ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУ ҮҒЫМЫ

Соңғы онжылдықтың ішінде ҚР жер қатынастары қүрылымы, сондай-ақ жерге орналастырудың өндірістік жөне қүқықтық процесі түбегейлі өзгерді. Жаңадая пайда болған шаруашылың қүрылым-дарының аудандары мен межелері көбінесе жобасыз, қарапайым тех никалық төсілдер арқылы белгіленуде. 90-шы жылдары орын ал-ран дағдарыска себепті ішкішаруашылық жерге орналастыру жоба-лары мүлде сүраныссыз қалды.ауылшаруашылық айналымынан орасан зор көлемді жерлер шыгарылып, босалқы жерлер қатарына ауыстырылды, ауыспалы егістер сакталмай, жалпы жер пайдалану реттілМ бүзылды. Вүгініі күннің төртібінде осы кемшіліктерді жою, жер қатынастары мен жерге орналастыруды жаңа деңгейге көтеру -шешімін күттіртпейтін мөселеге айналып отыр.
Жерге орналастырудың төжірибесін, мақсат-мівдеттері мен қазіргі жөне жақын болашақтағы мазмүнын талдай отырып, толық түрде оған мынадай ғылыми сипаттама (дефиниция) беруге болады.
Қазіргі жерге орналастыру - бүл еңбектің жоғары өлеуыеттік -әковомикалық тишділігі мев әкологиялық түрғыдан қауіпсіз қоршагавортавықамтамасызетумаксатымевжерзавдарывжүзеге асыруға, жер қатывастарыв реттеуге, жерде өртүрлі шаруашылық жүргізу формаларының дамуыва тең және қолайлы жағдайлар жасауға,жердіасамаңыздытабиғиресурсжөнеөвдіріскүрал£іретінде үтымдыпайдалавуғажөвеқорғауғабағытталғавшараларжүйееі.
Бүндай күрделі сипаттама жерге орналастыруды аса маңызды
инженерлік-экономикалық, техникалық, үйымдастыру-шаруашылық жөне қүқықтық шаралар кешені ретіяде бейнелейді. Ол жерге орналастырудың бүкіл асдектілері мен жерді жөне онымен үзілмес байлаяыстағы өндіріс қүралдарын реттестіруге қатыстьі басқа да инженерлік-экономикалық кешендерімен өзара байланыстарын ашып көрсетеді. Сондықтан бүл түсініктің сипаттамасын жеке бөліктергежіктейотырыпүққандүрыс: -
- жерге орналастьфу - жеке дара іс-қимыл емес, ол шаралар жүйесі;
- жерге орналастыру - мемлекеттік шаралар жүйесі, өйткені оның
нөтижесіиде Заң негізінде пайда болатын территориялык ретті -ліктердің формалары міндетті түрде орыядалуга тиіеті;
- жер заңдарын жүзеге асыру жөніндегі мемлекеттік қүрал ретінде, жерге орналастыру, біріншідея, жер катынастарын регтеуге, жер пайдаланушылықтар жөне жер иеленушіліктер жүйесін қалыптастыруга жене үнемі жетілдіріп отыруға, екіншіден, жердің үтьшды пайдалануын үйымдастыруга жөне ысырапты жүмсаудан, үқыпсыздықтан, табиғи теріс қүбылыстар мен антропогендік ықпалдардан қорғауга бағытталады;
- жерге орналастырудың түпкі мақсаты - өрбір жер учаскесінің жалпы өндіріс қүралы жөне аса мадызды табиғи ресурс ретіндегі пайдалану тиімділігін арттыру.
Өткен гасырдың 40-70 ж.ж. жерге орналастыру ғылыми мекте-бінің жетекшісі академик С. А. У дачин жерге орналастыруды техника мен қүқықтың экономика арқылы сынып көрінетін үшқырлы призмамен салыстыра бейнелеген болатын. Шынында да, жерге орналастыру эконояикалық тиімділікті арттыруға бағытталған, бі-рақ, ол геодезиялық жөне басқа техникалык төсілдерді қолдана отырып, өртүрлі инженерлік жобаларды жасау, болжауларды взір-леу арқылы жүзеге асырылады жөне тек осыларды орындау ба-рысында өрқашанда қүқыққа - заңдар мен нормативтік актілерге,
негізделеді.
Соқғы уақытта экологиялық жагдайлардың асқынуына байла-нысты осы жағынан қауіпсіз технологияларды қолдану жөне алаптар-дың күрамын калыптастыру қажеттілігі тууда. Бүнда ландшафттың қасиеттерін ескерген аса маңызды. С.А. Удачиннің жерге орналас-тыруға жоғарыда берген сипаттамасына, енді экология үғымын қоса айткан өбден орынды болар еді.
Жерге орналастыру объектісі ретінде республиканын, облыс-тардьщ, аудандардьщ, қалалардың жөне басқа да елді мекендердің территориялары, бірінші кезекте ауылшаруашылық жөне ауылша-руашылық емес көсіпорындардың жер иеленушіліктері мен жер пай-даланушылықтары, жеке жер алаптары мен учаскелері болып та-
былады.
Жерге орналастырудын, таңырыбы жөне оның нақты нөтиже-лері - экономикалық түрғыдан тиімді, экология жағынан қолайлы жер категорияларының, жер иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтардың, өндірістік бөлімшелер мен өкімшілік территориялардың, жер алаптары мен өртүрлі шаруашылық алқаптарыныв. (ауыспалы егістіктер мен танаптардың, ауыспалы шабындықтар мен жайылым-дардын, жеміс-жидек көшеттері квартаддарының), сондай-ақ сызыктық контурлардың (жолдардың, каналдардың және т.с.с.) межелері мен аудандары.

ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӨНІ
Жерді халық шаруашылығы салаларының мұқтаждыктарына бөліп беруге жөне осыган себепті ауылшаруашылық алаптары кө-лешніңүнет қысқарылуына байланысты әкологиял ық жағдай соңгы жылдары күрт күрделене түсуде.
А.ш. өндірістің биологиялық негізі болып топырақтың құнарлылығы, жердің мелиоративтік күйі, эрозияға үшырагандығы, топырак қүрамындағы қорда мен негізгі қоректік элементтердің мөлшері жөне өсімдік тірші лі гі ортасы ның басқа да қасиеттері, сонымен қатар дақылдардың биологиялық ерекшеліктері табьглады.
Ауылшаруашылық өндірістің биологиялық жағы, өзі кезегінде, экономикалық жөпе территориялық жағдайлармен байланысты, өйткені соңғылары салалардың мамандандырылғандығын, алаптардың қүравш менорналасуын, территорияларыныңреттілігін, а.ш. дақылдарын өсіру агротехникасын, демек, жалпы өндірістің "рентабельдіктігі мен тиімділігін себептейді. Сонымен, ауылшаруашылық дақылдарды өсірудің биологиялық жағдайлары бір жағынан өндірістщ экономикалық тиімділігш, ал екінші жағынан бүкіл шаруашылык жүргізу жүйесін өздеріне сөйкесті бейімдеуді себептеп отырады.
Қазіргі кезде ауылшаруашылың өнімдерінің көлемін арттьфудың Iобъективтік негізі ретіаде топырақтың қүнарлылығын сақтап ңалу мен одан ары жоғарлатуды үңқан ерекше маңызды. Сонымен қатар алаптар қүрамы мен территориялық реттілігі элементтерінің орналасуы1, салалардың мамандандырылғандығы мен дақылдардық қүрамы шығындардың барынша қысқарылуын жөне пайданың артуын қамтамасыз етуге тиісті.
Демек, жерге орналастырудың экологиялың-экономикальщмөт ер учаскелерінің экономикалық түрғыдан тиімді межелерін, удандарьш жөне орналасуын, сондай-ақ өндірістің мақсатқа сөйкес рылғандығьш, агроландшафттың экологияльщ тепе-імен жердің өндіргіш қасиеттерінің артуын қамтамасыз ететін Дрістід территориялық негізін жасауға саяды.