ЖЕР МЕН ОНЫҢ ҚАБЫҒЫНЫҢ ҚҮРЫЛЫСЬІ
Жердің ішкі күрылысын білудің зор ғылыми және практикалық маңызы бар. Қазіргі геофизикалық зсрттеулердің, оның ішінде жер сілкінудің сейсмикалық толқындары қозғалысының жылдамдығы мен таралу сипаты негізінде Жер денесінің кон-центрлік қүрылысты екендігі және ядродан, аралық, перидотит және литосфера қабықтарынан тұратындығы анықталды. Ядро-ға қарай жер қабықтарының тығыздығы әр қалыпты есіп оты-рады. Жердің бетінде газ қабығы (атмосфера), су қабығы (гид-росфера) және организмдердің тіршілік ортасы (биосфера) ор-наласқан (2-сурет).
Бүрғылау скважинасының көмегі арқылы 11 км-ден астам тереңдіктен деректер алынып отыр (ССРО-дағы Қола түбегінде). Қазіргі уакытта аса терең скважиналар (15 км-ге дейін) бұр-ғыланып жатыр. Бүлар жер қыртысының терең қабаттарына (гранит пен базальт шегіне), яғни мантияның жоғарғы шегіне жетуі тиіс. Бүрғылаудың қазір қолданылып жүрген әдістері бо-йынша осындай бір скважинаны бүрғылауға 10 жылдан астам уақыт кетеді.
Гранит пен базальттын, және мантияның жоғарғы шегінен алынған заттарды зерттеу Жердің қүрылысы туралы проблема-ға белгілі айқындық береді деп шамаланады. Мантия құрамын білудің ерекше мәні бар. Өйткені жер қыртысы мен оның бар-лық пайдалы қазындылары мантия затынан пайда болған.
Атмосфера — Жердің газ қабығы. Оның қалыңдығы 3000 км-ге дейін жетеді. Бүдан жоғарырақта біртіндеп планетааралық кеңістікке ауысады. Қүрлықтың беті мен Дүниежүзілік мүхит атмосфераның төменгі шекарасы болып саналады. Атмосфера газдық құрамы, физикалық қасиеттері жөнінен тропосфера, стратосфера, ионосфера деп аталатын үш қабатқа ажыраты-лады.
Төменгі қабатта — тропосферада бүкіл газ массасы мен су буының 9/10 бөлігі шоғырланған. Оның қалыңдығы 8 км-ден 16 км-ге дейін жетеді. Жер бетінен алыстаған сайын температу-ра күрт төмендейді де, 10—12 км биіктікте ол — 50°С шамасын-да болады. Тропосферада бұлттар қалыптасады, ауаның жылу-лық қозғалысы шоғырланады. Жер бетінің ең жоғарғы темпе-ратурасы Ливияда (көлеңкеде -|-50оС), КСРО-да Термез маңында (келеңкеде +50°С) байқалады. Ең темен температура Антарктидада (—87°С) және Якутияда (—7ГС) елшенді.
Ортаңғы қабат — стратосфера 80—90 км биіктікке дейін же-теді. 30—35 км биіктікте орналаскан озон температураны 50°С-ге дейін жоғарылатады, ал 80—90 км биіктікте температура қайтадан —60—90°С-ге дейін төмендейді.
Жоғарғы қабатта — ионосферада газдыц тыгыздығы аз бо-лып иондану дәрежссі жоғарылайды. 220 км биіктікте темпера-тураның бірнешс градусқа дейін жоғарылайтымы анықталды.
Гидросфера — мұхиттардың, теңіздердіц, кнлдсрдің, езен-дердің, мұздықтардың және жерасты суларынаи тұратын Жер-дің су қабығы гидросфера тұтасқан қабат құрамайды, ол жер бетінің 70,8%-ін жауып жатыр. Оның орташл қалыңдығы 3,8 км, ең қалын, бөлігі 11 км-ден астам кследі (Тынық мүхиттағы Марианна ойысында 11521 м).
Биосфера органмзмдердің тіршілік әрекстіпіц ортасы ретінде Жер бетімен байланысты. Биосфера литосферамеп, гидросфера-мен, атмосферамен үздіксіз өзара әсерлесіп отырады. Биосфера литосфераға 5 км-ге (бактериялар), атмосферага 30—40 км-ге (споралар мен бактериялар) дейін, ал гидросфераның бүкіл кат қабатын (11 км-ге дейін) бойлай енеді. Жаца биогеохимия ғы-лымының негізін салған В. И. Вернадский өз еңбектерінде биосфераның алатын орнын көрсетті. Адампыц биосферадағы жалпы планеталық геологиялык. әрекстіпін процестерін А. Е. Ферсман техногенез деп атауды үсыпды. Жер қыртысы-ның адам түрлендірген жоғарғы бөлігін В. И. Вернадский ноос-фера — акыл-парасат сферасы деп атады.
Литосфера. 50—70 км тереңдікке дейінгі Жердің сыртқы бөлігі литосфера аталатын қабықтан тұрады. Ол материктер аумағында біраз қалыңдау, мұхиттар түбінде біршама жүқа келеді. Литосфераны көбіне жер қыртысы деп атайды. Мине-ралдық шикізаттардың негізгі кезі болғандықтан, Жердің бүл бөлігі толығырақ зерттелген. Литосфера орташа тығыздығы 2,7—2,8 г/см 3 келетін әр түрлі тау жыныстары мен минерал-дардан құралады. Бұл қабықтың 16 км тсреңдікке дейінгі бөлі-гі негізінен оттек, кремний мен алюминийдеи түрады. Литосфе-радағы элементтер мөлшері (%) А. П. Виноградов бойынша, (1950):
Оттек 46,8 Кремний 27,3
Алюминий 8,7 Темір 5,1
Кальций 3,6 Натрий 2,6
Калий 2,6 Магний 2,1 Өзгслсрі 1,2
Атмосфера, гидросфера, биосфера, лнтосфера өзара байла-нысты. Бұл литосфераның қүрылысы мсп қүрамына айтарлық-тай ықпал тигізеді.
Литосфераның жоғарғы бөлігі біршама жұқалау келген шө-гінді жыныстар қат-қабатынан тұратыны анықталды. Осы қат-қабат астында граниттік қабат, ал одан төменіректе базальт-тық қабат орналасқан.
Граниттік қабық негізінен граниттік жыныстардан құралған, материктерде оның орташа қалыңдығы 15—20 км-ге жетеді. Мұхит ойыстарында бүл қабықтьщ болмауы да мүмкін. Бұдан төменгі базальттық қабаттық қальщдығы 30 км-ге дейін жетеді. Ол базальт, габбро типтес жыныстардан құралады. Соңғы уақытта бұл қабатты жоғарғы мантия деп атап жүр.
Перидотиттік қабық (жер мантиясы) литосферадан төменде орналасқан, тығыздығы 3,3—4,5 г/см 3 келген ультранегізді жы-ныстардан құралған. Бұл қабықта кремний мең магний басым. Құрамында балқыған массасы бар, оның жоғарғы бөлігі тым әрекетті. Осы арада сейсмикалық және вулкандық құбылыстар, тау жаралу процестері басталады. Псридотиттік қабық 900 км терендікке дейін тараған, ешбір үзіліссіз жер шарын түгелдей қоршап жатыр.
Аралық қабықтың тығыздығы 5,3—6,5 г/см 3. Оның таралу шегі 900 км-ден 2900 км-ге дейін жетеді. Аралық қабық күра-мында кремний, темір, магний, никель елеулі орын алады.
Я д р о. Жер ядросы жөніндегі түсінік пен мәлімет әзірге жеткіліксіз. Сейсмикалық деректерге қарағанда ядро заты ты-ғыздығының ең жоғарғы мәні 12,3 г/см 3-ге жетеді, қысым 3,6 млн. атм, температура 5000°С. Ядроның жоғары " тығыздығын, оны күраушы заттың аса жоғары қысымда металдың тығызды-ғына жеткендік арқылы түсіндіруге болады. Ядроның радиусы 3500 км-дей. Ядроның химиялық құрамы жөнінде екі кезқарас бар. Кейбір зерттеушілер ядро темір метеориттеріне ұқсас темір мен никельден күралған деп санаса, өзгелері ядро да мантияға үқсас темір мен магнийдің силикаттарынан түрады деп са-найды.
Температура мен қысым да заттың тығыздығы тәрізді терең-деген сайын арта береді. Жер бетінен 50 км тереңдікте қысым-ның 13 мың атм. шамасында болатынын есептеулер керсетіп отыр, ядро маңында 1,4 млн. атм шамасында, ал Жер центрінде 3,6 млн. атм-дай. Ал бүрғылау скважиналары мен шахталарда жүргізілген есептеулер бойынша әрбір 33 м-ге тереңдегенде температура 1°С-ге өсіп отырады. Төменіректе температураның артуы біраз баяулайды да, 100 км тереңдікте 1300°С-ге, 2900 км тереңдікте 2000—2500°С-ге дейін жоғарылап, ядрода 5000°С-ге жетеді.
Жердің ядродан езге кабықтары қатты күйде деп саналады, бірақ жоғарғы температура мен қатты қысым әсерінен тым те-реңде жатқан материя пластикалық қасиетке ие болады. Осы кеңістіктен бойлама және көлденең сейсмикалык толқындардың еркін өтуі бұл түжырымның сенерліктей дәлелі болып табыла-ды. Материяның (магманың) сүйық (балқыған) күйде екенін вулкандармен тікелей байланысты келген жер қыртысының ас-тындағы учаскелерден ғана болжауға болады.
Ядро арқылы көлденең сейсмикалық толкындар өтпейтіндік-тен ондағы заттың қатты күйде болуы мүмкін емес. Сондықтан Жердің ядросын аса тығыздалған сұйық зат деп санайды.
Жер мен оның қабығының құрылысьі
Көбікбетон құрамын жобалау
Астана қаласы
Буынаяқтылар типі жайлы
Аэробикалық жаттығулар арқылы дене қозғалысының белсенділігін арттыру теориясы
Литосфера туралы
Жер қыртысының құрамы мен құрлысы
Литосфера — жер қабығы, топырақ – ерекше табиғи түзілім
Жер жасы және геологиялық жылсанау
Жер қабығының құрамы
Бу қазандықтары мен шаң дайындау жүйелері есебі
ТҮМЕН ҰЛЫ МҮДЕ ҚАҒАН
Аудиттің мәні және оның нарықтық экономика жағдайындағы ролі
Диалектика — даму мен ең жалпы байланыс жөніндегі ілім
Қазақстан Республикасының заңдарын сақтауын тексерулерді ұйымдастыру мен жүргiзу ережесi
Ақшаның маңызы, қызметтері және оның ерекшеліктері
Бухгалтерлік есептің концепциялары мен принциптері
Қаржы-несие мекемелері рыноктық экономиканың негізгі элементі ретінде