Жыныс философиясы

Виртуальдық дәріс сабағы
 
 
 
Тақырыптар
Сағат саны

Байланыс дәріс сабағы
Виртуальдық дәріс сабағы
Виртуальды практикалықсеминар сабақтары
1.
Философия пәні нені зерттейді.
2
 
 
2.
Адам мәселесі -философияның мәселесі.
2
 
 
3.
Философия-  білімнің ерекше түрі.
2
 
 
4.
Философия терихи түрлері..
2
 
 
5.
Коне Шығыс флософиясы.
2
 
 
6.
Коне Грек философиясы.
 
 
1
 
7.
Орта ғасыр философисы.
 
1
 
8.
Қайта Өрлеу дәүрі жәнеАғартушылық кезеңі.
 
1
 
9.
Жана даүір философиясы.
 
1
 
10.
Неміс классикалық философиясы.  .
 
1
 
11.
Орыс философясы.
 
1
 
12.
ХІХ ғ. Иррационалдық философиясы.
 
1
 
13.
ХХ ғ. Философияның негізгі бағытттары.
 
 
 
2
 
14
Жыныс философиясы.
 
1
 
 
 
10
10
8
 
 
 

 
 
№6 тақырып: “Қоғам: философиялық талдаудың негіздері”
 
Қоғамды зерттеу тек философия үшін ғана емес сонымен бірге басқа да қоғамдық ғылымдар үшін күрделі мәселе болып табылады. Қоғам мағыналы ұғым болып табылады. Философия қоғамды біртұтас, яғни адам болмысының әлеуметтік тәсілі, адамдардың бір-бірімен өзара әрекеттесуінің жемісі, адам шығармашылығының нәтижесі ретінде қарастырады. Философия үшін қоғамды қызмет арқылы, яғни әлеуметтік тұрғыдан қарастыру өте маңызды.
Қоғамға деген көзқарастардың тарихи эволюциясы натурализм, идеализм, материализм деген сияқты теориялық үлгілерде көрініс береді. Қоғам мәнін дұрыс түсіну үшін “материалдық”, “руханилық”, “практикалық” ұғымдарының ара қатынасы ең маңызды болып табылады. Қоғамдық дамудың негізінде қоғамның жүйелілігін құрайтын қоғамдық қатынастар жатыр, өйткені мұнда қызметтің экономикалық, саяси және т.б. формалары көрініс береді.
Қоғамның дамуы революциялық немесе эволюциялық сипатқа ие. Философия қоғамның дамуын әлемдік тарихтың бірлігімен алуан түрлі принципі арқылы қаратырады, өйткені мұнда жалпылық пен жекеліктің бір-бірімен өзара байланысының жалпы диалектикалық заңы көрініс береді. Қоғамдық дамудың басты мәселесіне қоғамдық прогресс (лат.: алға басу) ұғымы мен оның өлшемдері жатады.
Қоғам дамитын жүйе ретінде өзі-өзінің қозғаушысы болады. тарихи үрдістің субъектісі және қозғаушы күші әр түрлі философиялық бағыттарда қоғамды рухани және материалдық тұрғыдан негіздеуде көрініс береді. Қоғам дегеніміз – мүдделері, құндылықтары және мақсаттары әр түрлі болған адамдар қауымдастығы мен әр түрлі әлеуметтік топтардың жиынтығы. Осыған орый тарихи үрдіс күрделі және ықтималды сипатқа ие. Сондықтан тарихтағы жекелеген тұлғалардың, сонымен бірге әлеуметтік топтардың ролін зерттеу өте маңызды. Осы диалектиканың арқасында тарихи үрдіс стихиялық пен саналылықтың бірлігінде жүреді.
 
Негізгі әдебиеттер:
1.     Әлеуметтік философия. Хрестоматия. – А., 1996.
2.     Алтаев Ж., Ғабитов Т., Қасабеков А. Философия және мәдениеттану. – А., 1998.
3.     Федотов Н.Н. Неклассические мәдени модернизации и альтернативы модернизационной теории. – М., 2002.
 
№7 тақырып: “Таным, ғылыми таным”
 
Танымды жалпы түрде адамның әлемге әлеуметтік, тарихи тұрғыдан дамыған қатынасы деп анықтауға болады. Танымның деңгейі мен мәні қоғам дамуының деңгейіне байланысты. Сондықтан ол тарихи тұрғыдан өзгермелі болады. Танымдық үрдістің негізгі элементтеріне танымның объектісі мен субъектісі жатады. Осының барысында танымның объектісі табиғи объектімен сәйкестенбейді, қайта адамның субъективтік мүдделері мен мақсаттары көрініс беретін бөлігі болып табылады. Таным сезімдік және рационалдық болып табылатын екі негізгі деңгейдерде жүзеге асырылады. Танысның сезімдік деңгейі мына формаларға ие – түйсік, қабылдау, елестету. Ал, танымның рационалды деңгейіне ұғыну, пайымдау, ой қорыту жатады. Танымның осы деңгейлерінің арасында диалектикалық өзара байланыс бар. Таным үрдісіндегі негізгі мәселе ақиқат болып табылады. Ақиқат өзін абсолютті және салыстырмалы формада көрсетеді. Таным ғылыми және ғылыми емес деңгейлерде де жүзеге асырылады. Танымның ғылыми емес деңгейі – қарапайым, діни, көркемдік.
Ғылыми таным дегеніміз – жүйелілік, білімдердің негізділігі, ғылымның тілі, ғылыми зерттеулердің әдістері мен құралдары сияқты ерекше белгіге ие танымның түрі болып табылады. Ғылыми таным танымның әдістері мен формаларын екі түрлі деңгейде қолданады, олар:
1.     Эмпирикалық таным әдістері.
2.     Теориялық таным әдістері.
Мұндағы ең маңыздысы зерттелетін объектілерге объективті түрде сипаттама беріліп қана қоймай адамның құнды мәніне де көңіл бөлінеді.
Ғылым адамзат қызметінің басқа да салаларымен тығыз байланысты және қазіргі замандағы жалпы адамзаттық мәселелерді шешудегі жетістіктерді анықтайды.
 
Негізгі әдебиеттер:
1.     Әбішев К. Философия. – А., 1999.
2.     Кішібеков Д., Сыдықов Ұ. Философия. – А., 1994.
3.     Лекторский В.А. Субъект, объект, познание. – М., 1982.
 
№8 тақырып: “Мәдениет. Осы замандағы өркениеттің (цивилизацияның) мәселелері және келешегі”
 
Қоғамды дамушы жүйе ретінде талдау үшін мәдениетті философиялық талдау контекстінде де қарастыру керек. Мәдениет философиялық талдаудың пәні ретінде басқа да әлеуметтік гуманитарлық білімдердің пәнаралық байланыс тұрғысынан қарастырумен ерекшеленеді. Мәдениетті философиялық тұрғыдан талдауда өркениетті де қарастырамыз. Мәдениет пен өркениеттің арақатынасының концептуалды негіздерін О.Шпенглер, А.Тойнби, К.Ясперс, Х.Ортега-и-Гассет жасап берді. Мәдениеттің феноменалдығын анықтаудың жалпы философиялық өлшемдері мыналар: анықтылығы (сырттай және іштей), мәдениеттің әлеуметтік функциялары, типологиясы, қозғаушы күштері, мәдениет пен идеологияның диалектикасы, мәдениет пен шығармашылықтың диалектикасы, мәдениет пен демократияның диалектикасы, мәдениет пен білім берудің диалектикасы, мәдениеттегі ұлттық және интернационалдық, руханилық және интеллигенттілік, өзіндік сана мен өзіндік бағалаудың диалектикасы т.б.
Философия мәдениетті бірлікте және алуан түрлі формада қарастырады, мысалы материалдық және рухани мәдениет “бұқаралық және элитарлық мәдениет”, дәстүрлік және жаңашылдық мәдениет. Көркемдік мәдениеттегі ең маңыздысы – шығармашылық мәселесі, оның мәні және жүзеге асырылу тәсілдері.
өркениет әлеуметтік-мәдени құрылым ретінде философиялық тұрғыдан талданады. Қазіргі замандағы адамзат тіршілігінің өокениеттік негіздері мынадай мәселелермен үздіксіз байланыста, олар: адам және техника, адам және ғылыми тәжірибелік қызмет нәтижелері, адам және қоғам, дәстүрлік құндылықтар және олардың өзгеруі.
 
Негізгі әдебиеттер:
1.     Габитов Т.Х. Мәдениеттану негіздері. - А., 2000.
2.     Алтаев Ж., Ғабитов Т., Қасабеков А. Философия және мәдениеттану. – А., 1988.
 
Бұрын философия пәні үш салаға бөлініп қарастырылатын:
1)               Диалектикалық материализм;
2)               Тарихи материализм;
3)               Этика, эстетика.
Бұл бөлімдер маркстік-лениндік  философияның принциптеріне сәйкес бөлінген болатын. Қазір философия пәнін тұтас қарастыру тенденциясы мына салалар бойынша жіктелінеді:
-философия және оның тарихы;
- әлемді  философиялық тұрғыда түсіну;
- адамның іскерлік әрекетінің маңызы.
Әдістемелік  оқу құралында жоғарыда көрсетілген  алғашқы мәселені, яғни философияның  тарихын негізге ала отырып,  мынадай тақырыптарды қарастыруға тырыстық:
1)               Философия-дүниетанымның тарихи типі ретінде.
2)               Ежелгі Үнді философиясы.
3)               Ежелгі Қытай философиясы.
4)               Антика философиясы.
5)               Ортағасырлық батыс Европа философиясы.
6)               Ортағасырлық Араб-мұсылмандық философиясы.
7)               Қайта өрлеу дәуірі философиясы.
8)               Жаңа заман философиясы.
9)               Неміс классикалық философиясы.
10)          19-20 ғ.ғ. философиясы.
Философия-адамзат баласының сонау ықылым заманнан басталған білімі, қоғамдық сананың формасы, болмыс пен танымның жалпы заңдылықтары туралы ілім. Кез-келген адамды  әлем, қоршаған орта, қоғам, дін, діл, білім, саясат, мәдениет секілді мәселелер бей-жай қалдырмайтыны айдан анық. Міне, осы іспеттес мәселелер философия пәнінің негізгі қарастыратын бөлімдері болып табылады.  Философия сөзі  грек тілінен аударғанда -даналыққа деген махаббат  мағынасын білдіреді.  Б.з.д. 7-6 ғ.ғ. Ежелгі Үнді, Қытай Және Грек жерлерінде бір уақытта пайда болады. Мәліметтерге сүйенсек, философия терминін алғаш қолданған Антика дәуірінің атақты философы және математигі Пифагор.
Философия дүниегекөзқарастың бір түрі. Дүниегекөзқарас- дүние туралы  жалпы пікірлер жиынтығы және адамның әлемдегі орыны жайлы көзқарасы. Тарихи тұрғыда қарайтын болсақ, дүниегекөзқарас үш негізгі  типтен тұрады:  Мифологиялық, діни, философиялық.
Мифология (гр. Myfos-аңыз, logos-ілім)- әлемді фантастикалық және ақиқат жағдайда түсінетін қоғамдық сананың бір түрі.  Мифологиялық туындыларда әлемнің қалыптасуы, жер, адам, тіршілік,  өмір және өлім секілді мәселелер  көп кездеседі. Мифтің ерекшелігі: табиғат және табиғат құбылыстарына жан бітіру,  фантастикалық құдайлардың болуы, олардың қарым-қатынасы,  адамзат баласымен араласуы т.б.
Дін- бәрінен жоғары жаратушы күшке және оның  қоршаған орта мен адам баласына әсері бар деп есептейтін сенім-нанымға негізделген  көзқарас формасы. Діннің мифологияға ұқсастығы бар: Әлемнің пайда болуы, жер бетіндегі тіршілік, адамның  іс-әрекеті туралы адамгершілік-этикалық мәселелерді алға қояды. Қоғамды игі  істерге шақыруда:  мәдениеттің қалыптасуына әсер етуімен қатар  адам баласын  сыйласымдылыққа,  әділеттілікке, төзімділікке тәрбиелеп, өзіндік парыз  мәселесін түсіндіруде діннің  атқарар маңызы ерекше.
Философия - дүниегекөзқарастың ғылыми-теориялық түрі.  Философиялық көзқарас  мифологиялық және діни көзқарастан айырмашылығы- нақты ұғымдарға, категорияларға сүйене  отырып  логикалық ой қорыту ерекшелігінің бар болуы. Философия  даму барысында үш   кезеңнен өтті: Космоцентризм, теоцентризм, антропоцентризм.
Космоцентризм-әлемді  түсіндіруде ғарыштың шексіз сыртқы күші қолдана отырып, ой тұжырымдау (философияның бұл  кезеңі Ежелгі Үнді, Қытай және Ежелгі Грек жерлерінде көп таралды ) . 
Теоцентризм- барлық тіршілік атаулыны жоғары жаратушы күш-Құдай арқылы түсіндіру (Ортағасырлық европа философиясына тән ерекшелік).
Антропоцентризм- негізгі орталық мәселесі адам болып табылатын  философиялық көзқарас (Қайта өрлеу дәуірімен жаңа заман, қазіргі заман философиялық мектептерінде қарастырылады).
Философияның пайда болуы адамзат баласының білім деңгейі мен ой-санасының едәуір дамуына байланысты әлемді ғылыми тұрғыда түсінуімен орайлас дүниеге келді. 
Сан қырлы табиғат құбылыстарының мәнісін түсінуге тырысқан ойшылдардың философиялық көзқарастары-философия ғылымының беташары іспеттес болды.  Алғашқы  философиялық ойлардың формасы натурфилософиялық  бағытта дамыды.
Философия пәні қоғамның дамуымен тығыз байланыста бола отырып, рухани өмірдің барлық қырларын қамтыды.   Философияны алғаш рет ерекше теориялық білім ретінде жинақтап дәлелдеген  ерте грек философы Аристотель (б.з.д. 384-322 ж.ж.).
Философияның өз алдына ғылым болып қалыптасу барысында қарастыратын мәселелеріде айқындала түсті: Онтология-болмыс туралы ілім (немесе дүниенің бастамасы жайында); гносеология-таным туралы ілім; Аксиология-рухани құндылықтар туралы ілім; Праксиология –адам шығармашылығы туралы ілім; Антропология-адам туралы ілім; Логика-дұрыс ой-қорыту  жөніндегі ілім.
Философия пәнінің зерттейтін сұрақтары: болмыстың өмір сүру жағдайы, материя, оның формалары, сана және санасыздық, адам, оның өмірдегі мәні мен әлемдегі алатын орыны, жан, адамның рухани өмірі, қоғам, табиғат, өркениет, экология,  дүниені танып білу, қозғалыс, диалектика және оның заңдары.
Ф.Энгельстің тұжырымдауы бойынша философияның негізгі сұрағы- ойлаудың (сананың) болмысқа, рухтың материяға (табиғатқа) қатынасы. Міне, осы мәселеге байланысты қоршаған орта мен адамның әлемдегі алатын орыны айқындала түспек. Философияның негізгі пәні мен обьектісі-адам және оның әлемдегі орыны.
Философияның негізгі  мәселесін (ойлау мен болмыстың арақатынасы туралы) сөз еткенде бұл сұрақтың  екі жағы бар екенін ажырата білу керек.
бірінші жағы: дүниенің негізі, бастамасы не -идея, рухпа әлде  материя ма деген    онтологиялық (болмыс туралы ілім) сұрақ  қояды.
екінші жағы: адам баласы  дүниені танып-біле алама әлде танып-біле алмайма деген гносеологиялық (таным туралы ілім) мәселе көтереді.
Философияның онтологиялық мәселесіне байланысты философияда  негізгі   екі бағыт  пайда болды. Олар материализм және идеализм.
Онтологиялық сұрақ- дүниенің бастамасы не, дүниенің негізі материя  не сана, рухпа деген деген сұрақ төңірегінде мәселе қозғаса,  ал гносеология-дүниені танып-білу мүмкінбе  әлде мүмкін емеспе деген сұрақ қояды. 
Дүниенің алғашқы бастамасы, түп негізі не деген сұраққа жауап беру барысында философияда екі негізгі бағыт пайда болды, олар: материализм және идеализм. 
Материалистік бағыт-дүниенің негізі кез-келген бір материядан тұрады, материя-санаға тәуелсіз реалды өмір сүретін, өзіндік заңдылықтармен дамуға қабілетті деп тұжырымдайтын пікір.
Материя—адамның санасынан тыс,  тәуелсіз  өмір сүретін  және санада бейнеленетін (сана арқылы сипаттауға болады) обьективті шындық. Материя әлемде нақты өмір сүретін шексіз көп обьектілер мен формалардың субстанциялық негізі болып табылады.
Материалист-философтардың қатарына саналатындар: Демокрит, Фалес, Анаксимандр, Анаксимен, Эпикур, Бэкон, Локк, Спиноза, Дидро, Герцен, Чернышевский, Маркс, Энгельс, Ленин т.б.
Идеализм-философияның негізгі мәселесін шешудегі материализмге қарама-қарсы бағыт, яғни материя мен сана қатынасында  дүниенің бастамасы ретінде сананы (идеяны), рухты жақтайтын көзқарас.
 Идеализм екі түрлі пікірге бөлінеді:
-Обьективті идеализм (Платон, Лейбниц, Гегель),
-Субьектвті идеализм (Беркли, Юм).
Обьективті идеализм өкілдерінің тұжырымдауы бойынша  тек қана реалды идея ғана бар, идея-алғашқы, барлық қоршаған орта, шындық- идеялар әлемі және  заттар әлемі  болып бөлінеді. Идеялар әлемі (эйдос)  әлемдік зердеде өмір сүреді,  заттар әлемі -өзіндік тіршілігі жоқ, жекелеген заттар Жаратушыға ғана тән құбылыс, идеялар әлемі санадан тәуелсіз өмір сүреді, себебі,  адамның ойы, идея тіпті табиғаттың өзі абсолюттік идеяның, дүниежүзілік, әлемдік рухтың бір бөлшегі ғана, яғни дүниенің негізі- о дүниелік сана, абсолютті рух. Обьективті идеализм әдетте теологиямен бірігіп кетеді де, діннің өзіндік бағыт алған  философиялық негізі болып табылады.
Субьективті идеализм- бүкіл дүние-біздің санамызда, субьектінің сана-сезімінің жасаған немесе біздің түйсіктеріміздің, алған әсеріміздің жиынтығы. Бұл жағдайда алғашқы бастамаға адамның санасы алынады да, сонан кейін барып одан табиғат шығарылады, соған орай заттар мен бүкіл дүниенің обьективті өмір сүруі, олардың даму заңдылықтары теріске шығарылады, өйткені  адам санасынан тыс материяда,  рухта жоқ,- деген пікірді ұстанды.
Уақыт өте келе дүниенің бастамасы мәселесіне байланысты философияда бірнеше пікірлер қалыптаса бастады.  Олардың қатарына: монизм, дуализм деизм саналады.
Монизм (гр. Monos - біреу, жалғыз) –дүниенің алғашқа негізі  ретінде бір ғана бастаманы мойындайтын философиялық ілім.  Идеалистер үшін алғашқы бастама-идея, сана. Материалистер үшін- материя алғашқы бастама болып табылады.
Дуализм (лат. Duo-екеу) –монизмге қарсы, дүниенің негізі екі бастамадан тұрады, екеуі бірін-бірі толықтырып отырады деп  тұжырымдайтын пікір.  Негізін салған Р.Декарт.
Деизм-(лат. Dues- Құдай) дүниенің негізін Құдай жаратты, бірақ, адамның іс-әрекетімен қоғам өміріне араласпайды деп  тұжырымдау. Негізін салған   17 ғ. Ағылшын философы,  лорд  Чербери.
Философияның негізгі сұрағының екінші жағы дүниені танып-білу мәселесі екендігі жоғарыда айтылған болатын. Бұл мәселені қарастыру барысында   қарама-қарсы көзқарастар пайда болды, олар философиядағы гностицизм және агностицизмдік көзқарастар.
Гностицизм (гр. gnostos-білім) дүниені танып-танып білу мүмкіндігіне сенетін, мойындайтын ілім. Адамның санасы, зердесі дүниенің барлық қыр-сырларын танып-біле  алады деп тұжырымдайтын философиялық көзқарас.
Агностицизм (гр. а-теріске шығару, ал gnostos-білім)-дүниені танып-білу мүмкіндігін теріске шығаратын ілім. терминді алғаш ағылшын жаратылыс зерттеушісі Гексли енгізді.
Дүниеге философиялық көзқарастың мәні онтологиялық және гносеологиялық мәселелерді қарастырумен ғана анықталып, шектелмейді. Әлемді философиялық тұрғыдан қараған кезде танып –білудің қандай әдіс қолданылатындығын естен шығармауымыз керек. Егер философия тарихына жүгінетін болсақ, бір-біріне қарама-қарсы екі ойлау әдісі-диалектика мен метафизикалық әдістерін аңғарамыз.
Диалектика (гр.  Diolegomai-әңгімелесу, пікірлесу) – обьективті шындықтың, табиғаттың, қоғамның, ойлаудың даму заңдылықтарын зерттейтін ілім. Антика дәуірінің өзінде-ақ дүниенің, тіршіліктің өзгермелілігін мойындап,  шындық атаулыны үнемі дамып, өзгеріп отыратын   процесс ретінде қабылдады. Осы жағдайларға байланысты  кез-келген нәрсенің бірлігі мен қарама-қайшылықтар күресінің қатынасын көрсетуде диалектиканың маңызы зор (Гераклит, Пифагоршылдар).
Метафизика. Ерте заманда бұл сөз өмірдегі барлық нәрсенің  түп негізі туралы ілім деге мағынаны білдірген. 16 ғасырдан бастап Метафизика терминімен қатар сол мағынада Онтология терминіде қолданылды.
Метафизика-заттар мен құбылыстар бір-бірімен байланыссыз, қозғалмайтын, мәңгі-бақи бір қалыпты, ішкі қайшылықтары жоқ деп есептейтін философиялық ілім (сөзбе-сөз аударғанда-физикадан кейінгі келетін мағынасын білдіреді).   
 
Ерте Үнді философиясы
 
Жалпы адамзат баласының тарихында қола дәуірінен темір дәуіріне өту өндіргіш күштердің ширақ дамуна ғана әкелген жоқ, сонымен қатар рулық, алғашқы қауымдық қоғамның ыдырап, құлдық қоғамның пайда болуына, ой еңбегінің дене еңбегінен бөлінуіне, адамның белсенді іс-әрекеті арқасында өзінің табиғат құдіреттері алдындағы әлсіздігі, бағыныштылығы сияқты құбылыстарды жоюда алғышқы қадам жасауына, сол табиғат құбылыстары туралы білімнің қалыптасуына осы негізде абстракциялы ойлау қабілетінің өсуіне мүмкіндіктер туды.
Ғасырлар бойына қалыптасқан әдет-ғұрып, дәстүр, дүниетанымдық көзқарас күйзеліске ұшырап, олардың орнына қоғамда қалыптасқан жаңа жағдайларды түсіндіретін тың көзқарас кең өріс ала бастады. Бұл көзқарас қияли заңдылықтарға сүйенген мифологиялық дүниетаным мен жаңадан дүниеге келіп жатқан білім және ойлау қабілетінің арасындағы қайшылықтарды шешуге тырысады. Бірақ, мұндай көзқарас әліде болса философиялық деңгейге жете қойған жоқ еді. Себебі, Ежелгі Шығыста өндірістік тәсілдің баяу қалыптасуы, философиялық ой-пікірдің сол кездегі жетістіктерімен нашар байланыста болуы, шығыс философиясының діни-мифологиялық көзқарастан, күнделікті әдептілік санадан толық арылуына мүмкіндік бермеді.
Көне Үнді философиясы алғашқы қауымдық қатынастар ыдырап, оның ронына құлдық қоғам орныққан кезде дүниеге келді. Сол кездегі философиялық ойларының негізін діни мифологиялық жүйеленр құрды. Ой –пікірлерімен қоғамдағы күнделікті шарттарының себептері де бар. Себебі, Үнді қоғамы төрт варнадан ( варна- жамылғы, қабық, түрі- түсі мағынасын білдіреді.) тұрды:
1)    брахмандар: әулиелер
2)    кшатрий: әскербасылар
3)    вайшьи: ( купцы)
4)    шудра: қызметкерлер мен шаруалар
Әр варна- адамдардың қауымдастық салт –санасын, жоралғысын мұқият орындайтын, соғаг орай қоғамдағы орыны анықталған, сол талаптармен шектелген топ. Әр варнаның мүшелерінің өзіндік атқаратын дәстүрлі қызметі болды.
Брахман – ертедегі үнді жерінде құрметті, тақуалы өмір сүрген, ақ түсті ұнататын беделді құдайдың атауын білдіреді. Кши- иемдену, билік жүргізу, жойып жіберу мағынасын білдіреді. Кшатрийлер қызыл түсті ұнатқан. Вайшья –тиістілік, тәуелділік мағынасында, сары түсті қабылдаған. Шудра- шаруалар- қара түстілер.
Үнді философиясының тарихы мына кезеңдерге бөлінеді.
         Ведалық кезең (б.д.д. ХY ғ- YII ) - өркениетті қалыптасу дәуірі
        Эпикалық кезең (б.д.д. YI-б.д. Iiғ) – ұлағатты поэмалар Рамаяна мен Махабхаратаның дүниеге келген аралықтары. Бұл кезеңдегі  философиялық ойлар үш түрлі сатыдан өтті деседе болады.
         1) веда беделін терістегендер. Б.д.д. УІғ мектептер Жайнизм, Буддизм, Чарвака- лакаята
Махабхарата кітабының алтыншы бөлімі – Бхагавадгитаның теориялық құрылымын қалыптастыру кезеңі (б.д.д. У-ІУғ)
2) Веда беделін қабылдаған, оның мәндерінде сүйенген санкхья, йога, миманса, веданта, ньяя секілді мектептер.
        Сутралар және олардың түсіндіру кезеңдері ( б.д.д. ІІІғ бастап)
   Ерте Үнді философиясының қаклыптасуы мен дамуы әртүрлі мектептер, ағымдар, ілімдермен байланысты. Филиософиялық көзқарастар б.д.д. УІІ-УІ ғ.ғ. қалыптасты. Олар екі топқа бөлінеді:
1) Астика (ортодоксолды) бағыты-  ведалардың беделін қабылдаған,  
      мойындаған мектептер жүйесі. Бұл ағымға Веданта, миманса, санкхья, ньяя,    
      йога және вайшешика мектептері жатады.
1)    Настика (ортодоксальды емес)–веда беделін мойындамай, қабылдамаған Жайнизм, Буддищм,чарвака- лакаята ілімдері
Көне үнді мәденитінің қайнар көзі – вежалар. Ведалар (білім жүргізу мағынасын білдіреді) – ерте үнділердің мифологиясын, космологиясын, әлеуметтік қатынсатарын қамтитын діни және философиялық көзқарастарға толы, табынудың, жалбарынудың құрбандық шалу салты туралы гимндердің жиынтығы.
Ведалар (білу)–ертедегі үнділердің: Ригведаның, Атхарваведаның, Самаведаның, Яджурведаның қасиеттті кітаптарының жиынтығы. Аталған кітаптарға қатысты брахмандарда үнді ғұрпының мистикалық  мағынасын түсіндіріп, ведалардың символикасы ашып көрсететін араньяктарда (орман кітабы), кейіннен жазылған упанишадтарда (ведаға табыну, мифолого- философиялық тұрғыда негізделетін құдай, адам , табиғат туралы жлпы пайымдау) веда сөзімен белгіленеді. Веда сөзі қасиетті кітап, асқан даналық мағынасымен де қолданылады.
         Веданта (Ведтердің аяқталуы)- үнді философиясындағы Веда беделін қабылдаған жүйелердің бірі.Негізін салған Бадараяна- индивидті жанды сансарадан құтқару.
Бұл әлемнен басқа да әлем кеңістігінде еркінжағдайда және материалдық атомдармен байланысы бар сансыз көп жан өмір сүреді.
Ишнара құдайы ең жоғарғы жаратушы емес, бірақ атомдар үйлесімін жасап, жанды атомен байланыстырып, ажырата алады.
Иога – негізін салған Патанджали. Сана мен тінді біріктіре отырып, сыртқы әсерлерден алшақтау. Веданы қабылдағандар бұл процесті мокшаға жету, яғни азаптан құтылу деп түсінген.
Вайшешика (ерекшелік) – алғаш рет Канада жүйелі түрде түсндіріп берген. Дүние тоғыз субстанциядан: жер, су, жарық, ауа, эфир, уақыт, кеңістік, жан, ақылдан тұрады. Материалдық объектілердің бәрі алғашқы төрт субстанциялық атомдардан құралады. Атомдар мәңгі, көзге көрінбейді, бөлінбейді. Сол атомдардың бірігуін дүниежүзілік жан басқарады.
Ведалар адамдардың қалай өмір сүу керектігі туралы түсінік беретін заңдылықты – дхарма дейді. Әркімнің дхармасы құдай, жанұя, көршілер алдындағы парыздары, әрекеттері болып табылады. Әрине әркімнің дхармасы варнасына байланысты қалыптаспақ. Дхарманы орындаған адам қайта өмірге келуден құтылады.
Буддизм – талап–тілектен бас тарту жолы арқылы қасіреттен, азаптан арылып, Нирванаға (мәңгілік рахат) жетуді көздейтін іни ілім әрі философия. Үндістанда б. д. д. 6-5 ғ. ғ. дүниеге келді. Қазіргі кезде Цейлонда, Жапонияда, Қытайда, Непалда, Бирмада, Тибетте және т. б. елдерде ресми дін ретінде таралған. Негізін салушы Будда (нұрланған) деп аталған Сидхарта Гаутама. Ол қайғы–қасіреттен айырылу үшін имандылық, игі қасиеттерін жетілдіру жолдарын іздейді. өмірден баз кешіп, түлі рахаттардан бас тарту Нирванаға жеткізеді деп санады. Бірақ ол үшін карма, яғни адам баласының қылығы дұрыстану керек. Сол бойынша адам қайта туудан (сансарадан) арылмақ. Будданың ілімінше адам баласы дүниедегі төрт ақиқатты түсінбей, сегіз игі жолды игермей сансарадан құтыла аомайды.
Сансара – өмірге қайта келу, қайта туу айналымы.
Карма – іс–әрекетіне байланысыты адамның болашағы анықталатын заңдылық. Буддизмнің енгізгі идеасы – орташа жол: рахаттану жолы мен аскеттік жолдың ортасы.
Буддизмнің төрт игі ақиқаты:
1.     өмір – азапқа толы;
2.     азаптың себептері бар;
3.     азапты тоқтатуға болады;
4.     азапты тоқтататын жолдар бар.
Ол азаптан құтылу үшін сегіз сатыдан тұратын жолдары:
1.     дұрыс қабылдау (видение);
2.     дұрыс ойлау;
3.     дұрыс әрекет;
4.     дұрыс өмір сүру салты;
5.     дұрыс күш жұмсау;
6.     ақылды дұрыс қолдану;
7.     дұрыс ой шоғырландыру.
Аталған сегіз жолды дұрыс игерген адам архат деп аталады, яғни қайта туу тоталады.
Буддизмгің негізгі екі бағыты бар:
1.     Хинаяна
2.     Махаяна.
Махаяна –  адамды азаптан құтқарудың кең және еркін жолдарын уағыздады. Басты қағидасы – әр адам Нирванаға жете алады, яғни өзін құтқара алады.
Хинаяна –  Нирванаға тек әдіс пен данагөй әрекет қана жеткізеді. Ақиқаттың жоғарғы жолы әдіс пен даналық шеңберінде, бағытында.
Махаяна Үнді жерінің солтүстігінде, хинаяна оңтүстік және оңтүстің–шығысында басымырақ таралған.
Жайнизм – үнді философиясындағы ортодоксалды емес жүйелердің бірі. Б. д. д. 6 ғ. шамасында пайда болған. Негізін салушы – Вардхамана (Махавида–кейінгі атауы ұлы тұлға). Кейде Джина деп те аталады (карманы жеңген).
Вардхамана ( шамамен б. д. д. 599-527 ж. ж.) кшатрия ортасынан шыққан, 28 жасынан ел кезген аскетке айналып, 12 жылғы үнемі діни жаттығулардан кейін жоғары шындыққа жетеді. Өмірінің басым көпшілігін өз монахтарының қауымдастығы қалыптастырған кзқарастады уағыздаумен өтеді.
Ол жаңа діни философияны 24 тирханкалармен (жолды ашушылармен) бірге жасайды.
Жайнизм ілімі үшін адам өмірінің негізгі мақсаты – босатылу.Жайнистер дүниедегі заттадың барлығы жанды деп есептейді.
Құмырсқыны өлтірудің өзі күнаға жатады. Ал егер өлтіріп алса, кармасын төмендетіп алуы мүмкін. Ал жанның босатылуы тікелей карма заңына байланысты.
Жайнизмнің негізінде таттвалар – мән туралы ілім жатыр. Ола дүниені құрайтын негізгі материалдар, сонымен қатар білім құраушы ақиқат. Ең басыт екі татва – негізгі қасиеті, ерекшелігі таным болып табылатын джива (жан) және аджива (материалдық заттар). Материя – аңғаруға болатын түс, иіс, дыбыс және дәм сынды қасиеттері бар адживаның бір түрі. Ол атомдардан тұрады, сезім мүшелеріне әсер етеді, өзгерістерге ұшырайды, бастау мен соңы болмайды және оны құдай да жаратпаған. Бірегей немесе жалғыз жан, яғни құдай жоқ: тірі мәнге айналдырылған немесе айналдырылмаған орасан көп және өзгермейтін мөлшерде жан бар. Материя сияқты жанды да ешкім жаратпаған, әуелден бар және арқашан бола бермек. Жан бәрін білуі, біріне енуі, бәрінен құдіретті болуы керек, бірақ оның мүмкіндігі өзі өмір сүретін денемен ғана шектелген. Жайнизм этикасы бар тішілік иесіне зұлымдық жасамау туралы ілімге сүйенеді.
Локаята –  Веда ілімдеріін жоққа шығарады. Чарвака негізін салған лкояттардың пікірінше, брлық денелер махабхут деп аталатын төрт түпнегізден тұрады: ауа (ваю), от (агни), су (ап) және жер (кшита). Махабхуттар белсенді және әрекетшіл келеді. Ола өзіне тән күштің, белсенділіктің арқасында зара байланысқа түсіп, бірігіп, ыңғайы келгенде, бұрын өздерінде жоқ қасие – санаға ие болады. Ал денелер өлгенде, олар қайта бөлшектеніп, махабхуттармен бірге сана да жойылады.
Локаяттар өмірдің мәні бақытта, ал бақыт – ләззат деп түсінген. Табиғатты әлеуметтік құбылыстарды танып білуде ақылдан сырт, сырт күш туралы ілімдерден, белсенділіктен еш пайда жоқ, білімді тек сезім мүшелері арқылы ғана ала аламыз. Кейіннен келе локаяттар суйшикши (нәзік) және дхурта (дөрекі) деп аталатын екі салаға бөлініп кетеді.
Миманса- Прабхакара және Кумарила. Веда беделіне оралуға шақырады. Олардың ойынша Ведалар- жоғары сезімдік субстанция, танымның көзі.
         Санкхья- негізін салған Ишваракришна. Дүние- материалды бастама (пракрити) мен абсолютті рух (пурушни) байланысынан әлем пайда блды деген көзқарасты ұстанушылар.
         Ньяя- негізін салушы Акшапада Готама. Ньяя ілімінде логика мен гнесология өте үлкен роль атқарады. Ньяя ілімінің тұжырымдауынша  атомдардан тұратын, олардың үйлесімі барлық нәрселерді құрайтын материалдық әлем бар.
 
Ежелгі Қытай философиясы
 
Қытай философиясы б.д.д. 6-3 ғ.ғ. мифология кейпінде пайда болды. Мифтердің өзінде кейін философиялық ұғымдарға айналған түсініктер қалыптаса бастады. Атап айтар болсақ, Дао туралы, яғни космостық заңдылықтар турасында немесе барлық әлемнің жүріп өту жолы жөніндегі көзқарастар, барлық тіршіліктің бастауы болған бес стихия (от, жер, су, металл, ағаш) және бір-біріне қарама-қарсы екі күш –Инь мен Ян туралы философиялық пікірлер дүниеге келді.
Қытай философиясының пайда болуымен дамуына  қытайдағы көне классикалық кітаптар айтарлықтай әсер етті:
1.     Өзгерістер кітабы (И цзин-балгерлік кітап);
2.     Өлеңдер кітабы (Ши цзин-көне поэзиялар);
3. Тарих кітабы (Шу цзин-тарихи оқиғалардың, құнды құжаттардың жазбасы);
4. Рәсімдер кітабы (Ли цзи-саяси және діни мереке, рәсімдер кітабы);
5. Әндер кітабы (Юэ цзин-бұл кітапе сақталмаған);
6. Көктем және күз (Чунь цу-этикалық және әдеби сұрақтарды шешудің үлгілері, Лу патшалығының хроникасы).
Ежелгі Қытайдағы ұлттық философиялық ілімдер қатарына-даосизм, Конфуцийшілдік және легизм ілімдерін жатқызуға болады.
Конфуцийшілдік-бұл философиялық ілімнің пайда болуы мен қалыптасуы, дамуы – осы ағымның негізгі салушы Кун – фу – цзыға тікелей байланысты. Кун – фу – цзы (б.д.д. 551 – 479 ж.ж.) кедейленген ақсүйектер әскербасының отбасында дүниеге келген. Ата - анасынан ерте айрылған ол, тек 15  жасында ғана білімге құмарлық танытады, ал 50 жасында өз мектебін қалыптастырады. Негізгі философиялық еңбегі Лунь юй (әнгімелер мен пікірлер) деп аталады.
Конфуций дүниетанымы философиялық –этикалық мәселелерге  негізделген. Орталық мәселесі Конфуций тұжырымдаған Қайырымды еркек. Қайырымды адам болу үшін байлық емес, тәрбиесі мен мәдениеті, жоғары сапалы мінез-құлық.
Қайырымды адамның негізгі сипаттары деп мына қағидалады көрсетеді:
Жэнь (адамгершілік)-адамдар арасындағы өзара қарым-қатынаста этикалық мінез-құлық нормаларын сақтау: Өзіңе тілемегенді өзгелерге жасама.
Сяо (баланың құметі)-үлкен және кішінің арасындағы қарым-қатынас: ата-анаға және үлкенге құрмет.
Конфуцийдің ойынша, халықты қорқытып, зорлықпен бағындыруға болмайды. Мемлекетті басқару ісін жақсы меңгеріп, қарапайым адамдардың қиын мәселелерін түсіне білетін басқарушыны халық өздері-ақ құрметтеп, бағынатын болады дейді. Халықта басқарушыға қоғамды қалай басқару керектігі жөнінде өз ұсыныстарын білдіріп отыру керек.
Конфуций басқару ісіне байланысты Ли қағидасын қолданады. Ли (этикет)- сүйіспеншілік және рәсімдік әрекет.  Сол уақытта Ли сөзі ата-бабалардың әруағына құмет дегенді білдіретін. ата-бабалар әруағы өте маңызды болды: әркім өздерінің ата-бабаларының әруағына құрбандық шалып, құрмет көрсету крек болатын. Ал, Конфуций осы рәсімді өзгертуге емес, қолдануға тырысты.  Оның ойынша, әркім өзінің ата-бабаларын қалай құрметтесе, адамдарды да солай құрметтеу керек.
Конфуций өмірден өткеннен кейін оның ілімін әркім өзінше түсінді. Көрнекті  шәкірттері Мэнь-цзы мен Сюнь-цзы.
         Даосизм-әлемнің құрылуымен адам, табиғат, ғаламның үйлесімді түрде жүріп өту жолына жетуді түсіндіруге ұмтылған философиялық ілім. Негізін салушы Лао цзы (б.д.д. 6-5ғ.ғ.). Негізгі еңбегі Дао дэ цзин. Даосизмнің  негізгі ұғымдары Дао және  Дэ.
Дао-өзінің даму сатысында адамның табиғаттың, әлемдік заңдылықтың жүріп өту керек деп саналатын жол.
Екінші мағынасы бойынша дао- бүкіл әлемнің жаратылуына себепкер алғашқы бастама, энергетикалық бос кеңістік.
Дэ-бәрінен жоғары, алғашқы бастама- Даоның  бүкіл әлемге айналуына себепкер болған энергия.
Дао-аспанның, аспан-жердің, жер-адамның бастамасы. Адам жер заңдылығымен, жер аспан заңдылығымен,  аспан даоның, ал дао -өз заңдылығымен жүреді. Дао ілімі бойынша болмыстың бастамасы Ци деп есептелген. Ци космологиялық мәні бойынша әлемнің субстанциясы, ол Хаосты құраушы. Ци ұғымынан келіп, екі қарама-қарсы күш пайда болады. Олар Инь мен Ян. Осы екі күштің бірігуінен кейін, бес элемент құрастырылады; от, жер,  металл, су, ағаш. Барлық тіршілік, әлем осы элементтерден пайда болған.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Әлемде аспан мен жер бастамалары заттардың өмір сүру заңы арқасында үйлесімді бірлікте болады. Даолық ілімге сүйенсек, дүниедегі барлық заттарды Инь мен  Ян қағидасына байланысты екіге  бөлуге болады. Инь-әйелдік бастама, оған жер, су және қыс мезгілі жатады. Ян-еркектік бастама, оның атрибуты аспан, от және жаз мезгілі. Бір-біріне қарама-қарсы әрі бірін-бірі толықтырып отыратын осы элементтердің өзара әрекетін, байланысын есепке ала отырып, даолықтар өздерінің өмірін болып жатқан құбылыстармен, табиғатпен үйлесімділікте ұстауға шақырады.

 
 
Инь мен Ян-бірін-бірі
толықтырып отыратын даолық
қағида. Инь-әйелдік бастама.
          Ян-еркектік бастама.
 
Инь мен Ян
Дао ілімі бойынша өмір сүргіңіз келсе, У-вей қағидасын ұстаныңыз. У-вей-заттар мен болып жатқан құбылыстарды өз мәнінде қабылдау, салқынқандылық таныту. Білім-барлық адамға беріле беретін құбылыс емес, ол тек ерекше данышпан адамдарға ған тән. Білім-үндемеу. Үндемеген адам-білімді, сөйлеген адам-білімсіз адам.
Легизм (Фа цзя-заңгерлер мектебі) негізін салған Шан Ян (б.д.д. 390-338ж.ж.), өкілі Хань Фэй (б.д.д. 288-233ж.ж.). Негізгі еңбегі Книга господина из Шан. Легистердің мектебі қоғамды басқару мәселесіне байланысты қалыптасты. Қоғамды басқаруда  заңдар ойлап тауып,мемлекетті заңға  сүйеніп басқару керек  дейді. Елде тәртіпсіздік болмас үшін:
1.     Мақтаудан гөрі жазалау көп болу  керек;
2.     Аямай жазалау арқылы халық арасында үрей тудыру керек;
            3. Ұсақ қылмыс жасағандарды аямай жазалау керек, сонда олар үлкен қылмысқа бармайтын болады;
4. Адамдар арасында бір-біріне сенімсіздік тудыру керек.
            Осы қағидаларды бұлжытпай орындағанда ғана халық билеушінің айтқанын екі етпей орындайды. Керек болса, мемлекет үшін өлімге де барады.
 
 
Антика дәуірінің  философиясы
 
Антикалық философия алғашқы қауымдық құрылыстың орнына құл иеленушілік құрылыс келген дәуірде өмірге келді.
Ертедегі Грецияның алғашқы философтары стихиялы материалистік бағытты ұстануымен ерекшеленеді. Олар      бүкіл дүниені тұтастай алып қарап, әлемнің, дүниенің түп негізін, алғашқы бастамасын табуға тырысты. Антикалық философтарды физиктер деп атаған. Себебі, олар философиялық ойларын табиғат құбылыстарымен байланыстыра  отырып тұжырымдаған. Мұндай философиялық пікірді философияда натурфилософия деп атайды.
Дүние  қалай пайда болды, қалай жаратылды, ең бірінші не  пайда болды деген сұраққа ерте грек ойшылдары жауап бере отырып, өз пікірлерін алға тартты.
Ертегрек (антикалық) философиясы өзінің даму тарихында үш кезеңнен өтті:
1.                            Сократқа дейінгі кезеңдік философия (б.д.д. 7-6 ғ.ғ.). Бұл кезеңде натурфилософиялық көзқарас басым болды. Милет, Элей, Пифагоршылдар, Софистер мектебінің  қалыптасуымен қатар атомдық көзқарастың негізі қаланады.
2.                            Классикалық кезең (б.д.д. 4ғ.). Платон мен Аристотель философиялық еңбектерімен ерекшеленеді.
3.                            Римдік-эллиндік кезең (б.д.д 3ғ. соңы мен б.д. 3ғ. басы). Стоиктер, скептиктер және эпикуршілдік мектептер басымдылық танытқан кезең.
Милет мектебі-грециядағы ең көне материалистік философиялық мектеп. Милет  қаласы сауданың, теңізде жүзудің, мәдениеттің ірі орталығы болды, ал бұл жағдайлар Фалес, Анаксимандр және Анаксимен секілді көрнекті милеттіктердің ой-өрісі мен ғылыми ынта-талабының жан-жақты өрістеуіне жағдай жасады. олар математика, география, астраномия салаларында ғылыми жаңалықтар ашты.
Фалес (б.д.д. 624-547ж.ж.) – Милет қаласынан шыққан грек философы және саяси қайраткері. Аңыз бойынша ерте грек жеріндегі жеті данышпанның бірі. Мысыр және Вавилонда математика және астрономия ғылымдарымен танысады. Б.д.д. 585-584 ж.ж. күннің тұтылуын алдын - ала дәл болжаған деген мәлімет бар. Сондай-ақ пирамиданың көлеңкесінің ұзындығы бойынша пирамиданың биіктігін анықтайды.
         Фалес бір жылды 365 күнге, 365 күнді 12 айға бөліп, күнтізбенің (календарь) жасаудың алғашқы бастамасын көрсетуші ретінде және стихиялы-материалистік Милет мектебінің негізін қалаушы ретінде танымал.
Ол заттардың алуандылығынан  бірегей бастапқы негіз іздеп, оны материалды, нақты зат деп есептеді. Дүниенің, барлық нәрсенің түп негізі, алғашқы бастамысы – су деген пікірді ұстанады. Өйткені бәрі судан пайда болады, бәрі қайтадан суға айналады дейді.
         Анаксимандр (шамамен б.д.д. 610-546 ж.ж.) – ежелгі гректің материалист – философы, стихиялы диалектик, Фалестің бас шәкірті. Грециядағы Табиғат туралы атты тұңғыш ғылыми шығарманың  авторы, бірақ бұл шығарма бізге жеткен жоқ. Анаксимандр дүниенің негізі, бастамасы ретінде – архе (негіз) ұғымын енгізді, дүниенің негізі -  апейрон (шексіз нәрсе) деп есептеген. Апейронның ыстық пен суықтың қарама-қарсылығы туады; олардың күресі космосты дүниеге әкеледі; ыстық-от ретінде көрініс тапса, суық аспан мен жерге айналады. Анаксимандр материаның сақталу және айналу заңын тұңғыш рет тұжырымдады. Анаксимандрдың космологиялық теориясы бойынша жазық цилиндр формасындағы Жер Ғаламның ортансында тұр. Жер төңірегінде аспанның үш сақинасы: күн, ай және аспан денелері – жұлдыздар айналып жүреді. Тарихта тұңғыш рет эволюция идеясын  ұсынды: адам – балықтан пайда болған.
       Анаксимен (шамамен б.д.д 588-525 ж.ж.) – ежелгі грек материалист – философы, стихиялы- диалектик, Анаксимандрдың шәкірті.Оның ілімінше, барлық нәрсенің бастамасы  материадан – ауадан пайда болған, қайтадан ауаға айналады. Ауа шексіз, мәңгі, қозғалыстағы зат. Қоюланғаннан кейін – бұлтқа, суға, жер  мен тастарға, сейіліп – отқа айналады. Мұнда санның сапаға ауысу идеясы көрініс тапқан. Ауа бәрін қамтиды: ол  әрі жан, әрі ғаламның сансыз заттардың өмір сүретін ортасы. Анаксимен жұлдыздар – от, бірақ оның жылуын сезінбейміз, өйткені олар өте қашықта орналасқан, күн қатты жанып тұрған алып аспан денесі деп үйретті.
       Материализм мен диалектика идеаларын әрі қарай дамытқан Гераклит (шамамен б.д.д 544-483 ж.ж.)- ежелгі грек философ-материалисі, диалектик. Кіші Азиядағы Эфесте туған. Гераклиттің бізге тек үзінділері ғана жеткен Табиғат туралы  шығармасы сол заманның өзінде  атақты еңбектердің бірі  болған. Гераклиттің пайымдауынша дүниенің негізі -  от, ол әрдайым өзгеруде әрі қозғалыста. Барлық әлем, жекелеген заттар, тіпті адам жаны да оттан жаралған. Космос баршаға ортақ, оны ешқандай Құдайда, адамда, жасамаған, ол қашаннан болған, қазірде бар, бұдан былайда мәңгі жанып тұратын от, тұтанып және өлеусіреп сөніп бара жатқан оттың өлшемі Зат атаулының бәрі қажеттілікке орай оттан пайда болады, оны Гераклит логос деп атайды. Әлемдік процесс ұдайы қайталанып отырады; ұлы маусым біткен соң заттардың бәрі қайтадан отқа айналады. Табиғат тіршілігі-толассыз қозғалыс процесі, барлық нәрселер, олардың қасиет-күйлері өздерінің қарама-қарсы жағына ойысады: суық-ыстыққа, ыстық-суыққа айналады. Бәрі өзгере отырып жаңарады. Соған орай Гераклиттің атақты тұжырымдамасы қалыптасады: Бір өзенге екі қайтара түсе алмайсың.  Гераклит дүниені танып-білуге болатындығына кәміл сенеді, сондықтан адам баласының ақыл-ой қабілетіне бөгет жоқ деп есептеді. Сонымен бірге ол ақиқатты танудың, оған жетудің қиындығын түсініп, табиғат жасырынуды ұнатады деде. данышпан болу үшін көзі ашық, көкірегі ояу болу-жеткіліксіз. табиғаттың сырын ұғу үшін адамның  ұлы қасиеті болып табылатын ерекше  ойлау қабілеті болуы керек.
Пифагоршылдар-б.д.д. 6-ғасырдың 2-жартысында  пайда болған философиялық ағым. негізін қалаған көне грек философы, математик және астраном. Пифагордың философиялық теориясы біртұтас жүйе болып қалыптасты. Пифагоршылдар бастапқы негізді санмен таңбалап, осы бағытта жұмыс жасайды. Сан-негіз; сан-заттар үшін материя; сан-үйлесімді тіркестерге тән ерекшеліктермен қатынастардың көрінісін, арақатынасын зерттей отырып, кез-келген процестердің бастауында теориялық жағынан санмен өрнектелетін жекелеген пропорция, заңдылық бар деген қорытынды жасайды. Бірліктен ондыққа дейінгі сандық қатарды Пифагор дүниенің сандық алуакн түрлілігінің түп негізі деп  санаған.
Сандардың қасиеттерін зеттей отырып, Пифагоршылдар жұп және  тақ сандарды ашуымен бірге, тік бұрышты және үшбұрышты сандарды сипаттады. Ойдың қалану геометриясы-нүктеге, сызыққа, жазықтыққа, көлемге негізделген. Демек, Пифагоршылдар жүйесіндегі сандар болмыстың жалпылама негізіне байланыстырылған кеңістіктің таңбалануы. Соған орай бәрі-сан деген тұжырым қалыптасты. Олардың музыкалық интервал туралы ілімінде акустика мен аспан механикасының математикалық негіздері баяндалған. Пифагоршылдар философия мен ғылымның әрмен қарай дамуына орасан зор әсер етті.
Элей мектебі-б.д.д. 6-5 ғ.ғ. Элей қаласында (оңтүстік Италия) пайда  болған философиялық мектеп. Басты өкілдеріКсенофан, Парменид, Зенон, Мелисс. Элей мектебінің негізгі мәселесі-болмыс болды.
Ксенофан (б.д.д. 6-5 ғ.ғ.)-Элей мектебінің негізін салушы. бүкіл мифологияны алғаш сынаушылардың бірі: адамдар Құдайды тек өздеріне ұқсатып жасайды, егер жануарлар Құдайға сенетін болса, оларда Құдайды өздеріне, яғни жануарға ұқсатып елестетер еді,- дейді. Дүние жер мен судан пайда болды деген көзқарасты ұстанады. болмыс-барлық жерде бірдей, өзіне  тең, біртекті, өзгеріссіз деп санады.
Парменид- болмыс ұғымын алғаш рет философияға енг3зген6 ежелг3 грек философы, Элей мектебінің өкілі. Парменид  дүниені қозғалмайтын, тұтас, толтырылған шар түрінде елестетті. Екі бастаманы көрсетеді-от, жарық және қараңғылық. Сезімнің көрсетуіне сенбеу, пайымдық білімді жоғары бағалау Парменид іліміндегі рационализмнің басым екендіген аңғартады. Болмыс-бар нәрсе, олай болса ол туралы ойлауға, оймен бейнелеуге, зерттеуге, сипаттауға болады,-дейді.
Зенон (б.д.д. 490-430 ж.ж.)-Элей мектебінің өкілі. философияға тұңғыш рет диалог формасының қолданылуын енгізді. Ол қозғалыстың диалектикалық табиғаты туралы мәселелерді теріс формада қолданды. Зенон үшін болмсыста  қайшылық жоқ, сондықтан қайшылықты болмыс-жалған (елес) болмыс. Ахилл және тасбақа,  Жебе т.б. апорияларымен белгілі. Апория (гр. aporia-шарасыздық)-ежелгі грек философиясында шешілуі қиын мәселені білдіретін ұғым. Апория заттың өзінде немесе ол туралы ұғымдағы қарама-қайшылықтың негізінде пайда болады. Зенонның қозғалыстың мүмкін еместігі туралы пайымдауларын апория деп атайды. Зенон апорияларының мәні мынадай: белгілі қашықтықтан өту үшін оның жартысын жүріп өту керек; жартысын жүріп өту үшін осы жартының жартысын жүріп өту керек, сөйтіп осылай кете береді. Бұдан шығатын қорытынды: қозғалыстың басталуы мүмкін емес.
Демокрит (б.д.д. 460-370 ж.ж.)-ежелгі грек материалист-философы, Левкипптің шәкірті, гректердің тұңғыш энциклопедист ойшылы. Демокрит-атомдық көзқарастың негізін салушылардың бірі. Ол дүниенің бастамасы ретінде екі негізді-атом мен бос кеңістікті алға қояды.
Атомдар бос кеңістікте бір жерден екінші жерге ауысып, үздіксіз қозғалып отырады. Осы қозғалыс процесінде олар бір-бірімен қосылып, тұтас материяны құрайды: отты, суды, жерді тудырады. Атомдар-болмыс, ал бос кеңістік-болмыс емес.
Демокрит танымның  материалистік теориясын дамыта келіп, адамның санасы-обьективті түрде атомдардың сезім мүшелеріне жасайтын әсерінің нәтижесі деп есептеді. Дүниені танып-білудің екі түрін көрсетеді:
1.     Сезім арқылы танып-білу,
2.     Ақылмен танып-білу.
Демокрит біздің сезім мүшелеріміз-көру, есту, иіс сезу, дәм білу, тән сезімдеріміз-заттар мен қозғалыстардың бәрін бірдей қабылдай алмайды, дүниеде шексіз ұсақ нәрселер бар, адам оларды ақыл-ойы арқылы ғана тани алады.
Демокриттің атомдық теориясы көптеген ғасырлар бойы ғылымға жол көрсеткен ілім болды. Оның материялық атомдардың обьективті өмір сүретіндігі туралы жалпы философиялық көзқарасы ғылым мен филосогфияның тарихында орасан зор маңызға ие. Демокриттің көзқарастарын Эпикур мен Лукреций Кар әрі қарай датытты.
Софистер (гр. sophists-өнерпаз, дана)-даналықтың, шешендіктің кәсіби ұстаздары ретінде саналған ежелгі грек философтарын осылай атаған. Олардың халықты риторикаға, философияға үйретудегі атқарған еңбектері зор. Діннен бас тарту, табиғат құбылыстарын ұтымды түсіндіру, этикалық және әлеуметтік релятивизм-олардың ортақ көзқарасы болып табылады. Софистер екі топқа бөлінді: Аға софистер-табиғатты материалистік тұрғыда түсіндірді. Бұл топтың өкілдері-Протагор, Гиппий, Продик, Антифондар-алғашқы ағартушылар.  Екінші тобы- Кіші софистер (ақсүйектер тобы)-Гипподам, Критий-философиялық идеализмге ден қойғандар. Софистер дау–дау кезіндегі кейіпке байланысты пайда болған Софистика деген әдісті қолданды. Софистика – дауласу немесе дәлелдеу кезінде қисынсыз пікірлерді, софизмдерді, яғни сырттай ғана дұрыс болып көрінетін айлаларды саналы түрде қолдану. Сондықтанда Аристотель оларды жалған даналық ұстаздары деп атады.
Антикалық философияның екінші-классикалық кезеңі-ерте грек философиясының кемелденген, гүлденген кезі болды. Себебі, Платон мен Аристотель өздеріне дейінгі философияны біртұтас ғылымға айналдырып, жүйелендіре түсті.
Сократ (шамамен б.д.д. 469-339 ж.ж.) – ежелгі грек философы, оның ілімі материалистік натурализмнен идеализмге ауысу кезеңін бейнелейді. Афиныда ғұмыр кешіп. одан Платон, Евклид, Антисфен, Аристипп секілді ұлы адамдар дәріс алады. Сократ ілімін тек Платон мен Аристотельдің айтуы бойынша ғана білеміз. сократ әлем құрылымдарын, заттардың физикалық табиғатын танып білу мүмкін емес, біз өзімізді ғана танып білуіміз мүмкін дейді. Танымның мұндай түсінігін Сократ Өзіңді танып – біл формуласы түрінде өрнектеді. Білімнің ең жоғары міндеті теорияда емес, тәжірибеде, яғни өмір сүре білетіндігінде. Сократ этикалық ұғымдарды (айбындылық, әділеттілік) анықтаумен жалпыландырудың үлгісін жасады. Ұғымды анықтаудан бұрын әңгімеге жол берілуі керек, соның барысында бірнеше сұрақтардың көмегімен әңгімелеушінің сөздеріндегі қайшылықтар анықталмақ. Бұл орайда Сократ майевтика (сөйлесу өнері) әдісін ұсынады. Сократтың этикасы рационалды: жаңсақ әрекеттер білместіктен жасалады, ешкімде өз еркімен зұлым болмайды.
         Адам өзіне үңілген сайын, өзінің білімсіздігін аңғармақ. Сократқа жүгінсек Менің білетінім ештеңе білмейтіндігім қағидасының мәні ашыла түспек.
         Платон (б.д.д. 428427 – 348347 )- ежелгі грек философы, Сократтың шәкірті, объективті идеализмнің негізін қалаушы, 30-дан астам философиялық диалогтар ретінде жазылған еңбектердің авторы. (Парменид, Теэтет, Мемлекет, т.б.) Дүниеге идеалистік көзқарасты қорғаған Платон сол заманның материалистік ілімдеріне қарсы белсенді күресті.
         Платон объективті идеализмнің жүйесін жасады. Сезім арқылы қабылданатын заттар дүниесіне идеялар дүниесін қарама-қарсы қойды. Идеялар объективті түрде табиғат пен қоғамға тәуелсіз өмір сүреді. Нақтылы заттар дүниесін Платон көлеңкелер дүниесі деп атады, өйткені заттар дегеніміз идеялардың көшірмелері, көлеңкелері ғана деді. Идеялар дегеніміз заттардың мәңгілік бейнелері, оларды ойша сезілетін заттар ғана көреді.
         Адамның жаны, рухы тәнге тәуелсіз о дүниеге идеяларда өмір сүреді. Ол материялық емес, мәңгілік нәрсе. Адам бойына уақытша ғана қонақтап, кейін тәннен ажырап, өзінің мәңгілік әлеміне қайта оралады. Платон философиясында идеялар дүниесі– Эйдос деп аталады.
 Сезімдік дүние идеялар мен материяның туындысы, арасында, екеуінің ортасын,да тұрады. Идеялар мәңгілік, аспаннан да биік, олар туылмайды, пайда болмайды, өлмейді, салыстырмалы емес, кеңістік пен уақытқа тәуелді емес. Платон ілімі философияның кейінгі уақытта өркендеп, дамуына көрнекті роль атқарды.
         Аристотель (б.д.д. 384-322 ж.ж.) – ежелгі грек философы, логика және басқада көптеген ілімдердің негізін қалаған энциклопедист-ғалым. Әлем бойынша бірінші ұстаз атағына ие.  Фракңиядағы Стагирда туған, Афиныдағы Платон мектебінде тәрбиеленді. Платонның денесіз форма жөніндегі (идеялар дүниесі пікірін) теориясын сынаса да идеялизм мен материализм арасында екі ұдай күйге түсіп платондық идеяны толықтай жоққа шығара алған жоқ. Аристотельдің айтуы бойынша рух тәннен бөлінбейді, тән өлгенде жанда жоғалады. 335 ж. Афиныда өз мектебін (Ликей деп аталды) ашты. Аристотель философияны үш салада бөліп қарастырды:  1) Теориялық бөлімі – болмыстың кезеңдері, себептері мен түп негізі турасындағы ілім; 2) Практикалық бөлім – адамдардың іс-әрекеті жөнінде ; 3) Поэтикалық бөлім –(творчество) шығармашылық жөнінде. Ал ғылымның зерттейтін объектісі – адамның ақыл-ой өресі жететін дүние.
         Аристотель табиғатты материяның формаға, форманың материяға біртіндеп ауысуы түрінде қарастырды. Алайда материядағы қозғалыс бастамасының баяулығын байқап, түбінде қозғалыстың түп төркіні мен мақсатқа келіп тірелетін форманың белсенділігіне баса назар аударды. Қозғалыс атаулының түп төркіні – өзі қозғалмайтын, қозғалтуға түрткі болатын - Құдай деген тұжырым жасады.
         Адамның ақыл-парасатының қабілетін этикадағы ең жоғарғы қозғаушы күш деп тапты. Аристотельдің моральдық үлгісі – Құдай, яғни өзін ойлайтын ой - нағыз кемелденген философ.
Антикалық философияның үшінші кезеңі римдік –эллиндік кезең ( б.д.д. 3ғ – б.д. 6ғ.).  Платон мен Аристотельдің философияға енгізген орасан зор еңбектері мен жаңалықтарынан кейін философия айтарлықтай беделге ие болып, дәрежесі өсе бастады. Бұл жағдай Эллиндік дәуірдің өркендеп, гректік ойлау ерекшелігінің Жерорта теңізінің барлық территориясына таралуына септігін тигізген еді. Мұнымен қоса, Александр Македонскийдің бірнеше елді мекендерді жаулап, сол жерлерде жаңа мәдениетті жасауы боды.
 Бір жағынан грек ойшылдарының философиясы жан-жақты таралып, қанат жая өркендеп өсуі- сол замандағы адамдардың өз өмірдерін жақсартуға деген құлшыныстарына да байланысты болды, өйткені, олар қалай өмір сүру керектігін білу үшін, данагөй болуға тырысты. Соған орай философия жүйеленіп, догматикалық сипатқа ие бола бастады. Қалаған мектебінен, ұстазынан білім алатын жағдайға жетті, себебі әртүрлі философиялық мектептер қалыптаса бастады. Ерекше сипатқа ие болған философиялық мектептер қатарына стоиктер, эпикуршылар және скептиктерді жатқызкға болады. Мүмкін, Сіз, философияның барлық бағыттарын меңгеріп, олар туралы білетін шығарсыз, бірақ қайсысын таңдар едіңіз, әрине, күнделікті өміріңізде қолданатын болғандықтан. Адам өмірінің жандануы мен құлдырауы жөніндегі мәселе сол кездегі негізгі философиялық сұраққа айналды. Бұл сұрақ ақиқатқа жетудің жолын емес, бәрінен бұрын қалай жақсы өмір сүруге болады деген мәселенің шешімін іздеді. Міне, осы сұрақ төңірегінде өрбіген стоик, эпикуршыл және скептиктер секілді ағымдар өздігінше жауап беруге тырысты.
         Сіздің басыңыздан мынадай жағдай өтті ме: жақсы не жаман сәттер, оқиғалар болуы мүмкін, бірақ сіз осы жағдайларға салқынқандылықпен қарап, тіпті назарға аудармайсыз. егер солай болса, онда сіз Стоиксіз. Сіз стоик ретінде болып жатқан барлық құбылыстармен оқиғаларға билік етіп, оларды қалағаныңызша өзгерте алмайтындығыңызды түсінесіз. Ал, қаншалықты билігіңіз жүрмегендіктенде, болған істі өзгертуге тырысудың қажеті жоқ.
         Стоиктер (стоя) мектебі. Аталған мектептің негізін салған Китиондық Зенон. Өкілдері Сенека, Эпиктет, Марк Аврелий. Стоиктердің басты идеясы – сыртқы дүниенің түрлі әсерлерінен құтылу болды. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін философтар табиғатпен бірлікте болуға шақырып, байлықты, әсемдікті жақтады. Жағымсыз әлде қуанышты сәттер болсын, салқын қандылық таныту керек, жағымсыз, жан дүние - өтпелі, сондықтанда одан құтылуға асығудың қажеті жоқ.
         Эпикуршылдар мектебі – негізін салған Эпикур. Ірі өкіл Лукреций Кар. Мектепті эпикур бақшасы деп те атайды. Ол Эпикур үйінің артында орналасқан бақшамен байланысты. Осы бақшада шәкірттер білім алып, сол жерде өмір сүрген. Атараксия ( гр. ataraxia –сабырлылық, жан тыныштығы, оған дана адамдар ғана қол жеткізе алады.) күйіне жету үшін бақшадан тысқары шығармаған. Эпикур өмірден өткеннен кейін, мектепті шәкірті Гермарх басқарады.
         Өмірдің мәні – бақытты болуда дейді Эпикур. Өмір сүрудегі ең негізгі мақсаты – жан тыныштығына жету. Эпикуршылдар – жан тыныштығына жетудің, саналы түрде қайғы – қасіреттен арылудың жолын іздестірушілер.
Танымның мақсаты- адамды надандық пен жоққа сенушіліктен, құдай мен ажалдан қорқудан арылту, ал мұнсыз бақытты болу мүмкін емес. Эпикурдың ойынша, Құдай адам өміріне араласпайды, сондықтан, ол туралы ойлап, бас қатырудың қажеті жоқ, себебі жоғары жаратушы күшке сену – азаптанудың көзі. Эпикур құдайға сенбегендіктен, Жаратушы күш адамдардың өміріне, іс-әрекеттеріне араласпаса. онда не үшін ржаратты деген ойға келеді. Әлем, адамзат баласын не үшін жаратты деген сұраққа жауап іздеу барысында Дүние – атомнан құралған деп санаған Демокритпен танысады.
         Эпикур – Демокриттің атомдық көзқарасын жалғастырып, толықтырулар енгізеді. Эпикурдың ойынша бос кеңістікте бірдей шапшаңдықпен қозғалатын атомдардың соқтығысуы мүмкіндігін түсіндіру үшін ол атомның тура бағыттан спонтанды (іштей шартты) ауытқу ұғымын көрсетті. Таным теориясы бойынша Эпикур –сенсуалист. Түйсік әрқашан өзінен- өзі ақиқат, өйткені ол объективті нақтылықтан туады; ол қателіктер түйсікті түсіндіруден туады. Түйсіктің пайда болуын Эпикур материалистік тұрғыда былай деп түсіндірді: дененің бойымен өте майда бөлшектердің үздіксіз ағысы жүріп, олар сезім мүшелеріне енеді және заттардың бейнелерін туғызады.
Эллинизм кезеңінің үшінші мектебі – скептиктер болды. Скептицизм       (гр. Skeptikos -сынаушы) – объективті шындықты танып-білудің мүмкіндігіне шүбә келтіретін философиялық концепция. Скептицизмнің соңы – агностицизмге әкелді. Алғашқы скептик Пиррон (б.д.д.360-270 ж.ж.ш.) – ежелгі грек философы, антикалық скептицизмнің негізін қалаушы. Оның айтуынша ешнәрсеге сенімді болмау керек деп үйретті. Ол бақытқа жетудің жолын іздестіреді. Бақыт – сабырлылық, жан тыныштығы және азаптың жоқтығы. Біз заттар туралы ештеңе біле алмаймыз, сондықтан олар туралы қандай да болмасын пікірлерден бойымызды аулақ ұстағанымыз жөн: мұндай қадамға бару – жан-дүниенің тыныштығына қол жеткізеді. Соған орай скептиктер мынадай жағдайларға байланысты пайда болды деп айтуға болады: адамның (догмасы) ақиқат деп жүрген ой-тұжырымы шындығында қателік, жалған болып шығуы мүмкін (Догма – ақиқат, шын деп есептелетін идея немесе идеялар жүйесі). Өкілі Секст Эмпирик.  
 
Ортағасыр  философиясы
 
Ортағасырлық философиясы (батыс Европа елдерінде) – рим империясының күйреуімен байланысты (5 ғ) капиталдық қоғамның алғашқы формалары пайда болғанға дейін (14-15 ғ.) өмір сүрді. Ортағасырлық философия дінмен байланысты дамыды. Тіпті философияны – діннің қызметшісіне айналдырып жібірді. Философия діннің шырмауынан шыға алмады.
Батыс Еуропа елдерінде христиан дінінің кең тарауына байланысты “Шіркеу әкейлері” мен путқа табынушылармен философиясының арасындағы күрестің өрлеуіне байланысты Ортағасырлық философиясы негізгі үш кезеңге бөлінеді:
1.                                 б.з. II ғасырдан бастап, Апологетика деп аталатын діни философиялық ілім пайда болды.
2.                                 III-VI ғ.ғ. Патристикалық ілімнің белең алған кезеңі.
3.                                 Схолистикалық кезең
Апологетика (гр. Apologetikos – қорғаушы) – теологиялық сала. Апологетиканың мақсаты – ақыл-парасатқа жүгінген дәлелдердің көмегімен дін ілімін қорғап,сақтау. Апологетиканың құрамына мыналар енеді: құдай болмысының дәлелдемелері, жанның мәнгілігі, құдайдың сыр беруінің белгілері туралы (оның ішінде ғажайыптар мен сәуегейліктер туралы)  ілім, дінге және оның жекелеген догматтарына қарсы бағытталған наразылықтарға, сондай-ақ басқа діндерге талдау.
Апологетика- әлдебір нәрсене әділетсіздіктен қорғау, сол нәрсені мадақтау ұғымына сәйкес. Өкілдері – Юстин Мученик, Тециан, Тертуллиан Квинт Септилий Флоренц.
Патристика (лат. Pater-әке) –2-8 ғасырлардағы христиан дін ілімі. Пұтқа табынушылыққа қарсы христиан дінінің догматтарын қорғайтын, діни нанымның ежелгі философиямен үйлеспейді дейтін “шіркеу әкелерін” мадақтау, қостау. Өкілдері – Тертуллиан, Климент Александрский, Ориген, Августин.
Схоластика (гр. Scholosticos- мектептік) – орта ғасырлық “мектептік философия”, оның өкілдері – схоластар христиандық дін ілімін рационалды (зерделі) түрде негіздеуге және жүйелеуге тырысты. Бұл үшін олар Платонның, Аристотельдің философиялық көзқарастарын пайдаланды. Ортағасырлық Схоластика универсалия төңірегіндегі дау-дамайлар үлкен орын алды. Өз тарихында Схоластика бірнеше кезеңгк бөлінеді:
1. Алғашқы кезең Схоластикасында ( 9-13 ғ.ғ.) неоплатонизмнің ықпалы басым болды. Өкілдері Эриугена, Ансельм Кентерберийский. Ғылыммен философия, теология бір-бірімен біте қайнасып, пікірталас негізінде ақыл-ойға діни сенімнің үстемдігін жүргізуді және сол үстемдіктің заңдылығын дәлелдеуді өзіне мақсат етіп қойған схоластикалық тәсіл белең алды.
2.  14-15 ғ.ғ. кезеңде, яғни “классикалық” Схоластикада “христиандық аристотелизм” үстемдік етті, яғни, кемеліне жеткен схоластика ғылыммен философиялық теологиядан бөлініп, философиялық, теологиялық ілімдердің қалыптасып, етек жайған кезең. Өкілдері: Ұлы Альберт, Фома Аквинский.
          3. Құлдырау кезеңі (XIV-XV ғ.ғ.) – шынайы ғылыми және философиялық ойлардың тез қарқынды түрде дамуының салдарынан теологияның мистикалық ілімге айналуына байланысты схоластика мүлдем нәтижесіз ілім кейпіне енді. Тақуалар мен неосхоластардың арасындағы дау-дамай ушыға келіп, шіркеудің Реформацияға қарсы күресіне ұлысты. Өкілдері – Уильям Оккам, Жан Буридин т.б.
Ортағасыр философиясындағы негізгі бағыттар:
1. Реализм
2. Номинализм
Реализм- ортағасырлық схолистикада орын алғаг философиялық бағыт, ол ұғымдар (универсалиялар) реалды түрде өмір сүреді және жалқы заттардан бұрын өмір сүреді деген көзқарасты қалыптастырды. Ортағасырлық реализм іс жүзінде ұғым мен обьективтік дүниенің, жалпы мен жалқының арақатынасы туралы мәселенің шешіміне кедгенде Платонның бағытын жалғастырды. Көрнекті өкілдері – Ансельм Кентерберийский және Шамполық Гильом, Фома Аквинский болды. Ортағасырлық реализмге қарсы номинализм өкілдері күрес жүргізді.
Номинализм  (лат. nomen – есім, атау) – ұғымды тек жекелеген заттардың атауы ғана деп есептейтін ортағасырлық философиялық бағыт. Ортағасырлық реализмге қарсы номиналистер тек өздеріне тән қасиеттері бар заттар ғана өмірде бар деп тұжырымдады. Заттар туралы біздің жалпы түсінігіміз олардан тысқары бола алмайды, тіпті заттардың шынайы күйі мен қасиеттерін елестете алмайды. Номиналистер заттардың бастапқы, ал ұғымның соңғылығын мойындай отырып, материалистік тенденциялармен байланысты көзқараста болды. Көрнекті өкілдері: Росцелин, Дунс, Скотт, Оккам.
Августин Аврелий Әулие (354-430 ж.ж) – христиан дінбасы және неоплатонизмге жақын философ – мистик, патристиканың ықпалды өкілі. Оның дүниетанымы фиденстік сипатта, яғни “нанымсыз білім, ақиқат жоқ” деген принципке бағынады. “Құдайдын қаласы” (426 ж) атты шығармасында Августин тарихты, адам тағдырын фаталистік (теологиялық фатализм тарихтағы оқиғалар мен адам өмірі-құдайдың құдіретімен анықталатын негізге алу) тұрғыдан түсіндіретін христиандық концепциясын ұсынды. “Жердегі қалаға”, “күнәһар” зиялы мемлекетке ол “Құдайдың қаласын”, яғни шіркеудің бүкіл дүниежүзілік үстемдігін қарама-қарсы қойды. Августиннің христиан теологиясының әрмен қарай дамуына жасаған ықпалы орасан зор.
Ортағасырлық философияның белді өкілдерінің бірі Фома Аквинский (1225-1274 ж.ж.) орта ғасырлық котолик дінінің теологі, доминикандық – монах, ортадоксалдық схоластиканы жүйеге келтіруші. Париж және Кельн университеттерінде білім алады. Ұлы Альберттің шәкірті. Негізгі еңбегі – “Теология суммасы” (жиынтығы) Ф.Аквинскийдің обьективтік идеалистік философиясы Аристотель ілімін теологиялық тұрғыдан түсіндіру, аристотелизмді христиан дініне сай ықшамдау нәтижесінде пайда болды. Аристотель философиясынан Ф.Аквинский материалистік идеяларын алып тастап, идеалистік элементтерін (жаратқан иенің қозғалыссыздығы жайындағы ілімін) күшейту бағытында әрекет етті. Ф.Аквинский бойынша универсалиялардың үш түрі бар:
Жеке заттарға дейінгі (құдайдың құдіреті)
Заттардың өздеріндегі (жекедегі жалпылық)
Заттардың кейінгі түрі (адам санасында танылатын)
Философияның негізгі принципі – сеніммен сананың үйлесімділігі. Оның пайымдауынша, ақыл Құдайдың болмысын саналы түрде дәләлдеп, сенімнің ақиқаттығына қарсы пікірді қабылдамайды, барлық өмір сүретін заттар құдайдың құдіретті бойынша қалыптасады. Ф.Аквинский Құдайдың болмысына 5 дәлел келтірді:
1.                 Қозғалыс: барлығы қозғалыста, яғни  оларды қозғалысқа келтіретін күш бар. Алғашқы күш – Құдай.
2.                 Себеп: барлық тіршілік атаулы себепті, соған орай себепкер – Құдай.
3.                 _________
 
4. _________
 
5. _________
 
Уильям Оккам (1285-1349 ж.ж.) – ортағасырлық ағылшын теологы, философ-схоласт, номинализмнің ірі өкілі. Оксфорд университетінде сабақ берген, дінсіз деп айыпталып, түрмеден Баварияға қашып барады. Шіркеудің дүниежүзілік үстемдігін орнатуға тырысқан папаға қарсы күрескен феодалдардың идеологы.
Оккамның айтуынша Құдайдың бар екендігі т.б. діни ұғымдар парасат арқылы дәлелденбейді, олар тек қана нанымға негізделген, ал философия теологиядан азат толуы тиіс (екіұдай ақиқат).
 
 
Араб-мұсылман философиясы
 
     Араб философиясы – мұсылман дінін қабылдаған және араб тілінде сөйлейтін Шығыс халықтары ойшылдарының ортағасырлар дәуіріндегі философиялық ілімдерінің жиынтығы. Араб философиясының пайда болуы мутализиттердің (оқшауланғандардың) – қаламның рационалдық дін ілімінің – ертедегі өкілдерінің қызметіне байланысты, олар адамның ерік-жігерінің бостандығы мен Құдайдың ерекше белгілері туралы мәселелерді талқылаудан бастап, діннің шегінен шыққан және тіпті оның кейбір догматтарын мақсат еткен концепцияларды жасаумен аяқтады. І  ғасырда арабтар ежелгі заманның жаратылыстану ғылымымен қатар философиямен танысты. Олар Аристотельдің философиясына және оның жаратылыстану мен логика мәселелеріне баса назар аударды. Аристотельдің негізгі концепцияларын сол кездегі араб тұрмысына тұңғыш рет енгізген ойшыл – Аль-Кинди шығыс перипатетизмінің (шығыс перипатетизмі) атасы деп есептелді.
               Аль-Кинди (800-870 ж.ж.) – араб философы, астрологі, математигі әрі дәрігері, арабтардың философы деген құрметті атаққа ие. Аль-Кинди өзінің дүниетанымына негіз етіп жалпыға ортақ себептілік байланыс идеясын алады, бұл идеяға орай, кез келген бір затты ақырына дейін ой елегінен өткізетін болса, онда бұл зат бүкіл ғаламдық нәрсені ойдағыдай тануға мүмкіндік береді. Құран жолын ұстанушылар Аль-Киндиге күпірлікпен қарады. Аль-Киндидің көптеген шығармаларына тек шағын үзінділері ғана сақталған.
               Шығыс перипатетизмнің одан әрі дамуы Әль-Фараби мен Ибн Синаның есімімен байланысты. Аль-Киндиге қарама-қарсы түрде бұл философтар дүниенің мәнділігін дәлелдеді. Құдай өзінің арқасында қажетті ақиқат деді олар.
               Әл-Фараби Әбу Нәсір Мухаммед ибн Тархан (870 ж Сырдариядағы Фараб қаласында дүниеге келіп, 950 ж. Дамаскіде дүниеден озады) – Шығыс философы, ғалым-энциклопедист, шығыс аристотелизмінің аса ірі өкілі. Аристотель мен Платонды зерттеуші және толықтырып жалғастырушы (Әлемнің екінші ұстазы деген атағы осыдан шыққан). Негізгі шығармалары: Философиялық трактаттар, Математикалық трактаттар, Әлеуметтік-эстетикалық трактаттар, Қайырымды қала тұрғындары, т.б. Әл-Фарабидің қатардағы адамдарға философия ақиқаты, оның асқақ әулие бейнесіндегі кемеңгер философтар Қайырымды қала туралы ілімі мәшһүр болды. Бақытқа жетудің негізі – қайырым жасауда дейді. Тек қана қайырым жасауға бейімделген адамдар арасында жамандық атаулы болмайды, соған орай олар бақытты ғұмыр кешеді деген тұжырым жасайды. Әл-Фараби Ибн Синаға, Ибн Туфейлге, Ибн-Рушдке, сондай-ақ Батыс Еуропаның Философиясы мен ғылымына ықпал етті.
                Ибн Сина Әбу Әли (лат. айтылуы – Авиценна, 980-1037ж) ортағасырдағы тәжік философы, дәрігері және ғалымы. Бухарада, Иранда өмір сүрген. Білім кітабы (Даниш намаз), Емдеу кітабы, Медицина каноны және т.б. еңбектердің авторы. Ибн Сина Ислам дінін жақтай тура, көне дүние философиясы мен ғылымын арабтарға, Еуропа елдеріне таратуда игі ықпал жасайды. Ол өзінің философиялық ілімінде Аристотельдің материалистік және идеалистік бағытын ұстады, ал кейбір мәселелерде аристотелизмнен бас тартып, неоплатонизм жағына шығады. Аристотельдің логикасын, физикасын және метафизикасын жетілдірді. Ол материяның мәңгілігін мойындады, оған бір тектес заттардың әрқилы себептері деп қарады және астрлогиямен басқа да сәуегейліктерге қарсы шықты. Әл-Фараби мен Ибн Синаның перипатетизмінен қатарласа суфизм ілімі де көрініс тапты.Суфизм – (араб. суф-жүн, суфи-жүннен тоқылған шекпен) – Исламда 8-9 ғ.ғ. пайда болған және Араб халифаты елдерінде кең таралған діни-мистикалық ілім. Ертеректегі Суфизмге жекелеген материалистік элементтері бар пантеизм тән болды. Құдайдың хақтығына шек келтірмей, ал айналадағы заттар мен құбылыстар оның эманациясы дей отырып, Суфизмнің ізбасарлары өмірдің ең жоғарғы мақсаты адам жанының Құдаймен бірігуі деп жариялап, жер бетіндегінің бәрімен (пендешіліктен) қол үзуді талап етті. Құдаймен бірігу, Суфизм ілімі бойынша, діндарлардың өзін-өзі ерекше шабыттану жағдайына жеткізген кезінде ғана іске асады. Суфизмнің көрнекті өкілдері Әл-Ғазали (1059-1111), Суфи Алаяр (1720 жылдарда өмір сүрді), Ахмет Яссауи.
               Әл-Ғазали Ибн Мухаммед (1059-1111) – ислам дінін зерттеуші ғалым, философ. Оның эстетикалық көзқарасы мінез-құлық философиясымен байланысты. Дін ғылымының жандануы атты шығарманың авторы. Сезім түйсігі мен елес қана емес, сонымен қатар ақыл-парасаты жететін объектілер де ("тамаша мінез", "тамаша ғұмыр") тамаша бола алады. Адамның рухани әдемілігіне баға беру тән сұлулығына баға беруге қарағанда күрделірек. Музыканы көңіл көтеретін нәрсе деп есептейтін адамдарға оны тыңдаудың қажеті жоқ, ал музыкадан ләззәт алатын,  сазды әуендерден рахат сезіміне бөленетін адамдарға тыңдауға болады. Әл-Ғазали Құранның және кәдімгі поэтикалық шығармалардың адамға эстетикалық ықпал ету мүмкіндіктерін зерттпей келіп, соңғысының артықшылығын атап көрсетеді: алғаш рет естіген әуен бұрынғы белгілі өлеңге қарағанда күштірек әсер қалдырады. Құранды жұрттың бәрі жатқа біледі, ал ақындар әрдайым жаңа шығарма жазады, өлеңдері ырғақты келеді, көркемдеп түрліше оқуға болады, музыкаға түсіре аламыз, ал Құраннның сөздерін музыкаға түсіруге жол берілмейді; Құран сүрелерін әуенге қосуға рұқсат етуге болмайды, себебі Құран-Құдай жаратқан ғажап еңбек.
               Ибн Рушд Мухаммед (1126-1198 ж.ж.)  - Кортово халифаты тұсында Испанияда өмір сүрген орта ғасырлық араб ғалымы, философы. Негізгі шығармалары: Жоққа шығаруды жоққа шығару, Дінмен философиялық салыстырмалы байланысын талқылаудан шығатын қорытынды. Ислам дінінен қол үзбей-ақ материя мен уақыттың мәңгілігін және оларды ешкімнің жаратпағандығын дәлелдеп, адам жанының өшпейтіндігі мен о дүниелегі өмір туралы аңызды жоққа шығарды. Ибн Рушд философияда Қос ақиқат ілімінің негізін қалаушы.  Ибн Рушдтың Аристотель шығармаларына жазған түсініктемесі Еуропа философтарын антикалық философтармен таныстыруда үлкен рөл атқарды. Ибн-рушд ақыл-парасаттың нанымнан артықшылығын негіздеді, діни ілімді уағыздаушылардың философиялық мәселелермен айналысуының заңсыздығын атап айтты. Сонымен бірге ол философтарды өздерінің ілімін көпшілік алдында жарияламауға шақырды, өйткені мұның өзі адамдарды діни сенім-нанымнан айыруы, демек адамгершілік қағидаларынан да айыруы мүмкін. Ибн-Рушдтың ілімі ортағасырлық Батыс Еуропалық философияда еркін ойдың дамуына зор ықпал етті.
                Ахмед Яссауи (шамамен 1093-1166-67 ж.ж.) – түркілік суфизмнің негізін салушы, Түркстан (Яссы) шаһарының маңындағы Сайрам (Исфиджаб) қаласында туған. Оның есімі Түркстанның Кіші Мекке деп аталуына тікелей қатысты. Ахмед Яссауидің мистикалық танымының түркілік тарихаты түрк тайпаларының мұсылманшылыққа бет бұруына айтарлықтай әсерін тигізді. Ахмед Яссаудің Диуана Хикмет (парасатты сөздер жинағы) 12 ғасырдағы жазылған, келер ұрпақ үшін ғибрат алатын асыл мұра болып табылады.
               Ахмед Яссауи 62 жасқа келгенде, Пайғамбар жасына жеттім, пайғамбардан артық күн көруге қақым жоқ,- деп, жер астына – халуаға (халуа- жалғыздықта болу) түседі. Өмірінің аяғына дейін өз ғұмырын сол халуада өткізіп, бар уақытын Хақ (Құдай) жолына арнайды.
                         
Қайта өрлеу дәуірі философиясы
 
Қайта өрлеу дәуірі (Ренессанс) XVI- VII ғ.ғ. қайта өрлеу Еуропаның басқа елдеріне тарап, өркендей бастады. Әр елде өзіндік ерекшелігімен көрініс тапты. Ортағасырлық діни ұғымнан гөрі ғылыми дүниетаным басымдық танытты, Реннесанс дәуірі мәдениетіне байланысты қай елде болмасын, антикаға деген көзқарасы, дүниетанымның ерекше түрінің пайда болуы, өмір сүру жағдайының өзгеруіне байланысты өзіндік гуманизм пайда болды. Ренессанстық дәуір титанизмніің пайда болуымен ерекшеленеді. Адам жөнінде өзгеше пікірлер қалыптасты. Адам-құдайға ұқсас образда жаратылған жаратылыс бастауы. Бар тіршілік – табиғат, адамды Құдай жаратты деген пікірді ұстанды. Адам әсемдік пен шеберлікке, махаббат пен сүйіспеншілікке толы жан иесі деген түсінік қалыптасты. Бұл дәуірде мәдениет пен философия шіркеу иелігінен босап, жаңаша өнердің дамуын бастады (бейнелеу өнері, архитектура, музыка, театр, әдебиет). Қазіргі замандық өркениеттің барлық жетістіктеріне тікелей ықпал етті.
Қайта өрлеу дәуіріндегі қалыптасқан негізгі философиялық бағыттар: пантеизм, натурафилософия және гуманизм.
Пантеизм (гр. рап- бәрі және tcheos -құдай) – құдай табиғаттан тыс болмайды, құдайдан тыс табиғат жоқ, құдай бәрін жаратушы бастама деп есептейтін философиялық ілім. Пантеизм құдайды табиғатпен тұтастай алып құрайды, табиғаттан тыс бастаманы теріске шығарады. Терминді Толанд енгізген (1705). Пантеизм Н. Кузанский мен Дж. Бруноның еңбектерінде көп кездеседі.
Натурафилософия (табиғат туралы философия). Алғашында магиямен әуестенумен пайда болып дамыған лім. Магия мен ғылымды жаратушы күш туралы ұстаным байланыстырады. Натурфилософтар қатарына Теофраст Гогенгеим (Парацелес), Бернардино Телезио саналады.
 Гуманизм (лат. humanus - иманды) – адамның қадір қасиеті мен хұқын құрметтеді, оның жеке тұлға ретіндегі бағасын, адамның иелігіне, оның жан-жақты дамуына, адам үшін қолалы қоғамдық өмір жағдайын жасаған қамқорлықты білдіретін көзқарастардың жиынтығы.
Қайта өрлеу дәуірінде Гуманизм тиянақты идеялыққозғалыс ретінде қалыптасты. Бұл кезеңде Гуманизм феодализмге және ортағасырлық теологиялық көзқарастарына қарсы пікірлермен тығыз байланыста болды. Гуманистер адам бостандығын жариялады, діни аскетизмге қарсы, адам ләззаты мен өз мұқтаждарын қанағаттандыру хұқы жолында күресті. Қайта өрлеу дәуірінің аса көрнекті гуманистері – Петрарка, Данте, Боккаччо, Леонардо до Винчи, Эразм Роттердамский, Ф.Рабле, Монтель, Коперник, Шекспир т.б. – зиялы дүниетанымды қалыптастыруда маңызды рөл атқарды.
Қайта өрлеу дәуірі – философия тарихында маңызды орынға ие бола отырып, өндірістік қатынастардың, сауда-саттықтық дамуы, феодализмнің құлдырауы, қалалардың өркендеуі, шіркеу беделінің төмендеуі, білім дәрежесінің жоғарлауы, ғылыми-техникалық жаңалықтардың ашылуы сияқты өзіндік ерекшеліктерімен құнды.
Қайта өолей дәуірі философиясының негізгі белгілері:
-антропоцентризм және гуманизм – адамның өзіндік құндылығын дәлелдеу арқылы адам мәселесін алғашқы қатарға қою;
-шіркеу идеологиясына қарсы пкірдің қалыптасуы (дінді терістеу емес, өздерін Құдаймен адамдар арасындағы байланыс ретінде санаған шіркей мәселеріне қарсы шығу).
-кез келген нәрсенің формасынан гөрі оның құрылымына баса назар   
аудару;
-Әлемнің шексіздігі туралы, анатомиялық жаңалықтардың ашылуымен бірге қоршаған ортаны ғылыми-материалистік тұрғыда (жердің шар тәріздес еркіндігі, оның күнді айнала қозғалатындығы жөніндегі жиналықтар) түсіну;
-тұлғаның алғашқы қатарға қойылу;
-әлеуметтік теңдік идеясының кең таралып, белең алуы.
Қайта өрлеу дәуірінде идеалистік бағытта дамыған – неоплатондық бағыт болды. Аталған бағыттың мақсаты – Платон ілімдері туралы қарама-қайшы пікірлерді жойып, бір жүйеге келтіру, әрі қарай дамыту. Неоплатоншылдар Платон идеясына сүйене келе, схоластикаға өздерінің жаңа философиялық жүйелерін қарсы қоя отырып Құдай рөлін төмендетті. Сөйтіп, әлемнің жаңа бейнесін жасауға көшті. Қайта өрлеудегі неоплатоншылдар бағытының белді өкілдері Н. Кузанский және Джованни Пико дела Мирандола.
      Николай Кузанский (1401-1464 ж.ж.) – схоластиканың гуманизмге өту кезеңі мен капиталистік қоғамның алғашқы сатысында қалыптаса бастаған ғылымның жаңа дәуіріндегі неміс философы, ғалым және дін қайраткері. Неоплатондық ілімнің ықпалымен бұрынғы христиандық ұғымдардан құдай туралы ілім жасапа шығарады, онда құдайдың қарама-қарсылықтан, болмыстан жоғары тұратындығы, ой-сана тек табиғат заттарын ойластырып, саралаумен ғана шектелетіндігі уағыздалды. Барлық қарама-қарсылықтар Құдайға келіп тіреледі: шектілік пен шексіздік, ергежейлімен алып, жалпы мен жалпы тағы басқада құбылыстар. Николай Кузанскийдің ілімі өзіне тән қарама-қарсылықтардың құдайға әкеп тірейтіндігі туралы мистикалық – идеялық мазмұнына қарамастан, алдыңғы қатарлы идеяларды да бойына сіңірді.
      Әлем – сезімтал абсолютті аяқтаушы, өзгермелі Құдай. Әлем – құдаймен аяқталады дей отырып, Н.Кузанский астрономиялық зерттеулер жүргізе келе күн – орталық (гелиоцентрлік), космостағы болып жатқан процестердің бәрі-діни ұғымнан бөлек табиғат тұрғысында ғана түсіндірілетін мәселе деп тұжырымдады. Н. Кузанский ойлауынша әлем ғаламдардан (галактикалардан) құралған, барлық аспан денелері – қозғалыс күшіне ие. Н.Кузанский бұл ойлары гелиоцентрлік жүйесінің дамуына айтарлықтай ықпал етті.
Әлемнің гелиоцентрлік және геоцентрлік жүйесі. Әлемнің геоцентрлік (гр. geos–жер) жүйесіне сәйкес жер қозғалмайды және ол әлемнің кіндігі болып табылады. Күн, ай, жұлдыздар мен планеталар жердің төңірегінде айналады деп есептелінеді. Діни көзқарастар мен Платон және Аристотель еңбектеріне негізделген бұл жүйені көне грек ғалымы Птоломей тұжырымдаған.
Әлемнің гелиоцентрлік жүйесіне сәйекс өз кіндігінен айналатын жер күн төңірегндегі планетелалардың бірі. Бұл жүйеге қатысты пікірлерін Н.Кузанский және басқа да ғалымдар айтқанмен, бұл теорияның нақты негізін қалап, жан–жақты талқылыған және математикалық тұжырымдаған Коперник болды. Коперник жүйесі кеіннен нақты анықтала бастады. Бұл жүйені тиянақты дәлелдеуде Галлилей, Кеплер, Ньютон аса үлкен роль атқарды.
Галилео Галлилей (1564-1642). Коперник пен Бруно идеяларын тәжірибе жүзінде дәлелдеген. Телескоп ойлап тауып, аспан денелірінің траектория бойнаша ғана емес, өз осі бойынша қозғалатынын дәлелдейді. Күн бетіндегі дақтарды тауып, басқа планетелардың серіктерін зерттейді. Негізгі еңбегі – Әлемнің негізгі екі жүйесі – Птоломейлік және Коперниктік диалог (1632). Оның тұжырымы бойынша, әлем – шексіз, материя – мәңгі, табиғит – бірегей. Табиғат бастамасы ретіндемеханикалық заңдылықтаға тәуелді, атомдар өзгермейді. Табиғатты танудың көзі – бақылау мен тәжірибеде. Алайда ол да діни көзқарастардан алшақ кете алмады, тәңірдің алғашқы себеп екендігін мойындайды.
XVI ғ. утопиялық ілімі ағылшын гуманнисті Т.Мордың шығармаларымен байланысты.
Т.Мор (1478-1535). Утопиялық социализмнің негізін салушылардың бірі. Қайта өрлеу дәуірінің гуманист–рационалисті. Басты шығармасы – Золотая книга, столь же полезная, как забавная, о наилучшем устройстве государства и о новом острове Утопии (1516). Ол тұңғыш рет өндірісті қоғамдастыру идеясын дәйекті түрде дәлелдеп, оныеңбекті ұйымдастырудың коммнистік идеялармен байланыстырды. Бостандыққа негізделген қиядағы Утопия мемлекетінің шаруашылық ұясы – отбасы, қолөнер өндірісіне негізделген. Утопиялықтар демократиялық басқару, еңбек теңдігі жағдайында өмір сүреді. Ададар күніне алты сағат жұмыс істеп, қалған уақытында ғылыммен, өнермен шұғылданады. Адамның жан–жақты дамуына, теориялық оқуды ңбекпен ұштастыруына үлкен мән беріледі. Мор жаңа қоғамға өтуді бейбіт жолмен іске асыруды армандады.
Идеалды қоғам туралы жоба жасаған басқа да ойшылдар болды.
Т.Кампанелла (1568-1639). Утопиялық қоғам авторы. Негізгі шығармасы – Күн қаласы. Барлық оқиғалар фантастикалық Күн қаласында болмақ, қала тұрғындары идеалды қоғам орнатады және олар әлеуметтік әділеттілікті негізге ала отырып, өз өмірлерімен және еңбектерімен рахаттанбақ.
Әлеуметтік утопистер сол дәуірдің әлеуметтік қатынастарына және кейнгі заман философиясыеа айтарлықтай әсер етті.     
 
 
 
3–БӨЛІМ. ХХ ҒАСЫРДЫҢ ФИЛОСОФИЯСЫ.
ХХ ғасырдағы иррационализмнің бастамасы болған өмір философиясы. Бұл концепцияның түрлі нұсқалары көп, соның ішінде екеуін ғана атап өтелік. Бірінші бағыт өмірді табиғат заңдарына жақындастырып,  қоғам заңдарынан аулақ ұстайды. Оны жануарларға жақын қояды. Осыдан келіп күшке табыну, анайы-дөрекі түйсіктерге үлкен мән беру, идея мен ұғымдардың орнына ырықсыз сезімді қою орын алады. Әсіресе, ақиқат пен жақсылық орнына жалғандық пен жауыздықты қарсы қойғаны соншалық,  фашистік идеологияға алып келді. Мұндай бағытты Ницще және тағы басқалар қолданған.
Философия тарихында өмір философиясының екінші түріне аса көп мән берілген болатын. Ол Дильтей мен Шпенглер сияқты ойшылдардың есімімен байланысты. Мұнда өмір адамның іштен туа біткен әбігерленуімен, тікелей сезінуімен байланысады. Егер өмір философиясының басқа нұсқаларында жалпы адамзат туралы сөз болатын болса, ал мына түрінде тек қана жеке адам, оның ойы, өмірі туралы айтылады. Сондықтан осы бағыттан герменевтика келіп шығады. Кейіннен Дильтейді түсіндірме психологиясы жарық көріп, Шпенглердің тарихи морфологиясы пайда болады. Бергсон нұсқасында өмір философиясы өмірлік екпінмен, ұмтылыспен, қарқынмен байланысады. Үстіміздегі ғасырдың ортасында өмір философиясының негіздерін оның орнына келген экзистенциализм, персонализм және философиялық антропология ағымдары жалғастырады.
1918-1922 ж.ж  О. Шпенглердің Европаның ақыры деген осы уақытқа дейін әңгіме болып келе жатқан екі томдық еңбегі жарық көрді. Бұл еңбекте мәдениет деген ұғым организм (тірі дене) ретінде анықталып, әр мәдениеттің өзіндік дара сипаты болатыны айтылған. Дүниеде сегіз мәдениет болыпты: египет, үнді, қытай, вавилон, аполлон (грек.рим), магия сиқыршылық (византия, араб), Фауст (Батыс Еуропа), майя. Бұдан былай орыс-сібір мәдениеті болады деп айтылған. әр мәдениеттік организм мың жылға жуық өмір сүреді, сосын құрып кетеді, нәтижесінде цивилизация туады. Демек, бұл творчестволық жеміссіздікке, әдебиет пен өнердің маңызы жойылып, техника мен ғылымның дамуына, адамгершіліктің дағдарысына соғады дейді. Аполлон мәдениеті үшін ол эллинизм кезі болса, ал Батыс Европа үшін бұл дағдарыс ХХ ғасырдың ішінде басталғанын айтады. Осы жіктеу бүкіл интеллигенцияның назарын өзіне аударып, күні бүгінге дейін пікірталасын туғызуда.
Феноменология – негізін салушылар  Гуссерль мен оның шәкірттері – Л.Ландгребе, Э.Финк, т.б. болып табылатын,қазіргі батыс философиясына ерекше ықпал еткен субъективтік идеолистік бағыт. Ф-ның негізгі ұғымы “интенционалдық” деп аталады. Бұл ұғым сананың объектіге қатысын көрсетеді. Ф-лық ұғым бойынша “объект болмаса,субъекті де болмайды”. Феноменологиялық тәсілдің негізгі талаптары: 1) субъективтік тәжірибеден тыс тұратын, яғни,санадан тыс тұратын объективтік шындық туралы пікірден бас тарту; 2) танымдық субъектіні (белгілі бір жанды) сезімі бар психофизиол нәрсе емес, сананың таза нәтижесі деп түсіндіру. Оны Ф. трансценденталдық редукция деп атайды. Философияны ғылым ретінде   тек қана эйдетика деп аталатын таза мағыналады зерттейді,оның реалды шындыққа қатынасы жоқ.Ф. идеалары өзгертілген түрде экзистенциолизмнің (Хайдеггер,Сартр), жартылай филос. Гермепевтиканың филос.негізі Шелер, Мерло-Понти және Гадамер сияқты философтардың көзқарастары Ф-ға байланысты қалыптасты.Католик философтарының (Де Веленс,Ван-Бреда)тусінігі бойынша Ф.неотомизмнен құрастырылған философия.Ф-ның идеалистік тұжырымдары осы бағыттың өз ішінде түрлі оппозициялар тудырды.Ф. мектебінің сол қанаты Ф-ны субъективизмнен,иррационализм-     нен және экзистенциализмнен қорғауға күш салды.Олардың ойы Ф-ның қажетті жағын сақтап қалу болды.Осы бағыттың өкілдері ретінде материалистік натурализмді қорғайтын М.Фарберді, және Р.Ингарденді атауға болады.Ф. бағытының теориялық орталығы болып саналатын орындар: Гуссерьдің Лувен католиктік ун-тінің архиві (Бельгия,директоры Ван- Бреда ); халықаралық  феноменологиялық қоғам және оның Философия және феноменологиялық  зерттеулер атты журналы  (Буффало,Нью-Йорк,АҚШ).
Экзистенциализм (тіршілік философиясы) – бурж. Интеллигенцияның көзқарасына сай келетін жаңа дүниетаным жасау әрекеті ретінде 20 ғ-да пайда болып,40 – 60ж-дары кеңінен етек алған батыс елдері философиясындағы иррационалистік  бағыт. Э-нің идеялық қайнар көздері - өмір философиясы, Гуссерльдің феноменологиясы, Кьеркегордың діни – мистикалық ілімі. Э. діни (Марсель, Ясперс, Бердяев, Л.Шестов, М.Бубер )  және атеистік (Сартр, Камю, С.Бовуар) болып екіге бөлінеді. Хайдеггердің түбірлі онтологиясы  бұдан оқшау тұр, оны діни Э-ге де, атеистік Э-ге де, үзілді-кесілді жатқыза салуға болмайды. Э. пессимистік дүниетаным ретінде пайда болып, өзінің мынадай мәселе қойды: либералдық – прогресивтік үміт елестен айырылған адам тарихи апаттар алдында қалай өмір сүрмек? Э.- Ағарту дәуірінің және нем. классификациялық философиясының рационализміне және 19 ғ-дың соңы мен 20 ғ-дың бас кезінде көп тараған кантшылдық  ой философияға қайтарылған жауап болды. Экзистенциалистердің пікірінше, рационалды ойлау жүйесінің негізгі ерекшелігі – субъекті мен обьектінің бір- біріне қарама- қайшылығы принципінен туады. Осының нәтижесінде бүкіл өмірді, оның ішінде адамды да рационалистік ғылыми зерттеу және іс жүзінде пайдалану обьектісі деп ғана біледі, соның салдарынан мұндай көзқарас мағынасыз сипат алады. Э., керісінше, жеке адамнан тыс, обьективті ғыл. ойдын қара-қарсылығы ретінде көрінуге тиіс. Сөйтіп, Э. философия мен ғылымды бір біріне қарсы қояды. Мәс., Хайдеггер ғылым шындықты қарастырса, философия болмысты зерттеуге тиіс дейді. Шындық деп эмпирикалық дүниеге жататын нәрсенің бәрін айтады, одан болмыстың өзін ажырата білу қажет. Соңғысы жанама түрде емес (дұрыс ойлану арқылы), адамға оның болмысы, жеке басының тіршілігі арқылы, яғни экзистенция арқылы ашылып, тікелей ұғынылады. Суъект пен обьектінің бөлшектелмеген біртұтастығы осы экзистенцияда тұжырымдалған, оны парасатты-ғылыми ойлау жүйесі де, алыпсатарлық ойлау жүйесі де түсіндіре алмайды. Күнделікті өмірде адам өзін экзистенция ретінде сезіне бермейді, бұл үшін ол шекаралық жағдайға, яғни өлім алдындағы жағдайға душар болуы керек. Өзін экзистенция ретінде біле отырып, тұңғыш рет бостандыққа да ие болады. Э-ге сәйкес бостандық  дегеніміз – адам табиғи  немесе  әлеуметтік  қажеттіліктің әсерімен қалыптасатын зат болмауы , өзін - өзі  таңдап алуы, өзін әрбір әрекетімен және іс-қимылымен қалыптастыруы керек. Сөйтіп, азат адам өзін себеп-сылтаулармен ақтамайды, өзі атқарған істің бәрі үшін жауап береді. Өзінің айналасында болып жатқан нәрсенің бәріне айыпты болу сезімі – азат адамның сезімі (Бердяев). Бостандықтың экзистенциялық  концепциясында конформизмге және өзін оқиғалар барысында әлденені өзгерте алмайтын орасан зор бюрократтық  машинаның тетігі ретінде сезінетін бурж, тоғышарға тән бейімдеушілікке қарсы наразылық көрініс тапты. Тарихта болып жатқан оқиғалардың бәріне адам жауапкершілігі Э-нің ұдайы көрсетіліп отыруы осыдан келіп туады. Алайда бостандықтың экзистенциялық ұғымы субъективті түрде қала береді: ол әлеум, тұрғыдан емес, жалаң этикалық тұрғыдан түсіндіріледі. Дұрыс танып-білуді философия қарастыратын мәселеге сай келмейтін түсінік ретінде қабылдамай, Э. негізінен Гуссерльге (Хайдеггер, Марсель, Сартр), Дильтейге(Хайдеггер, Яссперс), ішінара Бергсонның интуитивизміне сүйене отырып, ақиқатты тікелей, интуитивті тұрғыда түсіну әдісін ұсынады. Көптеген экзистенциалистер  (Хайдеггер, Марсель, Камю және басқалар) философия өзінің танымдық әдісі бойынша ғылымнан гөрі өнерге әлдеқайда жақынырақ тұр деп есептейді. Э-нің 40-60 ж-дары Батыс өнері мен әдебиетіне, ал олар арқылы бурж. интеллигенцияның едәуір бөлігінің көңіл-күйіне соншалық зор ықпал етуі кездейсоқ емес. Э-нің  әртүрлі өкілдерінің  әлеум. саяси позициясы  әрқилы келеді.           
Ницше  Фридрих (1844-1900) – неміс философы, волюнтаризмнің өкілі және қазіргі иррационализнің негізін салушылардың бірі. Классикалық филос. категориялар-материямен рухтың орнына Н. билеуге ерік (күшке, мықтылыққа) ретінде өмірді қояды. Билеуге ерік Н-ге құбылыс мәнінің критерийі болып табылады: Не жақсы?-Билеу санасын, билікті қажетсінуді , адамдағы биліктің өзін шындайтын нәрсенің бәрі жақсы. Не жаман?-Әлсіздіктен туындайтынның бәрі жаман. Н. танымды осы тұрғыда  бағалай отырып, оны тек билеудің қаруы болғанда ғана бар деп есептейді. Ол ғылым заңдарынан жалаң пайдалы жалғандықты, ол ақиқаттан-пайдалы адасуды  көреді. Гносеол. релятивизм  этикада барлық игілікті қайта бағалаумен айқындалады, ол ерекше адам идеясына орай  құндық мораліне қарсы қоюмен аяқталады. Н. соц. идеялды жоққа шығарады, өйткені одан құлдардың моралдағы  көтерілісін көреді. Христиандықты олар адамдардың құдай алдындағы теңдігі және билеу еркін жойып, өзін-өзі кемсітушілігі үшін қабылдамайды. Н діни аңыздар жиынтығын жанның мәңгілік қалдығы  ретінде құдай өлімі мен мәңгі қайта оралу туралы аңыздармен алмастырады. Н. философиясының әлеум. негіздері рев. жұмысшы  қозғалысын өрістетуге бағытталған империалистік бурж. әрекетімен байланысты. Ницшеліктің жекелеген-әлеум.-сыни себептері  кейбір көрнекті жазушылар мен ойшылдарға (Т.Манн, Г. Ибсен, Швейцер) әсер етті, бірақ негізгі реакциялық тұжырымдары оны дамытудың басты бағыты – нем, фаш.-інің идеологиясын анықтап берді.
Неопозитивизм – 20 ғ-дағы буржуазиялық философиядағы бағыттардың бірі, позитивизмнің жаңа формасы. Н. философияның нәрселігін жояды. Себебі шындық туралы білімді ол күнделікті және нақты ойлау арқылы алуға болады, ал филос. осы ойлау түрлерінің нәтижелері түрінде көрінетін тілді талдау жөніндегі қызмет ретінде мүмкін деп есептейді (Антикалық философия). Н. көзқарасы тұрғысынан алғанда филос. талдау объективті шындыққа таратылмайды, ол тек мәліметтермен, яғни тікелей тәжірибемен және тілмен шектелуі тиіс. Н-нің ең сыртқары формасы, мыс.., Вена үйірмесінің ертедегі Н-і мәліметтілікті жеке адамның уайымымен  шектей отырып, тікелей социализмге барды. Н-нің барынша ықпалды түрі логикалық позитивизм болды. Н-нің жалпылық бағытына ағылшындық философ-аналитиктер, Мурдың жақтаушылары да жақын жүрді (Л.С.Стебинг, Дж.Уисдом және т.б.). Логикалық  львовтық-варшавалық мектептің бірқатар өкілдерінің филос. көзқарастары да Н-дік болды. 30-ж-дары неопозитивистік  көзқарастары әр түрлі топтар мен жекелеген философтар идеялық және ғыл.ұйымдастыру тұрғысынан жақындай түсті. Олар: Вена үйірмесінің австрия нем. логикалық позитивстері (Карнап, Шлик, О, Нейрат және т.б.), берлиндік Эмпирикалық филос. қоғамы (Рейхенбах, К, Гемпел және т.б.),ағылшын аналитиктері, позитивистік-прагматикалық бағыттағы  ғылым философиясының бірқатар амер. өкілдері (О. Нагель, Ч. Моррис, Фриджмен және т.б.), Швециядағы успаль мектебі, Г. Шольцтің жетекшілігіндегі монстер логикалық тобы (Германия)т.б. Сол кезден бері тұрақты түрде  халықаралық конгрестер шақырылып, Н-нің идеясын баспасөзде кеңінен насихаттау жүргізіліп келеді. Осы кезеңде Н. өзін ғылыми эмпиризм тұрғысынан көрсете отырып, ғалымдардың әртүрлі топтарына айтарлықтай ықпал ете бастады, оның ықпалымен қазіргі ғылым жаңалықтарын талқыларда бірқатар, идеялистік бағыт қалыптасты. Осылармен қатар, неопозитивистермен бірге неопозитивист емес, бірақ конгрестерге, пікір-таластарға қатысып жүрген ғалымдардың формалды логика мен ғылым методологиясының кейбір мәселелері  жөніндегі зерттеулерінің  нақты нәтижелерінің мәнін атап өткен жөн. 30-жылдардың аяғынан бастап, Н. орталығы АҚШ болды, мұнда бұл филос. ең алдымен логикалық эмпиризм арқылы көрінді. Ағылшын Н-нің арнайы түрі лингвистикалық филос. болды. 50-жылдардан бастам Н. терең идеялық дағдарысқа ұшырады, ол дүниеге ғыл. Көзқарас пен ғылым методикасының  бар проблемаларын шешуге қабілетсіздігімен байланысты болды. Бұл оның бурж. философиядағы ықпалын әлсіретуге жеткізді. Жеке алғанда бұл оны Батыстағы филос. ғылымының позитивизм және сыншыл рационализм сияқты бағыттары тарапынан сынау барысында байқалып отыр.           
Кьеркегор  Серен (1813-55)-лат. Діни философы, экзистенциализмнің ізашары. Нем. романтизмін басынан кешірген К. кейіннен өзі эстетикалық деп аталған романтикалық ой-пиғылға да, нем. идеялистерінің, ең алдымен Гегельдің философиясына да қарсы шықты. К. Гегельді жалпылық тұрғысынан – адамзат, халық. мемлекет тұрғысынан пайымдайтын, жеке адамдық негіздің онтологиялық маңызын жоққа шығаратын спекулятивтік философтар мектебінің басшысы ретінде сынға алды.К. бойынша, Гегельде орын алғанындай, қоғамды түпкі бекет деп қабылдайтын философия  тұрғысынан түсіну мүмкін емес, өйткені бұл орайда жеке адамның негізін құрайтын мәнінің өзі – оның экзистенциясы жоғалады. К. бойынша, шынайы философия тек қана экзистенциалды , яғни, мейлінше жеке сипатты болуы керек. Осы себепті К. философияға салынудың ғылыми әдісін бейнесіз деп бекерге шығаруға тырысады. Адамды окзихтенция ретінде қарастыра келіп, К. оның болмыстық, онтологиялық құрылымына талдау жасайды, бұл орайда кейіннен экзистенциалистер дамытқан үрей, түңілу, батылдық және т.б.сияқты ұғымдарды енгізеді. Сонымен бірге К. жеке адамның өмір сүруінің үш тәсілін, яғни экзистенцияның үш үлгісін: эстетивалық, этикалық және діни үлгілерін анықтайды, бұлардың соңғысы олардың ішіндегі ең жоғарғысы деп санады. К-дің діни ілімінің аса маңызды категориясы-оғаштық категориясы. К. бойынша, құдайлық дүние мен адамдық дүние. принципті салыстыруға келмейтіндіктен наным логикалық ойлаудан бас тартуды қажет етеді және адам логикасы мен этикасы тұрғысынан алғанда оғаштықтар, қисынсыздықтар аясына апарып соғады. К. осы екі саланы біріктіруге, оларды ымыраластыруға тырысқан әрекеттің барлығын қатаң айыптайды: К. өмірінің соңғы кезеңінде ресми шіркеуден арадағы жанжал содан туындады. К. идеялары экзистенциализмнің негізі болып қана қойған жоқ, оның діни ілімі К. Барттың диалект. Теология дейтініне де, сондай-ақ басқа да көптеген протестант және католик философтарға ықпал жасады.         
Хайдеггер  Мартин  (1889-1976) – нем. экзистенциализмінің негізін қалаушылардың бірі, Х. Идеялис. философиясының негізгі өлшемі өткіншілік болып табылады, оны ол адамның ішкі жан дүниесінің толғанысы ретінде түсінген жөн. Х. көңіл күйді, яғни стихиялы, дамыған сана-сезім формаларын бастапқы нәрсе деп есептеді. Қамқорлық, алаңдаушылық, үрей және т.б. Х. Бойынша жеке адамның априорилық (долбарлы) формалары болып  саналады. Бұл  формалар  адамның  субъективті болмысын қүрайды, оны Х . дүниедегі болмыс  деп атады. Долбарлы формалар туралы ілімді Х. Болмыс туралы ілім ретінде жасады (негізгі онтология). Болмыстың мағынасын түсіну үшін адам барлық нақтылы нысаналы қағидалардан бас тартуға, өзінің пендешілігін, өткінші өмірін мойындауы тиіс. Х-ше, адам өзінің үнемі ажал алдында тұрғанын сезініп қана өмірдің әрбір сәтінің маңызы мен толымдылығын көре біледі, қоғамдық болмыстың кесапаты - мақсаттардан, мұраттардан, ғыл. абстракциялардан арыла алады. Тілді болмыс үйі, мәдениеттің нағыз жиынтығы ретінде қарастыра отырып, Х. болмыс ақиқаттарын анықтау мақсатымен (ең алдымен романтик-ақырдар мен символистердің шығармаларын да) спекулятивті филология идеясын жасады. Х. Философиясы Кьеркегорде, Гуссерльдің өмір философиясы мен феноменологиясында байқалған иррационалдық тенденцияларды бір арнаға тоғыстырды.
Шопенгауэр Артур ()1788-1860 –нем. идеялист философы. Берлин ун-тінде сабақ берді(1820-31). Ш-дің негізгі еңбегі Еріктілік және түсінік іспетті әлем,1819ж шықты, бірақ оның даңқы 1848жылы революциядан кейін жойылды. Ол дүниені ғыл. тұрғыдан түсінуге метофиз. идеялизмді қарама-қарсы қойды. Канттан санаға байланысты түсініктер ретіндегі құбылыстар идеясын алған Ш. өзіндік заттың танылмайтындығын жоққа шығарып, дүниенің мәні парасатсыз дүлей ерік болып табылады деп пайымдады. Оның волюнтаристік идеализмі (Волюнтаризм)-иррацианализмнің формасы. Дүниеге үстемдік етіп отырған ерік табиғат пен қоғамның заңдылығын және сол арқылы ғыл. танымның мүмкіндігін жояды . Ш. Волюнтаризмнің басқа бір ерекшелігі-тарихи прогресті теріске шығару. Озық, реалистік өнерге қарсы күресе отырып, Ш. өмір шындығын текке шығаратын және адамдардың өмірлік мүдделеріне жат эстетизмді уағыздады. Ол идеялық көркем шығармашылыққа көркемдік түйсіктің мақсатсыздығын, енжар пайымдауын қарсы қойды. Ш-дың филос. жүйесі буддизмнен алынған нирвандардың-өмірге деген ынтаны жоятын мүлдем енжарлықтың мистикалық мұраты мен аяқталады.
Шпенглер    Освальд (1880-19365)-нем. идеалист-философы,өмір философиясының өкілі,мәдениет теоретигі, тарихшы,публицист. Ш-дің тарих философиясының баяндайтын негізгі шығармасы-Европаның құдырауы(1-2 т.. 1918-22)-Германия бірінші дүние жүз.соғыста жеңіліс тапқанан кейін көп кешікпей жарыққы шықты және зор табысқа жетті. Ш. ескі пруссиялық рухты,монархияны,дворяндық сословиені және милитаризмді дәріптеді. Ш. үшін соғыс-ең жоғары адам болмысының мәңгілік формасы.Ш. тарихи прогресс ұғымын теріске шығарып,тарихты материалистік тұрғыдан түсінуге фатализмді қарама-қарсы қояды. Ш.-тарихи ралятивизмнің жақтаушысы. Ол бүкіл дуниежүз.-тарихи дамудың заңды бірлігін жоққа шығарады. Онда тарих бірқатар тәуелсіз,қайталанбас,томаға-тұйық циклды мәдениеттерге,жеке-дара тағдыры бар және пайда болу,гүлдену,күйреу кезендерін бастан кешіретін ерекше организмдерге бөлінеді. Тарих философиясының міндетін Ш. мәдениеттің жаны негізіне алынатын әрбір мәдениеттің морфологиялық құрылымынтануға әкеліп соғады. Ш-ге сәйкес,19 ғ-дан бастап,яғни капитализм жеңгеннен кейін Батыс мәдениеті құлдырау сатысына аяқ басты. Теориялық жағынан Ш-ге жақын тарих философиясын Тойнби де дәріптеді.
Семиотика (гр. Semeion – белгі ) – белгімен хабарлаудың ең қарапайым жүйесінен тілдерге және ғылымның формалданған тілдеріне дейінгі белгілік жүйелерді салыстырып зерттеумен айналысатын пән. Белгілік жүйелердің негізгі функциялары: 1) хабарларды жеткізу және мәндә білдіру функциясы (Маңыз және мән); 2) тілдік қатынас функциясы,яғни тыңдаушының (оқырманның) берілген хабарды түсінуін қамтамасыз ету,сонымен бірге іске даярлау,оған эмоциялық әсер ету және т.б.Бұл функциялардың кез-келгенін жүзеге асыру белгілік жүйелердің нақты ішкі құрылымы, яғни әртүрлі белгілердің және олардың үйлесім заңдарының болуын ұйғарады. Соған сәйкес С. негізгі үш тарауға бөлінеді: 1) синтактика немесе белгілік жүйелердің ішкі құрлымын, олардың атқаратын функцияларын ескермей –ақ зерттеу; 2) белгілік жүйелерді мәндә білдіретін құрал есебінде зерттеу семантикасы; 3) белгілі жүйелердің оларды пайдаланушылар мен қатынасын зерттеу прагматикасы. С. әдістерін дамытуда бір жағынан мінді жеткізудің мол құралдарына ие, екіншіден, құрылымы айқын жүйелерді зерттеу үлкен роль атқарады. Қазіргі кезге дейін мұндай жүйелер алдымен математиканы формальданған,әсіресе матем. логиканың тілдері болып табылады. Барынша дамыған семантикалық пән-металогика. С-лық зерттеулер ғылымның жаңа салаларын формальдандыруға жағдай тудыражы (соңғы матем. лингвистика саласында дами бастаған есептеулерді, прагматиканың кейбір ұғымдарын формальдандыру тәжірибелерін, өлеңдік өлшем ұғымын салыстырыңыз). Ақпараттарды тиімді сақтау мен автоматты өңдеудің теориясы мен практикасының дамуына байланысты С-ның ұғымдары мен әдістері үлкен маңызға ие болады: бұл салада С. кибернетикасымен барынша жақындасады. С-ның негізгі принциптерін алғаш амер. логигі және математигі Пирс қалыптастырды, кейін оларды философ Ч. Моррис ( Белгілер теориясының негіздері, 1938) түсіндіріп, жүйеледі. С. мәселелерін осы ғ-дың 20-шы ж-дарында-ақ Львовтық- Варшавалық мектептің өкілдері егжей-тегжейлі талдаған болатын.
 ГУССЕРЛЬ Эдмунд (1859-1938)-нем. философы, феноменологиялық мектеп дейтіннің негізін қалаушы. Оның философиясының түп төркіні-Платонның, Лейбництің, Канттың Брентанонның ілімі. Г-дің алғашқы жұмыстарының теориялық программасы- философияны  қатаң ғылымға айналдыру. Осы мақсатпен ғыл. ойлаудың категориялық негіздерін таза түрде бөліп шығаруға тырысу қажет. Фнеоменологиялық редукцияны , мәдениет, тарих, жеке факторлар әкелетін қыртыс-қатпарлардан деректі тазартуға мүмкін болатын әдісі Г. олады табу құралы деп есептеді. Феноменологиялық редукцияның нәтижелеріне, қандай да блсын өз бетінше түсіндіруден ада феномендер дүниесіне жасалған талдау Г-ды феномендер деңгейлерінің және Платон идеализмі рухындағы мәндердің ерекше аясы бар екені туралы қорытындыға келтірді. Рас, соңғылары ерекше патшалық түрінде өмір сүрмейді, тек мәнге ие болады. Алайда Г. көзқарасы субъективті-идеалистік көзқарас, таным заты субъект итенционалдық актілерді жүзеге асырғанша, сананы белгілі бір затқа бағыттағанша өмір сүреді, оның үстіне зат тек осындай әдіспен табылып ғана қоймайды, сонымен бірге жасалады да. Кейінгі Г. философияны қатаң ғылым ретінде жасау әрекетінен бас тартып, жекелеген субъектілердің ойлау және сезімдік қызметінің нәтижесі болып табылатын тіршілік дүниесін зерттеуге назар аударды. Бұл жерде ол осы пәнді бейне бір зерттеуге қабілетсіз ғылым ретінде сынады. Г. идеялары бурж. философиясының кейінгі өркендеуіне зор ықпал етті. Г-дің обьективтік идеализімінің элементтері Н. Гартманның сыншыл онтологиясында және АҚШ пен Англияның жаңа реалистік мектептерінде дамытылды, ал Г-дің субъективтік идеализімі нем. экзистенциализіміне көп дәрежеде негіз болды.  
Персонализм  (лат. Perona-жеке адам ) – Лейбниц монадологиясынан басталып, 19ғ-дың аяғы мен 20ғ-дың басында философияда таралған идеалистік ағым. П-ның ерекше белгісі-тұлғаны бастапқы реалдылық және ең жоғары рухани құндылық деп тануы, және де тұлға болмыстың рухани басқы элементі ретінде ұғынылады. Дүниенің ғыл-материалистік тұрғыдағы түсінігіне П. табиғат – рухтар тұлғалардың жиынтығы деп есептейтін концепцияны  (Плюрализм)қарсы қояды. Жоғарғы тұлға - құдіретті құдай (тензм). АҚШ-та П. негізін қалаушы Б. Боуын (1847-1910) болды. П-ге АҚШ-та, содай-ақ, М. Калкинс (1863-1930) пен А. Кнутсон (1873-1964) қосылды. Амер.философиясындағы оның басты өкілдері мыналар: Калифорния мектебінің лидері Р. Флюеллинг (1871-1960) пен Бостон мектебінің лидері Э. Брайтмен (1884-1953). Бұлардың бәрі де П-ді протестанттық  теологиямен байланыстырылады. Англияда П-ның неғұрлым белгілі өкілі Х. Керр (1857-1931), Германияда- психолог В. Штерн (1871-1938) болды. Алайда олардың ілімінде амер. персоналистеріне тән теология мен тікелей байланыс болған жоқ. Негізгі әлеум.міндет, П-ге сәйкес, дүниені өзгерту емес, жеке адамды өзгерту, яғни оның рухани жағынан өзін-өзі жетілдіруіне жәрдемдесу. Француз персоналистері ерекше бағыт ұстанады, олардың негізін қалаушылар- Э. Мунье (1905-1950) және К. Лакруа (1900ж.т.). Esprit журналының төңірегіне (1932ж. негізі қаланған) біріккен интеллигенцияның бұл тобы фр.қарсыласу қозғалысына қатысқан, ал қазір бейбітшілік пен бурж. демократияны қорғау жолында күрескер соршыл католиктік топтардың өкілдері болып табылады.
Ясперс Карл (1883-1969)-нем. экзистенциализмнің көрнекті өкілі. Өз қызметін психиатр ретінде бастады. Психопатологиялық құбылыстардың (Жалпыға бірдей психопатология,1913). Я. жеке адамның құлдырау бейнесін емес, қайта адамның өз даралығын ширыға іздестіруін көреді. Осы жанға батарлық ізденістерді нағыз философияға салынудың ұйытқысы деп санаған Я. мынадай тұжырымға келді: дүниенің кез келген рационалды көрінісін басқаша айтылатын бірдеңе ретінде, ешқашан ақырына дейін ұғынылмайтын жан құлшыныстарын рационализациялау ретінде қарауға болады, ол бар болғаны болмыстың шифры болып табылады және әрқашан түсіндіруді қажет етеді. Я. бойынша, философияның негізгі міндеті мынада: шифрдың мазмұнын ашу керек немесе, ең бомағанда, адамның (ғылымның, өнердің, діннің және т. б.) барлық саналы көріністерінің негізінде экзистенцияның ұғынылмайтын қызметі жатыр, дүниеде үстемдік ететін парасатсыз нәрсе дегеніміз асқан далалықтың көзі деген жағдайды айқындау керек (Парасат және экзистенция,1935). Я. экзистенциализмінің ерекшелігі оның шекаралық жағдайлар туралы ілімінде бәрінен айқын аңғарылады. Я. пікірінше, болмыстың шын мағынасы аса терең күйзелістер (ауру,өлім, кешірілмес күнә және басқ.) кезеңінде ашылады. Нақ осы сәттерде шифр күйрейді: адам өзінің күнделікті қам – қарекетінен (дүниедегі нақты болмысынан) және өзінің идеалдық мүдделері мен өмір шындығы туралы ғыл. түсініктерінен (трансценденталдық өзіндік болмысына) арылады. Оның алдынан өзінің оңаша тіршілігінің (экзистенцияның нұрлануы) және оның құдайды (трансценденттік) танып білу кезеңінің есігі ашылады (Философия ,1932). Шекаралық жағдай туралы ілім Я. үшін қырғиқабақ соғыстың мәдени-психол. құнды жағып қорғауға негіз болды (Атом бомбасы және адамзат болашағы,1958).        
Сартр  Жан Поль (1905-1980) – фр. атеистік  экзистенциализмнің негізін салған фр. философы әрі жазушысы С-дың филос. көзқарастары қайшылықты болып келеді. Оларда Кьеркегордың, Гуссеодың және З. Фрейдің идеялары ерекше түрде байланыстырылған Маркстік философияға назар аударып, оның негізін экзистенциалистік антропология және психиологтясын толықтыруғатырысты. С. концепциясы тұтастай алғанда эклектикалы. Оған идеализм мен материализм арасынан аралық жол іздеу, олардан асып түсуге әрекеттену тән. экзистенциализнің өмір сүру мәнінен бұрын болады деген негізгі идеясын бетке ұстап, С болмыстың екі түрін: объективті шындықтың орнына қойылаатын өзіндегі болмыспен және адам реалдылығыменяғни санамен бара-бар өзі үшін болмысты түбегейлі қарсы қою негізінде өзінің феноменологиялық онтологиясын жасады, . Болмыс пен сананы бір-бірінен айыруы С-ды дуализмге әкеледі. Сана табиғаты өзгеше болмыстың себебі бола отырып , С-дың ойынша, болмыстың жоқ болуы, ондағы сызат, ештеңе емес, бірақ тек сана ғана    көзі болып табылады, сылғырт, қисынсыз өмірге мағына береді. С. өзінің концепциясын диалектикалық деп атайды, бірақ диалектиканы индетерминизмді дәлелдеудің әдісіне айналдырады. Оның диалектикасы нағыз негативтік, сипатта. Оның аясы сана саласымен шектеледі, ол табиғатқа мүлде жақындатылмайды. С. моральдік көзқарасына таза субъективтік шектен шыға алмайды. Мұнда бостандық  негізгі категория танылады. Индивидуалдық сана аясында қарастырылған  бостандық адам тіршілігінің мәні, іс-әрекеттің қайнар көзі және адамның өмір сүруінің бірден бір  мүмкін жол ретінде көрінеді: адам әрдайым және толығымен бостандықты, әйттпесе ол мүлде жоқ . С. моральдық объективті принциптері мен критерийлерін , адам  мінез-құлқының объективті себкптілігін жоққа шығарады . С-дің түсінігінше, әрбір адам өзі өзі үшін заң ойлап табуға , өзін жобалап, өзіне жеке мораль таңдауға мәжбір .    
                                        
Гуссерльдің иррационализмге жуық феноменология деген ілімі адамның сана-сезіміндегі қалыптасқан құрылымдарды зерттеген. Алдымен феноменологияны таза ғылым есебінде көруге әрекеттенген Гуссерль құрылымдардың тәжірибе мен сынаққа жатпайтынын жоспарлап, оларды логика және математиканың ұғымдарына жақындатқысы келді. Кейіннен Гуссерль ғылым жолынан иррационализмге бүтіндей ауып, құбылыстарды өмір әлеміне көшіріп, оларды теориялық және практикалық қызметттің негізі деп санады.
Идеализмнің біздің заманымыздағы етек жайған бөлігі – дін философиясы. Батыс елдерінде ол алдымен неотомизм, яғни Ватиканның философиясында кеңінен қолданылып отыр. Өкілдері Францияда тұратын Э. Жильсон мен Ж. Маритен т.б. Ал неотомистер болса, олар Батыс Европа мемлекеттерінде жиі кездеседі. әулие Фома академиясының философия институтында, католиктік институттар мен университеттерде неотомизм философиясы үнемі насихатталып отырады. Сондай-ақ оның идеологиялық ықпалын кітап, газет-журналдардан да айқын аңғаруға болады.
Өзінің концепциясы жағынан неотомизм материализмге де, субъективтік идеализмге де қарсы шыққан объективтік идеалистік ағым. Ол қарама-қарсы ғылым мен діни нанымды, сенім мен парасатты біріктіргісі келеді. Сонымен бірге ол нұрлану мен тәжірибенің , сынақтың аңдаушылық пен нақты істің, жекелік пен жалпылықтың қосылуын көздейді. Ол үшін құдайға сенушілікті толық мойындап, теология негіздерін ғылыми тілге аударуды ұсынып, сол салада көп әрекеттенуде. Біздің әлем ол түсінік бойынша құдай жаратқан көптеген бөлшектер мен қабаттардан тұрған секілді. Неотомизмнің философиялық негізінде Фома Аквинский өзгерткен Аристотельдің әлем бейнесі жатыр.
Бұл философияның таным теориясының астарында метафизикалық әдіс (яғни бірінші философия) жатыр. Оның бастамасы – таза болмыс, оның ажырамайтын  қасиеттері бірлік, ақиқат, игілік және әсемдік. Осы қасиеттердің  арқасында құдайдың таза болмысын тануға болады. Неотомизм, аналогия бойынша, жергілікті нәрселер мен заттарды, құбылыстарды салыстыра отырып, құдайдың нұрлануын көруге болады деп үйретеді.
Неотмизмнің болмыс туралы ілімі онтологиясында құдайдың атқаратын қызметі зор. Табиғат концепциясында накты іске  асқанмен келешекте іске асу ұғымдары да жатывр. Әр нәрсе, зат, құбылыс мүмкүндік күйінде болса, жаратқан тәңірі сол мүмкіндіктерді шындыққа айналдырып, заттар мен құбылыстардың пайда болуына жол ашады.
Қазіргі кезде Шығыста неотомизмнің орнына ислам дінінің, оның философиясының орны ерекше. Мұсылман философиясының ХХ ғасырға дейін сақталған иррационализмді қолдайтын бағыты – суфизм. Ол алдымен бір жағынан исламға қарсы шыққанда, екінші жағынан шығыс аристотелизмімен де келіспеген. Суфизм мистикалық,  сана – сезімге сенбейтін бағыт. Ертеден келе жатқан хал ілімінде адам бірден нұрлану нәтижесінде құдайға жол ашуы мүмкін. Ғазалидің күшімен суфизм ислам өкілдерінен бата алған, бірақ осы уақытқа дейін көптеген дін әуесқойлары мұны таза мұсылмандық емес деп ол ілімге қарсы шығып отырған. Хал жүйесі сияқты біздің кезімізге дейін Сухравардидің ишрақ ( мистикалық нұрлану ), Хамаданидің вахдат аль вуджвуд ( болмыс бірлігі ) деген ілімдері сақталды.
Суфизмнен басқа идеализмге жататын ваххабизм бағыты сақталып келе жатыр. Оның өкілдері Абд әл-Ваххаб, Ибн Сауд т.б. дін философиясының түрін өзгерту, формаға салу керек деп, исламда тарихи бұрмалау мен қатеден арылтып, ілгерідегі оның таза түріне қайтарып, ежелгі Медина кезіндегі күйге алып келу қажеттілігін жариялады.
Біздің заманымызда реформаторлық бағыттан басқа панисламизм, ұлтшыл буржуазия мен мұсылман иелерінің мүддесін қорғаған реакцияшыл ағым, әсіресе фундаментализм басым болды.
Қазіргі кезде жер шарының едәуір бөлігінде әлемдегі кеңінен тараған діңнің бірі – ислам діні идеологияның жетекші формасына айналып отыр.
ХХ ғасырдағы философияның ішіндегі ғылым мен техниканың өрістеуіне жақындау бағыттардың ең алдынғы қатардағысы – неопозитивизм. Ол жаңа позитивизм аталып, бұрынғы позитивистік философияның негіздерін ашып, оны жалғастырып, логика, математика және білімді формаландыру арқасында ғалымдардың алдында үлкен абыройға ие болып, жалпы рухани өмірге зор әсер етті. Бұл ілім эмпириялық негіздер мен теориялық аппараттың қарым-қатынасын қарастырып, білімнің математикалық және формальдық жақтарын зерттеп, ғылым тілін логикалық талдау арқылы біраз жетістіктерге де жетті.
Неопозитивизм басынан-ақ философияға қарсы шығып, оны ғылым ретінде қажетсіз деп дәлелдеуге тырысты. Сондай-ақ ол метафизика ережелеріне де қарсы шығып, философия қағидаларының, әсіресе оның негізгі мәселесінің мағынасыз екендігін дәлелдеген болатын. Ал философияның негізгі мәселесін – адам ойлауының болмысқа қатынасын – ол дөрекі, жалған мәселе деп қарайды. Ілгеріден келе жатқан Дж. Беркли мен Д. Юмнан шыққан субъективизм мен феноменализм бағыттарын жалғастыра отырып, неопозитивизм, дегенмен жаңа күрделі мәселелерді қойды.
Вена үйірмесінен тараған логикалық позитивизм (Р. Карнап, О.Нейрат, т.б.) конвенционализм ілімін алға шығарды. Олар ғылыми философия тек ғылыми тілдің құрылымы мен құрылысын ғана зерттеуі тиіс деді. Логикалық позитивистер тұтас (бөлінбейтін) ғылымды іздестіру жолында оның іргетасы етіп тікелей берілгендік деген ұғымды алды. Ал бұл ұғымды эмпиризм болып аталды. Оның негізін қалаушылар АҚШ – қа көшіп кетті де, ол жерде позитивизм концепциясына кейбір өзгерістер енгізді. Мысалы, бұрынғы базис тілі орнына енді нәрсе тілі деген пайда болды, яғни адамның іштей сезіну тілінің орнына сырттай физикалық құбылыстарды зерттейтін тіл орнықты. Верификация ( әрбір ғылыми сөйлемді эмпириялық жолмен тексеру кішірейтілді. Логикалық эмпиризм теориялық түсініктердің мағынасын жете түсіндіре алмағандықтан, күшін жоғалта бастап, өз орнын ығысып позитивизмнің басқа түрлеріне беруге мәжбүр болды.
Логикалық позитивизмге қосылып, оның идеаларын әрі қарай дамытқандар қатарына америка философиясында Ч. Моррис, П. Бриджмен, Львов – Варшава логика мектебінде А.Тарский, К. Айдукевич т.б. жатады. Бірақ позитивизм ішіндегі логикалық позитивизм мен эмпиризм әлсіреп қалғаннан кейін олардың орнына лингвистикалық философия келді.
Эмпиризмнің орнына келген философияның шын аты – күнделікті тілдің философиясы, яғни лингвистикалық талдаудың философиясы. Ол да басқа позитивизм түрлері сияқты, философия тек қана ғылым ішінде болу керек, ал оның дүние-танымға қатынасы жоқ деп есептейді. Бірақ бұл бағыттың ерекшелігі ол тілді ғылым тіліне жақындатудың орнына адамның қарапайым, күнделікті табиғи тілін зерттеуіміздің керек болғандығын дәлелдейді.  Сол жолмен ғылым көп қателіктерден арылып, ақиқат объектілерді қарастырып кетеді деп санайды. Жай, әдеттегі тілдің сөйлемдерін дұрыс пайдалана алмағандықтан жалған ойлар туады, сондықтан күнделікті тілді тазартып, соның арқасында мағынасыз сөйлемнен арылуға болады дейді.
Неопозитивизмнің осы түрлеріне АҚШ – та пайда болып, өрістеген лингвистикалық философияға жақын логикалық прагматизм мектебі болды. (У. Куайн т.б.) Олар да логикалық позитивизм мен эмпиризмді философияның қадірін түсіргені үшін сынап, өздері көбінесе әлеуметтік философияға жақындай түсті. Біртіндеп ғалымдар арасында неопозитивизмнің абыройы жоғала бастады. Оған себеп болған нәрсе - өмір үшін өте маңызды әлеуметтік, қоғамдық мәселелерді қарамағаны, логика, математика және форма жақтарын асыра дәріптеп, зерттеген заттардың мәнді жақтарын ұмытқаны, философиядан дүниетану, көзқарас функциясын алыр тастап, одан шеттету, философияның әлеуметтік маңызын кеміту. Кейінгі позитивистік ағымдар бұл аттан жалпы қашып, айрылғысы келді. Неопозитивизмнің қазіргі кезде атының жоғалуына марксизм-ленинизм өкілдерінің де қосқан үлесі мол. Осылардың сынының арқасында неопозитивизмнің нашар, босаң жерлері байқалып қалды. Философия пәні – ғылым тілін логикалық талдау дей отырып, неопозитивистер таным процесіндегі формальдық логиканың ролін асыра дәріптеді.
Неопозитивизмнің кейінгі және көрнекті өкілі К. Поппер ғылыми – техникалық ойдың өрістеуін ің нәтижесінде зат пен сана-сезімнене басқа үшінші әлем пайда болады деген қорытынды жасады. Оған ойлаудың объективтік мазмұны, теориялық жүйелер, кітаптардың, журналдық мақалалардың танымдық мәні жатады дейді.
Поппер білімнің өрістеуін жануарлардың табиғи сұрыпталуымен салыстырады, себебі ол үшін биологиялық сұрыпталу мен білімнің өсуінің арасында айырмашылық жоқ. Оның айтуы бойынша, Эйнштейнге дейінгі білімнің өсуі бір жолмен келеді: ол жолдың мазмұны – проблемалар, байқау және болжау, қателерді түзеу, маңызды сынау жағының көбеюі, сонан кейін сөйлемдердің шындығының артуы. Биология мен философияны қатар қойғаннан кейін Поппердің таным теориясы дағдарысқа ұшырап, жалпы позитивизмнің күйреуіне әкеліп соқты. Поппер өз өмірінде неопозитивизмге қарсы болды. Сонымен бұл ағым өзінің эволюциясын аяқтады.
Неопозитивизм, бір жағынан қазіргі ғылыми білімнің дамуына барабар философиялық көзқарас бола алмады, екінші жағынан, ол жалпы матерализмге қарсы шыққанымен сана – сезімнің қатынасын дұрыс түсінбей, оны психикалық және физикалық өлшемдердің қосылуы деп, таза дуалимз позициясына көшті.
ХХ ғасырда неопозитивизмнің барлық түріне қарсы шыққан, зерттеудің басты объектісі етіп адам мәселесін қойған бағыт көп. Солардың ішінде осы проблеманы ең алғаш қозғаған – персонализм. Оның өкілдері (Н. Бердяев, Э. Мунье, Р. Флюэллинг) адамды ең жоғары рухани байлық деп есептеп, ал ең жоғарғы адам ретінде құдайды (жаратқан тәңіріні) қабылдаған.
Осы қағида бірден дін философиясына жақындап, оның идеалистік жағын күшейте түседі. Идеалистік пікір таластыру негізінде бұл ағым классикалық философиядағы субъектінің орнына жеке адамды қояды, сондықтан персонализм үшін әлем көптеген адамдардан, сана-сезімдерден, еріктерден тұрады.
Ресейдегі персоналистер (Бердяев, Шестов, Лосский) жеке адамды тарихтағы жалғыз субъект ретінде қарап, оның мәдениет иесі, оны сақтаушы деп есептеп, бұқараға, халыққа қарсы қойған. Осыдан бұқара мәдениеті мен бұқара қоғамы теориялары туады. Адам мен жеке адамның арасына айырмашылық жүргізіледі. Өйткені, адам не руға, тайпаға, не қоғамға жатады, ал жеке адам ешқандай қоғамға кірмейді, өзінің мен деген жағдайын сақтайды. Сондықтан, персонализмнің негізінде жатқан ерік ілімі бойынша адамның бостандық принципі келіп шығады.
Америкада пайда болып, өріс алған, адамды ерекше зерттейтін философия – прагматизм. Негізін салған американдық филосософ, логик Пирс Чарлз Сандерс. Бұрыңғы философияның бәрі қате деп, Ч. Пирс, У. Джемс оны жаңарту керек екенін айтып, философия ойлаудан іске, әрекетке көшу қажет деді. Сондықтан философия бұрынғыдай, Аристотель заманынан келе жатқан болмыс пен танымның негіздерін зерттеу міндетін қойып, енді жаңа күшпен адам өміріне байланысты проблемаларды шешетін әдіске айналуы керек. Философияның жаңа түсінігі – оны өмірден алыстатпай, жер бетіндегі жағдайларды дұрыстап бейнелеп, ойдағыдай шешімге алып келуге тиіс.
Осы себептен прагматистер, өз философиясын істің құралы, жол көрсеткіші, мақсатқа жеткізетін негізгі амал мен тәсіл деп түсінген. Бұған дейін ойлау процесі әлеуметтік жағдайларға ешқашан жақындатылған жоқ еді. Ал прагматизм бұларды бір-біріне жақындатты. Прагматиктер Ч. Дарвин ашқан табиғи сұрыптаудың принциптерін қоғам өміріне қолданып, ойлауды басты  функцияларын көрсетіп юерді. Оларға күмәнді жеңу, мақсатқа жететін әдістерді табу. проблемалық ситуацияларды шешу мәселелерін жатқызады. Сондықтан идеялар, ұғымдар және теориялар тек қана әрекеттің амалы, құралы, тәсілі ретінде түсіндіріледі. Олардың мәні практикалық нәтижелерде жатқаны атап көрсетілді. Ақиқат деген ұғым пайдалы табыспен теңестірілді, сөйтіп оның мазмұны өзгерді. Ал филасофияны айтарлық табысқа алып келетін жолмен салыстырды. Прагматизмдегі ақиқат теориясы Америкада зор сеніммен әрі үмітпен қабылданады.
ХХ ғасырдағы философияның ішінде адам туралы мәселелермен ең көп шұғылданған ағым – экзистенциализм. Негізін салған дат философы Серен Кьефкегор. Оны тіршілік философиясы деп те атайды. Бұл философиялық бағыт Россияда бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін пайда болды (Шестов пен Бердяев), екінші дүниежүзілік соғысқа дейін Германияда (М.Хайдеггер мен К.Ясперс), Францияда (Ж.П.Сартр мен Г. Марсель және А. Камю) дамыған. 1940-1950 жылдары Еуропаның басқа елдеріне, 1960 ж. АҚШ-қа тараған (У.Баррет). Рационалды ойлаудың кемшілігі  обьекті мен субьектіні қарама-қарсы қою принципіне сүйенген, ал экзистенциализм бүкіл дүниен, тіпті адамның өзін тек зерттеу обьектісі түрінде ғана қарайды. Болмыс субьекті мен обьектінің тура бөлінбейтін, тұтас түрінде қабылданады. Сондықтан болмыс адамның тікелей өмір сүруі (экзистенция) ретінде түсініліп, оны не ғылыми, не райионалдық философиялық құралдарымен тануға болмайтынын айтады.
Экзистенцияны, өмір сүруді түсіндіру үші Хайдеггер, Сартр, Мерло-Понти сана-сезімінің құрылымында интенциялық (басқа затқа бағыттылық) болатынын ашып, неміс философы Гуссерльдің феноменологиялық әдісін пайдаланған. Сонда тіршіліктің өзін ашық деп, оның басқаға бағытталғаның көрсеткен. Ал басқаға бағытталғандық ешбір дегенге келіп саяды. Сол ешбірге бара жатқан интенция адам тіршілігінің модустарынан (қамқорлық, қорқыныш, батылдық, ұят т.б) өтеді. Бұл модустар ешбірмен жақындасу немесе одан қашу жолындағы белгілер осы  жерде шекаралық уақиға, немесе шекаралық щытырман жағдай туады, сонымен адам өзінің экзистенциясын негізгі ретінде түсінеді.
Индивидуалдық, яғни жеке бастылық өмір сүру уақытша болатын құбылыс, оның арты өлім. Оның уақыты тағдыр, тағдырдың ішіне кіретіндер: туу, өлім, махаббат, торығу, өкіну т.б Сонымен бірге өмір сүруге батылдық, жоспар, үміт, дәме кіреді. Экзистенцияализм уақыттың тарихпен және адаммен байланысын, оның өмірін сүруін, ізденушілігімен, қарекетімен, үмітімен астастыра қарайды. Өмір сүру барысында кісі өзін-өзіі іздену жолымен табады. Ол үшін шекаралық жағдайға түсіп, өзінің жоспары мен үмітін айқындап, қиналыс кешеді.
Экзистенцияның ендігі бір маңызды белгісі – трансценділік, яғни әрекеті өзінің сыртына шығып кету қасиеті. Осыған орай экзистенциализм діни және атеитік болып екіге бөлінеді. Діни экзистенциализмде бұл жол құдайға апарады, ал атеистік бағытта трансценденция дегеніміз тіршіліктің ақыры. Осы жерде экзистенциализм рационализм мен гуманизмге қарсы шығады, себебі бостандық бір жағынан қажеттілікті тану емес, екінші жағынан, адамның табиғи талаптарын ашу емес.
Бостандық - өмір сүрудің өзі, экзистенция дегеніміз бостандық. Болмыс дегенді жалпылама қарап білу мүмкін емес. Экзистенция тек жеке адамның, нақтылы өз басының болмысы ғана деп білінеді. Адамның еркі дегеніміз өмір сүру философиясына алып келеді, себебі жеке адам ешбір табиғи немесе әлеуметтік қажеттіліктен тәуелсіз болып, әркім өзін-өзі қалыптастыруға тиіс деп түсіндіреді.
Бостандық, жеке адамның еркі туралы мәселе тек этикалық тұрғыда түсіндіріліп, оның әлеуметтік жағы есепке алынбайды. Экзистенциализм ұғымдары ғылыми- техникалық дамуға қарс, олар өмірлік пен әсемдік жағдайларына жақын. Сондықтан бұл бағыт қазіргі кезде өнер мен әдебиет арқылы батыстағы буржуазия интеллигенциясының санасына, көңіл-күйіне үлкен ықпал етуде.
Сонымен осы ағым кейінгі кезде буржуазия қоғамының қайшылықтары мен кемшіліктерін ашып берсе де, ол ауыр жағдайданқалай шығатының көрсете алмады. ХХ ғасырдың күрделі өзгерістеріне бұл ағым төтеп бере алмай, өзінің дағдарысқа ұшырағанын пайқын көрсетті.
Адам проблемасын ХХ ғасырда ерекше етіп қойған христиан эволюционизмінің негізін салушы Тейяр де Шарден. Ол дін философиясының ескі түріне қарсы шығып, Христос іліміне өрістеу теориясын қолданғысы келді. Сонымен адамды құдай жаратқан жоқ, ол мыңдаған жылдар бойы келе жатқан эволюцияның, органикалық дүниенің нәтижесі деп түсінді. Бұл өрістеудің үш сатысы болған: өмірге дейін (литосфера), өмір (биосфера), адам феномені (ноосфера).
Өзінің позициясына монизм деген атақ беріп, Тейяр материализмге, дуализмге, спиритуализмге қарсы шықты, материя мен сананы біріктіруге ұмтылды. Материяны сана-сезімнің матрицасы деп жариялап, азайып бар жатқан физикалық тангенциалдың қуаттың орнына көбейіп бара жатқан саналық (радиалдық) қуаттың тұрғанын көрсетті. Сана - сезім басы әлемде бар екенін, ол молекула мен атомның өзінде екенін, тірі материяда ол психика түрінде, адамда сан-сезім ретінде болғанын дәлелдеді. Сондықтан өрістеудің қозғаушы күші – ортогенез (мақсаттылық сана), ортогенез адамзатты омега жеріне (яғни құдайға) алып келу керек, сонымен космогенезге, христогенезге айналады.
Адамның жаратылуы өрістеудің бітуі емес, ол дүниенің әрі қарай дамуна жол ашатын жағдай. өмір сүріп жатқан дүниеміз өте тар, кемелсіз. Оны жақсатру үшін адамдар өздерінің азаптарынан, қайғы – қасіреттерінен арылып, Христосқа ұқсап жапа шегу керек. Тек қана осы жолмен адамзат кемелдікке жетеді, сана –сезімі өсуі арқасында адам жеке болуға тырысады, ал ол жеке адамдардың ауыз бірлігі болса, сонда ғана олар жекеліктен әлеуметтікке көшіп, қоғамдық болып шығады.
Тейярдың әлеуметтік көзқарасы кертартпа ілім. Жалпы махабббаттың керектігін мойындап, ол адамдардың таза ықыластарын діни құбылысқа алып келіп, алға дегенді жоғарымен шатастырып, Христостың екінші келуімен сәйкес ілімнің бәрін христологияға аударып жіберген.
Қазіргі уақытта адамның әлемі туралы арнайы ілім – философиялық антропология. Ол Дильтейдің өмір философиясы мен Гуссерльдің феноменологиясы негізінде пайда болған. Оның іргесін қалаушы М. Шеллер адам туралы арнайы үлкен жан-жақты ғылым жүйесін жасау жолында философиялық көзқарастың ішіне органикалық, биоантропологиялық т.б. мәселелер кіру керектігін айтқан. Бұл программа орындалмады, адам туралы жалпы философиялық теория жасалмады, оның орнына ғылыми концепциялар келді. Олардың әрқайсысы адам бейнесінің бір қырын қарастырып соның нәтижесінде өзінше концепциялар жасады. Шеллердің түсінігі бойынша, адам – саналы кісі, таза биологиядан алыстау, ол заттарды аңдау, пайымдау арқылы таниды.
Ал шәкірттері оған басқаша қарайды. Г. Плесснердің, түсінігі бойынша, адам бұл дүниеде өзін-өзі жоғалтып, ізденісте жүр, А. Гелен адамда биологиялық жағынан кемшілік көп деді. Сондықтан мәдениеттің әр түрінде өзін көрсеткісі келеді. Ротхаккер мен Ландман да адам мәдениетінің объективтік рухының жемісі, өзінің өмірбаянының жемісі, нәтижесі деп шығарды. Адам туралы біртұтас философиялық теория жасалмады, оның орнына аспектілерді қуған оқушылар биологиялық, психологиялық, діни, мәдени бағыттағы концепциялар жасады.
Сондықтан философиялық антропология онтология, таным теориясы, логика, метолология деген пәндердің қасына қосылмады., адамды зерттейтін философиялық пән жасалмады. Бұл бағыттың өкілдері адамды зерттегенде жеке бағыттарды ғана алып, асыра дәріптеп, басқа аспектілерді ұмытып, олармен шұғылданбайтын еді. Осы саладағы теориялық ережелер нашарлығын көрсетті. 1960 -70 ж.ж. ағым ада болып, кейінннен прагматизм, шыңырау психология, структурализм бағыттарымен қосылып жан-жаққа бытырап кетті.
Философия пайда болғаннан бері оның қалыптасуы, дамуы, ерекшелігі мен тағдыры туралы өте көп әңгіме қозғалуда. Біздің ойымызша, философия ерекше ғылым, рухани өндірістің айрықша формасы, себебі ол әлеуметтік сананың жеке түрі. Сондықтан ол нақты ғылымдардан өз білімінің ерекшелігімен, қоғамдық функцияларымен, мәдениет жүйесіндегі атқаратын қызметімен көзге түседі. Философия жеке ғылымдар сияқты жолмен құрыла алмайды. Ал кейінгі кезде философияны осылай құрамыз деп, оны көптеген жеке пәндерге тырысу көбейіп кетті. Диалектикалық және тарихи материализм бір – бірінен алшақтап, біртұтас философия жеке пәндерге бытырап, іштей бірліген жоғалта бастады. Қазіргі ғылымда дифференциация процесі жүруде, сондықтан философияда да ондай процесс болуы ықтимал дегенді кейбір мамандар айтатын болды.
Бірақ философия нақты ғылым емес қой. Ол жалпы, жинақтама ғылым. Оны бөлсе, ол өзінің ең басты белгісін: пәнінің бүтіндігін, тұтастығын жоғалтады. Диалектика мен материализмді, диалектикалық және тарихи материализмді бірінен – бірінен айыруға болмайды. Бұл бөліну жағдай алдымен жаратылыстану ғылымдарынан шыққан, ал оны қабылдаған жағдайда философия құрылымында әлеуметтік пен жалпы азаматтық мәселелер қаралмайтын болады. Маркстік философия принциптері сонымен қоғамнан да, адамнан да, алыстай, жаттана бастады. Олар материя мен сана, кеңістік пен уақыт, басқа заттар мен құбылыстарды талдады, ал адам олардың табысында қалып кетті. Сонымен адам болмағаннан кейін жұртшылық тарапынан философияға да назар аудару төмендей бастады. Қазіргі кезде философияың өзегі болып адам тұруы керек, әйтпесе ондай философияға сенім де болмайды, көңіл де бөлінбейді. Ендігі жерде философияның адамнан жаттануын жою қажет, сондықтан келешекте адамсыз философияның болмайтынына сенім мол.
Адамды, оның таным аппаратын, түсіндіру әдістерін беймаркстік философияның ішінде герменевтика (Э.Бэтти, Г.Гадамер, П. Рикер) зерттеген. Олар герменевтиканы алдымен әлеуметтік ғылымдардың әдісі ретінде түсініп, сонан кейін оны мәдениетті, тарихты, болмысты танитын, адамның өмір сүру жағдайларына жақын құбылыстардың мағынасын ашатын әдіспен санады. Бұл бағыт адам мен тілге ортақ мәселелерді қарастырып, тіл философиясының күрделі проблемаларын ашты. Сондықтан Бетти осы  ағымды неміс романтизмінің және классикалық идеализмінің  дәстүріне қарап тарих пен гуманитарлық ғылымдардың методологиясымен  байланыстырды, себебі герменевтика ертеден текстерді (қолжазбаларды) түсіндіретін ілім еді.
Гадамер герменевтиканы болмыс туралы ілім деп дүниеге әкелді. Дәстүрлі алдын-ала түсінік болу керек, соның арқасында әрі қарай жылжуға болады. Ал алдыңғы түсінік болмаса, онда таным мүлде жоғалады. Бұл дәстүрдің, түсініктіің қозғаушысы тіл болады, себебі оның ішінде жанама куәліктер жатыр. Онсыз таным мүмкін емес. Тану тіл арқыл, оның ішіндегі түсініктер арқылы болады. Субьект сырттағы жағдаймен тікелей араласпай, жанама куәліктерді пайдаланып, тілдің өзіндегі дұрыс таным жолына шығады. Түбінле бұл бағыт Декарттың метафизикасына қарсы шығып, субьектінің орнына тілдің өзін қояды.
П.Рикер феноменологиялық герменевтиканы сынады. Гуссерль мен Гадамердің ілімдерін біріктіріп, оны адам, әлем мен мәдениетті талқылайтын әдіс деп, қоғамдық ғылымдарға көп қолданды, бірақ осы бағыт оны қайтадан құдай ұғымына, болмысын тәңірі жаратады деген түсінікке алып келді.
ХХ ғасырдың беймаркстік философиясында қоғамдық таным методологиясы ретінде структурализм есептелінеді. Бұл бағыт әуелде (К. Леви-Стросс, М. Фуко, Деррида) Францияда пайда болған, кейіннен басқа елдерге де тараған. Бұл бағыттың негізінде структуралық, яғни құрылымдық тәсіл жатыр. Осы тәсіл структуралық лингвистикада пайда болып, сонан кейін әдебиеттануға, этнографияға, басқа гуманитарлық ғылымдарға ықпалын тигізген.
Бұл тәсіл негізінде құрылым ұғымы жатыр. Сондықтан осы әдісті қолданғанда алдымен өзгерісте сақталатын құрылымдық қатынастарды іздейді. Ол обьектінің құрылымын, қаңқасын көрсетпей; осы обьектіні құрастыру үшін қажет ережелердің жинағын, бір обьектіден екінші обьектіге көшуін, әрі қарай үшіншіге, сонымен бір топ обьектілердің ортасындағы сақталатын инвариантын тауып, соның ішінде нақтылық түрлерін анықтаумен байланысты болады. Ортаға енді өзгерту операциялары түседі. Сондықтан таным обьектінің элементтерінен, олардың табмғм қасиеттерінен осы элементтердің өзара байланысына, қатынасына көшеді. Дегенмен, құрылымдық тәсіл белгілі жағдайда құңды нәтижелерге жеткізеді.
Постпозитивизм өкілдері  неопозитивизм шеше  алмаған мәселелермен шұғылданады. Егер неопозитивистер ғылыми білімді статика күйінде қарастырса, онда постпозитивистер оны даму мен өзгерісте қарады. Т. Кун Ғылыми революциялар аты кітабында парадигма ұғымын енгізді, содан бері осы түсінік өте көп қолданылуда. Парадигма дегеніміз ғылымдар тобы ұғымдарының, заңдарының, әдістерінің тұрақты жүйесі. Әдеттегі қалыпты ғылым өзінің парадигмасын қолданып, әрі қарай даму барысында логикалық қатал тәртіпке бағынады. Бірақ бір кезде  осы парадигмаға сыймайтын фактілер, құбылыстар пайда болады, олар жаңа парадигманы туғызуға душар етеді. Жаңа парадигма ескісімен қарама-қарсы келіп, қайшылыққа түсіп, адамда нұрлану жолымен табылады. Сондықтан жаңа парадигманы табу, жалпы жаңа парадигманы іздеу, Кунның айтуы бойынша, психологиялық феномен; логиканың орнына психология келді. Кун ғылым дамуындағы сабақтастықты жоққа шығарды.
Бұған қарсы шыққан И. Лакатос даму жолының нормалық, ережелік зерттеу идеясын ұсынды. Ғылыми жаңалықты ашу логикасы сондықтан зерттеу жобалардың методологиясы  ретінде ішіне негативтік (қорғаныс) және позитивтік (шабуыл) эвристикаларын қамтыған. Осы жағдайда бір жағынан зерттеу жобасының өзегі, екінші жағынан бұл программа сынау жолында жаңа білім ашу үшін өзінің ұғымдарын, туатын қайшылықтарын қарастыру керек. Бірақ  Лакатос негізгі өзек пен эвристика ұғымдарын конвенционалдық, шартты жорамал деп тұжырымдаған. Сол түсінігі жалпы бағыттың күшін жойды, себебі енді шарт жолымен ұйымдасқан ұғымдар өздерінің функцияларынан революциялық конвенционализмге тіркеліп барып айырылды.
Постпозитивизмнің қорытындысын П. Фейерабенд шығарды. Теориялық альтернативаны зерттегенде ол ғылыми ойлардың эмпириялық жағынан жалпы сәйкес келмейтінін ашты. Сонда ғылым әрбір ғылымның ақыл-парасатына бағынышты болып, ғылымдықтың жалпы өлшемі болмағандықтан кез келген теориялық идеяны ұсына беруіне болады. Сонымен бұл бағыт эпистемологиялық анархизм деп аталады.
ХХ ғасырдың философиясында диалектикалық материалимге ең жақыны Батыстағы неорационализм немесе қазіргі рационализм болып саналады. Оның өкілдері (Башляр, Гонсет) диалектикалық позицияны қолдап, таным теориясының тарихында үш кезеңді ашқан: ғылымға дейінгі рух (нақтылы білім, XVII – XIX ғ.ғ ), ғылыми рух (абстрактілі-нақтылы, дерексіз нақты білім, ХІХ ғ.), 1905 жылдан бастап жаңа ғылыми рух (абстрактілі-абстрактілі білім).  Кейінгі ғылыми білім салыстырмалық теориясы мен квант механикасынан тұрады. Эволюционизмге қарсы шыққан неорарционалистер таным жолында қайшылық болғанын мойындады сонымен неопозитивизмге қарсы шықты. Бірақ бұл бағыт эпистемологиялық үзілу ұғымының арқасында ескі теория мен жаңа теорияны, абстрактілі мен нақтылыны, рационалдық пен эмпириялық жақтарды бөліп қарап субъективизмге бой ұрды. Осыдан кейін техникалық пен табиғи шындықтарды қарама-қарсы қойып, ұғымдары өз мазмұнынан айырылап қалды.
Қорытындылай келгенде ХХ ғасырдың философиясы көптеген идея, әдіс, ұғымын ұсынған болса да, оның танымы, көхқарасы диалектикалық материализмнен төмен. Сонымен бірге, бұл ағымдар мен бағыттар қазіргі жартылыстану және басқа ғылымдарға біраз әсерін тигізді.
 
 

Ұқсас жұмыстар

---

А. Шопенгауердің әлемдік еркі туралы

---

Шетелдік гендерлік зерттеулер

---

Эволюциялық идеялардың даму кезеңдері

---

Дүниеге қөзқарас және онын типтері.Ежелгі Қытай философиясы.Философиядағы адам мәселесі. Гносеология және эпистемология. Диалектика және онын әдістері

---

Дүниеге қөзқарас және онын типтері. Ежелгі Қытай философиясы.Философиядағы адам мәселесі.Гносеология және эпистемология. Диалектика және онын әдістері жайлы мәлімет

---

Буынаяқтылар типі жайлы

---

Педагогика бойынша лекциялар

---

Қожа Ахмет Яссауи (1093 1094-1166)

---

Әбу Хамид Мұхаммед әл-Ғазали

---

Биология сабағында қосмекенділер класын оқыту

---

КӨНЕ ДӘУІР ФИЛОСОФИЯСЫ

---

Ертедегі шығыс философиясы

---

Жаңа заман философиясы

---

Жыныс қатынасынан жұғатын аурулар

---

«Мұтылған» философиясы

---

Жыныс генетикасы

---

Фома Аквинский философиясы мен схолостикасы

---

Шеллинг философиясы

---

ДОМБЫРА ФИЛОСОФИЯСЫ

---

Абай Құнанбаев философиясы

---