ауа кеңістігінде барлық дәндік массаның бөлшектердің орналасуына байланысты .
Дәндік массаның ең көп өзін-өзі сұрыптауы элеватор силосына жүктегендн және түсіргенде байқалады. Тығыздығы және массасы үлкен болатын ірі толы ауыр дәндер мен қоспалар силосқа құлап түбіне тез жетеді де төбешік түзеді. Массасы және тығыздығы үлкен емес солғын ұзақ дәндер мен қоспалар ақырын түседі , ауаның қозғалысымен оларды силос қабырғасына лақтырады.
Өзін-өзі сұрыптау И.А.Красицкий зерттеуінде жақсы көрсетілген , конус түзген дәндік массадан үлгі алып зерттеген.Үлгілер 5 жерден алынған – конус ұшынан бастап негізіне дейін . Бірінші үлгі силос ортасындағы дәндік массаның күйіне , бесінші – қабырғадағы дәндік масса күйіне сәйкес (5 кесте).
Дәндік массаның өзін-өзі сұрыптау нәтижесінде силос қабырғасында жеңіл органикалық қоспалар , шаң , арамшөп тұқымдары , солғын және соғылған дәндер жиналады. Дән натурасының кішіреюінен кесілген . Мысалы , силостың ортаңғы бөлігінде орналасқан сұлы натурасы 55,2 ... 66 кггл , перифериялық қабаттарда силос қабырғасында – 40,8 ... 44,0 кггл қабырғаға жақын орналасқан дәндік массаның ылғалдыоығы жалпы барлық партияның орташа ылғалдылығына қарағанда жоғары. Микроорганизмдер мен кенелердің дамуына жақсы мүмкіндік береді. Элеватор силосынан дәндік масса шығарумен бірге маңызды өзін-өзі сұрыптау жүреді. Әр уақытта силостан шығарылған партияның бөлек бөлшектердің нәтижесі сапасы бойынша әртекті болу мүмкін. А.Д.Цюруг атындағы мелькомбинаттың диаметрі 6,2м және биіктігі 22м силостан шығарылған қара бидайдың дәндік масса көрсетті , ұзақ уақыт шығарылған (35 сағ) дәндік масса сапасы бойынша салыстырмалы біртекті болған (А.И.Стародубцев мәліметтері бойынша). Көрсеткіштердің кейбір ауытқуларын былай түсіндіруге болады : дәндік массаның қабырғалық қабаттарының оның орталық болғанына төгілуімен (әртекті) болады. Силостан шығудан бастап силостың толық босауынан кейін 3,5 сағаттан кейін сапасы нашарлауы байқалған, көбінесе шығудың соңғы 30 минутында байқалған.
Элеватор силосынан шыққан дәндік массаның өзін-өзі сұрыптау сипаты силос пішініне , оның көлденең сечение ұзындық қатынасымен шығу тесігінің орналасуына байланысты. Элеватордың әртүрлі силосына салынған құрғақ бидай дәндері бар зерттеулерде С.Г Герасимов үш сипатты жағдайды тапқан : қауыпты , ассиметриялық және алметриялық.
Қалыпты истечение кезінде шығу тесігінің үстінде орналасқан дәннің орталық қиғаш қабаты бірінші кезекте қозғалғды. Біртіндеп бұл қабатқа үстіңгі шеттік қабаттар тартылады. Осындай истечение симметриялы орналасқан тиеу және түсіру тесігі бар , диаметрі биіктігіне қарағанда салыстырмалы үлкен силостарда болады. Сондықтан дәндік массаның негізгі ортаңғы бағаны шеттік қабаттардан айырмашылығы сапасы жақсы.
Ассиметриялы истечение диаметр үлкен , бірақ тиеу және түсіру тесігі симметриялы емес орналасқан силостарда байқалады. Бұл жағдайда дәндік масса орталық бағанға төгіледі, онда бір уақытта қабырғаға жабысқан қабаттардың маңызды бөлігі қосылады. Силостың оң жағында көп жиналған дәндер ортаңғы бағанға қысым жасайды , ол мынаған әкеледі , шеткі қабаттарда орналасқан дәндік масса силостың оң жақ бөлігінде орналасқан дәндік массаға қарағанда тез түседі.
Симметриялы истечение кіші диаметрлі силостарда байқалады. Ол ортаңғы бағанға тез жылжыған барлық дәндік массаның бір уақытта қозғалуымен сипатталады. Силоста дәндердің жарты бөлігі қалғанда ағу ақырындап элеватордың әртүрлі силосынан дәндік массаны ғанда истечение ағу. Құрғақ дәннің истечение (ағу) сұлбасы тасымалдау лентасының нөмірленген бөліктері бар силосқа дәнді қабаттар орналасуының (биіктіктің әр метрі сайын) нәтижесінде құралған.Лентаның бөлшектерінің кішкентай өлшемдері (50х50мм) және тығыздығы дәндікіндей болғандықтан мынадай негіз берген : силостан шығарған кезде ол өзі орналасқан қабатпен бірге бір уақытта орын ауыстырады. 13 суретте римдік сандармен силостан дәндік массаның бөлек жерлерінің ағу кезектігі көрсетілген. Силостан дәндер шығару кезінде әрқашанда ортаңғы баған ғана қозғалады деген кейбір мамандардың тұжырымын зерттеу қарсы келген. Ағу сипатына дән ылғалдылығы да да әсер етеді.Ылғалдылығы жоғары дәндік массаны шығарғанда симметриялы ағу болмайды. Сақтауға көмілген дәндік массаның өзін-өзі сұрыптау нәтижесінде біртектілік бұзылады және дәндерді бөлшектеп немесе толық бұзатын әртүрлі физиологиялық процестер дамуына мүмкіндік туғызатын жағдайлар пайда болады. Дәндік массаны дұрыс байқап күтпегенне жалпы өзін-өзі жылытуға әкелетін физиологиялық қатынастағы белсенді сияқтылар толық тарап кету мүмкіндігі бар. Дәндік массаны элеватор силосына салғанда және түсіргенде (конустар, тарелка-диск айналғыш т.б.) өзін-өзі сұрыптауды азайтатын көптеген тәсілдер танымды. Бірақ бұл құралдар әлі мүлтіксіз және толық сенімділік алған жоқ. Дәндік массаның өзін-өзі сұрыптауға мүмкіндігін есептеп барлық жағдайларда қатаң лүгі алу ережесін ұстау керек. Теріс жағдайда баролық партияның орташа сапасын сипаттайды

Қуыстылық
Дәнаралық массада кеннің болуы , онда өтетін барлық физикалық және физиологиялық процестерге әсер тетді. Кеңнен қозғалып жүрген ауа конвекция жолымен жылуды тарату және бу күйінде ылғал дәндік массадан тарату мүмкіндігін туғызады.Дәндік массаның маңызды газ өткізгіштігі бар , бұл қасиетін оларды ауамен үрлуге (белсенді желдету кезіндк) немесе оларды залалсыздау (дезинфекция) үшін әртүрлі уландырғыш заттар буын енгізуге жақсы мүмкіндіктер береді.Дән аралық кеңістіктерде және тұқымдардың тірілігін сақтау үшін ауа қоры қажет. Солай дәндік массаның кеңістігінің техникалық және физиологиялық маңызы бар.
Дәндік массаны сақтау тәжірибесі үшін жалпы кеңістік өлшеммен оның құрылымы маңызды. Дәндік массада кеңістік көлемі үлкен болған сайын , оның солу тығыздығы аз болады. Кеңістігі үлкен дәндік массаны орналастыру үшін көлемі бойынша сыйымды қойма қажет.
Кеңістіктің өлшемі және пішіні (ірі және ұсақ кеңістік) дәндік массаның ауа және газ төкізгіштігіне , сорбциялық қасиеттеріне , белсенді желдету кезінде ауаға қарсы тұруына және т.б. әсер етеді.
Кеңістік дәндік массада маңызды көлем алады. Бидай дәндерінің тығыздығы 1,2 ... 1,4гсм³ болғанда натура 730..820гл құрайды.Тығыздық пен натура арсындағы әртүрлілік дәндер тығыз салынған және олардың арасында маңызды дән аралық кеңістіктеор болуынан болады.
Солай кеңістік — дәндік массаның қатты бөлшектер арасындағы кеңістік көлемінің дәндік масса алып жатқан жалпы көлеміне қатынасы болып келеді. Дәннің кеңістігін мына формула бойынша анықтайды :
Кеңістік өлшемін және әр түрлі дақылдар 1 м ³ дәнінің массасын сипаттайтын мәліметтер келтірілген. Дәндік массаны кеңістігі дәндердің пішініне , серпімділігіне , өлшемдеріне және бетінің жағдайына , мөлшеріне және қоспа құрамына , дән партиясының массасына және ылғалдылығына , қойма пішініне және сыйымдылығына ьайланысты.
Кеңістігі төмен дәндік массаны , егер құрамында ірі және ұсақ дәндер болса , оны тығыз салады. Түзетілген дәндерді кедір-бұдырлы және әжімді дәндерді қатты тығыздап салмайды. Басқа да әр түрлі жағдайларда жұқа және қысқа дәндерді басқа пішінді дәндерге қарағанда тығызырақ салады.
Үлгі қоспалар кеңістікті үлкейтеді , ал ұсақ қоспалар дән аралық кеңістікке жеңіл орналасады және оны азайтады. Кеңістік дәндік массаның ылғалдылығы өсуімен бірге жоғарылайды. Қоймада ылғалданған дән ісінеді , көлемі өседі , осыған байланысмты дәндік масса твғвздалады. Оның нәтижесінен ағулық азаяды , жатып қалуға әкеп соғу мүмүкін.
Силостың қиғаш кесіндісінің көлемі өскенінен дәндік масса салынады. Төбешік биіктігі өскен сайын төменгі қабаттардың белгілі шекке дейіе өседі , содан кейін өзгермейді. Дәндік массаның тығыздалуына ( тұнуына ) байланысты ұзақ уақыт сақтағанда оның кеңістігі азаяды. Дәндік массаның алып жатқан көлемін білуге болады. Белсенді желдету кезінде бұл ауа мөлшшері бір айырбас деп санайды.
Өзін өзі сұрыптау нәтижесінде әр түрлі жерден алынған дәндік массаның кеңістігі бірдей болмауы мүмкін. Бұл дәндік массаның бөлек жерлер ауаумен біртекті қамтамасыз етілмейді және басқа қажет емес жағдайларға әкелу мүмкін.

Сорбциялық қасиеттері
Дәндер және дәндік масса сорбент ретінде. Барлық дақылдардың дәндері мен тұқымдары сыртқы ортадан әртүрлі заттардың және газдардың буын сіңіріп алу (сорбциялау) қабілеті бар. Мәлім жағдайларда теріс процесс жүреді, бұл заттарды сыртқы ортаға бөліп шығару (десорбция) жүреді.
Дәндік массада сорбциялық құбылыстар байқалады, олар: адсорбция, абсорбция, капиллярлы конденсация және хемосорбция. Олардың қосындылық нәтижесі сорбция деп аталады.
Кейбір дәндер және дәндік мпссалар жақсы сорбенттер. Олардың маңызды сорбциялық көлемі екі себеппен түсіндіріледі: әр дәннің капиллярлы-кеуекті коллоидты құрылымы дәндік массаның кеністігі.
Дәндер және тұқымдар типтік капиллярлы-кеуекті коллоидты денелер. Әртүрлі дақылдардың тұқымдарының құрылымы зерттеу дәннің клеткалары мен ұлпаларының арасында макро- және микрокапиллярлар және поралар бар екенін көрсетті. Маропоралар диаметрі 10-3...10-4см, микропоралар 10-7см. Дәннің ішкі қабаттарында макро- және микрокапиллярлар қабырғасы булар және газдар буларының молекуласының сорбция процесіне қатысатын белсенді жазықтық. Макро- және микрокапиллярлардан ожиженный булар қозғалады.
Алдыңғы белгілі мәліметтер бойынша ақ бидай және қара бидай дәнінің белсенді беті, оның ақиқат көрсеткішінен 20 есе үлкен екені белгілі. Қазіргі уақытта зерттеудің жаңа физико-химиялық әдістер және есептерін қолдана отырып кейбір авторлар мынаған келді: капиллярлар бетін алаңын құрайтын ақ бидай дәнінің белсенді беті, оның ақиқат бетін 200000 есе асады. Г.А.Егоров мәліметтері бойынша дәннің белсенді беті 200-250 м2г шегінде орналасқан.
Солай дәннің белсенді беті оның ақиқат бетінен көпке асада. Сорбциялық процестер айқын көрнетін капиллярлы-кеуекті құрылымы бар дәндер мен тұқымдарды жабатын ұлпаларына (қабығы) көбінесе тән.
Сорбциялық қасиеттер дәндік массаны сақтау, өндеу және тасымалдау тәжірибесінде маңызы зор. Сақталатын немесе тасымалданатын дәндер партиясының ылғалдылығының және салмағының өзгеруі су буларының сорбциясы немесе десорбциясының нәтижесінен болады. Дәндік массалардың рациональді тәртібі немесе белсенді желдетілуі оладың сорбциялық қасиетерін есептеуімен ғана жүргізіледі.
Дәндік массаларда сорбциялық құбылыстар сипаттамасы. дәндік массаны тасымалдау, сақтау жәнеөндеу кезінде байқалатын барлық сорбция құбылыстары оның сапасына және сақталуына әсер ететуіне қарап екі топқа бөлуге болады: су буынан басқа газдар және булар дың сорбциясы және десорбциясы, су буының сорбциясы және десорбциясы.
Әртүрлі газдар мен булар сорбциясы. Дәндік массаны сақтау және тасымалдау кезінде, оны құрайтын шөптердің дәндері және тұқымдары ауа құрамында бар әртүрлі булар мен газдарды интенсивті сорбциялау қабілеті бар. Байқаулар көрсетті, дәннен булар мен газдарды (азот, көміртек диоксиді, аммиак және карбол қышқылының және т.б. булары) арылту қиынға түсті. Кейбір жағдайларда хемосорбция құбылысы жүреді, басқалай айтса сорбент және бумен сіңіріліп алған заттар арасында химиялық әсерлесу жүреді.бұл мысалы дәндерді залалсыздандыруға қолданатын көп фумиганттарға тән нәрсе.
Дәнмен көптеген булар мен газдар тез сорбцияланады. Дәндер тасымалдау ережесі қатаң бұзылғанда, егер дәндерді мұнай өнімдерінің иісі бар автомобильдерде, вагондарда, кемелерде тасымалдағанда, дәндік масса бұл иістерді тез сіңіріп алады, бұл иістерден толық арылту қиын.
Отын жанғанда пайда болатын және дән кептіргіштің кептіру камераларына түсетін күкіртті газды дәндер өзінде көп ұстайтыны мәлім.
Дәнмен булар мен газдарды сорбциялау жылдамдығын аммиак буларымен зерттеу жүргізіп көрсетуге болады. Қара бидай дәнінің кішкентай аспасын (5г) аммиак булары бар ауаға 1, 2 және 3 сағатқа қойғанда дәндерде бұл газдың жиналуы байқалады, оны жалпы азот мөлшерін есептеп анықтауға болады.
Сақтау тәжірибесінде маңызы бар булардың сорбциясы мысала ретінде дәндік масса эфирлі майлардың (жусан, кориандр, жабайы сарымсақ және т.б.) иісін сіңіріп алуды келтіруге болады. Егін жинағанда және обмолот кезінде астық осы өсімдіктермен қоқымданса (засоряться), дәндік массаға эфирлі майлар бар өсімдік бөліктері түседі. Жусан эфирлі майларының булары бар камераға ақ бидай дәндерін қойса, 24 сағаттан кейін дәндер сезілетін жусан иісін сіңіріп алған және соңғы тәуліктерде иісі қатты сезіледі. Жусан өсімдігінің вегетативті бөліктерімен дәндік массаны араластырғанда дәл осындай нәтижелер алынған.
Солай сақтау және тасымалдау кезінде дәндердің және дәндік массы басқа булар мен газдарды белсенді сорбциялау қабілетін есептеу керек. Сақтау қоймаларда және тасымалдау құралдарда бөтен иістер болмауы қажет.
Дәндерді және қоймаларды дезинфекциялауға арналған барлық химиялық заттарды дәндермен сорбциясы сияқты көрсеткіштерін және олар дәндерден тез және толық арылту (десорбция) мүмкіндігі міндетті түрде есептеледі.
Дәндік массаның гигроскопиялығы. Дәндік массаны сақтау кезінде және әсіресе жинағаннан кейінгі өндеуден (белсенді желдету, кептіру) кейінгі күйіне оның су буларын сорбциялау және десорбциялау қабілеті, басқаша айтқанда гигроскопиялық қатты әсер етеді.
Гигроскопиялықтың нәтижесінде басталатын сақтау кезінде дәндік массаның ылғалдануыдәндердің өмір сүруіне, микроорганизмдеріне және де т.б. тірі компоненттеріне жағдай жасайды.
Алдыда айтылып кеткенінен түсінікті, дәннің маңызды гигроскопиялығы капиллярлы-кеуекті құрылымымен және онда бар гидрофильді коллоидтардың болуымен түсіндіріледі. Бірақ кейбір дәндерді және дәндік массаларды неорганикалық текті коллоидты капиллярлы-кеуекті денелермен және өлі органикалық материямен толық отождествлять мүмкін емес екенін есте сақтау керек. Дәннің өмірлік функциялары барлық сорбциялық процестердің сипатына және ылғал тарату заңдылығына өз ізін қалдырады.
Дәндер мен сыртқы орта арасындағы ылғал алмасу (ауамен) екі теріс бағыттарда өту мүмкін:
а) дәннен ылғал ауаға беріледі - десорбция процесі – дән бетінде ауаға қарағанда су буларының парциальді қысымы жоғары болса, өтеді;
б) қоршаған ауадан ылғал сіңіруге байланысты ылғалдану – собция процесі - дән бетінде ауаға қарағанда су буларының парциальді қысымы төмен болса, өтеді.
Дәндегі тепе-тең ылғалдылық. Ауа мен дән арасында ылғал алмасу су буының және дән үстіндегі парциальді қысымы тең болғанда аяқталады. Бұл жағадайда динамикалық тепе-теңдік күйі басталады. Бұл күйге сәйкес дәннің ылғалдылығы тепе-тең деп аталады.
Тұрақты температурада дән ылғалдылығы мен ауадағы су буының қысымы (немесе оның саластырмалы ылғалдылығы) арасындағы байланыс сорбция мен десорбция изотермі түрінде сипатталады.
Су буымен (салыстырмалы ылғалдылығы φ=100%) қаныққан ауада тұрған дәннің максимальді тепе-теңдігі дән ауадағы су буларын сорбциялайтын шегі болып келеді. Келесіде ылғалдану тамшы-сұйық ылғал сіңіру нәтижесінде ғана жүре алады.
Егер гигроскопиялық ылғалы бар дәнді су буларынан бос атмосфераға енгізсе және бүкіл уақыт бойы осы күйде ұстаса, басқаша айтқанда дән шығаратын буларды арылтса, онда дәндегі барлық булар біртіндеп ұшып кетеді.
Барлық дәнді дақылдардың және қарақұмықтың дәндерінің тепе-тең ылғалдығы тәжірибеде 7-ден 33 ... 36% шегінде болады. Дән ылғалдылығы 7% ылғалдылығы 15...20% ауаға тепе-тең; дән ылғалдылығы 33...36% су буымен шекті қаныққан ауаға тепе-тең. 8 кестеде әртүрлі дақылдардың дәндері мен тұқымдарының тепе-тең ылғалдылығы туралы мәліметтер келтірілген.
Дәндер және тұқымдар ылғалдылығы су буымен қатты немесе толық қаныққан ауамен әсерлескенде тез өседі.
Ауамен жеңіл әсерлесетін дәнмен су буларының сорбция процесі бірнеше тәулік жүреді екені табылды. Бірақ-та бірінші кезенде дәннің ылғалдылығы интенсивті ауысып тұрады. Дәннің сорбциялық тепе-теңдігі және тепе-тең ылғалдылығы стационарлы тәртіппен 7...20-шы тәулікте табылады. Мысалы ретінде вика тұқымдары бойынша Н.Е.Кучеренко мәліметтерін келтірейік .
Ауа ылғалдылығы 70% тең жағдайында бастапқы ылғалдылығы 13,5...17,2 және тепе-тең ылғалдылығы 21% тұқымдарда 10-шы тәулікте табылады. Тәжірибеде әртүрлі партияларды және әртүрлі жағдайларда сақтау кезінде тепе-тең ылғалдылықты табу процесі ұзаққа созылу мүмкін.

дақылдар
Салыстырмалы ауа ылғалдылығы, %

10
20
30
40
50
60
70
75
80
85
90
95
Ақ бидай*
6,6
8,4
9,5
10,9
12,2
13,4
14,8
15,3
16,7
18,6
20,4
-
Қара бидай
6,9
8,2
9,6
10,9
12,2
13,5
15,1
16,2
17,5
19,3
21,6
24,5
Сұлы
5,5
7,2
8,8
10,2
11,4
12,5
14,0
15,2
17,0
19,5
22,6
-
Жүгері
6,2
7,9
9,3
10,7
11,9
13,1
14,6
15,5
16,5
18,1
20,7
25,0
Ас бұршақ
5,3
7,0
8,6
10,3
11,9
13,5
15,0
15,9
17,1
19,0
22,0
26,0
Люпин
4,2
6,2
7,8
9,1
10,5
11,7
13,4
14,5
16,7
25,0
-
-
Бұрщақ
4,7
6,8
8,5
10,1
11,6
13,1
14,8
15,9
17,2
19,5
22,6
27,2
*200С температурадағы тепе-тең ылғалдылық
Сақтау жағдайына байланысты дәндік массада ылғалдың таралуы. Дәндік массаны сақтау бойынша жұмысын қиындатқан себептің бірі, оның кейбір жерлерінен ылғалдың әртүрлі таралуы және кейде ылғалдың бір жерден екінші жерге таралуы болып келеді. Осының нәтижесінде дәндік массада ылғалдылығы жоғары жерлер пайда болады, дәннің массасын және сапасын төмендететін жоғалтуларға әкелетін әртүрлі физиологиялық процестер жеңіл өтеді.
Дәндік массада ылғалдың әртүрлі таралу себептері: әр дәнде ылғалдың әртүрлі таралуы (бұл анатомиялық ерекшеліктерге және дәннің құрамдық бөліктерінен заттар әртүрлі таралуына байланысты); толықтығы және ірілігі әртүрлі дәндердің әртүрлі сорбциялық көлемі; дәндік массаны қоршаған салыстырмалы ауа ылғалдылығы; дәндер сақтау қоймаларының жағдайы; төбешіктің (насыпь) әр жеріндегі температураның өзгеруі және осыған байланысты термо ылғал өткізгіштік құбылысы.
Бұл себептердің әр қайсысын қарастырайық.
Дәнде және тұқымда ылғалдың әртүрлі таралуы. Ұрықтың гигроскопиялығы жоғары, ал қабығы аз және эндосперм одан да аз екені белгілі. Мұндай дән бөліктерінен ылғал таралуы дән бетіндегі микроорганизмдердің дамуына мүмкіндік береді. Құрғақ дәнде де ұрықта әр қашан жоғары болады.
Жаңа жиналған дәндер партиясын дайындау кезінде, оның құрамында ылғалдылығы әртүрлі арамшөп дәндері мен тұқымдары болады. Сорбциялық тепе-теңдік заңдылығына сәйкес дымқыл дәндер ылғалдылықтың бір бөлігін жоғалтады, ал құрғақ дәндер оны алады. Дәндік массада осындай таралу ол пайда болғанда басталады және негізінде бірнеше тәуліктен кейін аяқталады, сорбциялық гистерезис құбылысына сәйкес ылғал толық теңестірілмейді (11 кесте).
12 кестеде келтірілген мәліметтер негізгі дәннің ылғалдылығы 14% болғанда 56% ылғалдылығы бар 9% арамшөп болатын дәндік массада ылғал таралуы сипатталған. Кестеде көрсетілген мәліметтерде егінді жинағаннан кейін немесе сақтаудың алғашқы кезенінде дәндік массадан арамшөп тұқымдарын қаншаға арылту қажет екені көрсетілген.
Жүгері початки ылғалды әртүрлі тарату байқалады. М.Г.Голика, В.Ф.Миловский және т.б. байқаулары бойынша, початканың әр жерлері және початка масағының дәндері сақтаудың алғашқы кезенінде әртүрлі ылғалдылығы бар.
Толықтығы және ірілігі әртүрлі дәндердің әртүрлі сорбциялық көлемі. Толық және ірі дәндерге қарағанда ұсақ және солғын дәндердің гигроскопиялығы жоғары болады. Оның себебі, оның салыстырмалы үлкен беті бар, ірі және толық дәндерге қарағанда ұрығының өлшемі үлкен. Соғылған дәндерде де гигроскопиялығы жоғары болады. Ұсақ, солғын және соғылған дәндер ылғалды орта болып келеді, сондықтан оның бетінде микроорганизмдер, кенелер және жәндіктер жеңіл дамиды. Бұл дәндер қуатырақ тыныс алады.

Ылғалдылығы әртүрлі дәндері бар ақ бидай дәндік массасының ылғал таралуы
Анықтау уақыты
Дән ылғалдылығы, %

құрғақ
дымқыл
Бастапқы көрсеткіштері
9,60
23,20
5 сағаттан кейін
13,57
19,06
8 сағаттан кейін
14,45
18,28
24 сағаттан кейін
14,61
18,02
72 сағаттан кейін
15,86
16,74

Негізгі дәнге арамшөп тұқымдарынан дәндік массаға ылғалдың таралуы.
Байқау күні
Ылғалдылық, %

Арамшөптен бос ақ бидай дәндері
Арамшөп тұқымдары
Ақ бидай мен арамшөп дәндері бірге
11 тамыз
14,0
56,0
19,8
12 тамыз
16,9
27,3
19,0
13 тамыз
20,0
24,0
20,4

Дәндік массаға түсетін салыстырмалы ауа ылғалдылығы. Сақтау кезінде дәндік массаның барлық жеріне атмосфералық ауа бір дәрежеде әсер етпейді. Тепе-тең ылғалдылық дәндік массаның ауамен түйіскен жерлерінде (төбешік беті, силостың шығатын тесігінің қасында орналасқан жерлер, т.б.) жеңіл және тез орналасады.
Қоймаларда құрғақ дәндер партиясын сақталуын ұзақ байқағанда, мынаған келген ауданға сәйкес оның ылғалдылығы тепе-тең ылғалдылық өлшеміне сәйкес болады. Бөлек қабаттар, көбінесе сыртқы қабаттар жыл кезеңдеріндегі ауаның салыстырмалы ауа ылғалдылығына және оның температурасына байланысты толқудан өтеді.
Ауа ылғалдылығына байланысты құрғақ дәнде ылғалдылықтын өзгеруін көрсету үшін 3,5 жыл бірдей кірпіш қоймада сақталған ақ бидай дәннің екі партиясына жүргізілген байқауының нәтижесін келтірейік. Ақ бидайдың бірінші партиясының ылғалдылығы 12,8%, ал екішінікі 10,5% (25 сурет). Екі жыл сақтағаннан кейін олардың ылғалдылығы теңескен, ал келешекте жыл маусымына байланысты өзгеруі бірдей жүрген.
Ылғалды және дымқыл дәндердің массасында осындай заңдылықты табуға болмайды. Осындай жағдайда жалпы төбешіктің үстінгі қабаттарының тез кебуін ғана байқайды; астынғы және ортанғы қаббатарында ауаның оң температураларында қосымша ылғал пайда болу және дәннің бұзылуы жүретін физиологиялық процестері дамиды.
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы және температураның ауқуының әсері дәндік массаны тасымалдау кезінде және қоймаларда оны өндеу (белсенді желдету кезінде) кезінде маңызды дәрежесі байқалады. Ылғалдылығы жоғары дәндерді әсіресе ауа ылғалдылығы төмен аумақтарға тасымалдағанда дәннен ылғал десорбциясы байқалады. Егер құрғақ дәнді солтүстік аумақтарға немесе ылғалды ауа райы бар аумақтарға тасымалдағанда, ол ылғалданады.
Ылғалдылықтың өзгеру сипаты және дәрежесі атмосфералы жағдайға, көліктің жағдайына және тасымалдау ұзақтығына байланысты.
Дәндік массаның барлық тірі компоненттерімен шығарылатын ылғал және жылу. Тұқымдардың, микрорганизмдердің, жәндіктердің, кенелердің өмірі жылу және ылғал шығарумен қатар жүреді. Оның нәтижесінде дәнаралық кеңістіктің ауасы ылғалданады және бөлек тұқымдардың және дәндік массаның ылғалдылығы жоғарлайды.
Егер ылғалдылығы жоғары дәндік масса оң температурада сақталса, ылғал көп бөлінеді. Мұндай жағдайда дәнаралық кеңістіктің ауасы су буымен қанаықтырылады, олардың конденсациясы жүреді және келешекте бүкіл дәндік масса және оның бөлек жерлері ылғалданады.
Дән сақтау қоймаларының жағдайы. Сақтау кезінде дәндік массаның ылғалдылығының өзгеру мүмкіндігін есептеп, элеваторды және қоймаларды пайдалану ережесімен оларды жеткілікті гидролизациялау және мүмкіндігінше жылуизоляциялауды қамтамасыз етілуі қарастырылады. Құрғақ қоймаларда дәндік массаға атмосфераның теріс әсері аз тиеді. Дәндік массаның барлық жерлеріне ылғалды әртүрлі тарату, оны өзін-өзі жылыту процесіне әкелу мүмкін.
Алды да қарастырылған дәндік массада ылғалды әртүрлі тарату себептері сақтау кезінде оның жағдайына әртүрлі әсер етеді. Ылғалды әртүрлі таратудың барлық себептерінде негізгісі ауаның салыстырмалы ылғалдылығы және оның температурасы.
Егер ылғалды әртүрлі таратудың құбылыстары амалсыз (дәннің ішінде ылғалдың таралуы), сақтауды дұрыс ұйымдастырғанда олардың көбісінен арылтуға болады. Қоймалардың және элеваторлардың қанағатарлықсыз жағдайы, дәндік массада арамшөп тұқымдарының, солғын және соғылған дәндердің болуына байланысты ылғалды әртүрлі тарату жағдайынан қашқақтауға (избежать) болады.
Дәндік массаны сақтауда келесіде қарастырылатын температураның ауқуына байланысты ылғалдың орын ауыстыруының маңызды мағынасы бар.

Жылуфизикалық және масса алмасу қасиеттері
Тұтастай кейбір дәндерде және дәндік массаларда бір қатар жылу физикалық және масса алмасу қасиеттері бар, дән үшін сақтау обьекті ретінде жылу өткізгіштік, температура өткізгіштік және термоылғал өткізгіштіктің маңызы зор болып келеді.
Жылу өткізгіштік. Дәндік массалардың жылу өтгіштігі төмен болады, оның органикалық құрамымен түсіндріледі. Дәндік массаның маңызды көлемін алып жатқан ауада жылуды нашар өткізеді. Дәндік массаның жылу өткізгіштік коэффициенті 0,13-тен 0,2 Вт (м• 0С) дейін тербеледі.
Дәндік массаныңбелгілі шекке дейін ылғалдылығы өскенде, оның жылу өткізгіштігі өседі. Бірақ-та тұтастай жылу өткізгіштік төмен болып қала береді.
Температура өткізгіштік. Температура өткізгіштік зерттелетін материалда температураның, жылуэнерциялық қасиеттерінің өзгеру жылдамдығын анықтайды. Дәндік масса температура өткізгіштіктің төмен коэффициентімен сипатталады және сол себептен үлкен жылу инерциясы болады. Дәндік массаның температура өткізгіштік коэффициенті 1,7•10-7-ден 1,9•10-7 –не дейінгі шекте тербеледі.
Кондуктивті жылу алмасу кезінде дәндік массаның төмен температура өткізгіштігі келесі тәжірибемен расталады. Жылу өткізгіштігі нашар материалдан жасалған ыдысқа (шыны, фарфор, ағаш) биіктігінің бөлігіне бөлме температурасындағы дәндермен толтырады. Содан кейін осы дәндерге 850С дейінгі температураға қыздырылған дәндерді дәл сонша қосады. Ыдыстың үстінгі бөлігіне қайтадан бөлме температурасындағы дәндермен толтырады. Тәжірибе өткізу кезінде дәндік массаның температурасын өлшеу ортанғы қыздырылған қабаттан жылу конвекция жолымен көбінесе үстінгі қабаттарға беріледі.дәндік массаның астынғы қабаты баяу және аз дәрежеде жылынады (13 кесте).

Жылу көзі ортанғы орналасқанда дәндік массаның қабаттары бойынша температураның (0С) өзгеруі (Т.К.Галочкина және Н.И.Паньшина мәліметтері бойынша)
Тәжірибе басындағы температура
Дән қабатының терендігі, см
Уақыт аралығы, мин

10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
Бөлме температура- сындағы (180С) дәндер
3
18
19
19
20
20,5
21,5
22,5
23,5
24,5
25,0
26,0

6
21
27
30
33
34,0
35,5
36,5
37,5
38,5
39,0
39,0
Қыздырылған дәндердің (850С) ортан- ғы қабаты

12

85

84

83

81

79,0

77,0

75,5

73,5

71,5

70,5

69,0
Бөлме температура- сындағы (180С) дәндер
18
18
19
20
21
22,0
22,5
23,0
23,5
24,0
24,0
24,5

21
18
18
18
19
19,5
20,0
21,0
21,5
-
-
-

Өндірістік жағдайларда сақтау кезінде дәндік массада төмен температура өткізгіштік күшіне байланысты үстіңгі қаббатардан астынғы қабатттарға температуралық толқын өте баяу жүреді. Сол себептен төбешіктің ортанғы қабатындағы температура ұзақ уақыт өзгермейді. Солай біз жазда силоста сақталған дәндердің баяу жылығаның (төмен температура ортанғы және астынғы қабаттарда сақталады) және қыс түскенде дәндер баяу суады (жазғы жылу сақталады).
Тамызда қабылданған дәндер салқындатылмаған күйде сақталынса, суық түскеннен кейін оң температураны қыстын барлық айлары бойы сақтаған, ал желтоқсанда қабылданған және минустық температурамен силоста жабылған дәндер шілденнің соңғы күніне дейін оны сақтаған (14 кесте).

Силосқа салынған дәндік массаның ортанғы қабаттарындағы температура (0С) (Е.А. Аграномов мәліметтері бойынша)
Салу уақыты
температура

ақпанда
наурызда
сәуірде
мамырда
маусымда
шілдеде
тамызда
Тамыз
10,3
4,0
0,7
-0,3
2,7
5,0
8,1
Желтоқсан
-12,3
-11,0
-9,0
-9,0
-6,4
-3,7
0,1

Дәндік массада температураның өзгеру жылдамдығы дәнді сақтау әдісіне және дән сақтау қоймасының түріне байланысты. Дәндік массаны қоймада сақтағанда оның төбешігінің қабатының қалындығы кішірек және дәндік масса атмосфералық ауа әсеріне түседі, элеватор силосындағы температураға қарағанда температурасы тез өзгереді. Элеватордың ішкі силосындағы дәндік масса температурасы сыртқы силостағы дәндік массаға қарағанда бір қалыпты болады.
Дәндік массаның сақталу көз қарасы бойынша төмен жылу және температура өткізгіштіктің оң, теріс жағы бар.
Жылу және температура өткізгіштіктің оң жағы болғанда сақтау тәртібі дұрыс ұйымдастырылғанда, онда жылдың жылы кезендеріне дейін төменгі температураны сақтауға мүмкіндік береді. Төмен температура дәндік массада өтетін барлық физиологиялық процестерді (дән тыныс алуы, микроорганизмдердің, кенелердің, жәндіктердің және т.б. өмір сүруі) баялатады немесе тоқтатады. Солай дәндік массаны суықпен консервілеуге мүмкіншілік береді.
Төмен жылу және температура өткізгіштіктің теріс жағы дән, микроорганизмдердің, кенелердің, жәндіктердің және т.б. өмір сүруіне қолайлы жағдайларда, олардан бөлінетін жылу дәндік массада қалып қалу мүмкін және оның температурасын жоғарлатады, өзін-өзі жылытуға дейін апару мүмкін.
Термоылғал өткізгіштік. Температураның градиентімен себептелген дәндік массада ылғал ауысу термо ылғал өткізгіштік деп аталады. Бұл құбылыстың нәтижесінде дәндік массаның суығырақ қабаттарына немесе жерлеріне ылғал жылу ағынымен бірге орын ауыстырады. Ылғал миграциясының процесі келесі тәжірибелермен көрсетіледі: аз жылу өткізгіш бар материалдан жасалған түбі және қақпағы жоқ цилиндрге үстінгі бөлігі жақсы жылу өткізгіштік пластина арқылы жылу көзімен айқасатындай ғып, ал астынғы қабатты - дәл сондай пластина арқылы айқасатындай ғып дәндік масса салады. Мерзім өткен соң цилиндрде дән ылғалдылығын қабаттап зерттейді.
Көптеген тәжірибелер ылғал жылу ағының бағытына қарай орын ауыстырғаның көрсетті. Ең жоғары ылғалдылық (бастапқыдан көп) цилиндрдің салқындатылған жерімен айқасқан дән қабаты алған, ал ең аз (бастапқыдан төмен) – цилиндрдің жылытылатын бөлігіндегі қабатта.
Осындай жылу ағынына қарай бағытталған ылғалдың орын ауысуы кезкелген дәндік массада (ылғалдылығы өте төмен болса да) байқалады.
Дәндік массада ылғалдың орын ауысуы әртүрлі температура болғанда және өндірістік жағдайда байқалады. Ол термо ылғал өткізгіштікке қана емес конвекция әсері болады. Бу күйіндегі ылғал ауаның конвективті тоғымен бірге көшеді. Осындай құбылыспен силос қабырғасын әртүрлі жылытқанда, жылы дәндік массаны қойманың бетонды, асфальтты немесе кірпіш еденіне қойғанда, ауа және дән, дәнді күнді кептіру температурасының әртүрлі болғанда кездескенбіз.
Жылу ағынына қарай бағытталған ылғалдың орын ауысуы дәндік массаның кейбір жерлерінде тамшы-сұйық ылғал мөлшері (басқаша айтқанда су буының конденсаты) пайда болуымен бірге жүруі мүмкін. Бұл құбылыс кезінде кейде дән ісінеді, 50...70% дейін ылғалдануына байланысты өсіп кетуі де мүмкін.
Ұнды және жарманы сақтау және тасымалдау тәжірибесінде дәндік массада сияқты физикалық қасиеттерді, басқаша айтқанда себулік, кеністік, сорбциялық сиымдылық, және жылу физикалық сипаттарды есептей отыру керек. Бірақ-та ұн және жарма физикалық қасиеттері бойынша олар өнделген дәндерден өзгеше екенін есте сақтау керек.
Себулік. Ұн өлшемі және пішіні, маңызды үйкеліс коэффициенті бар өте ұсақ бөлшектерден тұрады, сол себептен ұнның және кебектің себулігі дәндік массаға қарағанда аз. Ұнның ылғалдылығы өскен сайын себулігі азаяды. Ылғалдылығы 16% және одан көп ұн аз себілетін өнім болып кетеді.
Әртүрлі жармалардың себулігі үлкен шекте тербеледі және ол өнделген дәндік масса себулігінен не көп не аз болу мүмкін. Күріш дәндерінің себулігі, одан алынған жарма себулігінен аз болу мүмкін. Тары себулігі сұлы дәндерінің себулігіне қарағанда әлде қайда аз.
Бөлшектері нәзік құрылымды жармалар өзі ағумен орын ауыстырғанда ұнтақталады, сол себептен оны қорапта сақтайды және тасымалдайды. Қорапты қолдану керек, өйткені жарма аспаздық өндеуді ғана қажет ететін дайын өнім.

Қуыстылық.
Ұн және жармада едәуір кеністігі бар (40...60). Бірақ ұн кеністігінің құрылымы дәндік массаға тән кеністік құрылымынан өзгеше. Бөлшектері ұсақ ұнда кеністік ұсақ кеуекті құрылымды болады. Ол ұнды аз өткізгіштікке әкеледі және газ алмасуды қиындатады және оған кенелер және жәндіктер өту мүмкіншілігін шектейді. Серпімді бұлшықетті денелері бар кейбір қоңыз және көбелек қуыршақтары қаптағы немесе силостағы ұнның ішкі жерлеріне өте алады.
Құрылымы бойынша оның бөлшектерінің өлшемдеріне байланысты жарма кеністігі дәндік массаның немесе ұнның кеністігіне ұқсас. Қарақұмық (ядрица) және шлифталған күріш жарма кеністік құрылымы дәндік массаға жақын. Ұсақ бөлшектері бар манный жармасы ұн кеністігіне жақын. Кебектің ірі өлшемді бөлшектері және дән қабатының едәуір кеуектілігі, оның негізін құрайтындар, кебекті борпылдақ және жеңіл салмақты өнім жасайды.
Ұн кеністігі бөлшектердің ірілігіне және пішініне, силос, закрома, тасымалдауға арналған контейнер, қап толтыру әдісіне байланысты болады. Қаптағы ұнды салу тығыздығын көбейту үшін выбой кезінде қағады.
Ұнның кеністігінің келешектегі азаюы, оны сақтау процесі кезінде болады. Штабельдің астыңғы қатарында жатқан қаптағы ұн үстінгі қатарда жатқан қаптағы ұнның қысымынан едәуір тығыздалады. Ұзақ сақтағанда және өнімнің жеткілікті ылғалдылығы болғанда жатып қалуға әкеледі, оның нәтижесінде ұн себулігін жоғалтады және кейбір қасиеттері едәуір өзгереді (15 кесте).
Силоста ұнды сақтағанда, ол тығыдалады және себулігін жоғалтады. Оны силостан шығару үшін қоздырғыш құралдар қажет.

Қоймада сақталған қаптарының орны ауыстырылмаған ұнның көлемдік массасының өзгеруі (гл)
Үстіден санағанда ұны бар қаптардың қатар номері
№1 партия. Ылғалдылығы 14,2...15,2% обойлы ақ бидай ұны. Сақтау мерзімі 4 ай.
№2 партия. Ылғалдылығы 14,4...14,5% обойлы қара бидай ұны. Сақтау мерзімі 6 21 ай.
№3 партия. Ылғалдылығы 13...13,8% қара бидай ұны. Сақтау мерзімі 13 ай.
1-ші
589
615
708
2-ші және 3-ші
656
654
779
4-ші және 5-ші
681
660
786
8-ші және 9-шы
714
690
783
10-шы және 11-ші
749
728
824

Сорбциялық қасиеттер. Ұн және жарма су буларын, басқада булар мен газдарды сорбциялау және десорбциялау едәуір қабілет бар. Бірақта ұн мен жармада сорбциялық сиымдылығы дәндік массаға қарағанда едәуір аз. Бұл кеністік сипатымен, дән құрылымының бұзылуымен түсіндіріледі.
Дәннің размол және қабыршақтану процесінде қабықшадан арылту ұнда және жармада капиллярлы ылғал бөлігі оның мөлшерімен салыстырғанда тез азаяды. Осыған байланысты ұн және жарма белсенді бетке будың молекуласының сыртқы диффузияның жылдамдығының өсуінің арқасында қоршаған ортадағы ылғалды тез сорбциялайды, бірақ дәнге қарағанда тепе-тең ылғалдылығы аз болады . Ылғал ұн бөлшектерімен негізінде адсорбция және абсорбция жолымен байланысады.
Зертханалық жағдайдағы зерттеулер көрсетті, ұнның кіші аспасында дәл сондай дәндік масса аспасына қарағанда сорбция және десорбция процестері тез өтеді. Сондықтан ұнның үлкен сорбциялық көлемі және көбінесе оның үлкен гироскопиялығы туралы түсінік пайда болады. Бірақ осындай түсінік қате.
Размол кезінде бөлшектердің суммарлы бетінің өсуі нәтижесінде ұнның белсенді бетінің жалпы өлшемі дән белсенді бетіне қарағанда бірлік массаға үлкен. Осыған байланысты ұн дәндік массаға қарағанда ауадан су буларын едәуір тез сініріп алады және тепе-теңдік ылғалдылыққа тез жетеді. Бірақ ұнның тепе-тең ылғалдылығының өлшемі дәндікінен әрқашанда аз, ұнда капиллярлы конденсация едәуір аз дәрежеде жүреді.
Қапта ұнды өндірістік жағдайда сақтау қапқа жабысып тұрған (максимум 10 дейін) ұнның қабаттарында ылғалдылық тез өзгереді. Қап ішінде ұн ылғалдылығы тұрақты.
Ұнға сорбциялық гистеризис құбылысы тән. Ылғалдың десорбциясы нәтижесінде оның гидратты қасиеттері төмендейді.осындай ұнды ауасы ылғалды қоймаға қойса, су булары аз сорбцияланады және тепе-тең ылғалдылығы төмен болады. Ұнды құрғақ ауаға орын ауыстырғанда оған өз ылғалдылығын едәуір тез береді, ауасы ылғалды ортаға оның орнын ауыстырғанда өзінің бастапқы ылғалдылығын баяулау орнына келтіреді.жазғы кезенде жай қоймада жатқан партияларда ұнның тепе-тең ылғалдылығының төмендеуі байқалады. Күз-қысқы кезенде ұн аз дәрежеде ылғалданады.
Ұнның сақталу мерзімін ұзарту 1...1,5% оның тепе-тең ылғалдылығының төмендеуі жүреді (27 сурет).
Тәжірибеде ұнның ылғалдылғын анықтау әдісін қолдану осы аспадағы гигроскопиялық ылғалдың суммарлы мөлшерін ғана сипаттайды, ұнның кейбір бөліктерінде бұл ылғалды таратпайды. Әртекті болғанымен олар химиялық құрамы, өлшемі, пішіні және құрылымы бойынша бір-бірінен айырылады. Бұлардың барлығы ұнның бөлек бөлшектерінде және де оның бөлек жерлерінде сорбциялық қасиеттері әртүрлі болады.
Егер ұн бөлшектері ылғалданса немесе қоршаған ортамен гигроскопиялық тепе-теңдікте болса, онда ең көп ылғалдылық олардың бетінде болады. Ылғал десорбция процесінде бір уақытта бөлшектердің ішкі қабатынан сыртқы қабытына орын ауыстырады.
Ұнның әр бөлшегіне ылғао әртүрлі таралса, ылғалдылығы көп емес орташа (14..15,5%) болса да бөлшектердің бетінде микробтар дамуына жағдай жасалады.
Өндірістік жағдайда сақтағанда ауа температурасының және салыстырмалы ылғалдылығының өзгеруіне байланысты ұнның бөлек қабаттарының ылғалдылығы өзгереді, ол белсенді микробиологиялық ошақтың пайда болуына әкелу мүмкін.
Соған орай ұнда сақталатын ылғалдылық және онда ылғалдылықтың таралуы қоршаған атмосфераның жағдайына және ұнның бастапқы қасиеттеріне, оның сақталу жағдайына байланысты болады.
Ұн басқа заттардың буларын және газдарын сорбциялайды, осыған байланысты ол өзіне тән емес иістерді сініріп алады. Ұнды сақтау, фумигациялау және тасымалдау кезінде оны еске сақтау керек.
Өндірістік сақтау кезінде және зертханалық жағдайда жарманың ылғалдылығының динамикасын бақылау жарманың гигроскопиялығы дәндік массаның дәрежесінде немесе одан аз екенін көрсетті. Кеуекті құрылымның гүлді пленкасы және жидектік қабаты бар дәннен алынған жарма осы дақылдардың (күріш, сұлу, манный жармасы) дәндеріне қарағанда гигроскопиялығы аз болады. Тарының тепе-тең ылғалдылығы ол дайындалған просоның тепе-тең ылғалдылығынан жалпы жоғары болады. Жарманы ұзақ сақтағанда ылғалдылық тепе-теңдікке жетеді .
Жармаға сорбциялық гистерезис құбылысы да тән.

Жылу физикалық қасиеттер. Дәндік массада сияқты ұн, кебек және жармада төмен жылуөткізушілік және температураөткізушілік болады. Ұн массасында ауа ковекциясы жолымен жылу беру дәндік массаға қарағанда аз байқалады. Ол оның кеністігінің спецификалық құрылымына байланысты. Ұнның нашар жылу өткізгіштігіне байланысты қорапсыз, қаппен (штабельмен) сақтаумен силосқа сақтауға салынар алдында салқындатқан жөн.
Температура ауытқанда ұнда ылғалдың орын ауыстыруы белгілі жерлерде конденсациялық ылғалдың және белсенді микробиологиялық ошақтың пайда болуына хабаршы.
Ұнның жылу физикалық қасиеттері ретінде оның жылу сиымдылығының едәуір мәні бар. Оны қамыр илегенде ашуға қажет температура алу үшін есте сақтау керек.

Сақтау кезінде дәндік массаның өздігінен қызуы
Дәндік массаның өзін-өзі жылытуы (немесе өзін-өзі қыздыру) дегеніміз – дәндік массада өтетін физиологиялық процестердің және нашар жылу өткізгіштіктің әсерінен оның температурасының өсу құбылысы.
Дәндік массаның бастапқы жағдайына және сақталу жағдайына байланысты кез-келген төбешік жерінде температура 55...650С дейін, кейде 70...750С дейін көтеріледі. Пайда болған өзін-өзі жылыту ошағы ықшамдалмай қалады. Жылу төбешіктің көрші тұрған жерлерге беріледі, оларда физиологиялық процестерді және жылу пайда болуды белсендету мүмкіндігін туғызады. Егер басталып келе жатқан өзін-өзі жылытуды жою шарасын қолданбаса, онда барлық дәндік масса жылытылған күйде болып қалады.
Өзін-өзі жылыту әлемде кең таралған және дәннің құрғақ заттарымассасының едәуір жоғалтуларға, оның тағамдық, азықтық және егу сапасын төмендеуге әкеледі. Өзін-өзі жылытудың асқынған түрлерінде дән партитясы қолдануға жарамсыз болып қалуы мүмкін.
Өзін-өзі жылытудың физиологиялық негізі едәуір жылу шығаруға әкелетін дәндік массаның барлық тірі компоненттерінің тыныс алуы болып келеді.. Өзін-өзі жылытудың физикалық негізі дәндік массаның нашар жылу өткізгіштігі болып келеді. Дәндік массаның кез келген жерінде қоршаған ортаға жылу шығаруы көп жылудың пайда болуы, типтік өзін-өзі жылытудың суретін береді.
Дәндік массада өзін-өзі жылытудың алғашқы ошақтарының пайда болуында термоылғал өткізгіштік және өзін-өзі сұрыптауға мүмкіндігі сияқты оның физикалық қасиеттерінің маңызды мәні бар.
Бірақ дәндік массада кез келген температураның көтерілуі өзін-өзі жылыту процесінің дамуының басы қараструға болмайды. Солай дәндік массада температура атмосфераның жылы ауасымен әсерлескенде және қойманы жылытқанда, көктем және жаз кезінде сақтаутағанда оның біртіндеп жылынуының нәтижесінде жоғарлайды. Төбешіктің әр қабатының температурасын дұрыс және жүйелік бақылау, ол қоршаған ортаны (қоймадағы ауаның температурасы, сыртқы ауаның температурасы, күн радиациясы және т.б.) және сақтаудың барлық жағдайларын бақылау дәндік массада температураның біраз өсу табиғатынқатесіз табуға мүмкіншілік береді.

Жылу түзілу кезінде дәндік массаның бөлек компоненттерінің мәні
Жылу пайда болуында дәндік массаның кейбір компоненттерінің маңызы.
Дәндік масса барлық компоненттерінің тыныс алуының интенсивтілігіне байланысты факторлар байланысы бірдей, оның ішіндегі жылу пайда болуының кейбір көздерінің мағынасын табу едәуір қиындық қылдырады.
Жәндіктермен және кенелермен зақымдалу белгісі жоқ, өсімдіктердің жасыл бөліктері, арамшөп тұқымдары және шан қоспалары жоқ әртүрлі дақылдар дәндерінің партиясының өзін-өзі жылыту жағдайының таралуы, жылу пайда болуының негізгі көзі дәннің өзі және дәндік массадағы микроорганизмдері болып келеді деген тұжырымға негіз болды.
Жылудың суммарлы мөлшерінің жағымды жағдайларында (белгілі бастапқы ылғалдылық және температура) осы екі көзбен бөлінетін жылу өзін-өзі жылыту процесінің пайда болуына және толық дамуына жеткілікті болып келеді.

ДӘНДІК МАССАНЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ЖЫЛЫТУДА МИКРООРГАНИЗМДЕРДІҢ АТҚАРАТЫН РОЛІ.
Өзін-өзі жылыту құбылысымен танысу кезінде дәндік массада жылу пайда болуында дәннің және микроорганизмдердің ролі туралы екі қарама-қарсы көз қарас айтылады. Ол өзін-өзі жылытудың екі теориясының пайда болуына әкелді: ферментативті (энзиматикалық) және микробиологиялық.
Бірінші теорияға сәйкес, өзін-өзі жылытудың бастапқы себебі дәннің ферментті жүйесінің жұмысымен байланысты дәнде өтетін өмірлік процестер болып келеді. Теория бойынша микроорганизмдер өзін-өзі жылыту процесінің дамуына мүмкіншілік қана береді.
Екінші теорияны қолдайтындар өзін-өзі жылыту процестерінің басты ролі микроорганизмдерге беріледі деп санайды.
Өзін-өзі жылытудың екі теориясының ұзақ уақыт бойы болуы, жылу пайда қылдыратын көздерінің әр қайсысының өзін-өзі жылыту кезінде қатысу дәрежесін табу қиындыққа түсуімен түсіндіріледі. Дәннің тыныс алуының интенсивтілігін анықтау және дәемен ғана шығарылатын жылуды есептеу үшін онда орналасқан барлық микроорганизмдерді жою керек. Сонымен стерилденген дән оның өмірлік функцияларын езу етпейтін әдістермен алыну керек.
Көптеген зерттеушілер стерилденген дән алып және сонымен қатар оның өмірлік әрекетін толық сақтамақшы болған. Бірақ зерттеулер азғантай оң нәтижелер берген, өйткені әртүрлі стерилдеуші заттар дәннің өмірлік әрекетін төмендеткен немесе стерилдеудің толық әсерін бермеген.
Осыған байланысты дәннің өзін-өзі жылытуында микроорганизмдердің мәнің көптеген зерттеушілер дәндік массада, өлі стерилденген дәнде кездесетін микробтарды егу жолымен зерттеулер жүргізген. Егер дәндік массаны ең басында жоғары температурамен жылытып стерилдеп, содан кейін ылғалдандырып және микроорганизмдердің әртүрлі топтарымен инокулирлесе, онда өзін-өзі жылыту процесі келеді.
Отандық (академик Б.Л.Исаченко және қызметтестері, Я.И.Раутенштейн және т.б.) және шетелдік (Х.Миэ, Джемс, Реттгер және Том, Джильмана және Баро, Кристенсен, Мильнер, Геддес және т.б.) зерттеушілердің көптеген сараптамаларымен дәндік массадан бөлініп алған барлық зеңдер және көптеген микробтар өзін-өзі жылытуға тән шекте оның температурасын жоғарлату мүмкіншілігі бар екенін көрсетті.

Саңырауқұлақтармен және актиномицетпен заладалған стерилденген қара бидай дәндік массаның температурасының жоғарлауы (Б.Л.Исаченко бойынша)

Зерттеу басталғаннан бастап тәулік саны
Бөлме температу
расы, 0С
Aspergillus fumigatus
Актиномицет

Дән ылғалдылығы, %

23,4
25,0
29,4
23,4
25,0
29,4
35
23
53,5
52,0
42,0
40,5
49,5
59
40
18
46,0
40,0
39,0
31,3
40,0
50
65
19
21,0
30,5
42,5
40,5
41,0
39

Термофильді бацилла әсерінен қара бидай дәндік массасының температурасының өсуі (Б.Л.Исаченко бойынша)

Зерттеу басталғаннан бастап тәулік саны
Температура, 0С

Қоршаған орта
Дәндік масса
5
39,5
42,0
6
46,0
53,0
7
42,0
53,5
8
40,1
53,0
9
46,0
52,0
10
43,0
52,0
11
43,5
51,5

Кейбір зерттеушілер дәнді стерилдеу және келесіде микроорганизмдермен залалдау приципін қолданып, дәндік массаның тыныс алу интенсивтілігін анықтау жолымен соңғылардың өзін-өзі жылыту процесіндегі ролін тапқан.106 суретте 37,80С температурада Aspergillus flavus зеңдері бар сояның өлі стерилденген тұқымдарының тыныс алу интенсивтілігін сипаттайтын Мильнер және Геддес қисықтары келтірілген.
Ылғалдылығы ең жоғары жай күйдегі дәндік массаны қосымша зеңдермен залалдаған сараптауларда өзін-өзі жылыту процестері жылдам дамыған. 18% ылғалдылығы бар ақ бидай және сұлы дәндерімен жұмыс істеген Б.Л.Исаченко жұмыстарында Aspergillus fumigatus зеңдерімен залалдағаннан кейін екінші тәулікте температураның жоғарлауы байқалған (48 кесте).

Aspergillus fumigatus зеңдерімен заладау нәтижесінде ақ бидай және сұлы стерилденбеген массасының температурасының жоғарлауы.

Зерттеу басталғаннан бастап тәулік саны
Температура, 0С

Ақ бидайда
сұлыда
1
25,9
26,0

31,7
27,5
2
42,4
28,2

48,3
28,5
3
52,2
29,0

49,0
31,2

Миэмен дәндік массада жылу пайда болуында микроорганизмдердің ролін сипаттайтын басты байқаулар жасалды. Ол Дюара ыдысына стерилденген және стерилденбеген өсіп кеткен күнбағыс тұқымдарын салып стерилденбеген өсінділері бар ыдыста температураның едәуір жоғарлауын тапқан (49 кесте). Мына мәліметтер бойынша мыныған келген, өсіп кеткен тұқымдарда микроорганизмдердің дамуы нәтижесінде жылу бөлінеді. Гидролитикалық ыдырау және тыныс алу нәтижесінде олардың өсу процесінде тұқымдармен бөлінетін энергия ұрықтың клеткаларының және ұлпаларының дамуы үшін қажет негізінен заттар синтезі қолданады.
Зертханалық жағдайда жасалған көптеген зерттеулерінің, өзін-өзі жылыту процестерін және сақтау тәжірибесінде дән сапасын бақылауы негізінде дәндік массада жылу пайда болуында микроорганизмдерге басты роль екені дәлелденді.

Стерилденбеген өсіп кеткен күнбағыс тұқымдарының температурасының жоғарлауы.

Зерттеу басталған уақыт, тәулік
Қоршаған ауа температурасы, 0С
Өсінділері бар Дюара ыдысының ішіндегі температурасы, 0С

стерильді
стерильденбеген
1
21
26,0
26,0
2
20
22,5
50,0
2,5
21
22,0
57,0
3
23
23,0
58,5
4
20
23,0
52,0

Дәннің өмір сүруі нәтижесінде дәндік массаның температурасының жоғарлау мүмкіншілігі сараптамалы дәлелденген жоқ. Бірақ дәнмен бөлінетін жылу мөлшері сақтау тәжірибесінде маңызды болады, әр жақты термогенез – дән және микроорганизмдердің тыныс алу нәтижесінде кез келген өзін-өзі жылыту процесі пайда болады.
Дәндік массаның кейбір микрофлоралардың өкілдерін зерттеу өзін-өзі жылытуда зеңдердің едәуір маңызы бар екенін көрсетті.
Олар басқа өсімдікті объектілермен салыстырғанда, онда тыныс алудың үлкен интенсивтілігі бар екені мәлім. С.П.Костычев мәліметтері бойынша, зеңдердің екі күндік мәдениеті 1г құрғақ затқа 24 сағатта 1750...1870 мг СО2, дәл сол периодта ақ немесе қара бидай құрғақ дәнінің тыныс алу интенсивтілігі 0,1...0,02 мг шегінде болады.
Зең саңылауқұлақтармен тұтынатын заттардан босап шығатын энергияның үлкен бөлігі өзінің қажеттіліктеріне пайданылмайды. И.Я.Веселов мәліметтері бойынша, энергияның 5...10% ғана синтетикалық мақсаттарға қолданады, жылу күйіндегі қалған энергия қоршаған ортаға бөлінеді.
17...20 тәулік ішінде зең саңырауқұлақтардың қарқынды дамуының нәтижесінде дәндік массаның тыныс алу интенсивтілігінің өсуі Мильнер, Кристинсен және геддес мәліметтерінде көрсетілген.
Дәндік масса өзін-өзі жылытуында қоспалардың маңызы. Барлық әртүрлі жағдайларда арамшөп тұқымдары, шан және қоспалары бар дәндік массаларда өзін-өзі жылыту ерте басталады және интенсивтілеу өтеді. Негізгі дәнге қарағанда ылғалдылығы жоғары арамшөп тұқымдарының қуатты тыныс алуы жылу жиналуына мүмкіншілік тудырады. Шан және арамшөптен тазаланбаған дәндік массада тазаланған дәндік массаға қарағанда микроорганизмдер мөлшері көбірек болады.

Ылғалдылық, саңырауқұлақтардың даму және ақ бидай дәнінің тыныс алу интенсивтілігі арасындағы байланыс.
Дән ылғалдылығы, %
Бөлінген СО2, соңғы 24 сағатта мг
1 г-ға мың зең саңырауқұлақтар колониясының саны
­Өскіндеу, %
Майдың қышқылдық саны, мг КОН
бастапқы
соңғы

12,3
12,0
0,0
0,5
93
35,3
13,6
13,1
0,1
0,1
95
35,5
13,8
13,7
0,2
0,1
95
35,3
14,5
14,3
0,5
0,4
92
37,8
15,4
14,6
2,5
4,8
91
42,3
16,3
16,0
23,4
396,0
67
66,0
16,8
16,4
20,3
209,0
88
38,6
18,5
19,0
111,0
2275,0
37
115,0
20,8
22,0
604,0
11300,0
14
149,7
25,2
30,0
1724,0
37500,0
21
140,7

Бұл микроорганизмдер жылу бөлетін қосымша көзі болып келеді.
Көбінесе өсімдіктің жасыл бөлігі, арамшөп тұқымдары бар ылғалдылығы жоғары тазаланбаған дәндік массаларда қоспалардың бар болуына байланысты жылу бөлу маңызды болады.
Мысал ретінде С.И.Акивис жаңа жиналған дәндердің ворохынан алынған ақ бидайдың екі үлгісінен және қара бидайдың бір үлгісінен мәліметтер келтірейік. Тыныс алу интенсивтілігін 19...220С анықтаған.

Жаңа жиналған бидай ворохының және оның негізгі компоненттерінің тыныс алу интенсивтілігі
Дақылдар
Арам
шөпті қоспалар мөлшері, %
Ворох массасы
ның ылғалдылығы, %
Тыныс алу интенсивтілігі, 100г құрғақ затқа 24 сағатта мг СО2
Қоспалар тыныс алу интенсивтілігі негізгі дән тыныс алу интенсивтілігінен неше есе көп

ворох
Негізгі дән
Арам шөпті қоспа

ақ бидай
5,3
22,9
32,6
13,9
341,7
24

4,1
32,6
240,2
190,4
568,6
3
қарабидай
12,9
28,3
194,5
103,6
433,9
3

Негізгі дән мен арамшөпті қоспа арасында тыныс алу интенсивтілігінің айырмашылығы өте үлкен екені ылғалдылығы едәуір төмен астық жинағанда да байқалған. Біздің зерттеулерде (52 кесте) 18...220С температура жағдайында тыныс алу интенсивтілігін есептегенде ең құрғақ дән партиясында ең үлкен айырмашылық байқалған.
Солай ең дымқыл дән партиясында негізігі дән және арамшөпті қоспалардың тыныс алу интенсивтілігінің айырмашылығы аз болады; бірақ дәндік массаның жалпы жоғары ылғалдылығы өте үлкен суммарлы тыныс алу интенсивтілігіне әкеледі. Бұл мәліметтер ылғалдылығы жоғары дән партиясын қоспалардан тез арылту қанша маңызды екені көрсетеді.

Жаңа жиналған ақ бидайдың дәндік масасындағы негізгі дән және арамшөп тұқымдарының тыныс алу интенсивтілігі

Дәндік маса ылғалдылығы, %
Тыныс алу интенсивтілігі, 100 г құрғақ заттар 24 сағатта мг СО2
Қоспалардың тыныс алу интенсивтілігі негізгі дәннің тыныс алу интенсивтілігінен неше есе көп

Дәндік масса
Негізіг дән
Арамшөпті қоспа

14,5
1,8
1,2
48,0
40
15,7
2,9
1,8
32,8
18
16,4
13,7
4,0
61,2
15
17,1
25,9
9,8
152,4
14

Дәндік массада өзін-өзі жылуында жәндіктердің және нан қорларын бұзатын кенелердің атқаратын ролі. .
Барлық әртүрлі жағдайларда арамшөп тұқымдары, шан және қоспалары бар дәндік массаларда өзін-өзі жылыту ерте басталады және интенсивтілеу өтеді. Негізгі дәнге қарағанда ылғалдылығы жоғары арамшөп тұқымдарының қуатты тыныс алуы жылу жиналуына мүмкіншілік тудырады. Шан және арамшөптен тазаланбаған дәндік массада тазаланған дәндік массаға қарағанда микроорганизмдер мөлшері көбірек болады.

Ылғалдылық, саңырауқұлақтардың даму және ақ бидай дәнінің тыныс алу интенсивтілігі арасындағы байланыс.

Дән ылғалдылығы, %
Бөлінген СО2, соңғы 24 сағатта мг
1 г-ға мың зең саңырауқұлақтар колониясының саны
­Өскіндеу, %
Майдың қышқылдық саны, мг КОН
бастапқы
соңғы

12,3
12,0
0,0
0,5
93
35,3
13,6
13,1
0,1
0,1
95
35,5
13,8
13,7
0,2
0,1
95
35,3
14,5
14,3
0,5
0,4
92
37,8
15,4
14,6
2,5
4,8
91
42,3
16,3
16,0
23,4
396,0
67
66,0
16,8
16,4
20,3
209,0
88
38,6
18,5
19,0
111,0
2275,0
37
115,0
20,8
22,0
604,0
11300,0
14
149,7
25,2
30,0
1724,0
37500,0
21
140,7

Бұл микроорганизмдер жылу бөлетін қосымша көзі болып келеді.
Көбінесе өсімдіктің жасыл бөлігі, арамшөп тұқымдары бар ылғалдылығы жоғары тазаланбаған дәндік массаларда қоспалардың бар болуына байланысты жылу бөлу маңызды болады.
Мысал ретінде С.И.Акивис жаңа жиналған дәндердің ворохынан алынған ақ бидайдың екі үлгісінен және қара бидайдың бір үлгісінен мәліметтер келтірейік (51 сурет). Тыныс алу интенсивтілігін 19...220С анықтаған.

Жаңа жиналған бидай ворохының және оның негізгі компоненттерінің тыныс алу интенсивтілігі
Дақылдар
Арам
шөпті қоспалар мөлшері, %
Ворох массасы
ның ылғалдылығы, %
Тыныс алу интенсивтілігі, 100г құрғақ затқа 24 сағатта мг СО2
Қоспалар тыныс алу интенсивтілігі негізгі дән тыныс алу интенсивтілігінен неше есе көп

ворох
Негізгі дән
Арам шөпті қоспа

ақ бидай
5,3
22,9
32,6
13,9
341,7
24

4,1
32,6
240,2
190,4
568,6
3
қарабидай
12,9
28,3
194,5
103,6
433,9
3

Негізгі дән мен арамшөпті қоспа арасында тыныс алу интенсивтілігінің айырмашылығы өте үлкен екені ылғалдылығы едәуір төмен астық жинағанда да байқалған. Біздің зерттеулерде (52 кесте) 18...220С температура жағдайында тыныс алу интенсивтілігін есептегенде ең құрғақ дән партиясында ең үлкен айырмашылық байқалған.
Солай ең дымқыл дән партиясында негізігі дән және арамшөпті қоспалардың тыныс алу интенсивтілігінің айырмашылығы аз болады; бірақ дәндік массаның жалпы жоғары ылғалдылығы өте үлкен суммарлы тыныс алу интенсивтілігіне әкеледі. Бұл мәліметтер ылғалдылығы жоғары дән партиясын қоспалардан тез арылту қанша маңызды екені көрсетеді.

Жаңа жиналған ақ бидайдың дәндік масасындағы негізгі дән және арамшөп тұқымдарының тыныс алу интенсивтілігі

Дәндік маса ылғалдылығы, %
Тыныс алу интенсивтілігі, 100 г құрғақ заттар 24 сағатта мг СО2
Қоспалардың тыныс алу интенсивтілігі негізгі дәннің тыныс алу интенсивтілігінен неше есе көп

Дәндік масса
Негізіг дән
Арамшөпті қоспа

14,5
1,8
1,2
48,0
40
15,7
2,9
1,8
32,8
18
16,4
13,7
4,0
61,2
15
17,1
25,9
9,8
152,4
14

Жана орылған дәннің өздігінен қызуы
Жаңа жиналған дәндердің өздігінен жылытылуы өз табиғаты бойынша дәндік массада болатын кез келген өздігінен жылытудан айырмашылығы жоқ. Әді уақытша егіндік сақтау жағдайында (егіндегі алаңдарда, токтарда) жатқан немесе қоймаға салынып қойған жаңа жиналған дәндік массада өздігінен жылыту жедел сипатты болуы мүмкін. Қысқа мерзімде, бірнеше он сағат ішінде дән мүлдем жарамсыз болып кетуі мүмкін. Оны ауылшаруашылықты өндіріс жағдайында, көп мөлшерде жаңа жиналған дән түскенде нан (дәндер) қабылдау кәсіпорындардың жұмысында есептеу қажет.
Жаңа жиналған дәндік массадағы өздігінен жылыту процесінің жылдамдығы оның жағдайынан және қоршаған орта жағдайына, басқаша айтқанда алдыда қарастырылған факторларға байланысты. Оның ішінде ең маңыздылары: дәндік массаның бастапқы ылғалдылығы және ылғалдылығы бойынша оның кейбір бөліктерінің салыстырмалы біртектілігі, қоспалардың мөлшері және түрлік құрамы, бастапқы температурасы.
Жаңа жиналған дәндердің өздігінен жылытылуының барлық жағдайларын екі топқа бөлуге болады:
ылғалдылығы төмен немесе орташа (шекті критикалық дейін) дәндік массаның өздігінен жылытылуы;
ылғалдылығы жоғары немесе өте жоғары (шектен асатын, шектелген кондиция қарастырылған) дәндік массаның өздігінен жылытылуы.
Өздігінен ждылытудың бірінші топ жағдайы біздің елдің оңтүстік-шығыс және жиі орталық аймақтарында астықты күзгі құрғақ ауа райда жинағанда байқалады. Екінші топ жағдайы астық жинау кезінде ауа райы ылғалды аумақтарға тән.
Құрғақ немесе орташа құрғақ жаңа жиналған дәндер партиясының өздігінен жылытылуы дәндік массаны дұрыстап күтпеу нәтижесінде және оны сақтауға салғанда және көбінесе салғаннан кейін оның температурасын төмендетуге шаралар жасамау нәтижесінде жалпы пайда болады.
Ұсақтаудан кейін дәндік масса пайда болу уақытында оның температурасы оңтүстік аймақтарда 20...300С және одан жоғары болады. Бұл жағдайларда сақтауға жана салынған белсенді күйдегі негізгі дән және дәндік масса компоненттері қуатты тыныс алады, жылужәне ылғал бөледі. Оның нәтижесінде дән аралық кеңістіктің (дәндік массаның үстіңгі және шеттеріндегі жерлеріне орын ауыстырады) ауасы ылғалданады және қызады. Жеткілікті температура ауысып отырса, дәндік массаны салқындату нәтижесінде қойманың бетінде және қабырғаларында белгілі қабаттарда су буларының конденсациясы және дәндер булануы (терлеуі) үшін алғашқы белгілер пайда болады. Тамшы-сұйық ылғалдың пайда болуы (біраз болсын) микроорганизмдердің қарқынды дамуына және одан көп мөлшерде жылудың бөлінуіне мүмкіншілік береді.
Дәндерде ылғал конденсациясы оның бетінен немесе силос қабырғасынан 0,5...0,75 м қашықтықта дәндік массаның үстіңгі немесе шеткі қабаттарында табылады. Бұл жағдайларда дәндік массаның ылғалдылығын қаббаттап анықтау әрқашанда көрсетілген қабаттардың ылғалдылығын біраз жоғарлатып (0,75...1,5% ке) көрсетеді. Төбешіктің әр бөліктерінде өте қатты булану (терлеу) өздігінен жылыту процесі кезінде жүреді.
Құрғақ жаңа жиналған дәндердің партиясын жүйелік күту, ол оларды уақытында желдетуде және салқындату қорытындылады, ол өздігіне жылыту процесінің пайда болуына мүмкіндік бермейді.
Жылы және дымқыл күз жағдайында ылғалдылығы жоғары жаңа жиналған дәндік массада өздігінен жылыту процесі өте тез дамиды. Осындай жағдайларда жылудың пайда болуы өте интенсивті жүреді, температураның жоғарлауы биіктігі 1 м немесе одан да аз төбешіктерде байқалады.
Температураның өсіп келе жатуына байланысты өздігінен жылыту темпі және микрофлорамен болып жатқан өзгерістер сипаты 58 кестеде көрсетілген мәліметтер бойынша көрініп тұр. Процестің басында микрорганизмдердің санының жалпы өсуі (сонымен қатар E.herbicola) байқалады. Температураның ары қарай өсуі микроорганизмдер санының азаюына және пішінінің ауысуына әкеледі. Микрококктардың және зең саңырауқұлақтарының қарқынды дамуы E.herbicola –ны толық ығыстырды; өздігінен жылытудың соңғы этаптарында споралы бактерияларда жиналған. Осындай өздігінен жылыту кезінде микроорганизмдермен қатар дәндік массада жылудың пайда болуында және бөлінуінде маңызды роль дәнде болады. Бос судың едәуір мөлшерінің болуы, жетілу процестерінің аяқталмауы, ферменттердің жоғары белсендігі және т.б. дәннің қуатты тыныс алуына мүмкіндік береді. Арамшөптердің шикі тұқымдары жаңа жиналған дәндік массасының былайда жоғары физикалық белсендігін жоғарлатады.

. Жаңа жиналған ақ бидай дәнінің өздігінен жылыту темпі және өздігінен жылыту процесі кезінде оның микрофлорасының құрамының өзгеруі
Үлгі алу уақыты (күні және тәулік сағаты)
Дән температурасы, 0С
Микроорганизмдер барлығы
Бактериялар
актиномициттер
зеңдер
1 г дәнде споралы формалар

Барлы
ғы
Сонымен қатар

E.herbi
cola
Микрокок
калар

12.09,
15 сағ 30 мин
15
61125
59525
57850
1300
100
0
-
13.09,
9 сағ 00 мин
24
175250
173625
166570
1375
250
-
-
13.09,
18 сағ 30мин
35
98664
90168
72330
7664
332
50
-
14.09,
9 сағ 00мин
37
36200
27700
23500
7250
500
750
+
15.09,
9сағ 00 мин
48
16750
2250
1500
13000
120
213
+
16.09,
9 сағ 00мин
64
7166
282
0
6000
-
2250
+

Өздігінен жылыту процесінің дымуының тездігі жаңа жиналған дәндік массаның барлық бөліктері мен қабаттарының темперасын күн ара байқап отыруды міндетті етеді.

Ұзақ мерзімде сақталатын төменгі ылғалдылықтағы дәндік массаның өздігінен қызуы
Ұзақ сақтау тәжірибесінде ылғалдылығы шектіден төмендәндік массаның өздігінен жылыту жағдайлары белгілі. Ылғалдылығы 12...14% ақ бидайдың дәндерінің партиясында қоймада қозғаусыз үш-төрт жыл бойы сақтағанда өздігінен жылыту үшінші-төртінші сақтау жылында жалпы ешқандай ерекше сыртқы әсерсіз пайда болады. Ол жаздың екінші жартысында 0,5 ...0,8м терендікте төбешіктің сыртқы қабатында дамиды. Күзге жақын ұзақ периодтың ішінде (бір-екі ай) температураның баяулап өсуі процестің тез дамуымен аяқталады.
Құрғақ дәндік массаның өздігінен жылытылуы оның үстінгі қабатының жатып қалуымен басталады. Кезекті тексерулердің бірінде щуп төбешіктің ортанғы және астыңғы бөліктеріне өте қиын енгізіледі. Бақылаулар қыздырылған қабаттағы дән ылғалдылығы партияның орташа ылғалдылығына қарағанда 1,5...2,5% және кейде одан да жоғары болады. Жатып қалған бірақ өздігінен жылытуға шалдықпаған қабатта да ылғалдылығы жоғары болады (1...2%-ға).
Қозғалусыз ұзақ уақыт сақталған құрғақ дәндік массада өздігінен жылытудың пайда болуының негізгі себебі кезендік температураның ауқуы (көбінесе төбешіктің үстіңгі қабаттары) болып келеді. Бұл қабаттарға температурасы әртүрлі (жыл мерзіміне байланысты) қоршаған ауаның кіруі ылғалдың орын ауыстыруымен және конденсациясымен бірге жүреді.
Осы кейбір қабаттардың ылғалдануына байланысты көктем кезеңінде барлық физиологиялық процестер және бірінші қатарда микрофлораны белсенденуіне әкеледі. Бірақ дәндік массаның жалпы төмен ылғалдылығы, келесіде жазғы тұрым (ауа құрғақ және жылы болады) температураның және оның салыстырмалы ылғалдылығының өзгеруі ылғалдылықтың теңесуіне және микрорганизмдердің дамуының тоқтатылуына әкеледі. Әр көктемде бұл құбылыстың қайталануы дәннің жабқыш ұлпаларының біртіндеп бұзызылуына және зең саңырауқұлақтарының жиналуына әкеледі. Көктемгі кезендердің бірінде микробиологиялық процестердің пайда болу нәтижесі дамып келе жатқан өздігінен жылыту процесіне ауысатын өте қарқынды мінезді болады.
Дән партиясын сақталуға салынған бастап оның өздігінен жылытылуына дейін төрт жыл бойы дәндік массаның үстінгі қабатындағы микрофлораға жасалған бақылау ) алғашында айтылғанды дәлелдейді. Сақтаудың барлық периодында дәндік массаның орташа ылғалдылығы 13,8...14,2% құраған. Үстінгі қабаттың (кеш қыздыру) ылғалдылығы кейбір кезендерде 13,4-тен 16,5%-ке дейін ауқып тұрған, өздігінен жылыту кезінде 17,9% жеткен. Сақтаудың төртінші жылында дән үлгісі өздігінен жылыту кезінде алынған.

Орын ауыстырусыз және белсенді желдетусіз 4 жыл сақталған ақ бидай дәндік массасының үстінгі қабатындағы микрофлораның өзгеруі
Сақталу жылы
Бактерия мөлшері, 1 г дәнге мың
Зеңдер барлығы, 1г дәнге мың

барлығы
Сонымен қатар

E.herbicola
Спора түзетін

1-ші
214
180
3
5,2
2-ші
160
120
3
18,0
3-ші
284
30
14
37,0
4-ш
780
-
42
118,0

Ұзақ жедел сақталатын құрғақ дәннің өздігінен жылытылуын қарастырғанда біз алдыда айтылған дәндік массаның кейбір жерлерінде нан қорының зиянкестерінің жиналуының нәтижесінде өздігінен жылыту процесінің даму мүмкіншілігі туралы жағдайды қайталамайық. Ұзақ сақтау тәжірибесінде өздігінен жылытудың кейбір жағдайларында қыздырылатын қабатта кенелер мен ұнжегіштердің жиналуымен бірге жүруі ерекше белгіленді.
Қоймада ұзақ уақыт сақталған құрғақ дәнде төбешіктің бөлек қабаттары бойынша ылғалдылықты және зиянкестермен зақымдалуын жақсылап бақылау, бетінен 0,5...0,75 м терендікте қабаттың және төбешіктің қабырғаға жақын жерлеріндіктегі ылғалдылығын міндетті түрде бақылау уақытында пайда болып келе жатқан өздігінен жылытуды алдын ала табуға және оны жоюға шаралар жасауға мүмкіндік береді. Жатыпқалу белгілеріннің пайда болуын есептеу қажет.
ДӘНДІК МАССАНЫҢ ЖАТЫП ҚАЛУЫ (СЛЕЖИВАНИЕ).
Дәндік массаның жатып қалуы дегеніміз – ол себулігін жартылай немесе толық жоғалту құбылысы. Жатып қалу себебіне байланысты ол себулігін жоғалтқаннан басқа, дәндік массаның басқа қасиеттері және оның сапасы өзгеру мүмкін.
Элеватор силосында дәнді сақтағанда ғана жатып қалу құбылысы байқалады деп ұзақ уақыт саналған. Бірақ қоймада ұзақ уақыт сақталған дән партияларын бақылау дән төбешіктің аз биіктігінде де (2...4м) жатып қалу мүмкін екенін көрсетті.
Дәндік массаның жатып қалу түрлері және дәрежелері әртүрлі. Тұтас және қабаттап жатып қалу жағдайлары белгілі. Сонымен қатар қабаттап жатып қалу төбешіктің үстіңгі, астынғы және шеткі бөліктерінде болуы мүмкін. Жатып қалу жағдайы, басқаша айтқанда дәндердің жабысу беріктігі де әртүрлі. Кейбір жағдайларда дәндік массаның себулігі тез қалпына келеді, басқаларда оны қалпына келтіруге мүмкін емес.
Жатып қалу мынаның нәтижесінде пайда болады:
1) дәннің қойма қабырғасына тиіп тұрған төбешіктің астынғы қабаттарына және бөліктеріне қысым жасауы;
2) көп салқытқанда ылғалды және дымқыл дәннің үсіп кетуі;
3) өздігінен жылыту;
4) кейбір физиологтиялық процестер.
Жатып қалудың бірінші себебі физикалық деп атауға болады. Жатып қалу элеватор силосында байқалады. Тығыздалу силосты толтырғанда болады және ол оның пішініне, қиғаш кесіндісінің өлшеміне және биіктігіне (қиғаш кесінді және биіктік жоғары болған сайын тығыздалу көбірек болады) байланысты едәуір дәрежеге жету мүмкін. Одан басқа тығыздалу дәннің сақталу мерзіміне және түріне байланысты болады: ауырлау дән аз тығыздалады, пленкалы көбірек тығыздалады.
Дәннің тығыздалуы көбінесе түйір пайда болатын силостың астыңғы қабатарында және бұрыштарында болады.
Биік темірбетон және темір силостарда ылғалдылығы 12...14% құрғақ дәндік массаны сақтағанда жатып қалу жағдайлары белгілі.
Дәндік масса шыққаннан бері қозғалусыз екі-үш силоста дәндік массаны сақтау кезінде силостың ішкі қабаттарында дәннің тұтас немесе ұялы көп қабатты өсінділері (сталактит тәрізді) байқалады, оны жою үшін механикалық әсер пайдалану қажет.
Себулігі төмен ылғалды және дымқыл дәнді сақтау кезінде жатып қалу жеңіл өтеді. Осындай төбешіктері биік партияны сақтау кезінде астындағы қабаттарда пресстелу болады. Осының әсерінен кейбір дәндердің пішіні өзгереді және дәндерде майысулар (вмятина) пайда болады. Ылғалдылығы жоғары дәндерді силоста сақтауға рұқсат бермеудің бір себебі – олардың жатып қалуы.
Жатып қалудың екінші себебі – дәннің үсуіде таза физикалық сипатты болады. Қозғалмайтын күйде дымқыл дәндік массаны қатыру (қоймада немесе арнайы алаңда), оларды берік тастарға айналдырады.
Жатып қалудың үшінші себебі - өздігінен жылыту. Көбінесе өздігінен жылыту процесі кезінде дәндік масса қатты жатып қалады. Өздігінен жылытудың асқынған түрінде себулік толық жоғалады, дәндер бір-біріне жабысып қалады және үстінгі қабаттардың ауырлығынан өте қатты престеледі. Өте берік тас түріндегі жатып қалған массаны лом көмегі алуға мәжбүр болған жағдайлар белгілі.
Жатып қалудың төртінші себебі – дәндік массада физиологиялық процестердің дамуы. Өздігінен жылыту кезінде дәндік масса себулігін жоғалту, жатып қалуы және престелуі дән құрылымының бұзылуына әкелу мүмкін. Микрорганизмдердің, жәндіктердің және кенелердің әсерінен дәннің қабаты бұзылады, ішкі ұлпалар бөлшектеп деформацияланады; дәннің өмір сүруі де оның деформациялануына және бұзылуына мүмкіндік береді. Ол көбінесе өсіп кетуінде байқалады.
Өздігінен жылытудың соңғы кезендерінде гумус тәрізді қосылыс бөліп шығаратын микробтардың дамуы байқалады. Құрылымы өзгерген дәнде бұл бөлінудің болуы жатып қалуға жақсы жағдай жасайды.
Бірақ жатып қалу әрқашанда өздігінен жылытудың әсері болып келмейді. Кейбір жағдайларда ол өздігінен жылыту процесінің алдында болады. Осындай жағдайдың тәртібін біз ұзақ уақыт қоймада сақталған құрғақ дәндегі өздігінен жылыту процесінің сипаттамасында қарастырғанбыз.
Төбешіктің үстінгі қабатындағы осындай жатып қалу температураның ауқуы және дәндік массаның қабаттап ылғалдану уақытында дамитын микрорганизмдердің өмір сүруімен түсіндіріледі.
Дәннің жабқыш ұлпаларының күйінің өзгеруі, дәндер бетінде микроб клеткаларының өмір сүру өнімдерінің болуы, дамуы қалып қалған микроб клеткаларының құрамы дәндердің жабысуына және қабаттап жатып қалуына әкеледі.
Дәндік массаның өздігінен жылытуысыз, онда зең саңырауқұлақтарының белсенді дамуы себулік жоғалтумен және жатып қалу құбылысымен бірге жүреді.
Дәндік массаның жатып қалуына онда дамып жатқан нан қорының зиянкестеріде мүмкіндік береді. Кенелердің, ұнжегіштердің және көбінесе қойма күйесінің (моль) құртының жиналуы әрқашанда дәндік массаның ұялы немесе қабаттап жатып қалуына әкеледі. Қойма күйесінің дамуы кезінде жатып қалу төбешіктің үстінгі қабатында байқалады.
Дәндік массаның жатып қалуы қандай болмасын себептермен шақырылса да, ол алдын ала тоқтаталуы және жоюлуы керек. Дәндік массаның жатып қалуының бастапқы кезенінде оның орнын ауыстырып әлі ешқандай күш және шығын шығармай оны кәдімгі күйге келтіруге болады. Бұл сақтау кезінде дәндік массаның тұрақты жатып қалуына алдын алады.

Астық ылғалдылығының сақталуға қабілеттілік көрсеткіші ретінде
Астықтың сақталу қабілеттілігі деп оның белгіленген сақталу мерзімінен кейін құрамы мен қасиеттерінің сақтар алдындағы көрсеткіштерінен өзгермеуін қарастыруға болады. Өнімнің өзгеруі тоқтатылатын немесе тоқтатылмайтын болуы мүмкін. Ол өте көп жағдайларға байланысты болады, соның ішінде ең маңыздыларының бірі өнімнің ферменттік табиғатының өзгеруі болып табылады. Сақталу кезінде астықтың өнуін тежейтін жалғыз фактор – ылғалдылық. Астықтың өнуіне өажетті басқа жағдайлар (температура және оттегі) барлық жерде кездеседі.
Астық ылғалдылығы – астықтағы ылғалдылықтың оның жалпы салмағына байланысты пайыздық көрсеткіш. Астықты сақтау кезінде оның ылғалдылығы маңызды болып табылады. Аудағы ылғалдылықтың шамасына байланысты астық қоршаған ортадан ылғалдылықты сіңіреді және оған бөліп шығарады. Егер ауа мен астық арасындағы салыстырмалды ылғалдылық тұрақты болатын болса, онда біраз уақыттан кейін ауа мен астық арасында гигроскопиялық тепетеңдік, тепе-тең ылғалдылық орнайды. Астықты ұзақ сақтау кезінде ауаның салыстырмалды ылғалдылығы 70%-дан аспауы керек; оның 75%-дан (критикалық ылғалдылық) асуы астықтың қарқынды дем алуы, тағамдық заттардың көп шығыны, энергияның жылу түрінде бөлінуі (өздігінен қызу), астық ісінуі мүмкін, астықтың өнуі және онда микроорганизмдердің қарқынды дамуына ықпал жасайды. Барлық дәнді дақылдардың салыстырмалды ылғалдылығы шамамен бірдей болуы керек 70%, ауаның салыстырмалды ылғалдылығы орташа есеппен 14-15%, майлы дақылдар үшін бұл көрсеткіш көп төмен (асбұршақ үшін 2,5, майкене (клещевины) үшін - 7,5%), себебі бұл дақылдардың құрамындағы май ыл,алды сіңірмейді. Сондықтан майлы дақылдарды сақтағанда сақтау жағдайларына ерекше көңіл аудару керек.
Мемлекеттік стандарттармен сорттық және тұқымдық әр түрлі дақылдар үшін ылғалдылықтың шегі белгіленген. Сақтау кезінде осы белгіленген ылғалдылықтан асыруға болмайды. Дәнді дақылдардың кондициалдық сорттары үшін (бидай, арпа, сұлы) 15,5%-дан аспауы керек, күріш - 14 - 15%, проса - 13,5 - 16%, гречихи - 14 - 17%, бұршақ - 14 - 17%, фасоль - 15%. Тұқымды егу кезінде оның ылғалдылығының еш маңызы жоқ, тек сусымалдылығы сақталса болғаны.
Астық ылғалдылығын лабораторияға келіп түскеннен кейін екі күн ішінде кептіру камерасында (негізгі әдіс) немес ылғалқлшегішпен анықтайды. Анализ үшін астықтан 5 грамнан екі үлгі дайындалады. Әр түрлі дақылдар үшін кептіруге алдын-ала дайындау мен кептіру әдістері әр-түрлі. Мысалы дәнді дақылдар үшін алдын ала зертханалық диірменде алдын ала майдаланады, сосын 40 минут 130°С температурада кептіреді. Майлы, эфирмайлы дақылдарды және көкөністерді бүтіндей кептіреді. Астық тұқымдастарының ылғалдылығы 20%-дан көп болған жағдайда алдын ала 30 минут105°С температурада кептіру арқылы анықтайды. Астық ылғалдылығын ылғалөлшегішпен анықтағанда да екі үлгі бойынша анықталады.

АСТЫҚТЫ ЖӘНЕ ОДАН ӨҢДЕЛЕТІН ӨНІМДЕРДІ САҚТАУ ӘДІСТЕРІ МЕН РЕЖИМДЕРІ
Жалпы жағдайлар
Астықты сақтау кезінде шығынды азайту үшін оны белгіленген уақыт сақталуы үшін жағдайлар жасалуы керек. Зерттеулер көрсеткендей, қауіпсіз сақтаудың ұзақтығы дақыл түріне, астық ылғалдылығы мен температурасына байланысты болады(табл. 1).
Кестеде көрсетілгендей, температура мен ылғалдылық жоғары болған сайын сақтау мерзімі азая береді. Белгіленген уақыт өткен соң астық тұрақтылығын жоғарылату үшін шаралар қолданылуы керек. Осы мақсатта әр-түрлі сақтау режидерін таңдайды.
Сақтау режимдері — астық массаларын сақтау үшін жасалатын жағдайлар. Бұл кезде астық массасындағы өмір сүрушілік минимумға дейін жеткізіледі. Астықтың физиологиялық активтілігін сипаттайтын дем алу қарқындылығы о-ге жақын шамаға дейін төмендетіледі.
Микрофлоралардың және өрмекшітектес жәндіктердің өмір сүруі баяулатылуы немесе толығымен тоқтатылуы керек. Басқа дақылдардың тұқымдарының да өмірсүрулері баяулатылуы немесе тоқтатылуы керек.
Астық массаларын сақтаудың режимдерин қарамас бұрын астықтың дем алуының қарқындылығы оның ылғалдылығына, температурасына және ауадағы оттектің жеткіліктігіне байланысты екендігін ескерген жөн. Астық массаларында болатын микроорганизмдердің 99,9%-ы аэробты болып табылады.

Әр түрлі дақылдардың шамамен қауіпсіз сақталу периодтары, күнмен
Дақыл
Астық ылғалдылығы, %
Астық температурасы, °С

30
25
20
15
10
5
0
-5
Бидай
13
95
130
180
180
180
180
180
180
Қара бидай,

14
30
37
78
170
180
180
180
180

15
13
18
33
75
180
180
180
180

16
6
9
18
35
135
180
180
180

17
1
3
12
20
75
180
180
180

18
—
1
8
12
32
127
ну
ну

20
—
—
2
5
13
36
ну
ну

22
—
—
—
2
8
22
ну
ну

25
—
—
—
—
3
17
ну
ну

28
—
—
—
—
—
12
ну
ну

30
—
—
—
—
—
10
ну
ну
Күріш-дәні

14
ну
110
120
120
120
120
120
120

15
ну
50
94
120
120
120
120
120

16
ну
24
46
88
120
120
120
120

17
ну
12
20
37
84
104
120
120

18
ну
7
12
21
45
85
120
120

20
ну
2
4
8
12
23
63
120

23
ну
—
—
1
3
5
10
20
Қарақұмық
14
ну
140
140
140
140
140
140
140

15
ну
115
140
140
140
140
140
140

16
ну
55
105
140
140
140
140
140

17
ну
30
52
125
140
140
140
140

18
ну
20
30
76
140
140
140
140

20
ну
8
15
26
57
123
140
140

23
ну
3
5
8
17
35
72
130

25
ну
1
2
4
9
20
39
60
Тары
14
11
25
45
90
120
120
120
120

15
6
10
20
58
113
120
120
120

16
3
9
10
28
65
120
120
120

17
2
4
7
12
27
80
110
120

18
1
3
4
7
16
40
83
120
Тары

22
—
—
—
Ч
4
6
10
18

24
—
—
—
—
2
3
5
10
Сұлы

14
14
26
57
75
90
90
90
90

16
2
4
11
20
70
90
90
90

18
—
1
4
8
20
70
ну
ну

20
—
—
1
3
10
26
ну
ну

22
—
—
—
1
6
20
ну
ну

26
—
—
—
—
1
14
ну
ну

30
—
—
—
—
—
8
ну
ну
Дән түріндегі жүгері

15
ну
42
54
70
85
100
120
120

16

ну

33

42

54

68

80

100

120

17
ну
23
30
50
50
60
77
100

18
ну
16
22
30
38
45
58
75

20
ну
6
9
14
17
23
32
40

—
2
4
7
10
14
20
26

25
—
—
1
3
6
9
13
16

30
—
—
—
—
3
6
10
13
Жүгері масағымен

15
ну
72
93
145
180
180
180
180

16
ну
61
80
118
177
180
180
180

17
ну
50
68
94
142
180
180
180

18
ну
39
53
75
110
180
180
180

20
ну
20
32
45
60
80
180
180

22
—
9
18
30
39
54
74
ну

25
—
2
9
17
25
37
47
ну

30
—
—
3
5
10
20
28
ну
Күнбағыс дәндері

45%
майлылықтағы

Ек ке
20
30
50
90
90
90
90
90

9
6
9
19
34
90
90
90
90

10
—
2
7
14
37
90
90
90

11
—
—
3
7
15
43
ну
ну

13
—
—
—
1
6
21
ну
ну

14
—
—
—
—
5
18
ну
ну

Астық масасындағы физиологиялық процестерді ескеретін 3 дәстүрлі сақтау режимдері қалыптасқан:
1) құрғақ күйде сақтау;
2) салқындатылған күйде сақтау;
3) оттексіз ортада сақтау.
Барлық сақтау режимдері қажетті материалдық базалармен жабдықталған кәсіпорындарда қолданылуы мүмкін. Астықты кептіру үшін кептіргішаппараттар қажет. Салқындату белгілі талаптарға сай ауа райыбар жерде немесе жасанды түрде салқындатқыш қондырғылар көмегімен жүзеге асады. Жабын астында, астық қоймаларында немес темір-бетонды қоймаларда оттексіз жағдайларды қалыптастыру мүмкін емес.
Жана жиналған астықты алғашқы күндері ылғалдылықты тарату жүргізіледі, астықтың негізгі массасы ылғалдандырылады. Астықты ылғалдандыру физиологиялық процестерді қарқындатады, демалуды жоғарылатады және өздігінен қызу процесін туғызады және дамытады.
Жаңа орылған астықта қарқынды синтетикалық процесстер жүреді, онымен бірге қарқынды демалу да жүреді. Астықты сақтауға төгер алдында тазалауға кеңес беріледі. Жылуды, ылғалды, демалу кезінде пайда болған көміртек диоксидін жою үшін астықмассасын қоймалардан көшіріледі және сыртқы ауа арқылы желдетіледі. (активті желдету).

Астықты құрғақ күйінде сақтау
Қоймалар мен элеваторларда және уақытша сақтау орындарында астықты қолайлы сақтау үшін және алаңдарда мейлінше аз шығындармен сақтау үшін әр астық массасының қасиеттерін жеке-жеке білу азшылық етеді.
Астық массасының қасиеттері мен оларғақоршаған ортаның әсерлерін зерттеу көрсеткендей, ондағы барлық физиологиялық процестердің қарқындылығы маңызды болып табылатын бірнеше факторларға байланысты: астық массасының ылғалдылығы, астық массасының температурасы, астық массасына ауаның жеткіліктлігі.
Астықты сақтау тәжірибесінде үш режим қолданылады:
-         астық массасын құрғақ күйде сақтау;
-         астық массасын салқындатылған күйде сақтау;
-       астық массасын герметикалық жағдайларда сақтау.
Астықты салқындатылған күйде сақтау ондағы физиологиялық процесстердің қарқындылығын судың жетіспеушілігінен баяулатуға негізделген. Ылғалдылығы критикалық деңгеден аспайтын астықта физиологиялық процесстер тек баяу демалу ғана ретінде немесе мүлдем маңызды емес. Ол дәндердің клеткаларындағы массаалмасу процесстеріне қатысатын судың болмауымен түсіндіріледі. Судың жетіспеушілігі микроорганизмдердің дамуын кедергі келтіреді. Және астық массаларын құрғақ күйде сақтау кезінде кенелердің дамуы баяулайды және кейбір жәндіктердің өмірсүргіштігін төмендетеді. Мысалы, егер астық массасының ылғалдылығы 12-14%, және ол зиянкес жәндіктермен бүлінбеген болса ол сақтау жағдайыларын дұрыс ұйымдастырған жағдайда астық анабиотикалық жағдайда болады.
Құрғақ күйде сақтау – тұқымдық дәндерді сақтау кезіндегі негізгі талап болып табылады. Астықты құрғақ кұйінде сақтау астықты ұзақ сақтау үшін қолайлы режим болып табылады. Құрғақ астықтың жағдайын үнемі бақылай отырып, дер кезінде салқындату жіне өоршаған орта әсерлерден қорғау оны элеваторларда 2-3 жыл, қоймаларда 4-5 жыл сақтауға мүмкіндік береді. Біздің аймақта орақ кезң жауын-шашын маусымына дәл келетіндіктен, Астықты сақтаудың сенімді тәсілі – оны құрғақ күйде сақтау. Астықты кептірудің барлық тәсілдері сорбциалдық қасиеттерге негізделген.
Физиологиялық қасиеттер
1.      Астық өміршеңдігі -       дем алу -       жинаудан кейінгі өну
-       өну 2.      Микроорганизмдердіңөміршеңдігі
3.      Нандық қордың зиянкестерінің өміршеңдігі 1.      Кептіру
2.      Активті желдету
3.      Қоспалардан тазарту 4.      Майсыздандыру 5.      Химиялық консервілеу Сақтау режимдері
Құрғақ күйде Салқындатылған күйде. Ауаның қатысынсыз Астық массасы
1.    Қоспалар
2.    Микророганизмдер
3.    Діндер аралығындағы ауа
4.    Нан қорларының зиянкестері Факторлар және технологиялық процестер Ылғалдылық бойынша астық жағдайы:
-          құрғақ -          орташа құрғақ -          ылғалды -          өте ылғалды
Физикалық қасиеттер 1.      Қуыстылық 2.      Сорбциалдық сыйымдылық
3.      Теплофизикалық қасиеттер Астық массасының ылғалдылығы Астық массасының температурасы Дәндер аралығындағы ауа құрамы

АСТЫҚТЫ САЛҚЫНДАТЫЛҒАН КҮЙДЕ САҚТАУ.
Салқындату жоғары ылғалды астықты сақтау үшін тиімді және кең қолданылатын тәсіл. Бүл тәсіл астық компоненттерінің төмен температураға сезімталдығына негізделген. Температура төмендеген сайын астықтағы физиологиялық процесстердің қарқындылығы төмендей береді.
Тәжірибелер көрсеткендей, 14,0% ылғалдылықты күріш 40°С температурада сапасын жоғалтпай 1 ай сақталады. Ал 10°С температурада сақталған күріш түқымы 9 жылдан кейін де өнгіштік көрсетеді. 15,5...16,8% ылғалдылықты күріш -7 және -29°С температураларда сапасын жоғалтпай 3 жылға дейін сақталады, ал 21...32°Стемпературада 2 айдан кейін де өнгіштік көрсетпейді.
Астықтағы микроорганизмдердің өмірсүргіштігі температураға да тәуелді.
8...10°С температурада көк саңырауқұлақтарының дамуы көп төмендейді және олардың әрекеттері ұзақ уақыт бойы сақтаудағы астық сапасына әсер етпейді. Көк саңырауқұлақтарына қолайлы ылғалдылықты астық массасын сақтау кезінде тәжірибе жүргізілген, - 18,2% ылғалдылықты +20°С және +8°С температурада 60 күн сақтаған. Сақтау соңында +20°С температурада сақталған астықта көк мөлшері 2730 есе, ал +8°С температурада сақталған астық массасында 5,5 есе ғана өскен.
Яғни, температураны төмен қолайлы температураға дейін төмендету, астық массаларын микроорганизмдердің әсерінен сақтауға мүмкіндік береді. Төмен температура микроорганизмдердің тіршілік ету әрекетін тек баяулатады немесе тоқтатады, бірақ оларды жоймайды. Арнайы жасалған тәжірибелер нәтижесінде әр түрлі дақылдардың тұқымын әр түрлі ылғалдылықта -10-нан -40°С температурада сақтаған олардағы микроорганизмдердің мөлшері өзгермегендігі байқалған. Температураны көтерген соң тұқым үлгілерінде қарқынды микробиологиялық процесстер басталған. Бұл құбылыс көктемде салқындатылған ылғалдылығы жоғары астықта байқалады. Ол тұқымның өнгіштігінің күрт төмендеуіне әкеліп соғады. Мұның тек ұана астықты дер кезінде кептіріп алдын алйға болады.
Жәндіктер мен кенелер үшін олардың өздерін жақсы сезінетін, қоректеніп, өсіп-өніп көбейетін қолайлы температура интервалдары бар. Температураның төмендеуі олардың өмір сүру әрекеттерін баяулатады және тоқтатады.
Температураның төмендеуі астықтың биохимиялық және технологиялық қасиеттерінің сақталуына жақсы әсер етеді.
Н. П. Козьмин, В. А. Кретович, Н. И. Соседов жүргізген зерттеулер астықты 0-ден төмен температураларға төмендету оның биохимиялық қасиеттеріне көп әсер етпейтіндігін көрсетті.
Н. И. Соседов, А. Б. Вакар және басқалары 23% ылғалды бидайды -25°С температурада 5,5 ай сақтау процессінде елеулі биохимиялық өзгерістер байқалмайтындығын анықтады. Жоғары ылғалды астықты төмен температурада сақтау оның технологиялық қасиеттерін жақсы сақтауға мүмкіндік береді. Күріш тұқымында 0-ден төмен температурада тұқымның сарғаюы баяулайды. Күнбағыс дәнінде жоғары ылғалдылықта гидролитикалық процесстер баяулайды, соның нәтижесінде қышқылдық липидтердің артуы байқалмайды. В. М. Копейковский және В. И. Говардовская 15% ылғалдылықты күнбағыс дәндері -10°С да сапасын нашарлатпай 6 айға дейін сақталады, ал 0°С температурада тек 3 ай ғана сақталатындығын көрсеткен. 20°С температурада сақталатын күнбағыс дәндерінің ылғалдылығы 7%-дан аспайы керек. Тұқымдық астықты минустық температураларға дейін салқындатуға болмайды, себебі оның өнгіштігі жоғалады деген пікір қалыптасқан. Бірақ XIX жүзжылдық соңында X. Т. Брауна және Ф. Эскомба зерттеулері құрғақ тұқымдар өнгіштігін -192°С температураға дейін сақтайтындығын көрсеткен. Біраз уақыттан кейін В. Тизель-Дайер құрғақ тұқымдарды сұйық сутегі температурасына (-253°С) дейін суыту арқылы осыған ұқсас нәтижелер алады. XX ғасыр басында К. Беккерель 130 сағат құрғақ тұқымдарды -192°С температурада ұстаған; тұқымдардың өнгіштігі төмендемеген.

1-Кесте. 0-ден төмен температурада сақталған бидай дәніндегі өнгіштік өзгерістер
Дәннің бастапқы ылғалдылығы

Өну энергиясы
Өнгіштік

Өміршеңдік

Сақтау мерзімі (ай)

3

6

8,5

3

6

8,5

3

6
8,5

Сақтар алдындағы дәндер
14,9

64

93

94

18,5

53

94

92

20,5

51

92

93

-5°С температурда сақтау
14,9

76

83

88

90

90

93

93

92

94

18,5

48

61

72

78

83

89

91

93

93

20,5

36

51

64

77

81

85

94

92

92

— 10°С температурада сақтау
14,9

71

79

86

89

91

94

93

90

93

18,5

40

43

55

78

80

85

93

92

94

20,5

36

46

54

72

74

80

91

94

93

— 18°С температурада сақтау
14,9

62

77

81

85

89

92

94

93

93

18,5

38

41

51

73

78

84

93

92

94

20,5

30

35

46

70

81

80

93

92

93

Тек ылғалдылығы жоғары астықта ғана өнгіштігіне төмен температураның кері әсер етуі байқалады. Н. И. Соседов тұқымның өнгіштігіне ылғалдылықтың, температураның және сақталу мерзімінің ұзақтығының әсерін зерттеген.
Зерттеулер 13% ылғалдылықты бидай тұқымын 8,5 ай сақтау төмен температураның жағымсы еместәгәнкөрсетті. 14,9 % ылғалдылықтан жоғары ылғалдылықта тұқымның өну энергиясы мен өнгіштігінің төмендеуібайқалған. Ылғалдылық көп және температура төмен болған сайын өнгіштік төмендей берген. Бидай тұқымының өміршеңдігі барлық тәжірибелерде жоғары болып қалды. Өнгіштіктің төмендеуі мен өну энергиясының төмендеуі тоөтатылатын процесстер. Олар тұқымды бөлме температурасында жылытқанда қайтадан қалпына келеді. Суықтың әсерінен 15...20% ылғалдылықтағы бидай және басқа да дәнді дақылдардың тұқымы екіншілік күйге түседі. Бұл күйден тұқымды жылыту арқылы қайта шығарып алуға болады. 14,9% ылғалдылықты бидай тұқымында -18°С температурада орудан кейінгі баяу пісу процессі жүреді. Соның нәтижесінде өну энергиясы мен өнгіштік артады. Бидай тұқымдарын көрсетілген температураларда ұзақ сақтаудан кейін арнайы тәжірибелік делянкаларға себіледі. Бұл тұқымдардың дамуы мен өсіп-өнуі кәдімгі жағдайларда сақталған тұқымдардан еш кем болмаған.
Ал жоғары ылғалдылықты тұқымдарда төмен температурада қатты өзгерістер болады. Соның нәтижесінде тұқым өнгіштігін жоғалтады. Н. И. Соседов 25% ылғалдылықты бидай тұқымына қысқа уақыт ішіндегі төмен температураның әсерін зерттеген.

Бидай тұқымы өнгіштігіне қысқа уақыт ішіндегі төмен температураның әсері (%).
Тәжірибе номер
Астық ылғалдылығы
Өну энергиясы
Өнгіштік

Тәжірибеге дейін
Тәжірибеден кейін
Тәжірибеге дейін
Тәжірибеден кейін
Тәжірибеге дейін
Тәжірибеден кейін
Тәжірибеден кейінгі сәт
1
13,1
12,9
86
86
97
96
2
25,0
23,2
86
59
97
75
1 ай сақтағаннан кейін
1
—
13,0
—
83
—
95
2
—
13,1
—
18
—
41
2 ай сақтағаннан кейін
1
—
13,1
—
79
—
96
2
—
13,1
—
7
—
33

Әр түрлі ылғалдылықта төмен температураның жүгері дәнінің өнгіштігіне әсері (в %)
Жүгері сабағының ылғалдылығы

Белгілі бір температура кезіндегі жүгері өнгіштігі, °С

-10
-13
-19
-26
14
100,0
98,6
96,0
97,0
19
99,5
99,4
98,2
98,0
24
98
96,6
86,0
44,2
30
95,4
80,0
73,2
22,6
35
81,1
69,0
66,4
19,8

13,1% және 25,0% ылғалдылықты бидай үлгілерін -75°С-ға дейән суытқан, осы температурада 5,5 сағат ұстап, содан кейін тұқымды бөлме температурасында 13%-ке дейін кептірдеі, тұқымның өнгіштігі төмендемейді.
25% ылғалдылқта тәжірибенің соңында тұқымның өну энергисясы 27%-ға азайған, ал өнгіштігі 21%-ға. +20°С температурада одан ары сақтау кезінде бұл көрсеткіштер мүлдем төмендеп кетеді.
Осы сияқты тәжірибелерді М.Г.Голик та жасаған. Ылғалдылығы 14-тен 35%-ға дейінгі жүгеріні масағымен -10-нан -26°С температурада 720 сағат сақтаған. Содан кеін тұқымның өнгіштігін анықтаған. Ылғалдылығы 19%-ға дейінгі тұқымдар -26°С температураға дейін өнгіштігін жоғалтпаған. Ылғалдылығы 24% жүгері тұқымы -13°С температурада өнгіштігін жоғалта бастайды. Одан да жоғары ылғалдылықта өнгіштік -10°С температурада да жоғалады. Ылғалдылықтын өскен сайын және температура төмендеген сайын өнгіштік те төмендей береді.
В. М. Копейковский, В. И. Говардовская төмен температураның күнбағыс тұқымының өнгіштігіне әсерін зерттеген. Төмен температурада сақтауға табиғи 5,1-ден 23,8%-ға дейінгі ылғалдылықтағы жаңа жиналған күнбағыс тұқымдары салынған. Тұқым массасында жинаудан кейінгі өну процесстері әлі жүріп жатыр. Сондықтан барлық үлгілерде 7-ден -16°С температураға дейін сақтағанда өнгіштігі мен өну энергиясы жоғарылаған. -18°С температурада ылғалдылығы 12,6%-дан жоғары үлгілерде тұқым өнгіштігі күрт төмендеген? Тіпті мүлдем жоғалған. 4-кестеде бақылаудың кейбір нәтижелері көрсетілген.

Сақтау кезіндегі күнбағыс дәнінің өнгіштігінің өзгеруі (в %)

Салқындатылған, әсіресе қатырылған астық көктем шыға ерекше бақылауды қажет етеді. Егер салқындатылған астық қоймасына жылы ауа кірсе, оның жоғарғы бөлігі терлейді де, оның соңы өздігінен қызуға әкеліп соғады.
Жаңа жиналған астықты салқындатқан кезде де өте мұқият болу керек. Салқындатылған астықта жиналғаннан кейінгі өну процессі баяулайды. Бұл өнгіштіктің күр төмендеуіне әкеліп соғуы мүмкін.
Осылайша, астық массасының температурасын төмендету астықтағы физиологиялық процесстердің төмендеуіне әкеліп соғады, микрофлораның өмір сүруін баяулатады немесе мүлдем тоқтатады, жәндіктер мен өрмекші тектестердің өмір сүруін баяулатады немесе оларды мүлдем жояды. Сақтаудың бұл режимі, азуақытт сақтау кезінде тиімді. Бұл режимді қолданыуға кеңес егер кәсіпорынның кептіру күші барлық астықты дер кезінде кептіруге жетпесе берілуі мүмкін. Бұдан басқа, егер астықтың жоғары ылғалдылығы кәсіп орын талаптарына сай болса, қысқа уақытта сақтауға пайдаланылуы мүмкін.
Күнбағыстан майдың жақсы шығуынқатмамасыз ету үшін оның ылғалдылығы 8%-дай болуы керек. Жоғары майлылықты күнбағысты кәдімгі температурада сақтау үшін оның ылғалдылығын 6...7%-ға дейін төмендету керек. Тұқымның ылғалдылығы 8% болғанда нашар сақталады, оларда липидтердің гидролизі қарқынды жүреді, дайын өнім – майдың сапасы нашарлайды. Сондықтан жоғары ылғалдылықты күнбағыс дәндерін қысқа уақытта сақтағанда оларды төмен тиімді температураларға дейін салқындатуғаболады.
Зерттеулер көрсеткендей, 1...10°С температураға дейін салқындатылған күріш массасын бірнеше ай сақтағанда оның сапасы мүлдем өзгермеген.

Астық массаларын салқындату әдістері
Барлық белгілі сақтау әдістерін екіге бөлуге болады: пассивті және активті.
Пассивті салқындату жылы астық сақталған қоймаға суық сыртқы ауаның келуін қамтамасыз ету арқылы. Мұндай әдіс тараланған астықты жіне одан өңделген өнімдерді сақтау кезінде негізгі әдіс болады. Қойманың терезелері мен есіктерін ашады, суық ауа астық қаптарда,ы астық өнімдерін салқындатады.
Жүгері масақтарын пассивті салқындату кезінде де тиімді әсерлер алынады. Жүгері өңдеу зауыттарында жүгері масақтарын арнайы пассивті сақтауға арналған уақытша сақтау бункерлеріне салады. Астықты пассивті салқындату кезінде температураның күрт өзгерулерінен абай болу керек. Жылы астық сақталған қоймаға суық ауа кірген кезде үйіндінің беткі бөлігі салқындайды, жылы және салқын астық шекарасында астық арасындағы жылы ауа әсерінен ылғалдың концентрациясы жүреді. Осының нітижесінде өздігінен қызу процессі жүруі мүмкін.
Активті салқындату тиімдірек болып табылады. Активті салқындатуды 2-ге бөледі: табиғи суық аунаы қолдану арқылы және жасанды суық ауаны қолдану арқылы салқындату. Биаолее эффективным является активное охлаждение. Активное охлаждение, в свою очередь, делят на охлаждение с применением естественного холода и с применением искус­ственного холода. Активті салқындатудың ең ежелгі әдісі күрекпен аударып отыру. Бұл әдісте астықты күрекпен бір жерден екінші жрге лақтырып отырады. Астық біртіндеп салқындайды, аэрильденеді. Шаруа қожалықтарында суық ауа райы кездерінде осы әдіспен астықты салқындатқан. Сақталатын астықтың көп мөлшері кезінде еңбектң көп қажет ететін сақтаудың бұл әдісі тиімсіз. Және де өздігінен қызу процессі басталған кезде бұл әдіс оның дамуын жағдайжасауы мүмкін.
Тасымалдағыш механизмдер көмегімен астықты бір жерден екінші жерге тасымалдау жақсы нәтиже береді. Астық сақтау қоймаларында қозғалмалы конвейерлердің тізбегі орнатылады, оларды астықтың құлау биіктігі мейлінше жоғары болатындай реттейді. Егер мүмкіндік болса бүл тізбекке стоционарлық механизмдерді де қосады. Астықтың салқындатылуын жақсарту үшін тізбекке стационарлық және қозғалмалы астық тазалағыш машиналар мен кептіргіш аппараттар қосылады. Элеваторда астықты бір силостан екіншісіне ауыстыру арқылы дасалқындатады. Оны астық тазалағыш және кептіргіш аппараттардан өткізіп сыртқы суық ауаның барлық зоналарға әсер етуін қатмамасыз еткен дұрыс. Элеваторда тежелген құламалы ағын арқылы салқындату мүмкіншілі бар. Бұл әдіс үшін арнай силостар немесе оператиыті бункерлар қолданылады. Төмен шығында ең тиімді әсер ететін әдіс астықты сыртқы ауаның әсерімен активті вентиляциялайтын қондырғыларды пайдаланып салқындату болып табылады.
Көптеген аудандарда қыс кезінде ауаны сыртқы ауа арқылы қатыруға болады. Төмен температуралы периодтың ұзақтығы 100 күн. Оңтүстік аудандарында температура қажетті температураларға дейін төмендемейді.
XX ғасырдың ортасында астықты жасанды суықпен салқындату қондырғылары пайда болды.

АСТЫҚТЫ ОТТЕКСІЗ ОРТАДА САҚТАУ
Астықтың оттексіз демалуы оттекті ортада дем алғанға қарағандажылудың аз бөлінуімен ерекшеленеді. Сондықтан сақтау кезінде оттексіз ортада сақтаған қауіпсіз болады. Бірақ оттекті ортада дем алу кезінде көмірсулардың шығыны аз болады. Себебі оттексіз ортада дем алу энергиясы оттекті ортаға қарағанда 24 есеге аз. Бірақ масса алмасу процесстері жүру үшін астық жеткілікті мөлшерде қаматамасыз етілуі керек, сондықтан астықтың құрғақ заттары көп шығындалады.
Міне сондықтан демалу коэфициентін білген маңызды, ол демалу негізін білуге мүмкіндік береді, яғни оның түрін анықтауға мүмкіндік береді. Ал бұл өз кезегінде астықты сақтау кезіндегі табиғи шығындарды анықтауға қажет және астық массасының жылу бөлуін және астықтың сақтауға төзімділігн болжауға мүмкіндік береді.
Астықтың демалуын қалай анықтауға болады?

Дәннің демалу қарқындылығын әр түрлі тәсілдермен анықтауға болады: көмірқышқыл газының жинақталуы бойынша, оттек мөлшерінің азаюы бойынша, астықтың құрғақ массасының азаюы бойынша, бөлінген жылудың мөлшері бойынша. Ең кең тараған және қарапайым әдіс бөлінген көмірөышөыл газының мөлшері бойынша анықтау болып табылады.
Бұл әдістің негізі жабық ыдысқа салынған астық массасыа 24 сағат ауа беріліп тұрады, сосын бөлінген көмірқышқыл газының мөлшерін анықтау.
Астық дем алуының қарқындылығын анықтаудың схемасы 9-шы суретте көрсетілген.
Астық демалуының қарқындылығын арнайы түтік-зондтардың көмегімен анықтау үшін астық массасындағы дән аралық кеңісткітегі ауадан үлгі ылнады да, ондағы оттегі мен көмірқышқыл газының мөлшері анықталады. Бұдан дәлірек астық демалуын Варбуга құрылғысында анықтайды. (манометриялық әдіс). Бұл кезде бөлініп шыққан көмірқышқыл газы мен сіңірілген оттегі мөлшері анықталады.
Манометриялық әдістің негізі жабық түтікшедег қысымның біркелкі температурада дәннің дем алу қарқындылығына байланысты өзгеруі болып табылады. Астықтың демалу қарқындылығына не әсер етеді?
Астық демалуының қарқыныдылығына көптеген факторлар әсер етеді:
Ылғалдылық. Астықтың демалуы негізінен оның ылдғалдылығына байланысты анықталады. Ылғалдылық артқан сайын демалу белсенділігі де артады. 14-15,5% ылғалдылықты астық құрғақ астыққа қарағанда 2-4 есе белсенді демалады, ал ылғалдылығы 17%-дан артық астықтың қарқындылығы 20-30 есе артып кетеді.
Астық негізінен белоктардан, көмірсулардан және майлардан тұрады. Көмірсулар мен ақуызадр гидрофильді коллоидтер болып табылады, яғни, молекулалары суды ұстай алатын заттар. Мұндай байланысу ылғалдың астыққа біртіндепкелуінен болады. Бірақ біраз уақыттан кейін астықта астық молекулаларымен байланыс энергиясы жоқ бос ылғал пайда болады. Бос ылғал пайда болған кездегі астық ылғалдылығын критикалық деп атайды. Көбінесе астықтың критикалық ылғалдығы деп астық белсенді дем ала бастайтын ылғалдылықты есептейді. Себебі:
Біріншіден, бос ылғалда демалу ферменттері еріп белсенділігі артады. Ал ферменттердің белсенділігінсіз биохимиялық өзгерістер жүрмейді, сонымен қатар демалу да болмайды.
Екіншіден, астықта бос ылғалдың пайда болуы микрофлораның дамуына жағдай жасайды, астықтың сақталуы нашарлайды.
Сонымен, астықтың критикалық ылғалдылығының шегі оның қауіпсіз сақталуының шекарасы болып табылады. Сондықтан тәжірибеде оның мөлшерін білу маңызды болып табылады. Критикалық ылғалдылық деңгейі негізінен астықтың химиялық құрамына байланысты болады. Астықта қаншалықты көмірсулар мен ақуыз заттары көп болса, суды байланысқан күйге айрналдыратын, ылғал бос күйде болуы үшін соншалықты көп керек.
Кейбір дақылдар үшін критикалық ылғалдылық деңгейі:

 бұршақ, үрме бұршақ, вика, жасымық, бидай, қара бидай, сұлы,   арпа .

15,0-14,5-12,5-
-16,0 15 5
Температура – астықтың демалу қарқындылығына әсер ететін маңызды фактор. Астықтың критикалық ылғалдылық деңгейі негізінен астықтың химиялық құрамына байланысты болғанымен, ол кейде температураға да байланысты болады. Температура төмендеген сайын критикалық ылғалдылық жоғарылайды да, астықтың сақтауға төзімділігі артады. Мысалы, күріш үшін 7-8°С температурада критикалық ылғалдылық деңгейі 14,5-15,5% болса, ал 25-27°С температурада 14-14,5% болады. Ылғалдылық өзгермеген жағдайда, астықтың дем алуы қаншалықты белсенді болса температура да соншалықты жоғары болады. Бірақ температураның катализаторлық әсері белгілі бір температураға дейін ғана болады, шамамен 45-55°С-қа дейін, ал одан жоғары температурада астықтың демалу қарқындылығы күрт төмендейді.

Бұл жоғары температура ақуыздың денатурациясын туғызуымен түсіндіріледі. Ал өмір сүрудің негізі болып табылатын ақуыздың денатурациясы, тірі организмнің өлуіне әкеліп соғады.
Астық демалуының қарқындылығына кейбір компоненттерінің әсері. Астық массасының құрамына арам шөптердің де тұқымдары кіреді. Әр түрлі климаттық аймақтарға байланысты арамшөптердің түрлері де олармдың мөлшері де әр түрлі болады. Ал астық массасы өздігінен сұрыпталу қасиетіне ие болғандықтан астық массасының кейбір жерлерінде арамшөп тұқымдары көп жиналған жерлер пайда болуы мүмкін. Арамшөп тұқымдары астық тұқымдарына қарағанда кеш жетіледі, сондаықтан олардың ылғалдылығы орташа ылғалдылықтан жоғары болады. Соның нәтижесінде арамшөптердің демалуы қарқынды болады. Арамшөптердің тұқымдарының демалуы астық тұқымдарының демалуынан 40 есе энергиялы болады. Сол себепті, астықты сақтауға салар алдында қоспалардан тазарту маңызды процесс болып табылады.

АСТЫҚТЫ САҚТАУ ӘДІСТЕРІ
Астықты сақтау саласындағы көптеген мәселелер мен міндеттерді мына төмендегідей топтастыруға болар еді.
Бірінші міндет – астықты өнімдерін шығынсыз сақтауға тырысу. Негізі сан мен салмақ және сапа жағынан болатын шығындарды белгілі ғалым Л.А. Трисвятский механикалық және биологиялық деп екі топқа бөледі. Биологиялық шығындарға дәннің тыныс (дем) алуы, өну кезіндегі орын алатын, микроорганизмдер, шыбын-шіркей және кенелердің өсіп-өну тіршілігі, өзіндік қызынуы және кеміргіштер мен құстардың жеп құрту салдарынан болатын сан мен сапа жоғалтуы жатады да, ал механикалық шығындарға тасымалдау, өңдеу барысында орын алатын астықтың төгіліп-шашылуы, дәннің зақымдануы жатады.
Бұның ішінде дәннің тыныс алу барысындағы және астықты тасымалдау кезіндегі орын алатын сан-салмақ кемуі ғана амалсыздықтан болатын шығындар есебіне жатады. Сондықтан шығынның бұл түрлерін есепке алу мақсатымен астық сақтау мен тасымалдау барысындағы табиғи да орынды азаю, кему мөлшері бекітілген. Егер астық сақтауды дұрыс ұйымдастырған жағдайда бұл аталған шығын түрлері жыл бойына астық қорының небәрі 0,3...0,4 %-іне ғана жетеді.
Ал, төгіліп-шашылуға, құс-кеміргіштер, шыбын-шіркей мен жәндіктердің тіршілігіне байланысты, сонымен қатар астықтың, дәннің өздігінен қызуына, микроорганизмдердің өсіп-өнуіне жол берудің салдарынан болатын шығындарды, әрине, ешқандай себептермен ақтауға болмайды.
Екінші міндет – астық өнімдерінің сапасын төмендетпей сақтауды қамтамасыз ету. Кей кездерде іс жүзінде жиірек кездесіп орын алатын астық өнімдерінің, тұқымдық дәннің сапасының төмендеуін астық өнімдерінің, тұқымдық дәннің сапасының төмендеуін астық сақтаудың ғылыми тұрғыдағы тәртіп-ережелерін (режимдерін) бұзудың және керекті күтімнің жоқтығының тікелей салдары деп білу керек. Мұндай шығындардың алдын алмаса зор зиян, зардаптарға әкеліп соғады.
Астық өнімдері сапасының төмендеуінің тағы бір себебі – олардың өте ұзақ мерзімде сақталуы. Әрбір заттың (тауардың), әсіресе дәннің, қандай қолайлы жағдайда сақталғанымен жеке өзіне тән ұзақ мерзімділік (не ұзақ уақыттылық) қасиеті бар. Аталған мерзім өткен соң ол зат ескіре (қартая) бастайды да, оның адам қажетіне керектілігі мен тұтынушылық көрсеткіштері төмендейді. Мысал үшін ұн мен жарманың кейбір түрлері 1-2 жыл сақталғаннан кейін-ақ тағамдық сапасының, ал тұқымдық дәннің 2-4 жылдан соң егіндік шығымдылық қасиетінің, қабілетінің нашарлай бастайтынын айтуға болар еді. Бұлардан гөрі дәнді астық пен бұршақ дақылдары ұзақ сақтауға едәуір шыдамды болып келеді. Олардың технологиялық құндылығы 7-15 жыл өткен соң төмендей бастайды.
Сонымен, қатар табиғи ескіру құбылыстарына байланысты қоймада сақтаулы астық қорын оқтын-оқтын алмастырып тұру қажеттілігі естен шығармау керек. Оның бер жағында астық өнімдерінің сапасын төмендетіп алмай тұрып, тиісті мекемелерге таратып, өткізіп отырады. Астықтың сапасын төмендетпей сақтауды қамтамасыз ету міндетті шарт деп білу керек.
Үшінші міндет – сақтау барысында астық өнімдерінің сапасын арттырып жақсарта беру. Бұл мәселені шешудің жолы әртүрлі технологиялық тәсілдерді тиімді қолданып, дәнді дақылдардың мүлтіксіз сақталуын және сақталуға деген төзімділігін (беріктілігін) арттыра түсу.
Төртінші міндет – өнімнің сан мен сапасын мүлтіксіз сақталуы барысында еңбек пен қаржы шығындарын мейлінше азайтып кеміте түсу.
Астықты тиімді сақтауды қамтамасыз ететін технологиялық тәсілдерге мына төмендегі шараларды жатқызуға болады:
1. Астықты түрлі қоспалардан айырып тазарту;
2. Астықты кептіру. Оны дән ылғалдылығын керекті мөлшерге дейін азайту, төмендету үшін қолданады.
3. Астықты белгілі бір температуралық жағдайда, деңгейде сақталуын қамтамасыз ету мақсатымен оны желдетіп, салқындатып отыру;
4. Астық пен оның өнімдерін шыбын-шіркей, кене секілді зиянкестер мен жәндіктерден, кеміргіштер мен құстардан қорғауды дер кезінде ұйымдастыру;
5. Халық шаруашылығының әртүрлі саласында арнаулы мақсатпен пайдалану үшін ірі-ірі астық қорларын (партияларын) дайындау.
Әрине, астық, дәнді дақылды астық сақтауға және олардың өнімдерін тиімді байлануға байланысты жұмыстарды ұйымдастыру тек жоғарыда атап көрсетілген тәсілдермен ғана шектеледі десек, ол аз айтқанымыз. Ауыл шаруашылығы жүйесінде астықты, дәнді баптап да қаншама қыруар істер атқарылатынын да айту жөн. Біз астық қабылдау, одан керекті өнімдер алу мекемелеріндегі басты-басты технологиялық тәсілдерді ғана атап көрсеттік.
Астықты құрамындағы дәндердің бірыңғай не біркелкі болмауына астықты орып жинау кезінде де болатын кейбір жағдайлардың әсері бар. Астықты орып бастыру кезінде дәнге механикалық күні жұмсалуы салдарынан дәннің едәуір бөлігі сызаттанып, жарықшақтанып тіпті қақ бөлініп те кетуі ықтимал. Әрине, комбайнның бастырғыш барабаңдары не басқа машиналардың кейбір тиісті тетіктері өз қызметін бірыңғай дұрыс атқармаса, жарақшақтанған, ұсақталган дәндердің мөлшері өте көп болып кетуі мүмкін. Бұл құбылыс жарма дақыл күріш, тары және т.б. дәңдеріне тән келеді.
Негізгі дақылдың дәнінен өзге астық жиымы құрамында басқа дәнді дақылдардың және де арам-шөп тұқымдарынан, органикалық, және минералдық шаң-тозаңнан, өсімдіктің майдаланған бөлшектерінен тұратын қоспалар да орын алады. Бұл қоспалардан сан шамасы мен сапалық құрамы астық орып-жинауды ұйымдастыру тәсілдері мен агротехникалық шаралардың деңгейіне көп байланысты.
Қоспалар сөзсіз мемлекетке өткізетін астық қорының бағасын төмендетеді; астықтың жалпы көлемі көбейеді, осыған байланысты тасымалдау мен сақтау барысындағы қосымша шығынды арттырады. Жаңа орылып, жиналған астық жиымындағы қоспалар жалпы астықтың, дәннің сапасының бұзылмай сақталу мерзімін азайтада.
Астық құрамындағы негізгі дақылдың өзінің құрамындағы дәнінде де, қоспалардың барлық түрлерінде де микроорганизмдер көптеп орналасып мекендейді, 1 г дәнде олардың жүздеген, мыңдаған, тіпті миллиондаған саны табалады. Сонымен, микроорганизмдер астық жиымының құрама бөлігі, тіпті оның қашып құтылмас серігі болап табылады; әрине, белгілі бір мезгілде, сақталу барысының түрлі жағдайларында микроорганизмдер дәннің күйімен сапасына едәуір әсерін тигізеді.
Дәндер мен қоспалардың формасы мен размерлерінің әртүрлілігі, олардың өзара орналасу барысында астық жиымында дәнаралық бос қуыстардың пайда болуына әкеп соғады. Мұны дәнарлық кеңістік, не болмаса дұрыстырағы қуыстылық деп атайды. Дәнаралық кеңістігіндегі ауа астық құрамына әсерін тигізіп, тіпті өзі де өзгеріске ұшырап, құрамы, температурасы мен қысым мөлшері атмосфералық ауадан басқаша болып кетеді.
Сондықтан дәнаралық кеңістік ауасын да астық жиымының бір бөлігі деп қарайды. Сонымен, астық және құрамына мына нәрселер кіреді:
1) Негізгі дақылдың, кейде басқа негізгі дақылға бағалылығы мен пайдалануы бойынша ұқсас дақылдардың тұқым дәндері;
2)Минералды және органикалақ текті сантүрлі қоспалар оның ішінде негізгі дақылға жатпайтын басқа дәнді дақылдар мен жабайы өсетін өсімдіктердің тұқымдары да бар;
3) Микроорганизмдер;
4) Дәнаралық кеңістік ауасы.
Астықтың кейбір партияларында, жоғарыда айтып өткендей, шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа және кенелер де кездесіп отырады. Сондықтан бұдарды да астық жиымының қосымша құрама бөлігі деп қарап, уақтылы, дер кезінде тиісті шараларды қолданып отыру керек екендігін естен шығармаған жөн. Астықты шығынсыз сақтау мүмкіншілігі оның табиғаты, тегі бойынша әртүрлі заттардан, тірі организмдерден тұратындығына тікелей байланасты екендігін әруақытта есте ұстаған дұрыс.
Қазіргі кезеңдегі ғылым мен практикалық тәжірибенің арқасында астық сақтау барасындағы құбылыстар туралы мағлұматтар баршалық. Оларды екі топқа бөліп, физикалық және физиологиялық құбылыстар ретінде қарауға болар еді. Бұл құбылыстарды дұрыс меңгеру, астықтың, дәннің қасиеттерін жетік білу, дән мен қоршаған ортаның да өзара байланыстарының ерекшеліктеріне түсіну астық қорын шығынсыз сақтап, халықшаруашылығында тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді.
Сақталуға қабылданған астықтың, дәннің құрамы мен қасиеттеріне белгілі әсерін тигізетін біраз жағдайлар бар. Оларға дәнді дақылдардың сорттық ерекшеліктері, дәннің, өсіп-жетілуі мен қалыптасу шарттары, астықты ору тәсілдері, астықты орылғаннан кейінгі сақтау мен астық қабалдау кәсіпорындарына тасымалдау жатада.
Астық сапасы мен қасиеттері тұқымдық дәннің сорттылық ерекшеліктері мен егіндік сапасына көп байланысты. Дәнді дақылдың сортына, түріне байланысты астық жиымының қуыстылығы, сусымалылығы және т.б. қасиеттері өзгеріп отырады.
Тіпті бір дақылдың әртүрлі сортты дәндерінің физиологиялық қасиеттерінің өзгеше болуының нәтижесінде дәннің таныс алу қарқыны әртүрлі мөлшерде болатындығы анықталған.
Тұқымдық дәннің егіндік қасиеттері мен сапалылығы өнгіштік шығымдылық, өніп шығу энергиясы, түсімі, қоспалардың саны мен сапасы және т.б. оның бастапқы сапасына байланысты. Сондықтан егіндік стандартты нормалық мөлшерінен ауытқытпай қатал орындау жоғары түсім мен сапалы астық алудың кепілі. Астықтың әрбір партиясын халық шаруашалығында тиімді пайдалануды жүзеге асыру үшін де оның сорттық ерекшеліктерін білгеннің көмегі зор.
Дәннің есіп жетілуі мен қалыптасу шарттары астықтың шығымдылығына, түсіміне, қоймаларда сақтау барысындағы оның сапасы мен күйіне елеулі әсер етеді. Астық сапасы тыңайтқыш пайдалану және де әрбір жылдың ауа райы климат ерекшеліктеріне байланыста. Егер ору алдында, не орақ кезінде жауын-шашын неғұрлым көп болса, солғұрлым дәннің ылғалдылығы жоғары болып, сақтауға төзімсіз келеді.
Ал өте құрғақшьлық жылдары астық та қырманға құрғақ күйін де түседі, дән толмай қысыңқы, әлжуаз болып қалады.
Бұрын Кеңес одағы деп аталған ұлан-байтақ елдің солтүстігінде және солтүстік шығысында әрдайым орын алып отыратын қатқақ қатқыл суықтар да дәннің дұрыс қалыптасуына кедергі келтіреді. Бұл кездерде астық қабылдау кәсіпорындарына суыққа шалдыққан, аяз ұрып үсіген, соның нәтижесінде сапасы төмендеген және сақтауға төзімсіз дән көп түседі.
Кейде егістіктің өзінде-ақ өсімдіктің түп тамырларын қандала секілді егін зиянкестері зақымға ұшыратуы ықтимал. Мұның салдарынан астықтың шығымдылығы, түсімі кеміп, одан пісірілетін нан өнімдерінің сапасы төмендейді. Астық құрамындағы қоспалардың, шөп-шаламның деңгейі де әртүрлі болып келеді.
Егер астықтың құрамында қоспалар, әсіресе зиянды қоспалар баршылық болса, ондай партияларды арнаулы өңдеуден өткізіп, бөлек дербес орналастырып, бәлкім, тіпті ерекше жағдай да сақтап, пайдалануды көздеу керек.
Өсімдіктің егісте өсіп жетілуі мен дәннің қалыптасу кезінде де бактериоз және микоз деп аталатын микробтардың дәннің сапасын төмендетуге ықпалы болуы ықтимал.
Астықтың саны мен сапасы, дәннің күйі мен жалпы түсімі ору кезіндегі ауа-райына, орақ жұмыстарын ұйымдастыру мен техниканың деңгейіне тікелей байланысты. Сондықтан астық қорын ысырапсыз жинап алып, оны мұқият сақтауды қамтамасыз етуді көздейтін арнаулы шаралар дер кезінде қабылданып, жүзеге асырып отыру қажет. Біздің елімізде астық ору қысқа мерзімдік науқан ретінде өткізіледі. Сол себепті де орақ барысындағы шығынды барынша азайтуды, қысқартуды, тіпті оған жол бермеуді көздеу керек.
Егер ору техникасы, оның тиісті жабдықтары сай болып, білікті маман жұмыскерлер жеткілікті болса, дәнді дақылдарды орып бастыру, жинап алу І0-І2 күнге ғана созылады.
Дәнді дақылдарды комбайнмен орып жинайтыны белгілі. Орудың бір не екі фазалы жинау деп аталатын екі түрлі тәсілі қолданылады.

АСТЫҚТАН ӨҢДЕЛЕТІН ӨНІМДЕРДІ САҚТАУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Астықтан өңделетін негізгі өнімдерге ұн және жарма жатады, ал қосымша өнімдерге кебек, әр түрлі ұнның түрлері, қауыз және өскіндер жатады. Құрама жем кәсіпорындарын да олардың құрамына басқа да өсімдік, жануар және минералды компоненттер кәрсе де, және әр түрлі химиялық және микробиологиялық өнімдер кірсе де астықтан өңделетін өнім шығаратын кәсіпорындарғ ажатқызады. Құрама жем комбинаттарының шикізаттарының алуантүрлілігі олардың сақталуы ерекшеліктеріне де орасан зор әсер етеді. Әр түрлі топырақ, климаттан немесе әр түрлі технологиялық схемалар қолданатын әр түрлі кәсіпорындардан алынға бірдей шикізаттардың әр қайсысының өзіндік спецификалық ерекшеліктері болуы мүмкін. Бидайдан өңделсе де ұн мен жарма одан физико-химиялық қасиеттері жағынан көп ерекшеленетіндігін ескерген жөн. Ұнның, кебектің, әр түрлі ұнның түрлерінің сусымалдығы астық массасының сусымалдығынан жоғары. Ылғалдылық өскен сайын бұл өнімдердің сусымалдығы төмендейді. Мысалы, ұн ылғалдылығы 16%-дан жоғары болса сусымалдығы төмен өнім болып саналады.
Егер өңдеу өнімдері жұқа дисперстік қабаттан тұратын болса, олардың сусымалдығы астықтыкінен төмен. Ал жармада сусымалдығы өңделген шикізат массасынан төмен немесе жоғары болуы мүмкін.
Ұн мен кебек буларына және әртүрлі газадрға сорбциялық қасиеті бар, соның нәтижесінде қоршаған ортадағы ауадағы ылғалдылығын өзгертіп және бөгде иістерді сіңіреді.
Жарманың гигроскопиялық қасиеттері астықтыкінен біраз ерекшеленеді және беттік анатомиялық бөлшектердің құрылымына байланысты болады. Егер жарма түстік пленкалары бар және жемістік қабықтары кеуекті құрылымды болса (арпа, бидай), онда жарманың гигроскопиялылығы астыө даөылдарының гигроскопиялылығынан төмен болады. Керісінше, егер гүлдік пленкалар өте тығыз, мысалы тарыныкі сияқты болса, онда жарманың гигроскопиялылығы жоғары болады. Жарманың көптеген түрлерінде гигроскопиялылығы астық массасының гигроскопиялылығымен бірдей болады.
Құрама жем компоненттері де жоғары гигроскопиялылыққа ие болады.
Сақтау кезінде ұн мен жармада жүретін процесстер. Астықтан өңделген өнімдердің қасиеттері астықтан ерекшеленеді. Алдымен ол тірі организм ретінде астықта жүретін биологиялық координацияның жоқтығынан байқалады. Бұл негізінен ұнға қатысты. Өңдеу өнімдерінде тығыз жабын қабаттары болмайды, олар қоршаған ортадағы көптеген факторлардан (ылғал, оттегі, микроорганизмдер, т.б.) мүлдем қорғалмаған. Сонда да тірі ұлпалардың бөліктері көптеген өзгерістерге әкелетін биохимиялық процесстерге қабілеттілігін жоғалтпайды. Тіпті ұнда да, оның тірі клеткаларында газалмасу процессі жүреді. Осының нәтижесінде ұн оттект сіңіріп көміртегі диоксидін бөледі. Сонымен қатар ұнда жабын клеткалары (жабындар, өскін ұлпалары) қаншалықты көп болса, газалмасу процессі де соншалықты қарқынды жүреді. Өңдеу өнімдеріне су буының еркін кіруі, әсіресе оттегінің енуі өнімдегі гидролитикалық және қышқылдану процесстерінің басталуына әсер етеді. Нәтижесінде әр түрлі биохимиялық заттарға, соның ішінде ақуыздар, әсіресе липидтерге көп әсер етіледі. Бұл процесстер ылғалдылық және температура жоғары болған сайын қарқынды жүреді.
Ұнның технологиялық сапаларына әсер етуіне байланысты жаңа өңделген ұнда жүретін барлық биохимиялық процесстерді оң әсерлі және теріс әсерлі деп бөледі. Ұнның сапасының жақсаруына, ең алдымен оның нан пісіру қасиеттеріне ісер ететін процесстерді оң әсерлі процесстер дейді. Ал теріс әсер ететін процесстерге тым пісіп кету, көгеру, өздігінен қызу, жәндіктер мен кенелердің дамуы. Бұл процесстер ұнның құрамындағы құрғақ массалардың шығындалуына және жалпы сапасының төмендеуіне әкеліп соғады.
Жаңа өңделген ұннан пісірілген нан төмен сапа көрсеткіштеріне ие екндігі белгілі, әсіресе жаңа жиналған астықтан өңделген болса. Мұндай ұннан дайындалған қамыр жабысқақ, жағылғыш, тез сұйылады, ал нан кішірейген көлемді, қыртысында кішкене жарықтармен болып шығады. Бұл жағдай тіпті ұн сапасы жоғары астықтан өңделсе де болады
Белгілі бір уақыт өткеннен кейін ғана кішігірім байқалатын ұнның сапасының жақсаруы байқалады. Ұнның жетілуінің ұзақтығы оны сақтау талаптарына және астықтың бастапқы сапасына байланысты болады. Бұл уақыттың созылып кетуі тым пісіп кету сияқты орнына келмейтін ұнның нан пісіру қасиеттерінің төмендеуіне әкеліп соғады.
Жетілудің нәтижесінде бидай ұны мықты болады, нанның көлемі ұлғаяды, нанның жұмсағының құрылымы жақсарады. Көбінесе тиімді өзгерістер әлсіз ұнда байқалады. Жетілудің сыртқы белгісі оның ағаруы болып табылады. Бұл ұн құрамындағы каротинойдтых пигменттердің қышқылдануы нәтижесінде олардың мөлшерінің азаюымен түсіндіріледі. Оттегі болмаса немесе ауасыз кеңістікте ұнның ағаруы болмайды. Ұнға келетін ауаның мөлшерін арттыру оның ағаруын тездетеді. Бұл ұнды пневмотасмыалдағыштармен неменсе аэрация арқылы орнын ауыстырғанда байқалады. Ауаның еркін енуі тек қана пигменттердің ғана емес, сонымен қатар липидтердің де қышқылдануына әкеліп соғады, сонымен қатар ұн бөлшектерінің және олардағы микроорганизмдердің дем алуын қамтамасыз етеді. Егер ұн бөлшектерінің дем алуы ұнды сақтау периодының басында, клеткаларда әлі де физиологиялық функциялар сақталған кезде байқалса, онда липидтердің қышқылдану периоды созылады. Дем алу процессінің нәтижесінде жылу бөлінеді, жылудың шоғырлануы ұнның өздігінен қызуына және еленуіне әсер етеді. Сондықтан ұн бөлшектерінің демалуы жағымсыз зардаптарға әкеліп соғуы мүмкін.
Сыртқы факторлар (температура, ылғал, оттектің жеткіліктілігі, микрофлора), сонымен қатар липидтік комплекстің ферменттері әсерінен ұнда сапаның және тағамдық құндылықтардың төмендеуіне әкеліп соғуы мүмкін биохимиялық процестер жүреді. Бұл өзгерістер ақуыздағы немесе крахмалдық өзгерістерге қарағанда нан пісіру қасиеттеріне көп әсер етеді.
Липидтік комплекстегі ең көп байқалатын өзгеріс, майдың оттектік санының өсуі болып табылады. Бірақ сонда да бұл гидролиз процесіне қоршаған орта ауасының ылғалдылығы шешуші әсер етеді. Ауаның салыстырмалды ылғалдылығы 70%-дан төмен болған кезде майдың оттектік санының тұрақталуы байқалады.
Майдың оттектік санының өсуі оттексіз ортада да жүреді. Демек, Майдың гидролитикалық ыдырауына оттек қажет болып табылмайды. Майдың гидролизі сақтау температурасының 0°С-тан төмендеуін тежейді, бірақ толық тоқтатпайды.
Ұнды активті аэрациялау нәтижесінде байқалатын өзгерістер нанның сапа көрсеткіштеріне әсер етеді. Изменения, происходящие в муке в результате актив­ной аэрации, оказывают влияние на показатели качества хлеба. Ауаның берілуі артқан кезде экстенсограмма біртіндеп өседі, ал нанның көлемінің өсуі басында өседі, бірақ сосын нанның үлкен көлемде шығуына әсер етпейді.
Ұнның ылғалдылығы және сақтаудың температуралық жағдайлары оның қышқылдық көрсеткіштеріне әсер етеді – бұл көрсеткіштер неғұрлым жоғары болса қышқылдық та соғұрлым артады. Қышқылдықтың қарқынды өсуі астықты ұнтақтағаннан кеиін алғашқы 15...20 күн ішінде ерекше болады. Бірақ Е. Д. Казаков және В. Л. Кретович көрсеткендей, жетілу кезіндегі қышқылдықтың өзгеруі нан пісіру қасиеттеріне әсер етпейді. Жетілу периодында ұнның мықты болуы клековиналардың бекінуімен байланысты. Бұл ақуыз-протеиназдық комплекстегі қышқылдану процесстерінің әсерінен болады.
Бидай ұнының мықты болуына жетілу кезіндегі майдың гидролизденуі маңызды рөл атқарады. Ал дәлірек айтсақ осы кезде түзілетін қанықпаған майлық қышқылдар. Олар клейковинаның физикалық қасиеттерін өзгертіп, клейковинаны және қамырды беріктендіреді.
Е. Д. Казаков және В. Л. Кретович клейковинаға әсер ету механизмін былайша түсіндіреді. Липоксигеназ ферменті қанықпаған майлық қышқылдарды қышқылдандырып, оларды перекистерге және гидроперекистерге айналдырады. Олар жоғары қышқылдандырғыш қасиетке ие, олар өз кезегінде ұнның ақуыз-протеиназдық комплексін қышқылдандырады.
Әлсіз клейковиналарды сақтау кезінде беріктендіру ұн сапасының жақсаруына жағдай жасайды. Бірақ берік клейковиналы ұнды жоғары температурада ұзақ сақтау оның сапасының нашарлауына – тым пісіп кетуге әкеліп соғады. Бұл клейковиналарды мөлшерден тыс пайда болудан байқалады, қамыр аз созылады, берік, қамырдан алынған нанның сапасы төмен болады. Жалпы алғанда ұнның тым пісіп кету процессі көгеру, елену сияқты жағымсыз процесстерден көрінеді. Сақталудағы ұнның липидтеріндегі гидролитикалық және қышқылдану процесстерінің дамуы ашты дәмді және бұзылған майдың исі бар заттардың жинақталуына әкеліп соғады.
Ұнның ылғалыдығының өсуіне байланысты онда микроорганизмдердің қарқынды дамуына жағдай жасайды, олар өз кезегінде ұнның сапасыннашарлатады.
Ұндағы микроорганизмдердің өмір сүруін қарқындату ұнды көгеруге, қышқылдануға немесе өздігінен қызуға әкеліп соғуы мүмкін.
Ұнның көгеруі ұн массасының температурасының күрт өзгеруі және қоршаған ортаның әсері (соның ішінде ұнға тиетін құрылыстық конструкцияның элементтері) нәтижесінде немесе тамшылы-сұйық ылғалдың ұнға түсуінің басқа жолдары нәтижесінде ұн ылғалдылығының мөлшерден тыс жоғарылауынан болады. Ұнға ылғал түскен және ылғалданған жерлерде көгеру қарқынды жүреді. Көк жіпшумақтары жеткілікті тез тарайды, шірік иістің шығуы мен ұнның қараюын болғызады.
Органолептикалық көрсеткіштерінің төмендеуімен қатар, ұнда биохимиялық өзгерістер жүреді, олар ақуыз мөлшерін азайтып, клейковинаны беріктендіріп және суда еритін заттардың мөлшерін арттырады. Ұнның көгеруінің нәтижесінде микотоксиндердің пайда болуы мен жинақталуы болуы мүмкін.
Басқа микроорганизмдер – бактериялар – өмір сүруінің нәтижесінде крахмалдарды қанттарға ыдырауына, ал қанттарды әр түрлі органикалық қышқылдарға айналдырады. Осының зардабынан ұнда спецификалық қышқыл иіс пен дәм пайда болады. Осының барлығы қышқылдылықтың артуына әсер етеді.
Жоғары ылғалдылықты (15,5... 16,0%) ұнды сақтағанда өздігінен қызу процессі жүруі мүмкін. Өздігінен қызу құбылысын микробтардың, кенелердің, жәндіктердің өмір сүруі және ұн бөлшектеріндегі газ алмасу процестері туғызады.
Ұнды сақтау кезінде оның тығыздалуы мен еленуін де жағымсыз құбылыстарға жатқызады. Ұнның тығыздалуы – ұнның өзінің массасының әсерінен болатын табиғи құбылыс. Ұзақ сақтау кезінде мөлшерден тыс тығыздалу ұнның еленуіне әкеледі, соның нәтижесінде өнімнің сусымалдығы жоғалады, ірі кесектердің түзілуіне және үйінділердің түзіледі. Бұл процесстер ұнның тек физикалыұ қасиеттеріне әсер етеді, олардың бункерлерден шығарылуын, тасымалдануын және т.б. қиындатады. Ұнды қопсыту қосымша энергетикалық шығындарды қажет етеді.
Ұнның тығыздалу қарқындылығына оның ылғалдылығы мен сорты әсер етеді. Ұнның ылғалдылығы жоғары болған сайын тығыздалу мен елену жоғары болады, ұнның сорты неғұрлым жоғары болса (ұн бөлшектері кіші болған сайын), соғұрлым бұл процесстер тез жүреді.
Жарманы сақтау кезінде ұнмен салыстырғанда өзіндік ерекшеліктері бар. Липидтік комплексте жүретін ең мардымды өзгерістер саұталатын өнімдер сапасына әр түрлі әсер етеді. Егер бидай ұнын сақтау кезінде липидтерде болатын өзгерістер нан пісіру қасиеттеріне оң әсер етсе, ал жарманы сақтауда липидтердің қышқылдануы өнімнің тұтынушылық қасиеттерін нашарлатады. Одан басқа, жармада ұнға қарағанда липидтер көп болады. Сондықтан жарманың бұзылуына әкеліп соғатын липидтердің қышқылдану процессі жармада ұнға қарағанда қарқынды жүреді. Қышқылдану процесстерінің қарқындылығы жарманың сақталу периодының ұзақтығына әсер етеді. Жаңа өңделген жарма алғашқыда тұрақ сапалық көрсеткіштерге ие болады, сосын оның сапасы нашарлай бастайды. Сапасының нашарлау жылдамдығы сақтау шарттары мен жарма түріне байланысты болады. Сондықтан жарманы сақтау кезінде ұндағы жетілу процессі сияқты сапаның алғашқы уақытта жақсаруы байқалмайды.
Көптеген жарма түрлерін алу технологиясы қорғаныштық қызмет атқаратын және эндоспермаға ылғал мен микроорганизмдердің енуіне кедергі жасайтын жабын қабаттарды (гүлдік пленкалар – арпа, тары, күріш, және жемістік қабықтар – жүгері, бидай) бөліп алуға негізделген. Бұл факт жарманың өңделген астыққа қарағанда аз уақыт сақталатындығының бір себебі.
Қауыздан ажырату процессінен кейін жарманы шлифовкалайды, жемістік және тұқымдық қабықтардан тазартады. После процесса шелушения крупу шлифуют, удаляя при этом плодовые и в различной степени семенные обо­лочки. Жарманың көптеген түрін полировкалайды. Бұл кезде алейрондық қабат – эндосперманың сыртқы қабаты біраз бөлінуі мүмкін. Үлкен кеуектілікпен ерекшеленетін, ұды эндоспермалы астықтан өңделген жарма ылғалды қарқынды сіңіреді, бұл оның биохимиялық процесстеріне әсер етеді.
Көптеген жармаларды өндіру кезінде астықтан өскіндерді бөліп алады. Өскіндер жоғары тағамдық құндылықтарға (ақуыздарға, қанттарға, липидтерге, витаминдерге, минералды заттарға бай) ие болғанмен, құрамында өскіндері бар жарма сақтау кезінде тұрақсыз болады. Сонымен қатар өскіндерде липидтердің қышқылдануға төзімділігін арттыратын Е витаминдерінің көп мөлшері болады. Жарманың сақтау кезіндегі тұрақтылығына оның морфологиялық-анатомиялық құрылымы да әсер етеді. Мысалы, қарақұмық өскіндері эндосперманың ішінде болғандықтан оның липидтері басқа жармаларға қарағанда қышқылдануға тұрақты болады. Өскіндердің жарма құрамында болуы оның тез бұзылуына әсер етпейді.
Жармада активтілігі оның сақталу кезіндегі процесстерге әсер ететін әртүрлі ферменттер бар. Ферментативтік процесстердің тереңдігі мен қарқындылығы жарма алынған астықтың жетілуіне, өңдеуге дейінгі астықтың сақталу шарттарына, жарма алу технологиясы мен оның сақталу шарттарына байланысты болады. Ферменттердің әсерінен болатын процесстермен қатар, жарма микроорганизмдер мен оларда болатын ферменттер әсерінен де өзгеруі мүмкін.
Жарманы сақтау кезінде көбінесе майдың қарқынды гидролизі және липидтік фракциялардың қышқылдану процесстері тән. Осының нәтижесінде әртүрлі липидтердің ұышұылдану өнімдері түзіледі, олардың арасында улы өнімдер де болады. Липидтердің қышқылдану өнімдері жарманың басқа да биохимиялық заттарымен араласып, тек липидтердің ғана емес, сонымен қатар ақуыздардың, көмірсулардың және басқа да бағалы заттардың тағамдық және биологиялық құндылықтарын төмендететін, әртүрлі комплексті қосылыстар түзеді. Жағымсыз заттардың түзілуі жарманың сақталуға тұрақтылығын күр төмендетеді. Сақтау кезінде тары мен сұлыдан алынған жарма тез бұзылады.
Тары мен одан өңделетін өнімдер ащылануға бейім болады. Н. Н. Бусарева және М. П. Попов зерттеулері көрсеткендей, тары және одан өңделетін өнімдердің ащылануы, бұл дақылдың липидтерінің құрамында төмен молекулалы майлық қышқылдардың болуы және гидролитикалық болуына байланысты. И. П. Са­лун және С. А. Калугина әр түрлі режидерде сақталатын, әсіресе жоғары температуралы және қоршаған ортаның жоғары салыстырмалды ылғалдылығы жағдайында, триглицеридтер мен фосфолипидтердің мөлшері артып, бос майлы қышқылдардың жалпы саны артады.
Сұлы жармасын сақтау кезінде де липидтік комплекстерде көптеген өзгерістер байқалады. Я. И. Денисенко зерттеулерінде сақтау кезінде липздардың активтілігі мен микрофлораның дамуының нәтижесінде болатын жоғары ферментативтік гидролизге байланысты сұлы жармасында май құрамы кемитіндігі көрсетілген. Сұлы жармасын сақтау кезіндегі липаздардың активтілігі триглицеридтердің ферменттердің әсеріне икемделуімен түсіндіріледі. Бұл жағдайда ауа оттегі әсеірне жеңілдететін құрамында жоғары май концентрациясы бар ұлпалардың жалаңаштығы шешуші рөл атқарады. Бұл кезде қанықпаған жоғары молекулалы майлық қышқылдардың ауадағы оттегімен қышқылдануын арттыратын липоксигеназдар және олардың әсерімен түзілетін күрделі эфирледің маңыздылығы жоғары болады. Липоксигеназдардың әсерінен қанықпаған майлық қышқылдар липаздардың әсерлерін күшейтетін өте активті қышқылдандырғыш болып табылатын перекистер мен гидроперекистер түзеді. Бұл процесстер майдағы қышқылдану процессін үдететін жағдай туғызатын токоферолдарды бұзады.
Тары мен жүгері эндоспермаларында біраз пигменттер болады. Бұл дақылдардан өңделетін жарма сары түске ие. Сақтау кезінде пигменттер де тұрақсыз болады. Сондықтан бұл жармалардың түсі, әсіресе тарының, сапасының жақсы органолертикалық көрсеткіші болып табылады. Тарыны сақтау кезінде каротиноидтар қышқылданады, жарманың түсі сұрғылт-ақ түске өзгереді.
Жарманы сақтау кезінде оның қышқылдылығы артады. Бұл ең алдымен ферменттердің майлар мен ақуыз заттарын ыдырататын гидролитикалық ерекшеліктеріне байланысты. Фитаз бен фосфотаз әсерінене органикалық қосылыстар құрамынан фосфор қышқылы бөлінеді, липаздың әсерінен майлық қышқылдардың көбеюі болады. Бұдан басқа, әр түрлі қышқылдар микроорганизмдердің өмір сүру әрекетінің нәтижесінде жинақталуы мүмкін.
Сақтау кезінде жүгері және арпа жармаларыныңқышқылдығы аз өзгеріске ұшырайды. Ең көп күріш жармасының қышқылдығы артады. Бидай мен сұлы жармасын сақтаған кезде де қышқылдық артады.
Жарма өндірісінде астықты гидротермиялық өңдеу оның сақталуына да әсер етеді. Қазіргі уақытта қарақұмық, тары, сұлы, бидай, жүгері, асбұршақ жармаларын өңдеу үшін әр түрлі гидротермиялық өңдеудің режимдері мен тәсілдері қолданылады. Жасуша қабырғаларының ісінуінен болатын астық құрылымының өзгеруі, крахмалдың клейстеризациясы, ферменттердің актитілігінің төмендеуі – бұның бәрі бірге жарманың сақталуға тұрақтылығына жағымды әсер етеді. Жарма сонымен қатар жарманың калоидтік жағдайы, ауаның салыстырмалды ылғалдылығы, сақтау температурасы және жарманың бөлшектерінің өлшемдері әсер ететін гигроскопиялық қасиеттерге ие.
Жарма ылғалдылығының өзгеруі жоғарыда аталған барлық процесстерге әсер етеді. Ылғалдылықтың артуы ферментативтік жүйенің қарқындылығын, микроорганизмдердің өмір сүруін, қышқылдану процесстерінің қарқындылығын арттырып, жарманың тез бұзылуына әкеліп соғады. Ауаның салыстырмалды ылғалдылығы бірдей болған жағдайда әр түрлі дақылдан өңделген жарманың ылғалдылығы бірдей болмайды.
И. П. Салун зерттеулері бойынша 1 жыл сақтаудан кейін жармалардың ылғалдылығы бірдей азаймайды: күріштікі – 1,9%, бидай — 1,3%, жүгері — 0,6%, сұлы — 0,4%. Бұл әр түрлі жармалардың ақуыздарының гидрофильдіктері әр түрлі екендігін көрсетеді.

Жарма түрі

Тепе-теңдік ылғалдылық, %
Тепе-теңдік ылғалдылық, %

30

40

50

60
70
80
Пшено шлифованное

8,9

10,5

11,6

12,8

14,2

15,6

Овсяная недробленая

8,6

9,0

10,2

11,6

13,0

14,0

Овсяные хлопья Геркулес

8,4

9,0

10,4

11,4

12,5

13,6

Горох колотый полированный

9,0

10,2

11,6

12,4

14,4

16,6

Горох целый полированный

9,2

11,0

11,2

12,6

14,2

16,4

Перловая

8,6

9,6

11,4

12,4

14,2

15,5

Ячневая

8,6

10,0

11,2

12,6

14,3

15,8

Кукурузная мелкая

8,8

9,0

11,0

12,2

14,0

15,8

Полтавская № 1, 2

3,9

9,3

11,0

12,4

14,2

16,0

Артек и Полтавская № 3, 4

9,1

9,8

11,2

12,6

14,4

16,2

Рис шлифованный

10,7

11,2

12,6

13,4

14,9

16,7

Рис дробленый

11,2

11,8

13,4

14,2

15,7

17,4

Гречневая ядрица бр.

8,2

9,2

10,7

11,6

13,2

14,8

Гречневая продел бр.

8,6

9,2

10,6

11,6

13,2

15,0

Манная М

9,2

10,0

11,6

13,0

14,4

16,4

Е. Д. Казаков және В. Л. Кретович зерттеулері бойынша, температураның өсуіне байланысты буланған жармада буланбаған жармаға қарағанда майдың қышқылдық санының өсуі қарқындырақ болады. Буланған астықтан алынған жарма буланбаған астықтан алынған жармаға қарағанда тез көгереді.
Сондықтан жарманы сақтаудың рационалдық режимдерінде ең алдымен оның ылғалдылығының төмен болуы қамтамасыз етіледі (10...12%).
Ұн мен жарманың сақталу мерзімдері шикізат қасиеттеріне, өңдеу режидеріне және оны сақтау шарттарына байланысты болады. Ұн мен жарманы массасы 70 кг дейнгі қапшықтарға салып сақтайды. ал сатылуға шығарылғандарын жарманы 0,3-тен 1 кг дейін, ал ұнды 1-ден 3 кг дейін қапшықтарға салады. Жарманы таза, құрғақ қоймаларда 5...13°С температурада, бірақ 18°С-тан жоғары емес, ауаның салыстырмалды ылғалдылығы 60...70%, ал ұнды 15°С температурадан төмен, ауаның салыстырмалды ылғалдылығы 60...75% ортада сақтайды. Базалар мен қоймаларда ұнның сақталу мерзімі белгіленбеген. Жарма үшін де сақталу мерзімдері белгіленбеген, бірақ дұрыс сақталса 1 жылға дейін сақтауғаболады. Ал Герку­лес қауыздарыныкі — 4 ай. И. П. Салун эксперименттік сақтаулар негізінде жарманың кейбір түрлерін 15...18° температурада және ауаның салыстырмалды ылғалдылығы 60...70% ортада, өңделген күнінен бастап шамамен сақтау мерзімдерін көрсеткен. Көрсетілген сақтау мерзімдері жарманың бастапқы сапасына және сақтау шарттарына байланысы өзгеруі мүмкін.

Жарма өнімінің түрі
Сақталу мерзімі, ай.
Жарма өнімінің түрі
Сақталу мерзімі, ай.
Овсяная крупа
5.. .6
Ячневая крупа
12.. .13
Овсяные хлопья
4.. .5
Перловая крупа
18.. Л 9
Пшено
7.. .8
Манная крупа
8.. .10
Ядрица
9.. .10
Крупа Полтавская
13.. .15
Кукурузная крупа
8.. .9

Құрама жем өндірісі басқа өңдеу кәсіпорындарынан ерекшеленеді. Құрама жем, ақуыз-дәрумендік қоспалар өндіруде шикізаттардың 100-ден астам түрлері қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар шикізат құрамына тек қана өсімдік тектес емес, жануар шикізаттары, әр түрліқосымша өнімдер химиялық және органикалық синтез өнімдері жатады.
Сондықтан шикізаттарды сақтау кезінде олардың араласуына және ылғалдың түсуіне жол бермеу керек (әсіресе өскіндік өнімдер, жем ұндары, жануардан алынатын шикізаттар). Сақтауға төзімсіз шикізаттарды құрама жем өндірісінде алдымен пайдаланады.
Шикізаттың іріктелуі мен өздігінен қызуын болдырмау үшін оны бір силостан екіншісіне тасымалдағыш механизмдер көмегімен ауыстырады. Күнжара сақтау ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Силостарда сақтау кезінде төгу биіктігі 18 метрден аспауы керек, силостарды міндетті түрде термометрия жүйелерімен жабдықтайды. Сақтауға салар алдында күнжара температурасы 35°С-тан аспауы керек. Жаз кездерінде күнжара температурасы ауа температурасынан 5°С –тан жоғары болмауы керек.
Шөп ұнын сақтау кезінде ерекше шарттар талап етіледі. Шөп ұнын сақтайтын қоймалар қараңғыланған, есігі тығыз жабылатын болуы керек, себебі жоғары температурада жарықта сақталған өнімде каротин мөлшерінің азаю процессі қарқынды болады. Каротинді жақсы сақтау үшін шөп ұнын түйіршітейді және осы күйде сақтайды. Сонымен қатар, шөп ұнының құрамындағы каротинді тұрақтандыру үшін әр түрлі антиокислительдер, жасанды салқындату, инертті газды ортада сақтау қолданылады. Шөп ұнын инертті газды ортада немесе реттелетін газды ортада оттегінің 1%-дан аспаған жағдайда сақтау, каротиндердің толық сақталуын қамтамасыз етеді. Бірақ бұл үшін арнайы герметикалық металлдан жасалған силостар немесе бөгде орта генераторларымен жабдықталған элеваторлар қолданылады.
Жануарлардан алынған шикізаттарды, балық, ет-сүйекті ұн сияқты, сақтағанда оларда майлардың қышқылдану процессі қарқынды жүретіндігін ескеру керек. Мұндай шикізаттарды таза, құрғақ, жабық және салқын қоймаларда қаппен сақтайды.
Сапасының жақы сақталуын қамтамасыз ету үшін кейбір құрама жем өндірісінің шикізаттарын әр түрлі термиялық өңдеулерден өткізеді. Күнбағыс күнжарасына микроорганизмдердің әсерін төмендету үшін және оның сақталу төзімділігін арттыру үшін оны ылғал-жылулық өңдейді. Тары ұнының сапасын тұрақтандыру үшін оны өткір бумен 190°Стемпературада 10 мин өңдейді, нәтижесінде сапаның сақалуын 2 айға ұзартады.
Шикізаттың санитарлық жағдайын жақсарту СВЧ электромагниттік алаңы арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл кезде жалпы бактериалдық және саңырауқұлақтық тұқымдану төмендейді, ішек таяқшасының өмір сүруі тоқтатылады, құрама жемнің детоксикациясы болады, сонымен қатар, жемнің тағамдық құндылығы да артады.
Құрама жем өндірісінің дәндік және түйіршіктелген шикізаттарын негізінен силостарда сақтайды. Сусымалдығы нашар өнімдерді қоймаларда жерде немесе арнай шығаратын қондырғылары бар силостарда сақтайды. Жануардан алынатын шикізаттарды, құрғақ жем дрожжаларын, шөп және қылқандық ұндарды және тағы басұа да шикізаттарды қаптармен оларды өндіріске жібергенге дейін сақталады. Бор, тұз және т.б. минералды шикізаттарды басқа шикізаттардан оқшау жабық қоймаларда сақтайды. Шикізаттардың сұйық түрлерін бөшкелерде сақтайды.
Құрама жем өндірісінің өнімдерін – сусымалы және түйіршіктелген құрама жемдерді, БВД – силостық типтегі қоймаларда сақтайды, ал олар жоқ жерде қоймаларда жерде немесе қаптармен сақтайды. Бұл кезде құрама жемнің әр түрінің жеке-жеке, бір-бірімен араласпай, өздігінен сұрыпталуы болмайтындығы қамтамасыз етілу керек.
Құрама жемді шикізатпен және қалдықтармен бір қоймада сақтауға тыйым салынады. Байытылған құрама жем өнімдерін ауа температурасы 25°С тан аспайтын, салыстырмалды ылғалдылығы 70% қоймаларда жерде сапасын жоғалтпай 2 ай сақтауғаболады. Ауаның бұл параметрлерінің жоғары болған жағдайда тек 1 ай ғана сақталуы керек. Бұл кезде құрама жемді шығарар алдында улылыққа тексеру керек.
Құрама жемді силостық типтік қоймаларда 20 күн, ал оларды бірінен екіншісіне ауыстырып отыру арқылы 40 күн сақтауға болады.

АСТЫҚТАН ӨҢДЕЛЕТІН ӨНІМДЕРДІ ЫДЫССЫЗ САҚТАУ
ВНИИЗ, ЦНИИ және басқа да мекемелердің зерттеуі көрсеткендей ылғалдылығы төмендетілген (13%-дан көп емес) ұнды ыдыссыз сақтау өлшемдері 1500х1500 -ден 4000х4000мм –ге дейін, биіктігі 15000мм –ден көп емес арнайы силостарда бос сақталуы мүмкін. Силостарды ұнның ағымына ықпал жасайиын арнайы вибраторлар мен аэраторлармен жабдықтау керек. Жақсы технологиялық әсерді ұнды ауамен айдау болып табылады, бұл кезде ұн ағындылық қасиет алып, силостың астындағы шлюз арқылы шығатын құбырға оңай түседі. Силостан шығу тесіктері ұн үшін 400 мм-ден кем болмауы керек, ал ұзындығы шамамен силос еніне тең болады. Силос түбінің конусты бөлігіне 60° -тан кем емес бұрышты көлбеулік беріледі. Ұнның силостан ағып шығуына оның ылғалдылығы мен сақталу мерзімінің ұзақтығынан басқа мынадай факторлар әсер етеді: ұнның сорты мен ірілігі; силос қабырғасының материалы мен техникалық жағдайлары.
Ұнды сақтауға арналған силостарды темірбетонды, профильді және листтік болаттан тұрғызылады. Профильді және листтік бетондардан жасалған силостардың артықшылықтарына қарамастан (тұрғызу кезіндегі жұмыстардың жеңілдігі, ұзақ уақыт атмосфералық ылғалдың кірмеуі және ұнды ұзақ уақыт сақтауда қауіпсіздігі), оларды қолданудың кейбір кемшіліктері бар – жоғары жылуөткізгіштік және қабырғалардың гигроскопиялылығының болмауы.
Ыдыссыз сақтау қоймалары астықтан өңделетін өнімдерді сақтауға арналған силостардан басқа, тасмалдау, өлшеу және басқа да жабдықтардың толық комплексі сияқты күрделі құрылымдарды қажет етеді(83-сурет).

ЦНИИ 0,5; 0,75; 1,5; және 2,5 мың тонна ұн сақтауға арналған, темірбетоннан жасалған ыдыссыз сақтау қоймаларының жобасын құрастырған (30-кесте).

Механикалық шығару құрылғылары кең таралған. Олардың жұмыс принциптері шығару тесігінің алдындағы тығыздалған ұн массасын қопсытып одан ары шығаруға негізделген. Пневматикалық шығару құрылғылары сақтаудағы өнім массасына сило ішінде бекітілген үрлемелі реизналы жастықтармен немесе, арнайы құрылғылармен берілетін ауа ағындары арқылы әсер етеді.
Ұнды айдау ең жақсы технологиялық әсер береді, ол ұнның силостан еркін ағып шығуына жағдай жасайды.
четырехвинтовой

Сурет 1.
Подбункерное виброразгрузочное устройство У-21ДРП: 1 — корпус вибробункера; 2 — кронштейны с резиновыми втулками; 3 — рама; 4 — дно разгружаемой емкости; 5 — вибратор; 6 — ребра; 7 — рассекатель; 8 — уплотнитель мягкий резиновый.

Сурет 2.
Аэрационный разгрузчик РЗ-БАА:
1,4 — прокладки; 2 — скоба; 3 — переходник; 5 — корпус; 6 — решетка; 7 — камера воз­душная.

Аэрацияның негізі ұн массасын тұрақты қысыммен ауа белгілі бір шығынмен және жылдамдықпен ыдыратады, жабысқан және тығыздалған ұн бөлшектері ара-қашықтықтарын ұлғайтады, олардың жанасу беттерін азайтады, ағынның тығыздығы азаяды, ұн бөлшектерінің ішкі және сыртқы үйкелістері азаяды. Бұл бөлшектердің салыстырмалды қозғалысын жылдамдатады және өнімнің силостан еркін ағып шығуына жағдайлар туғызады. Ұнды аэрациялау жинақталуды болдырмайды, еленуін және силоста кептетілуінің алдын алады. Аэрация процессінде ұнның қарқынды араласуы нәтижесінде оның температурасы мен ылғалдылығы біркелкі таралады.
Ұнның сусымалдылығына бөлшектердің ірілігі мен формасы, қоршаған орта ауасының ылғалдылығы мен температурасы, сақтау мерзімінің ұзақтығы көп әсер етеді. Келтірілген факторларға байланысты ұнның физикалық қасиеттері өзгереді: табиғи еңістің бұрышы, ішкі үйкеліс коэфициенті, көлемдік масса, бөлшектердің бір-біріне жабысуы. Мысалы, бірінші және екінші сортты ұнда дөңгелек формалы ең ұсақ бөлшектер көп болады (70%-ға дейін), сондықтан мұндай ұн жақсы қозғалады; екінші сорттық ұнның бөлшектерінің көбісі дұрыс формалы емес және максималды ірілікке ие, сондықтан бұл ұн нашар қозғалады. Ұсақ, бірақ формасы дұрыс емес бөлшектері бар ұн да нашар қозғалады, себебі оның жанасу беті үлкен болады. Биохимиялық жағынан ұнды силостарда сақтау кезіндегі процесстер, қоймаларда қапталған күйдегі процесстерден айырмашылығы жоқ.
Ұнның жетілуі силостарда ұн сортына байланысты 7...10 күн бірінші және жоғары сорт үшін, 3...5 күн екінші сортты ұн үшін. Жетілу уақытының шегінде силоста сақталған ұнда ашу, қышқылдану, көгеру және өздігінен қызу құбылыстары жүреді. Бұл процесстердің қарқындылығы сақталу шарттарына байланысты. Ұнды уақытша сақтау (20 күн) оның нан пісіру қасиеттеріне және сусымалдылығына әсер етпейді.
Ұнды аэрациялау кезінде майдың гидролизі жылдамдауы байқалады, бұл оның жетілуін тездетеді де ұнның сапасы жоғарылайды. Бірақ сапаның жақсаруы тек оптималды шарттар болған кезде ғана байқалады: аэрацияның ұзақтығы – 6 сағат, ауаның салыстырмалды шығыны 3м3(т*ч) және ауа температурасы 26...27°С болуы керек. Аэрациялау уақыты ұағырақ және температура 28°С-тан жоғары болса майдың қышқылдық санының өсуіне әкеледі, бұл ұнның ашуы мен бұзылуын жылдамдатады.
Құрама жем өнімдерін ыдыссыз силостарда сақтаудың біраз ерекшеліктері бар. Құрама жемнің бөлшектері физико-механикалық және биохимиялық ұасиеттері әр түрлі ұсақталған өсімдік, жануар және минералдық қоспалардың жиынтығы. Құрама жемнің физика-химиялық және биохимиялық қасиеттері оның дайындалу рецептіне байланысты. Құрама жем бөлшектерінің құрамына енетін ауылшаруашылық, малшаруашылық және құс топтарына байланысты, бөлшектер геометриялық өлшемдері шамамен 2,6 дан 0,20 мм –ге дейін, бетінің әр түрлі жағдайлары мен формасы әр түрлі болады.
Құрама жемдер ыдыссыз силостарда 2-3 апта сақталса, еленіп, сусымалдығын жоғалтып және силостан ағып шықпауы мүмкін. Сиырларға арналып дайындалған құрама жемде тұрақты жиналып қалулар 6 күн сақталғаннан кейін болса, шошқаны еттік бордақылауға дайындалған құрама жемде – 10 күннен артық, тауыққа арналған болса – 20 күннен артық. Бұл құбылыстың ең көп болуы сүттік бағыттағы сиырды жемдеуге арналған жемде байқалса, ең азы тауыққа арналып дайындалған құрама жемде байқалады.
Жабысқан құрама жемді қопсыту, жинақталуларды бұзу және құрама жемнің силостан еркін шығуы үшін ең тиімді технология құрама жемді қысылған ауа арқылы қысқа импульсті аэрациялау болып табылады.
Сақталатын құрама жемнің көптеген түрлеріне аэрацияның диференциалды оптималды параметрлері қолданылады: тордағы ауа қысымы 490...680 кПа, импульс ұзақтығы 10...15с, импульстар арасындағы уақыт 30...45с, импульс саны 5...8, ауа шығыны 9...18 м3мин. Көрсетілген параметрлер мен режидер перфорильдік құбырлардан тұратын құрылғыларды қолдану кезінде тұрақты жиналуларды толығымен бұзады, құрама жемнің тұрып қалған зоналарын қопсытады, бірақ силостың ортаңғы және жоғарғы жағындағы кептелістерді ажыратпайды. Құрама жемді силостан шығарар алдында аэрациялаудан басқа сақтау мерзімінде де аэрациялап отырған дұрыс болады.
Құрама жемді силостан шығарар алдында қысылған ауа беріледі. Құрама жем силостан ағып болған соң силосты желдету арқылы тазартады.
Тағамдық бидай кебегін сақтау. Бидай кебегі сақтау кезінде төзімсіз болады. Н. А. Игорянова зерттеулері бойынша, ылғалдылығы 13%-дан жоғары бидай кебегін бір апта сақтау микробиологиялық процесстердің қарқынылығын жоғарылатады. 2 айдан кейін микрофлораның мөлшері сақтау шарттарына байланысты 10...300 есе артады. Сонымен бірге қышқыл майдың күрт жоғарылауы 1г майға 15...19-дан 127 мг –ға дейін артқандығы байқалған. Жүргізілген тәжірибелердің нәтижесінде тиімді сақтау режимдері мен мерзімдері құрастырылған. Жаңа өңделген кебекті 20...30°С температурада 1 аптаға дейін сақтауға болады, ал 10°С температурада 2 аптаға дейін сақтауға болады. Кебекті термоөңдеу оның сақталу мерзімін ұзартуға мүмкіндік береді. Кебекті ауаның салыстырмалды ылғалдылығы 60%-дан және температура 20...30°С –тан жоғары болмайтын жағдайларда сақтау керек: қағаз қапшықтарда - 3 айға дейін, полиэтилен паеттерде – 5 айға дейін. Ауаның салыстырмалды ылғалдылығы 60%-дан және ауаның температурасы 20...30°С –тан жоғары жағдайда кебекті тек полиэтилен қапшықтарда 5 айға дейін сақтау керек.
Бидайдың өскіндік қауыздары да сақтауға төзімсіз. Г. Н. Сандакова зерттеулері бойынша, өскіндік қауыздар 11,0%-ға дейін липидтері болады, ол астықтағы және ұндағы көрсеткіштерден 4...5 есе жоғары.
Өскіндік қауыздардың сақталу мерзімінің ұзақтығы қоршаған орта ауасының температурасына, ылғалдылық және бастапқы майдың қышқылдық санына байланысты болады. 30°С температурада және 14,5% ылғалдылықты өнімді қауіпсіз сақтаудың ұзақтығы 3 күн; 20°С температурада және 14,5% ылғалдылықта – 6 күн; 30°С температурада және 13,5% ылғалдылықта - 6...10 күн; 20°С температурада және 13,5% ылғалдылықта – 15...20 күн.
Өскіндік қауыздарды термоөңдеу оның қауіпсіз сақталу мерзімін ұзартады. Термоөңдеуден өткен қауыздар, 5,0% ылғалдылықта және бастапқы майдың қышқылдық саны 7 мг –ға дейін болса 6 айға дейін сақталады; бастапқы майдың қышқылдық саны 7-ден 18 мг –ға дейін – 3 айға дейін; ылғалдылығы 3,0% және бастапқы майдың қышқылдық саны 18 мг –нан төмен болса – 6 айға дейін.

АСТЫҚТЫ САҚТАУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
Астық сақтау технологиясының жалпы көрінісі астықты сенімді әрі ұзақ сақтау үшін жасалған әрекеттіер жиынтығы ретінде қарастырады. Бұл жүйенің негізінде уақытпен өлшенген көптеген тәжірибелер нәтижелері кіреді, сонымен қатар, шикізат (астық пен астықтан өңделетін өнімдер), техникалық база (кәсіпорынның тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз ететін, астық өңдеуге арналған құрылыстар мен қондырғылармен жабдықталған астық сақтау қоймалары), сапалық және сандық бақылау, жоғары білікті мамандар.
Алқаптан жиналған астық сақтауға даярлау кезінде мынадай жинаудан кейінгі өңдеулерден өтеді: ірі партияларды қабылдау және қалыптастыру, тазалау, кептіру және активті вентиляция. Бұл кезеңде қажетті жағдайлар жасалып, тиімді сақтау режимдерінің тәсілдері анықталады.
Сақтау процессінің жағдайларына байланысты сақтау сенімділігін арттыруға бағытталған астық салқындатылуы, зиянкестерге қарсы дәрілеу, консервілейтін химиялық заттармен қңдеу, тағы да басқа әрекеттер жасалуы мүмкін.
Астықты және одан өңделетін өнімдердің сақтаудың негізі астық массасындағы жағымсыз процесстер, әсіресе физиологиялық процесстерді, тежеу немесе толығымен тоқтату принципі. Астықты құрылымымен, құрылыс материалдарымен, салыну тәсілдерімен, сыйымдылығы мен мақсаты бойынша бір-бірінен көп айырмашылығы бар астық сақтау қоймаларында сақтайды. Астықты сақтау қоймасын дақылдың түрі мен сапасына, сақтау ұзақтығына, аймақтың климаттық ерекшеліктеріне және тағы да басқа факторларға байланысты.
Астық сақтау қоймасы келесі талаптарға сай болуы керек:
- берік әрі ұзақ қызмет атқаруы керек;
- астықты жер асты суларынан, атмосфералық факторлардың бұзуынан және кеміргіштерден сенімді қорғау керек;
- саңылаулар болмау керек, құрылыста нан қорларының зиянкестері жинақталып дамитын терең және қол жетпейтін жерлердің болмауы керек;
- эксплуатацияға, астықты өңдеу кезінеде және оны бақылау кезінде ыңғайлы болуы керек;
- қоймаларда барлық операциялар мүмкіндігінше механизацияланған болуы керек: қабылдау, кептіру, тазалау, залалсыздандыру, вентилаяциялау, түсіру және т.б.;
- автомобиль көліктерінің келуіне ыңғайлы аузы және басқа да көлік түрлерімен ыңғайлы байланыстар болуы керек;
- астықтың әр түрлі партияларының араласпуы керек;
- астықтың сандық және сапалық сақталуын қамтамасыз етуі керек;
- астықты аз шығынмен химиялық залалсыздандыру үшін герметизацияға мүмкіндіктің болуы;
- жұмыскерлерге қауіпсіз болуы керек, еңбек жағдайының және астық өнімдерінің сақталуының гигиеналық-санитарлық талаптарының орындалуы қамтамасыз етілуі керек;
- өрт және жарылыстан қауіпсіз болуы керек;
- қымбат болмауы керек;
- эксплуатация шығындарының мейлінше аз болуын қаматамасыз ету керек.
Базистік — астықтың оперативтік қорларын сақтау үшін.
Негізгі операциялар: астықты қабылдау, оны тазалау және кептіру, ұзақ уақыт сақтау, теміржол және су көліктеріне түсіру. Олар жоғары сыйымдылығымен және үлкен оперативтілігімен ерекшеленеді. Жоғары өнімділікті тасымалдаушы жабдықтармен жабдықталған.
Қорлық — мемлекеттік астық қорларын сақтауға арналған. Мемлекеттік астық қорлары шамамен 3-4 жыл сақталады. Сондықтан астық сапасын жақсартуғабағытталған улкен көлемдегі жұмыстар жүргізіледі(тазалау, кептіру, желдету).
Өндірістік — астық өңдейтін кәсіпорындарды астықпен жабдықтайды (ұн тартқыш, жарма, құрама жем, май өндіретін және басқа да зауыттар). Бұл астық сақтау қоймаларында кәсіпорындардың 3-6 айлық жұмысын қамтамасыз ететін астық қоры болуы керек.
Айлақтаық — астықты су көліктеріне тиеуге арналған қоймалар.
Көрсетілген астық сақтау қоймалары негзігі фугкцияларымен қоса басқа да қоймаларға тән қызметтер атқарады. Функцияларды біріктіру астықтың өндірістен тұтынушыға дейінгі жолын қысқартады, қоймалар мен жабдықтардың тиімділігін арттырады, өнімділікті арттырады. Астық сақтау қоймаларының ең жетілген түрі элеватор болып табылады.Элеватордың түрлерінің көптігіне қарамастан олардың негізгі міндеттері ұқсас: астық қабылдау, өңдеу (тазалау, кептіру, активті вентиляциялау және т.б.), сенімді сақталуды қамтамасыз ету, астықты тиеу.
1-ші суретте кез келген типтегі элеватордың негізі болып табылатын принципиалдық сызбасы көрсетілген.

Сурет 1. Возможный вариант принципиальной схемы элеватора:
1 — нория; 2 — весы автоматические или ковшовые (элеваторные); 3 — труба поворотная; 4 — бункер надсепараторный; 5 — сепаратор; 6 — сепаратор конт­рольный; 7 — бункер подсепараторный; 8 — конвейер надсилосный; 9 — силосы: 10 — конвейер подсилосный; 11 — конвейер приемный с автомобильного транс­порта; 12 — конвейер приемный с железнодорожного транспорта; 13 — конвейер отпускной на водный транспорт; 14 — конвейер приемный с водного транспорта: 15 — бункер надсушильный; 16 — сушилка; 17 — бункер подсушильный.

Элеватор келесіде көрсетілген құрылыстардың жиынтығы болып табылады: жұмыс ғимараты-негізгі технологиялық және тасымалдық жабдықтар орналасқан; силостық корпустар – астықсақтауға арналған; әр түрлі тасымалдаушы көліктердің түрлеріне байланысты қабылдау және тиеу құрылғылары; астық кептіргіштер; қалдықтар цехы. Элеваторлардың силостары әр түрлі формада, әр түрлі көлемді (сыйымдылықты), темір бетоннан (монолитті және жиналмалы), металлдвн және басқа да материалдардан жасалған боулы иүмкін.
Басқа астық сақтау қоймаларына қарағанда элеваторлар ең жоғары өнімділікті және еңбек энергиямен қамтамасыз етілген, барлық процесстер жоғары дәрежеде механизацияланған, қашықтықтан басқарылатын автоматтандырылған басқару құрылғыларымен, тасмалдағыш құрылғылармен және сақталатын және өңделетін астықты бақылау құрылғыларымен жабдықталған, астық сапасынынң нашарлауы мен шығынының алдын алуға ең жақсы мүмкіндіктерге ие.
Астық қоймалары жалпы сыйымдылығы жағынан әлі де елімізде негізгі астық сақтау орыны болып табылады. Стационарлық механизмдермен жабдықтал дәрежесіне байланысты қоймалар механизацияланған, көбінесе жұмыстарды механизациялауға жылжымалы механизация ұүрылғыларының екі түрі қолданылады.
Қоймалардың едендері горизонтальді және көлбеу болады. Олар дайындалу материалдарымен ерекшеленеді: темірбетон, шлакоблок, ағаш, тас, кірпіш; құрылымы мен сыйымдылығы бойынша; астықты активті вентиляциялауға арналған құрылғылармен жабдықталуы мүмкін
Стационарлы механизмді қоймаларда механизациялық жұмыс мұнаралары салынады

Атқаратын қызметтеріне байланысты механизацияланған қоймалардың жұмыс мұнарасын 3 негізгі түрлерге ажыратады:
1) тазалаушы жұмыс мұнаралары (РБО);
2) кептіргіш –тазалаушы мұнаралар (СОБ);
3) ұсатқыш-тазалаушы мұнаралар (МОБ).
Бұдан басқа норины бащни

,
Сурет 2
Принципиальные схемы норийных башен (НБ):
а — НБ при механизированном складе; б, в — НБ при частично механизирован­ных складах; г — увязка НБ со складами. 1 — бункер приемный; 2 — конвейер приемный; 3 — нория; 4 — конвейер верхний (загрузочный); 5 — конвейер ниж­ний (разгрузочный); 6 — конвейер отпуска в железнодорожные вагоны; 7 — зер­носклад; 8 — НБ; 9 — устройство приемное с автотранспорта.

Сурет 3. Принципиальная схема движения зерна в СОБ:
1 — бункер приемный; 2 — ворохоочиститель; 3 — конвейер скребковый; 4 — конвейер приемный; 5 — нория; 6 — конвейер верхний (загрузочный); 7 — зерно­склад; 8 — конвейер нижний (разгрузочный); 9 — весы автоматические; 10 — сепаратор воздушно-ситовой; 11 — триер — овсюгоотборник; 12 — сепаратор воз­душно-ситовой; 13 — конвейер отпускной на железную дорогу; 14, 15, 17 — кон­вейеры скребковые; 16 — бункер; 18, 19 — нории; 20 — зерносушилка.

Сурет 4
Принципиальная схема движения зерна
технологической линии по обработке
продовольственно-фуражной, кукурузы МОЕ:

Рис. 5 Принципиальная схема мини-элеваторов:
а — предусмотрены приемка, хранение и отпуск зерна; б — приемка, очистка, хранение и отпуск зерна; в — приемка, очистка, сушка, хранение и отпуск зерна.
I — бункер приемный; 2 — конвейер приемный; 3 — нория; 4 — патрубок (пово­ротная труба) распределительный; 5 — конвейер надсилосный; 6 — силосы; 7,
II — конвейеры над- и подсушильные; 8 — скальператор; 9 — сепаратор; 10 — зерносушилка; 12 — конвейер подсилосный.

АСТЫҚ САҚТАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР. ӘР ТҮРЛІ ҚОЙМАЛАРДА АСТЫҚ САҚТАУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Қазіргі кезде астықпен жұмыс 3 негізгі принциптерге негізделеді:
- прогрессвиті технология;
- астық өңдеудің толассыз әдістері;
- өндірістік процесстерді толық механизациялау және автоматтандыру.
Астықты қабылдау және өңдеуді толассыз технологиялық желілерде жүргізеді. (ПТЛ).
Толассыз технологиялық желілер астықты қабылдаудан сақтауға салғанға дейін көрсетілген сапада аралық сақтаусыз үзіліссіз өңдеуге арналған.
Астықты толассыз өңдегенде еңбек шығындары азаяды, өңдеу сапасы жақсарады, жабдықтарды қолдану дәрежесіартады, астықты ұзақ уақыт сақтауға жағдайлар қалыптасады.
ТТЖ стационарлы немесе жылжымалы және өздігінен жүретін машиналар мен механизмдерден құралуы мүмкін.
Стационарлық толассыз технологиялық желілер элеваторлар, әр түрлі дақылдарды өңдеуге арналған зауыттар және цехтар, механизациялық жұмыс мұнарасы бар механизацияланған қоймалар комплекстерінің құрамына енеді.
Жылжымалы механизцация құралдары астықтың аз мөлшердегі партияларын уақытша құрылған үздіксіз технологиялық желілерде қолданады.
ҮТЖ –нің жұмысы астықтың тәулік бойы үзіліссіз берілуін қажет етеді; астықтың қажетті кондицияға жеткізілуін; оның мөлшерінің толық сақталуын; белгілі бір мақсатқа арналған астық партияларын сапасына қарай құру.
Барлық үздіксіз технологиялық желілер шамамен келесідей принципиалдық схема бойынша болады: IІ астықты автомобильден түсіру(вагоннан, кемеден); II астықты алдын-ала тазалау(қажет болған жағдайда); II астықты алғашқы негізгі тазалау; Ш ылғалды астықты кептіру; Ш екінші негізгі тазалау (қажет болған жағдайда); Ш өлшеу; Ш өңделген астықты қоймаларга орналастыру; II астықты шығару.
Операциялардың саны бұдан да көп және басқаша болуы мүмкін, қабылданатын астық сапасы мен қандай мақсатқа арналғандығына байланысты. Кейбір желілерде химиялық консервациялау немесе суықпен консервациялау қарастырылуы мүмкін.
Өндірушілер қажетті техникалық базамен, қабылданатын астықтың мөлшері мен сапасы туралы мәліметтерге, қандай мақсатқа арналғандығын біле отырып, белгілі бір жағдайда астықты сақтау мен өңдеудің мейлінше тиімді режимдерін таңдайды. Сонымен қатар кәсіпорынның мүмкіндіктерін технологиялық ерекшеліктерін ескере отырып толығымен пайдалану керек. Тек кәсіпорын жұмысшыларының денсаулығына зиянды және қоршаған ортаға өндірістің әсері болмауы керек.
Астықты сенімді сақтауда міндетті түрде оның мөлшері мен сапасын астық қабылданғаннан бастап оны шығарғанға дейін бақылап отыруды қажет етеді.
Астықтың кәсіпорындарға кез келген орын ауыстыруы оның мөлшері мен сапасының есебін жүргізуді қажет етеді.
Астықтың қабылдау мен шығаруынан басқа орын ауыстыруын келесі операцияларды орындау үшін жүргізеді:
1. астықты сақтау кезінде төзімділігін арттыру үшін кептіру;
2. астықты шығаруға дайындау;
3. зарарлы астықтың жекелеген партияларын залалсыздандыру;
4. ұзақ сақтау алдында астықты салқындату;
5. ұсатылған қоспаларды даярлау алдында астықты дайындау;
6. инвентаризация кезінде астық массасын анықтау;
7. астықтың жаңа партияларын қабылдау үшін силостың бөліктерін босату.

Әр түрлі астық сақтау қоймалары әр түрлі сақтау жағдайларын қамтамасыз етеді.
Асфальтталған алаңдарда астықты ашық аспан астында жабусыз сақтайды, сақтау жағдайлары ауа райына тәуелді болады. Құрғақ жылы ауа райы астықты салыстырмалы түрде ұзақ сақтауға мүмкіндік береді. Ауа райы жаңбырлы болғанда Дж. Э.Бейлидің мәліметтері бойынша алғашқы күндері шығын аз болады, себебі жаңбыр суы астықтың біркелкі тегіс бетінен ағып кетеді, жоғарғы бетінен тек 3...5 см ғана енеді. Біраз уақыт өткен соң үйіндінің бетінде шұңұырлар пайда болады да, оларда астықтың тез бұылуына әсер ететін су жиналады. Сонымен қатар, жаңбыр суы төменгі перифрилік қабаттарға сіңіріледі де ондағы физиологиялық процесстерді жылдамдатады.
Жылы астықты суық асфальтта орынын ауыстырғанда жылу-ылғал өткізгіштіктен астық сапасына кері әсер болады, себебі ылғал жоғары температуралы аймақтан жылу ағынымен бірге салқынырақ аймақтарға өткенде конденсацияланады.
Асфальтталған алаңдарда сақталатын астық зиянкестерден қорғалмайды: құстар, жәндіктер және кеміргіштер. Олардың әсерінен болатын шығындар бірнеше аптадан кейін айтарлықтай өсіп кетуі мүмкін.
Астықты букерлерде сақтау оны атмосфералық жауын-шашындардан сақтауға мүмкіндік береді, ал қалған жағдайлар асфальтталған алаңдардағыдай болады.
Қазіргі уақытта нанқабылдау кәсіпорындарында көрсетілген астық сақтау орындарының қажеттілігі шамалы. Бірақ астық өндіруші қожалықтарда олар әлі де кең қолданысқа ие. Жаңа жиналған астықтың, негізінен тұқымдардың, аз мөлшердегі партияларын қабылдау, өңдеу (вентилияциялау, кептіру), және сақтау үшін, вентиляцияланатын бункерлер қолданылады.
Аз мөлшердегі масақты жүгеріні сақтау үшін ауылшаруашылық қожалықтарында, фермаларда сарайлар қолданылады. Масақтарды үнемі атмосфералық ауамен желдетіп отыру арқылы олар қажетті ылғалдылыққа дейін кептіріледі, соның нәтижесінде сақталу кезіндегі сапасының қауіпсіздігіне жағдай жасалады.
Астықты сенімді әрі ұзақ қоймаларда сақтауға болады. Қоймалардың конструкциясы астық сақтау орындарына қойылатын барлық талаптарды орындауға мүмкіндік береді.
Қоймаларды жергілікті құрылыс материалдарынан және тез тұрғызылуын, майлы дақылдарды сақтауға болатындығын, салыстырмалы жоғары ылғалдылықтағы тұқымдарды сақтауға қолайлылығын, механизациялаудың жоғары дәрежесін қоймалардың артықшылықтарына жатқызуға болады.
Механизация мұнарасы бар механизацияланған қоймаларда жоғары эффектілі үзіліссіз технологиялық желілер болады, олар қабылдау, өңдеу, сақтау және шығару жұмыстарының барлығын атқарады.
Қоймаларда әр түрлі қондырғыларды пайдаланып астықты активті вентиляциялау салыстырмалды түрде оңайырақ. Астықты активті вентиляциялаушы қондырғыларды жасанды суытылған ауаны пайдалану арқылы астықты салқындатуға, фумигациялауға және дегазацилауға пайдалануға болады.
Қоймаларда герметизациялаудан кейін астықты зиянкестерден (жәндіктер мен кенелер) тазарту үшін улы химикаттармен газдауға болады.
Кез келген нанқабылдау кәсіпорындары астық қоймаларынсыз жұмыс істей алмайды. Қоймаларда тек қана тұқымдық материалдар ғана емес, сонымен қатар силостарда сақталуы техникалық қиын дақылдарды, майкене, күнбағыс, рапс сияқты дақылдарды сақтауға мүміндік береді. Аз мөлшердегі астық партияларын сақтауда қоймаларға тең келетіні жоқ. Тегіс еденді қоймаларда қапталған астық өнімдерін де сақтауға болады (ұн, жарма және т.б.).
Астықтың үлкен массаларымен жұмыс істегенде негізінен элеваторлар тиімді.
Астықтың бастапқы температурасы силостарда және басқа да түрлі астық сақтау орындарында астық температурасы мен атмосфералық ауаның орташа температурасына байланысты. Егер астық ұзақ сақталатын болса, онда астықтың бастапқы температурасын астықтың бұзылуы тоқтайтын температураға дейін төмендету керек. Бұл кезде әсіресе астық жиналғаннан кейін де жоғары температура біраз уақыт сақталып тұратын оңтүстік аудандарында қиын.
Үлкен димаетрлі силостарда астық баяу салқындайды да қызады. Сондықтан астықты суық күндері өздігінен салқындауы үшін диметрі кішкентай силостарда, ал одан кейін төмен температурада ұзақ уақыт сақтау үшін диаметрі үлкен силостарда сақтаған дұрыс.
Температураның жоғарылауына жәндіктер де себепші болуы мүмкін. Элеваторларда астықтың әр қабаттарының температурасын бақылап отыру автоматтандырылған қашықтан басқарылатын арнайы силостарда температура өлшеуге арналған қондырғылардың көмегімен жүзеге асырылады. Температураның 2...3°С –қа артуы қауырт шаралар жүзеге асырылуы үшін сигнал болып табылады. Силостағы жылудың тасмалдануы силостың материалы, оның күн радиациясынан қорғаныс дәрежесі және қосымша жылуизоляцияның болуына байланысты.
Қазіргі кезде силостар негізінен темірбетоннан және металлдан жасалады. Темірбетонның жылуөткізгіштігі металлға қарағанда анағұрлым төмен. Темірбетонды қабырғалар астықты күнделікті температура ауытқуларынан жақсы қорғайды, металл қабырғалар егер қажетті шаралар қолданбаса мүлдем қорғамайды.
Металл силостардың монолиттік темірбетонды силостарға қарағанда көп артықшылықтары бар: құрылымының зауыттарда жасалуы; массасы жеңіл және үлкен арақашықтықтарға оңай тасымалданады; монтажының оңайлығы және еңбекті аз қажет ететіндігі; герметикалық силостар жасауға мүмкіндік бар. Металл силостар үшін болат, алюминий құймалары қолданылады. Металл - ылғал өткізбейтін материал.
Бірақ бұл силостардың кемшіліктері де бар:
- қабырғалары мен шатырыныңжоғары жылуөткізгіштігі;
- силостың ішкі қабырғаларын ылғалдың конденсациялануы, қабырғалары мен шытырының қосымша жылуизоляцилауды қажет етуі;
- сақталатын массадан бөлінетін кейбір химиялық қоспалардың әсерінен металлдың коррозияға ұшырауы;
- периодты түрде сырлаудыңқажеттілігі;
- астықты шығару кезінде қабырғада болатын аз мөлшердегі үйкеліс нәтижесінде силос қабырғаларына әсер ететін горизантальді қысымның артуы.
Аз мөлшердегі астық массалырмен жұмыс істейтін қожалықтарда мини-элеваторлар қолданады. Олар қоймаларға қарағанда әлдеқайда тиімді: тез тұрғызылады; бірдей сыйымдылықта аз аумақты алады; аз мөлшердегі жабдықтармен жоғары механизацияланады; эксплуатациға қолалйы және астық өңдетін цехтармен оңай байланысады. Олар негізінен темірбетоннан және металлдан жасалады. Биіктігі салыстырмалы түрде аласы (15м-ге дейін).
Кейбір елдерде астықтың аз массаларын уақытша сақтау үшін фермаларда икемді силостар қолданылады. Силостардың сыйымдылығы 20 тоннадан 40 тоннаға дейін. Икемді силостар салыстырмалы түрде арзан, массасы жеңіл, оңай тасымалданады және кез келген жазық алаңға оңай құрылады, бөлшектелген күйде сақтағанға қолайлы.
Жер асты қоймалары жергілікті, стратегиялық қорларды және маусымдық артық қалған астықтарды ұзақ уақыт сақтауға арналған. Кең қолданысқа ие емес. Олар ыстық климатты, температура ауытқулары жоғары аудандарда қолайлы, себебі жыл бойгы орташа температураны салыстырмалды түрде тұрақты сақтайды. Жер асты қоймалары су кірмейтін, мықты бетті және зиянкестерден толық қорғалуы керек.
Қоймалардың суға толып кетуін және оны бекітуге шығындардың аз болуы үшін қоймаларды жер асты сулары қойманың түбінен төмен жерлерге салады. Қазіргі кезгі жер асты қоймалары су өткізбейтін бетондардан жасалады, металлмен де қамталғандары кездеседі.
Жер асты қоймаларының артықшылықтары: оңай салынады; құны төмен; күндік және жылдық температура ауытқуларынан астықты қорғау; астық арасындағы ауадағы оттегі концентрациясының азаюы мен көміртегі диоксиді жиналуының әсерінен жәндіктер мен көк саңырау құлақтарының дамымауы; нан қорларының зиянкестері кіре алмайды; зақымдалған астықты сақтау мүмкіншілігі (зиянкестер өліп қалады). Үлкен және негізгі кемшілігі – жоғары еңбек шығыны және түсіру-шығару жұмыстарының құнының жоғары болуы.

АСТЫҚТЫ ПОЛИЭТИЛЕН ШЛАНГТЕРДЕ САҚТАУ
Бұл астықты және жемді пластикалық түтік құбырларда сақтаудың эффектілі және икемді, сонымен қатар шығыны аз технология. Түтік құбырлардың диаметрі 1,50м-ден 3,60м-ге дейін, ұзындығы 30м-ден 150м-ге дейін болады. Ауылшаруашылық жемнің кез келген түрі және астық қаптарда сақталуы мүмкін. Астықты герметикалық пластикалық түтік құбырларда сақтау кезінде, астық және онымен бірге түскен – саңырауқұлақтар, жәндіктер және т.б. оттегін сіңіріп көмірқышқыл газын бөледі. Көмірқышқыл газына бай, оттегісі аз жаңа атмосфера жәндіктер мен саңырауқұлақтардың дамуы мен түзілуін, сонымен қатар астықтық өзінің белсенділігін азайтады, тоқтатады алдын алады. Технологияны қолдану кезінде анаэробты жағдай оптималды тығыздыққа жетеді. Пластикалық қаптардың негізіг артықтышылқтарына оның экономикалық жүйесі және салымдардың аздығы. При использовании технологии достигается оптимальная плотность в анаэробных условиях.
Герметикалық икемді полиэтилен шлангтерде астықты сақтау оның сақталу кезіндегі шығындарын азайтады. Астықты қаптау үшін керек: диаметрі 2,7 м және ұзындығы 60м үш қабатты икемді полиэтилен шлангтер, астықты қаптау үшін қажетті машина, трактор (МТЗ-80(82)), астықтиегіш.
Астықты полиэтилен түтік құбырларға салудың силостық пресстеркөмегімен іске асатын технологиялары бар. Бұл технологияның принципі қарапайым: астық массасы силостық прессқа беріледі, онда қысым әсерінен полиэтилен түтік құбырларға – силостық қаптарға тығыздалады. Астықты қап ішіне салғаннан кейін жемнің ферментация процессі жүреді, ол силостың 1-2 жыл сапасының сақталуына жағдайжасайды.
Бұл әдіспен жемнің, астықтың, қант қызылшасы мен сыра өндірісінің қалдықтарының барлық түрлерін салуға болады. Дайындалған силостық массалар барлық уақытта балғын және малға беруге жарамды болады.


Richiger тиегіші астықты ауа райының және атмосфераның әсерінен толық қорғайтын үш қабатты полиэтилен түтік құбырларға тығыздап салады.
 
Сыртқы ақ қабат сәулені шағылыстырады да түтік ұүбыр ішіндегілерінің салқын болуын қамтамасыз етеді; ішкі қара қабат күн сәулесінің енуіне жол бермейді; ал 3 қабат бірге судан және ылғалдан қорғаныштық қызметін атқарады. Түтік құбыр ерекше УФ-сәулелі ингибиторы бар шайырдан жасалады және күн астында бірнеше ай жатса да бүлінбейді, жұқармайды. Астықпен толтырылу кезінде түтік құбырдағы ауаның көп бөлігі сыртқа шығарылады. Содан кейін астық демалуы нәтижесінде қалған оттегі сіңіріліп түтік құбыр іші көмірқышқыл газына толтырылады.Эндогендік метоболикалық процесстер баяулап пластикалық түтік құбыр ішіндегілер ұзақ уақыт қауіпсіз сақталады
R-9 и R-10 тиегіштерінің салыстырмалды техникалық сипаттамалары
 
R-9
R-10
Сақтау материалы
Астық, тұқым, тыңайтқыш
Қолданылатын қаптың диаметрі
9
10
Трактордың ең аз қуаттылығы, ак
45
80
Трактордың ВОМ айналу жиілігі айнмин.
540
540
Компрестік шнектің өлшемі, мм
340
460
Өнімділік, тсағ
290
600
Тежегіш жүйесі
Гидравликалық, әр доңғалаққа жеке
Жалпы салмағы, кг
1100
1800
Габаритттік өлшемдері, мм:
Ұзындығы
Ені
Биіктігі
 
3250
3500
3450
 
3760
4100
3860

Түсіргіш. RICHIGER EA-250, EA-350 астық түсіргіш машиналары .

Richiger астық түсіргішінің гидравликалық қозғалтқышы бар. Ол түсіргіш тракторды бір қалыпты тартады. Жүйе үнемі жоғары өнімділікте жұмыс істеді, себебі кросс-шнектер қаптың түбіне ілінбей, астық массасының ішінде жұмыс істейді, барлығын жинайды. Келетін астық тасмалдаушы көлікке тиледі, бір қалыпты тоқтаусыз тасымалданады. Барлық процесс басқаруға жеңіл.

Астық сапасының астық ылғалдылығына байланысты сақталу тәуекелділігінің дәрежесі
Астық түрі
Төмен*
Төмен-орташа
Орташа жоғары
Бұршақ-жүгері-астық
14% дейін
14-16%
16% дейін
Күнбағыс
11% дейін
11-14%
14% дейін
* Тұқымдар үшін бұл көрсеткіштер 1-2%-ға төмен болуы керек

Астық сапасының астықтың сақталу ұақтығына байланысты сақталу тәуекелділігінің дәрежесі
Астық түрі
Төмен*
Төмен-орташа
Орташа-төмен
Бұршақ-жүгері-бидай 14%
Күнбағыс 11%
6 ай
12 ай
18 ай
Бұршақ-жүгері-бидай 14%-16%
Күнбағыс 11%-14%
2 ай
6 ай
12 ай
Бұршақ-жүгері-бидай 16%
Күнбағыс 14%
1 ай
2 ай
3 ай
* Ылғалдылығы 14%-дан жоғары бидайды ұзақ сақтауға болмайды.
* Тұқымдар үшін бұл көрсеткіштер 1-2%-ға төмен болуы керек.
Технологияның артықтышылықтары:
1. Инвестициялық: аз салымды үнемді жүйе. Барлық инвестициялар – сақтауға арналған арзан түтік құбырлар мен жабдықтарды сатып алу, түтік құбырлар орналастырылатын алаңдарды дайындау. Қымбат құрылыстарды салудың қажеті жоқ.
2. Технологиялық: астық жинау операцияларын тоқтатудың қажеті жоқ; құрғақ және ылғалдылығы жоғары астық сақтауға мүмкіндіктің болуы; астықты элеваторларға тасымалдаудың қажеттілігі болмауы; сортталған астықты сақтау.
3. Қаржылық: Элеваторда сақтауға кететін шығындардың болмауы (астық бағасының 15-35%-ы); транспорттық шығындардың азаюы; элеваторлардағы астық сапасының төмендеуінің болмауы; жинаудан кеінгі жетілудің арқасында астық сапасының жоғары болуы;

Kомпостирлеу

Пластикалық түтік құбырлар технологиясы бірнеше жылдан бері органикалық қалдықтарды компостирлеуге, сарқынды суларды тұндыруға, жасылдандыру массаларын және т.б. материалдарды сақтауға қолданылып келеді. Вентиляциялық түтіктер көмегімен пластикалық түтік құбырлардағы оттегі мөлшері бақыланып отырады. Компосирлену жүруге қолайлы жағдайлар жасалынады.
Басқа компостирлеуден негізгі артықшылықтары:
иістің азаюы.
ыстық кездері массасаның кебуінің азаюы.
Желді аймақтарда қалдықтармен ластанудың азаюы.
Компостерленудің біркелкі процесске және жабық түтік құбыр ішінде өтуіне байланысты белсенділігінің артуы.
Компостирлеу кезінде құрғақ қоспаларының шығынының азаюы.
Компостирлеудің салыстырмалды түрде әр тоннаға құнының аздығы.
Пластикалық түтік құбырларда консервілеу
 
Пластикалық түтік құбырларда сақтау – жемді консервілеудің икемді, тиімді, экологиялық таза технологиясы.
Пластикалық түтік құбырларда сақтау технологиясының көмегімен ауылшаруашылық жемдердің барлық түрлері сақталуы мүмкін. Мысалы:
-пішен (шөптік және люцерндік силостар)
- жүгері өнімдері (ЛКС, ылғалды жүгері силосы)
-ұсақталмаған шөптік силос
-сыра қалдықтары
-астық (құрғақ және ылғалды)
-қант қызылшасының пресстелген сығындысы

АСТЫҚ САҚТАУ КЕЗІНДЕ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУ
1. Қожалықтарда астық массасын сақтау әдістері.
2. Астықты едендік қоймаларда сақтау.
Астық сақтаудың әр түрінің артықтышылқтары мен кемшіліктерін қарастырайық.
Астықты элеваторларда сақтаудың кемшіліктері:
-әр тоннаны сақтау үшін жоғары шығын (астықты қабылдау, тазалау, кептіру, шығару және т.б. үшін төлемдер);
-астықтың сандық және сапалық көрсеткіштері төмендеуі мүмкін;
-дер кезінде сақтауға қуаттылықтыңболмауы мүмкін;
-элеваторға тасымалдаудың ұзақтығы.
Нәтижесінде астықпен айналысуда ойдағыдай пайда табудың мүмкіншілігі төмендейді, кейбір жағдайларда астық сақтау шығындарының жабылмауы да мүмкін. Бірақ бқл сақтау әдісінің артықшылықтары да бар:
-қарапайым немесе екі қоймалық куәлітердің алынуы;
-кредит алуға астықты кепіл ретінде пайдалануға болады;
Бұдан басқа астықты элеваторда сақтай отырып оның сапасын жетілдіруге болады, тез сатуға қолайлы.
Астық массаларын қожалықтарда сақтаудың көптеген әдістері бар:
- едендік қойма – ең дәстүрлі, белгілі және кең қолданылатын сақтау әдісі;
- темір силостар (қолдан жасалынған сақтауға арналған ыдыстар) – қолданылуы жағынан екінші;
Пластикалық түтік құбырлар (биг-бегтер) – тез дамып келе жатқан әдіс, түтік құбырларда Украинада 1 млн тонна дәнді және майлы дақылдар түрлері сақталады.
-тез құрастырылатын конструкциялар (Crop Circles) – жақын арада ең кең тараған әдіс болады.

Астықты едендік қоймаларда сақтаудың кемшіліктері:
-астықтың нашар вентиляциясы;
-үнемі еденнің жақсы жабылмауы;
-себу кезінде техника мен жұмыс күшіне қосымша төлемдер;
Қойманы барлық қуаттылығы бойынша толтырудың мүмкін еместігі.
Бірақ модернизациялаудан кейін (вентиляциялық каналдармен жабдықтау, көлбеу едендер және т.б.) едендік қоймаларға сақтауға ыңғайлырақ болады.
Астықты қоймаларда сақтаудың артықшылықтарына келесілерді жатқызуға болады:
-ескі ғимараттарды қайта жабдықтауға болады;
-маңызды инвестицияларды қажет етпейді;
Тіпті астықтың аз партияларын да жеке сақтауға мүмкіндіктің болуы.

Тез құрастырылатын конструкциялы қоймаларда астық сақтаудың кемшіліктері:
-қоршаған ортадан нашар қорғалады;
-сақтау кезінде шығындардың жоғары болуы;
-күзетуді қажет етеді,
-сақтау мерзімінің қысқалығы;
Тез құрастырылатын конструкциялы қоймаларда астық сақтаудың артықшылықтары:
-астықты көп мөлшерде қажетті қуаттылық жетіспейтін жерлерде сақтау мүмкіндігі;
-конструкцияның тез құрастырылуы;
-тасымалдауға кететін үлкен шығындардыңболмауы.

Астықты пластикалық түтік құбырлардың көптеген артықшылықтарына қарамастан, бұл әдістің де өзіндік кемшіліктері бар:
-алаңдарды мұқият дайындау керек;
-түтік құбырлар қымбат және бір-ақ рет қолданылады;
-астықты тиеу мен түсіруге арнайы қондырғылар қажет;
-күзету қажет, құстар мен кемргіштерден қорғау керек;
-тұқымдар өнгіштігін жоғалтады;
-жұмыскерлер тәжірибелі болу керек.
Түтік құбырларға салар алдында астық тым ылғалды және қызып кетпеген болуын ескеру керек. Дәнді дақылдар (бидай, арпа, тары) 9 айға дейін сақтау үшін үшін ылғалдылық – 14-15%-дан аспауы керек, 18 айға дейін сақтау үшін – 9-10%-дан аспауы керек. Күнбағысты 9 ай сақтау үшін ылғалдылық 12%-дан, ал 18 ай сақтау үшін 9-10%-дан аспауы керек.
Бұл әдістің артықшылықтарына мыналарды жатқызуға болады:
-астық өндірушілерге қол жетімді технология;
-астықтың сапасын жоғалтпай ұзақ сақтауға болады;
-астық герметикалық сақталады, оны араластырудың қажеті жоқ;
-элеватормен салыстырған шығын анағұрлым аз.
Астықты металл банкаларда сақтаудың келесідей кемшіліктері бар:
-салыстырмалды үлкен инвестицияларды қажет етеді;
-бір банкада әр түрлі дақылдарды сақтауға болмайды;
-астықтың өздігінен қызуы.
Астықты банкаларда сақтаудың артықшылықтары:
-ұзақ пайдалануға жарамды;
-астық ұзақ сақталуы мүмкін;
-еден астықтың біркелкі вентиляциялануына және салқындауына мүмкіндікбереді;
-басқаруға ыңғайлы.


Астық сақтау кезінде шығындарды азайту үшін оны салқындатып сақтайды.
Сақтар алдында астықты салқындатудың артықшылықтары:
-астықтың құрғақ массасының шығындары азаяды;
-зиянкестердің дамуы тежеледі;
-көк саңырауқұолақтарының дамуы болмайды.

АСТЫҚ ҚОЙМАЛАРЫНЫҢ САНИТАРИЯСЫ
Қоймалар санитариясы
Элеватордың негізгі санитариялық факторы оның ішін де сыртын да дезинфекциялау болып табылады. Алдымен қойманың түбі мен қабырғаларын астық қалдықтарынан қолмен тазартылады, одан кейін тазалау шаңсорғыштар көмегімен жүзеге асырылады.
Астық сақтау орындарына астықтың сақталуын аз шығынмен, сапасын жоғалтпай және кедергісіз жүзеге асыруға бағытталған көптеген талаптар қойылады. Астық сақтау орынжарына қойылатын талаптардың барлығын былайша жіктеуге болады: технологиялық, конструктивтік, эксплуатациялық және экономикалық. Ең алдымен астық сақтау орыны технологиялық талаптарға жауап беруі тиіс – астықтың сапалық және сандық сақталуын қамтамасыз етуі тиіс. Астықты қабылдау, өңдеу, сақтау, шығару кезінде астықмассасының биохимиялық ерекшеліктері ескерілуі тиіс. Ылғалдылық, температура және микроорганизмдердің дамуы факторлары бірге әрекет етеді. Температура жоғары болған сайын демалу процессі белсенді болады және микроорганизмдер тез дамиды. Бұл факторлар белгілі бір шегіне жеткен кезде астықтың өздігінен қызуы жүреді.
Астық сапасының сақталуы үшін қойма қабырғаларына төмен жылуөткізгіштік және жақсы гигроскопиялылық сияқты талаптар қойылады. Астық сақтау қоймаларына ылғалдың кіруіне жол берілмеуі керек. Жаңбыр сулары мен ылғалдың енуін болдырмас үшін қабырға мен фундамент арасына изоляциялық қабаттар жасалады. Астық сақталуы кезінде қызбау керек және температураның күрт ауытқуы болмау керек. Қоймаларда зиянкестердің дамуына қолайлы жағдайлар болмауы керек.
Қоймаларды толтыру
Қоймаларға салынатын астық мұқият тазалануы керек. Бұл операциялар астық өткізетін кәсіпорындарда жүзеге асады. Одан кейін болатын аэрацияны жақсарту үшін қоймадағы астық үйіндісі конус тәріздес емес, тегіс бетті болуы керек. Бұл үшін астықты силос диаметрі бойынша бүркіп тұратын арнайы тиегіш құралдар қолданылады.
Аэрация
Астықтың жақсы сақталуын қамтамасыз ету үшін оның темепературасын астық массасы бойынша біркелкі таралуы тиіс. Қойма қабырғаларындағы суық ауа төмен түседі, ал ортасынан жоғары қарай көтеріледі, және өзімен бірге артық ылғалды ала кетеді.
Жылдың суық мезгілдерінде қойма шатырының астында ылғал конденсацияланып, астық массасының беткі қабаттарында көк саңырауқұлақтары пайда болуы мүмкін. Сондықтан қыста аэрацияны жүргізуге болмайды. Аэрация кезінде бір тонна астыққа 10ммин жылдамдықпен 6м3ч ауа қажет. Ауаның мұндай параметрлері кезінде астық температурасы тұрақтанады. Аэрация жаз мезгілінде түнде жүргізген тиімді немес күзде 120-150 сағаттық циклмен.
Аэрация астық температурасын тұрақтандыруға, астық ылғалдылығын төмендету және зиянкестермен күресу үшін, себебі 15 күндік 10°С температурадан төмен температурда аэрация кезінде жәндіктердің 100% жойылуы тән.

ПЛАСТИКАЛЫҚ ТҮТІК ҚҰБЫРЛАРДА АСТЫҚТЫ САҚТАУ
Астықты полиэтилен түтік құбырларда сақтау
Бұл технологияны пайдалану кезінде қоймалар салуға және жабдықтауға үлкен шығындар болмайды. Элеваторларда астықты үнемі бақылап және өңдеп отыру керек. Бұл әрине көп шығындарды қажет етеді және астықтың өзіндік құнын жоғарылатады. Ал екінші кемшілігі элеваторларға сақтауға салынатын астық мөлшерінің шектеулігі. Астықты түтік құбырларда сақтау технологиясы сақталатын астық мөлшерін реттеп отыруға мүмкіндік береді. Астық бітік шыққан кезде тек түтік құбырлардың саны ғана артады. Сондай-ақ бұл технология астық сорттарын және әр түрлі дақылдарды бөлек сақтауға ыңғайлы. Технологияның негізгі принципі астықты герметикалық ортада, астық массасын арнайы полиэтилен түтік құбырларда престеп салып, толтырғаннан кейін екі жағын мықтап жабуға негізделген. Осылайша оттегі келуі тоқтайды. Астық ылғалдылығына байланысты, полиэтилен түтік құбырларға салынған астық біржарым жылға дейін сақталады.
Стандартты түтік құбырлардың сыйымдылығы ұзындығына байланысты 200-250 тонна болады.
Артықшылықтары:
Үнемділігі;
Астық жинауды еріксіз тоқтатудың болмауы;
Құрғақ және жоғары ылғалдылықты астықты сақтау мүмкіндігі;
Транспорттық шығындардың азаюы;
Астықты сорттау;
Астықтыңэлеваторлармен құнсыздануы;
Жинаудан кейінгі жетілу нәтижесінде астық сапасының жоғары болуы.

Полиэтилен қаптардағы астық ұзақ уақыт сақталады. Сапалы, қолайлы ылғалдылықтағы астықты герметикалық қаптағанда сақтау жағдайлары кемшіліксіз болады: 2 апта ішінде барлық зиянкестер, жәндіктер мен саңыраулар қырылып қалады, себебі олардың өсуіне жағдай болмайды. Сондықтан астықты инсектицидтермен өңдеудің қажеттілігі болмайды. Және технология дәстүрлі технологияларға қарағанда жоғары ылғалдылықты астықтарды сақтауға мүмкіндік береді.

Бағыттаушы Plstar Zip – қаптардың жан жағын герметизациялауға арналған.

Клапан Close Lock ("ниппель" жүйелері) – астық сақтау кезінде артық газдарды шығаруға арналған.

Полиэтилен қапшықтардың сипаттамалары:
Ұзындығы - 60 м;
Диаметр - 2,7 м;
Сыйымдылығы - 200т астық;
Тығыздық (үш қабат) - 240 мкм.

      

Лилиани Компаниясы Ресейде бұл технологиясын қолдануды бастаған.
2005 жылдан бастап Компания ТМД елдеріндегі ең ірі герметикалық пластикалық түтік құбырларды өндірушілердің диллері болып табылады.

 
Технология негізі
 Суть технологии - Астықты герметикалық пластикалық түтік құбырларда сақтау кезінде, астық және онымен бірге түскен – саңырауқұлақтар, жәндіктер және т.б. оттегін сіңіріп көмірқышқыл газын бөледі. Көмірқышқыл газына бай, оттегісі аз жаңа атмосфера жәндіктер мен саңырауқұлақтардың дамуы мен түзілуін, сонымен қатар астықтық өзінің белсенділігін азайтады, тоқтатады алдын алады. Технологияны қолдану кезінде анаэробты жағдай оптималды тығыздыққа жетеді. Пластикалық қаптардың негізіг артықтышылқтарына оның экономикалық жүйесі және салымдардың аздығы және астықты оның ылғалдылығына баланысты 18 айға дейін сақтауға мүмкіндік береді.
Технологияның арттықшылықтары:
1. Инвестициялық:
аз салымды үнемді жүйе. Барлық инвестициялар – сақтауға арналған арзан түтік құбырлар мен жабдықтарды сатып алу, түтік құбырлар орналастырылатын алаңдарды дайындау;
Қымбат құрылыстарды салудың қажеті жоқ;
2. Технологиялық:
астық жинау операцияларын тоқтатудың қажеті жоқ;
құрғақ және ылғалдылығы жоғары астық сақтауға мүмкіндіктің болуы;
астықты элеваторларға тасымалдаудың қажеттілігі болмауы;
жинаудан кеінгі жетілудің арқасында астық сапасының жоғары болуы;
сортталған астықты сақтау;
3. Финансовые:
Элеваторда сақтауға кететін шығындардың болмауы (астық бағасының 15-35%-ы);
транспорттық шығындардың азаюы;
элеваторлардағы астық сапасының төмендеуінің болмауы;
жинаудан кеінгі жетілудің арқасында астық сапасының жоғары болуы;

Түтік құбырларда сақтаудың экономикалық тиімділігі:
1.     элеваторда сақтауға қарағанда түсетін табыс артады:
·        27%-дан жоғары – егер астық сапасы сақталу кезінде 3-ші классқа дейін артпаса;
·        50%-дан жоғары – егер астық сапасы сақталу кезінде 3-ші классқа дейін артса;;
2. Инвестицияның бірінші күні-ақ ақталып шығуы! 700 тонна қапталса болғаны.
 
            Инвестициялық және технологиялық сипаттардан басқа қосымша да пайдалар табуға болады.
           Модельдеуде келесі бастапқы жағдай келтірілген:
1. сақтау типі – элеваторда немесе түтік құбырда;
2. сақтау мерзімі –2008 жылдың маусымынан 2009 жылдың сәуіріне дейін;
3. сақтауға салынатын дақыл – 4-ші классты 2-ші топтық ылғалдылығы мен тазалығы ГОСТ-қа сәйкес бидай;
4. сыныбын жоғарылату мүмкіндігі (3-ші класс 2-ші топ) астықтың жинаудан кейінгі жетілуі нәтижесінде;
5. сатып алу шарттары: бағалары мен талаптары,
6. элеваторда астықта қабылдау мен сақтау шарттары;
7. салмақтың жоғалуы – астық массасының элеватордан шығарылуы кезінде, тазалағанда және т.б. кезінде азаюы. Азаю 2% мөлшерде көрсетілген.
8. Элеваторға жеткізу талаптары;
9. сатып алушыға жеткізу шарттары сату кезінде – бұл уақытта басқа жұмыстардан бос тұрған көліктерді пайдалану;
10. инвестициялық шығындар – сорташа бір сағаттық жұмыс өнімділігі 80-100 тоннаны қамтамасыз ететін минималды жабдықтарды сатып алуға кететін қаржы.
Қолданылу тәжірибесі
Түтік құбырларда астық сақтаудың технологиясының отаны Аргентина болып табылады. Бұрыннан бар сақтау құрылымдары көпетеген фермерларға алғашқы салымдардың болмауынан қол жетімсіз болды. 90-шы жылдардан кейін фермерлер астық сақтаудың дәстүрлі технологияларын жетілдірді. Қазіргі уақытта осы технологиясы бойынша Аргентинада жыл сайын бидай, жүгері, асбұршақтың 25 млн тоннадан артық мөлшері сақталады.
Сауда дамуының динамикасы посткеңестік аумақта 1,5 млн. Тонна астық сақталынуы мүмкін.

     
Түтік құбырлар сақталатын алаңдарға қойылатын талаптар
Қаптардың тұрақты формасы болуы үшін сақталатын алаңдар тегіс әрі қатты болуы керек (бұл оның толған кезінде жарылуы мен басқа да бүлінулерінің алдын алады). Ой-шұңқырлы орындардан немес шығып тұрған жерлері көп орындарда сақтауға болмайды. Аумақты жануарлардан қоршап қойған дұрыс.
Жоғары ылғалдылықты астық салынған қаптарды периодты түрде желдетіп отыру керек. Ол қаптардың үстіндегі арнайы тесіктер арқылы жүзеге асырылады, сосын қайтадан скотчпен жабылады.
Астық ылғалдылығына байланысты оның сақталу тәуекелділігі
Астық типі
Төмен*
Төмен-орташа
Орташа-төмен
Бұршақ-жүгері-бидай
14% дейін
14-16%
16% жоғары
Подсолнечник
11% дейін
11-14%
14% жоғары
* Для семян данный показатель должен быть меньше на 1-2%
Сақталу мерзімінебайланысты астық ссақталуының тәуекелділігі
Астық түрі
Төмен*
Төмен-орташа
Орташа-жоғары
Бұршақ-жүгері-бидай 14%
Күнбағыс 11%
6 ай
12 ай
18 ай
Бұршақ-жүгері-бидай 14%-16%
Күнбағыс11%-14%
2 ай
6 ай
12 ай
Бұршақ-жүгері-бидай 16%
Күнбағыс 14%
1 ай
2 ай
3 ай
* Ылғалдылығы 14%-дан жоғары бидай ұзақ сақтамауға кеңес беріледі.
 
Астық салынған түтік құбырларды күту
Бұл жүйенің тиімділігі түтік құбырларды күтуге байланысты, сондықтан оны үнемі бақылап отырып, пайда болған жыртықтарды дер кезінде жамап отыру керек.
Түтік құбырларды жақсы пайдаланудың және күтудің бастамасы – жоғарыда көрсетілген талаптарға сайын сақтау орындарын таңдап алу керек.
Әр түрлі мәселелер туындауы мүмкін, бірақ олардыың алдын алуға және бақылауға болады. Тәжірибелерге сүйенген негізігі тиімді әдістер:

Кеміргіштерден қорғау:
Кеміргіштерді қызықтыратындықтан астықтың жерге шашылуын болдырмау керек.
Үнемі бақылап отыру өте маңызды және мұны жүзеге асыру үшін түтік құбырлар арасында 4 метр машина жүре алатындай ара-қашықтық болуы тиіс, бұл қолайлы және жылдам әдіс болып табылады.
Жыртықтар табылған жағдайларда сол сәтте тез жамалуы тиіс. Түтік құбырларды бақылауға жауапты адам өзімен бірге жамауға арналған таспа ала жүруіне кеңес беріледі.
Қазіргі уақытта өздігінен жабысатын тиімді таспалар бар. Оларды жерде және түтік құбырлардың төменгі жақтарына пайдаланады, бірақ олардың шыдамдылығы 1 айдан 45 күнге дейін ғана, және қатты жаңбырда шайылып кетеді.
Әр түрлі тиімділікті әдістер бар – иттер, тұзақтар және т.б.,бірақ ең тиімдісі індерін байқаған кезде бірден жою.
Сонымен қатар алаңдарды таза ұстау керек.
Кеміргіштер қаптап кеткен кезде күкіртті қосылыстарды пайдалануға кеңес берілмейді, себебі олар түтік құбырларды ыдыратуы мүмкін.
Кернеулі проводтардан жасалған үш жүйелі қоршаулар кеміргіштерден де, басқа да жабайы аңдардан жақсы қорғайды. Проводтар 5, 10, 15см биіктіктерде орналасуы керек.
Жануарлармен бүліну.
Жануарлар бүлдірмес үшін түтік құбырларды кернеулі проводтармен қоршау керек. Түтік құбыр проводтардан 2 метр алыста орналасуы керек, себебі жануарлар созылып тістемеулері керек.
Құстар, иттер мен мысықтар түтік құбырларды бүлдірмеулерін қадағалау керек.
Бұршақ:
Ірі бұршақ түтік құбырларды жыртып кетуі мүмкін. Бұршақтан кейін мейлінше тез түтік құбырларды тексеру қажет, егер бүлінген болса оларды жамап немесе ауыстыру керек.
Егер толтыру кезінде түтік құбыр қатты созылып кетсе бұршақтан тез жыртылады. Сондықтан түтік құбырларды толтыру кезінде олардың созылмауын қадағалау керек.
Өрт қаупі:
Бидай масақтары тез жанады, сондықтан оларды түтік құбырлар айналасынан тазартып қойған жөн.

 АСТЫҚ САҚТАУҒА АРНАЛҒАН СИЛОСТАР
WESTEEL Компаниясы (Канада) Европа мен ТМД елдерінде ауылшаруашылық өңдеу кәсіпорындарын жабдықтайтын көшбасшы болып табылады. Заманауи ыдыстар мырышталған қабырғалық панельдерден бірегей технологимен жасалған. Бұл оның эксплуатация мерзімін ұзартады. WESTEEL астық сақтауға арналған силостары коррозияға жоғары төзімділігімен сипатталады.
WESTEEL ыдыстарында астық сақтау – үлкен және кіші де кәсіпорындарға тиімді болып табылады.
WESTEEL силостары:
Конусты түбімен. Мұндай силостар негізінен қожалықтардың ішінде құрылады және үлкен көлемге арналмаған;
Тегіс түбімен. Мұндай силостар үлкен қожалықтарда пайдаланылады және үлкен өлшемдерімен сипатталады;
Аэрациалы түбімен. Бұл силостардың жаңа түрі. Бұл силостардың түбі силос ішіндегі астықты белсендіжелдетіп тұруға арналған жабдықтармен жабдықталған.

Тегіс түпті және конус түпті бункерлер мен силостардың жаңа сериялары астық қоймалараын жасаудағы соңғы технологиялық жетістіктерін пайдаланып жасалған. Вертикальды қабырғаларды бекіту жүйесі болатты тиімді пайдаланып қана қоймай бункердің максимальді күш түсетін жерлерінде беріктігін арттырады. Бұл бекіту қабырғаларының жүйесі құрылыстардағы белгілі бір беріктік талаптарына жауап береді, жоғары қысым түсетін жерлерде бекітуге арналған. Қабырға панельдерін мырыштаудың инновациялық технологияларының арқасында бұл өнімдер коррозияға жоғары төзімділіктерімен ерекшеленеді.

Химиялық өңдеудің арқасында гальванизацияланған болат коррозиға ұшырамайды, себебі гальванизациялауға қолданылатын мырыш металлды қорғайды. Астық сақтау қоймаларын тұрғызуда гальванизацияланған металлды пайдалану ашық ауа астында, теңізге жақын және өндірістік аудандарда ең жақсы шешім болып табылады.
Металлды коррозиядан қорғаудың негізгі әдісі оны басқа металлмен – мырышпен араластыоып құю болып табылады. Гальванизация процессі кезінде, болат балқытылған мырышқа батырылады, химиялық реакция нәтижесінде мырышы болаттқа терең бойлап кіреді. Осылайша, мырыш болат бетін ғана жауып тұратын сыр сияқты емес, мырыш атомдарының болатқа терең бойлап кіруінің нәтижесінде құйманың бөлігі болады.

 
 

 
 
 

Болаттың ең сыртқы қабаттары таза мырыштан тұрады, ал одан кейінгі қабаттар мырыш пен болат құймасы, нәтижесінде тұзды теңіз суы бар жерлерде коррозия болдырмайды.
Гальванизация дәрежесі болат бетіндегі мырыш қабатының қалыңдығымен емес, мырыш массасымен анықталады, себебі мырыш болатты қаптап тұратын қабат қана емес, металлдың бөлігі болып табылады.

Коммерицялық бункерлер мен силостардың артықшылықтары.
1. Беріктікті арттыруға дәл технологияларды пайдалану
Барлық коммерциялық тегіс түпті бункерлер және конус түпті силостар шатырынан түбіне дейін құрылымдық бірлік ретінде жобаланған. Бұдан басқа әр коммерциялық модельдер толассыз пайдаланудың, экстремалды температуралардың, қатты жел және қардың көп жауғанынан болатын қосымша түсетін күштерге берік болатындай жобаланған.
2. Компьютерленген өндіріс 
“WESTEEL” болат беттерді дайындау үшін арнайы жоғары дәлдікті кесуші құрылғысы бар компьютерленген өндірісті пайдаланады. Мұндай беттер оңай құрастырылады, байланысқан жерлері атмосферадан жақсы қорғалады. Нәтижесінде оңай әрі тез тұрғызылатын, астықты сенімді сақтайтын бункерлер мен силостарпайда болады.
 
 
 
 

  Тегіс түпті силостар
a. Centurion® W астық сақтауға арналған силостары
Centurion W астық сақтауға арналған силостары қожалықтардың ішінде немесе кішігірім өндірісте пайдалануға арналған. Құрылымның ішкі қабырға беріктендіргіштерінің арқасында болаттың әр фунтына түсетін максимальді күшті 2,5 есе арттыруға мүмкіндік береді. Бұл жоғары қалыңдықты болатқа шығындалмай-ақ силостардың беріктігі мен сенімділігін арттыруға мүмкіндік береді. 
Могут комплектоваться кабелями для контроля температуры системы EasyCheck температура бақылау жүйесінің кабельдерімен, сатымен, қорғаныштық қоршаулармен, шатырында вентиляциялық тесіктермен, аэрация системасымен және басқа да көптеген құрылғылармен жабдықталуы мүмкін.
b. Wide-Corr® Centurion® тегіс түпті өндірістік силостар
Wide-Corr® Centurion® тегіс түпті бункерлері мен ыдыстары үнемі пайдалану, экстремалды температуралар, қатты жел және көп қар жауғанда болатын түсетін күштерден жақсы қорғалған..
c. Wide-Corr® астық сақтауға арналған силостар
Ішінен беріктендіруді қажет етпейтіндей жоғары калибрлі ультрожұқа гофрирленген G115 гальванизацияланған болаттан (4 дюйм) құрастырылған силостар. 
d. Standard-Corr астық сақтауға арналған силостары
Westeel компаниясының атақты сары бетті Standard-Corr астық сақтауға арналған силостары сенімді сапа, пайланылу ұзақтығы және еңбек үзіліссіздігі маңызды болған кезде ең тиімді таңдау болып табылады. Ішкі қабырға беріктендірулердің нәтижесінде Standard-Corr астық сақтауға арналған силостары қар мен қатты желдің жоғары қысымына шыдайды.
.
2. Конус түпті силостар
a. Конус түпті өндірістік силостар
Wide-Corr® Centurion® конус түпті өндірістік силостары үнемі эксплуатацияның, экстремалды температуралардың, қатты жел және қалың қар әсерінен болатын қосымша күштерден жақсы қорғалған.
b. SeedStor-K® конус түпті силостары
Жоғары сапалы силос комплектісі бірегей конустық құрылымға ие, SeedStor-K астықты, тұқымды жиібақыланып отыратын дақылдарды сақтауға арналған. Кейбір модельдер жиі астық түсіру қажет болған жағдайда белсенді эксплуатацияға арналып жасалады.

 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 

“WESTEEL” силостарын пайдаланудың иннновациялық артықшылықтары
1. Жоғары беріктікті қабырға панельдері
Centurion қабырға панельдері G115 мырышталған болаттан дайындалған, олар дәстүрлі өндірістік стандартқа қарағанда 25%-ға берік және ұзақ уақыт эксплуатацияға жарамды. Пайдаланылатын беттердің көпшілігі жоғары беріктілікті 50-ksi (дюйм кв.-қа мың фунт) болаттан жасалады биіктігі 112 см, созылуға қарсылығы 3,13 МПА болады. Соның арқасында ыдыс беттері тек қана берікемес, сонымен қатар жеңіл әрі аз мөлшерде қолданылады. Осыдан, беттердің байланысқан жерлері аз болады және атмосфералық жауын-шашыннан жақсы қорғалады. Бұл беттер бірегей автоматтандырылған жүйе көмегімен перфорирленеді, құрылымның беріктігін арттырады және пайдаланылатын болттардың мөлшерін азайтады. Жеңілдетілген беттер мен пайдаланылатын болттардың аз мөлшерінің арқасында Centurion тегіс түпті ыдыстарын жеңіл әрі тез құрастырылады. Бұлардан басқа, 4 дюймді ультрожұқа грофирленген беттер қабырғалардың беріктігіне кері әсерсіз тазалауға қолайлы болады.

Беріктігі жоғары болттар 
Қабырға панельдерін екі қатарлы бекіту 8.2.JS500 маркалы мырышталған жоғары берікті болттар көмегімен жүзеге асырылады. Полиэтилен сақиналы аралық қабаттар атмосферадан қорғанышты қамтамасыз етеді.
2. Түбінің көлбеулігінің жоғары бұрыштығы
Түбінің көлбеулігінің жоғары бұрыштылығы бункерді беріктендіруге және қабырғалық панельдер мен бункер негізі арасында сенімді байланыс орнатуға арналған.

 
 
 
 
 
 
Тегіс түпті силостарды стандартты жабдықтауға келесі жабдықтар кіреді:
1. Құрамды қалыңдығы бойынша өзгеретін қатаңдық қырлары.
2. G115 классты мырыштау
3. Созылуға қарсылығы 3,13 МПа болат
4. JS 500 қапталған 8,2 маркалы болттар
5. Қабырғаларды 10,06 см бұдырлау
6. Биіктігі 111,76 қабырғалық беттер
7. “WESTEEL” компаниясының жаңа есіктері
8. Жоғары беріктікті шатыр
9. Үлкейтілген қаттылық сақиналары (қажет болған жағдайда)
10. Астық дәрежесінің датчиктері (9 ярусқа дейін)
11. Шатырдың жоғары люктерін қашықтықтан ашып-жабатын құрылғы (9 ярусқа дейін)
12. Инспекциондық люк
Сонымен қатар жеке тапсырыстар бойынша қосымша жабдықтармен жабдықталуы мүмкін:
1. Саты, қорғаныш тор қоршау және платформа
2. Герметикалықты қамтамасыз ететін жүйе
3. Еденді вентиляциялау жүйесі
4. Ауа церкуляциясы арқылы аэрациялау жүйесі
5. EasyFlow™ U-тәрізді немесе құбырлы жеңіл түсіру жүйесі.
6. Қақпақтың вентиляциялық клапандары
Centurion астық сақтау бункерлері 200-ден 20000 метрикалық тоннаға дейін жаслуы мүмкін.

Жерге тиіп тұратын түпті силостар

“WESTEEL” компаниясының аэрацияны қамтамасыз етуге арналған – арнайы аэрациялауға арналған жүйелі түпті, барлық ғимарат ішін кондиционирлеу және табиғи ауамен желдету қажет болған жағдайларда максималды өнімділікті қамтамасыз ететін жағдайлар туғызатын силостар жасайды. Бірегей көпкомпонентті жабындар ыдыс шеттерінде жақсы изоляцияны қамтамасыз етеді, және құрастыру мерзімін азайтады. Едендік планкалар арнайы аркалық конструкциялармен жабдықталған. Ол күш түскен кезде қаттылық беред, қосымша беріктікті ұамтамасыз етеді.

“WESTEEL” компаниясы өндірген силостар мен бункерларға арналған арнайы аэрация жүйелері сенімді әрі ұзақ уақыт жұмысты қамтамасыз етеді.

 
 
 

Оңай әрі тез құруға арналған “WESTEEL” компаниясының аэрациялық жүйелері фирмалық компьютерленген жүйелерді қолдануға бағытталған.
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Конус түпті силостар (хопперлар)

Кону түпті силостар астықты ұзақ сақтауға арналған, сонымен қатар кептіру мен тазалау сияқты технологиялық операциялардан кейін және дейін қысқа мерзімде сақтауға арналған.
Конус түпті силостар әртүрлі кәсіпорындарда пайдаланылады: элеваторлар, құс фабрикалары, диірмендер, құрама жем зауыттарында. Сонымен қатар астықты автомобиль және темір жол көліктеріне тиеуге қолданылады.

Конус түпті силостарда астықты тиеу мен түсіру астыңғы және жоғары жағындағы ортасында орналасқан тесіктер арқылы жүзеге асырылады. Силостардың түбі төңкерілген конус тәрізді болады, оның көлбеулігі силостағы астықтың өздігінен ағып шығуын қамтамасыз етеді.
Силостың фундаментін құю кезінде оның астынан астықты түсіруге ыңғайлы болуы үшін каналдар жасалады.
.
 
 
 

 
 
 
 
 
 

Астық сақтауға арналған конус түпті бункерлар мен силостар (хопперлар) келесідей жабдықтармен жабдықталуы мүмкін:

1. Шатырдың вентиляциясы
2. Көтергіштер
3. Өтпелі көпірлер
4. Қабырғалық сатылар мен платформалар
5. Вентилирлеу жүйесі
6. Тіреулерді арттыру
7. Конустық бөлігіне арналған қосымша жабдықтар
8. Шатырдағы сатылар
9. Тапсырыс берушінің талабымен жасалған үлкен диаметрлі люктер
10. Температура өлшеу жүйесі
11. Роликті бағыттаушылары бар есіктер және берілісті механизмдер

АСТЫҚТЫ СӘУЛЕЛІК ӨҢДЕУ.
Радиобиология, иондаушы сәулелердің тірі организмдерге, олардың қауымдастығына және жалпы биосфераға әсерін зерттейтін ғылым. Радиобиология көрінетін және ультрокүлгін, инфрақызыл электромагниттік толқындардың және милиметрлік және сантиметрлік диапазондағы радиотолқындардың биологиялық әсерлерін зерттейтін ғылыми пәндермен байланысты.
Пайда болу тарихы, мақсаттары мен мүдделері.
Иондаушы сәулелердің биологиялық әсерлерін В. К. Рентген (1895), А. Беккерел (1896) иондаушы сәулелерді және М. Склодовская-Кюри и П. Кюри (1898) радийды ашқаннан кейін зерттей бастады. 1896 жылы орыс физиологы И. Р. Тарханов рентген сәулелерінің өмір сүру функцияларына әсері туралы жұмысын жариялады. 20 ғ. басында Ресейде иондаушы сәулелердің тірі организмдерге әсерін Е. С. Лондон зерттеді, 1911 жылы Радий биология мен медицинада атты монографиясын жариялады. Германияда 1904 жылы Г.Петерс сәулеленген жасушалардың бөлінуінің бұзылуын анықтады, ал П.Линзер мен Э.Хельбер 1905 жылы сәулеге ұшыраған жануарлар қанынан улы заттар тапты. 1906 жылы француз зерттеушілері Ж.Бергонье мен Л.Трибондо жасушалардың бөліну қарқындылығы мен ұзақтығына байланысты олардың радиосезімталдыққа тәуелділігн, сонымен қатар диференцилдық дәрежесіне назар аударды. 20-шы жылдарға дейін әр түрлі биологиялық объектілерге гамма сәулелердің әсері туралы көптеген мәліметтер жиналды. Бірақ бұл зерттеулердің барлығы әр түрлі ғалымдар – физиологтар, зоологтар, ботаниктер, медиктер – өз ғылымдары шеңберінде жүргізілді.
20—30-шы жылдары радиобиологияны жеке ғылым ретінде бөлініп шығуына негіз болған көптеген ірі ашылулар мен жаңа идеялар болды.
Радиобиология иондаушы сәулелердің әсерінен организмде жүретін реакцияларды зерттейді. Мондаушы сәулелердің биологиялық әсерлері негізінен бөлшектердің түрлеріне және тірі организмнен сорып алатын энергиясына байланысты болады. Сондықтан радиобиологияда иондаушы сәулелердің қарқындылығы мен мөлшеріне үлкен мән беріледі.
Осылай ша радиобиологияның алдында келесідей маңызды тапсырмалар тұр: біріншіден, иондаушы сәулелердің мөлшерін дәл өлшеу, екіншіден, сәулелердің тірі организмдерге өздігінен әсер етуінзерттеу, үшіншіден, тірі организмдер мен адамдарды радиацияның әсерінен қорғау әдістерін табу, төртіншіден, иондаушы сәулелердің халық шаруашылығына және медицинада пайдалану.
Сәлелендіру жануарлар, өсімдіктер организдерінежәне микроорганизмдерде әр түрлі өзгерістерге ұшыратады. Сонымен қатар сәулелендіру ұзақтығы, оның энергиясы және организмнің физиологиялық жағдайы маңызды болып табылады. Иондаушы радиацияның биологиялық әсерінің негізі оның организмде иондар түзу қабілеті болып табылады. Бұл кезде организм жасушалары мен ұлпаларында, әсіресе генетикалық құрылымдарында – ядро хромосомаларында, үлкен өзгерістер болады. Организмдердің радиацияға сезімталдығы әр түрлі. Организді өлтіретін орташа радиация дозасы, жануарларда 200-1000 рад (жәндіктерде 1000-10000), өсімдіктерде 1000-150000, микроорганизмдерде 1000000 –ға дейін болады.
Радиация әсерінен организм жасушалары мен ұлпалары өзгереді, зат алмасу бұзылады, нәтижесінде қалыпты организмдерден ерекшеленетін организмдер пайда болады, олар мутанттар деп аталады. Мутанттардың көп бөлігі тіршілігін тоқтатады, бірақ тірі қалғандарында адамға пайдалы қасиеттер байқалуы мүмкін. Ауылшаруашылық өсімдіктерінің зиянкестерімен күресте иондаушы сәулелер маңызды болыптабылады. Ересек жәндіктер-зиянкестер сәулелендіруге төзімді болып келеді, оларды жоятын радиация мөлшері жүз мыңдаған рад болып табылады. Бірақ олардың жұмыртқалары мен дернәсілдері радиацияның аз мөлшерінде де жойылады. Мысалы астықты элеваторға салар алдында 10000 рад мөлшерде сәулелендірсе, онда қамба бізтұмсығының жұмыртқалары мен дернәсілдері дамымай қалады да, астық шығынсыз сақталады. Сәулелендіру адамға қауіпсіз, ол астықты тамақтануға пайдалануға болады, бірақ ол тұқымға жарамайды. Радиобиологияда көп мөлшерлі ғана емес, сонымен қатар аз мөлшердегі радиациялар да қолданылады. Радиацияның аз мөлшері кейбір жағдайларда өсімдіктер мен жануарлардың өсуін жылдамдатады, яғни стимуляциялық әсер етеді. Өсімдіктерде стимуляция нәтижесінде дәрумендердің мөлшері артады, зат алмасу процессінің жылдамдығы артады, өнімділік артады, жемістердің жетілу мерзімі азаяды. Радиацияның стимуляциялық мөлшері ауылшаруашылық өсімдіктерінің әр түріне бірдей емес және 100 ден 4000 рад –қа дейін болады. Бұл құбылыстардың барлығы әлі де жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Стимуляциялық әсерлер тек өсімдіктерде ғана емес басқа да организмдерде байқалады. Бірақ жануарлар сәулелендіруге өте сезімтал болады, сондықтан оларға стимуляцялық радиацияның мөлшері өте аз. Мысалы, инкубаторларда жұмыртқаларға 1-2 рад мөлшерде сәулелендірсе оң әсерлер байқалады.

Ылғалды астықты сақтау және байытудың заманауи технологиялары
Құрастырылған технологияларға сәйкес астықты балауыздық піскеннен кейін 30-40% ылғалдылықта жинауды бастайды.
Астық жиналғаннан кейін автотранспортпен немесе тракторлық тіркемелер арқылы плющилка жанындағы асфальтталған алаңдарға немесе плющилканың қоректік құрылымының қабылдау бункеріне жеткізіледі. Бұл комбайндар мен плющилканың өнімділігінің қатынасына, сонымен қатар консервіленген массаның сақталу типіне байланысты болады.
Траншеяларға салғанда астық комбайннан қоректік-тиеушінің қабылдау бункеріне, ал одан ПВЗ-10 плющилкасына беріледі. Плющилка трактор ВОМ-ы және электроқозғалтқышпен жұмыс істейтін болауы мүмкін. Тегістеп және консерванттардан ажыратылғаннан кейін консервіленетін масса траншеяға жиберіледі. Содан кейін тапталған астық траншеяға біркелкі орналастырылады да, трактормен тығыздалады. Траншеяға толтырылар алдында пленка жайылады және тапталған астықпен толтырылғаннан кейін ауа кірмейтіндей болып мұқият жабылады.
Егер консервіленетін ылғалды астық полимер түтік құбырларда дайындалса, онда консервіленген астық плющилкадан кейін стационар орнатылған қаптағыш машинаның бункеріне жіберіледі, осы қаптағыш машина арқылы полимер түтік құбырға тығыздалып салынады. Қаптағыш машинаның жетегі трактор ВОМ-ы арқылы қозғалады. Бұл қаптағыш машинаның тығыздап салу кезінде алға жылжып отыратындығына байланысты болады. Полимер түтік құбырда астық массасын сақтау, сол тығыздап салынған жерде жүзеге асады.
Таптау үшін барлық дәнді-дақылдар (сұлы, арпа, бидай, қарабидай, бұршақ) жарамдар, сонымен қатар жүгері дәні де жарамды.
Тапталған астықтың қалыңдығы болу керек: дәнді дақылдар үшін – 1,1-1,8 мм; жүгері – 2,5 мм-ге дейін.
Астық ылғалдылығы 40 %-дан артық жағдайда астықты комбайндау кезінде шығындар орын алады, ал ылғалдылығы 20 %-дан төмен астықты таптау экономикалық тиімсіз, себебі астықты ылғалдандыру және консерванттау мөлшерін жоғарылаиу қажет болады.
Химиялық препараттар көмегімен тапталған астық шығынын мейлінше төмендетуге болады. Қазіргі уақытта қожалықтарда фин консерванттары АIV-3+ және AIV-2000  3-5 лт мөлшерде бағасы 1000-1500 у.е. 1 т үшін пайдаланылады, Тапталған астықты дайындауға кететін шығынның 50 %-ын құрайды. Осыған орай Республикада жергілікті шикізаттан НВ-2 жаңа кқнсерванты шығарылды, оның бағасы импорттық консерванттан әлде-қайда төмен.
Консервіленген тапталған астықты сақтаудан кейін оны малға береді. Бұған арнайы тиеп-түсіргіш таратқыш қолданылады, ол өздігінен түтік құбырдан немесе траншеядан шығарып, өздігінен тасымалдап, малға беретін нормасымен таратуды қамтамасыз етеді.
Бұдан басқа, консервіленген тапталған астық негізінде толыққанды жем-қоспалары дайындалады. Ауылшаруашылық жануарларына және құстарға берілетін жем-қоспаларға 50 %-ға дейін консервіленген тапталған астық қосылады.

Әдебиеттер:
1. Вобликова Е.М. Технология хранения зерна - М. - 2003 г -448с.
2. Вобликова Е.М. Послеуборочная обработка и хранение зерна - М.-2001 г . - 240 с.
3. Вобликова Е.М. Технология элеваторной промышленности –М. – 2003г.
4. Хосни К. Зерно и зернопродукты – М. - 2003 г.

5. Резчиков В.А., Налееев О.Н., Савченко С.В. Технология зерносушения – Учебник. - Алматы, 2000. - 400 с.
элеваторной промышленности –М. – 2003г.
6. Филин В.М. Оценка качества зерна крупяных культур на малых предприятиях, 2003 г.
7. Проценко Г.И. Вентиляционные и пневмотранспортные установки зерноперерабатывающих предприятий, 2000 - 95 с.
8. Малин Н.И. Энергосберегающая сушка зерна, 2004 г-239 с.
9. Демский А.Б. Комплектные зерноперерабатывающие установки малой мощности, 2004 – 263 с.
10. Карпов А.Ф. Послеуборочная обработка зерна.
11. Назарова Н.И. Общая технология пищевых производств, М. Легкая пищевая промышленность, 2000г, стр.360.
12. Ауэрман Л.Я. Технология хлебопекарного производства. СПб: Профессия, 2005, 416 с.
13. Ковальский Л.П. Общая технология пищевых производств М.Колос. 1997г. стр. 320.
14. Баум А.Е., Резчиков В.А. Сушка зерна. - М.: Колос, 1983. – 223 с.
15. Ким Л.В., Пащенко Л.П. Зерносушение и зерносушилки: Учеб. Пособие. - Воронеж, 1999. – 152 с.

Ұқсас жұмыстар

---

Астықты және өнімдерді қайта өңдеудің физикалық қасиеттері

---

Астық ылғалдылығының жіктелуі

---

Астық массасын сақтау кезіндегі массаның өзгеруі

---

Астық массасының құрамы

---

Астықты кептіру

---

Аралас шөп тұқымын сақтауда жүретін физиологиялық, биологиялық және микробиологиялық үрдістер

---

Дәнді дақыл түрі

---

Астық түйірлері массасының физикалық қасиеті

---

Астық түйірін кептіру

---

Астықты сақтау қағидасы

---

Халықаралық кедендiк ынтымақтастық және мемлекеттiк экономикалық қауiпсiздiк

---

Маркетинг және қоғаммен байланыс ұқсастықтары мен айырмашылықтары

---

Қазақстан — әлемдік қоғамдастықтың белсенді мүшесі

---

ҚАЗАҚСТАН ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ҚАУЫМДАСТЫҚТА

---

Рухани байлық табиғатқа деген сыйластықпен жасалмақ

---

Тақырып Ынтымақтастық дағдыларын дамыту

---

Барымта мен партия, Бәрі мастық жұрт құмар

---

Назарбаев сонымен қатар көптеген ынтымақтастық ұйымдарының негізін қалаушылардың қатарында

---

Отбасы - сыйластық, жарастық орнаған орта, кішкентай Отан

---

Әріптестермен ынтымақтастық

---