Жер қорының және топырақтың пайдаланылуының әлемдік тәжірбиелері

Күн жүйесіндегі планеталар ішінде тек қана жерде тіршілік бар. Себебі мұнда құнарлы топырақ, ал топырақта әр қилы өсімдіктер өсіп, органикалық заттар қорын жинап ауаға оттегін бөліп шығарып, басқа тіршіліктің дамуына жағдай туғызады. Дегенмен планетамызда да тіршілік дамыған, яғни құнарлы топырақ қабаты бар аймақтар аса көп емес. Жердің басым көпшілігін, 71%-ын мұхиттар алып жатыр, онда тек су өсімдіктері, негізінен балдырлар өседі. Сонда құрғақ жердің үлесі небары 29% ғана. Құрғақ жердің барлығында бірдей құнарлы топырақ қаптап жатқан жоқ. Көп жерлерді мәңгі қарлар мен мұздар алып жатса, біраз аймақтарды жылжымалы құмдар мен жалаңаш тастар, біраз аймақтарды жалтыр, тақыр жерлер қамтиды. Құнарлы жерлердің көп аймақтарын халық мекендеген қалалар мен ауылдар, жолдар мен су қоймалары, аэродромдар т.б. көптеген коммуникациялар алып жатыр.
Дүниежүзілік топырақ картасының авторының бірі В.А.Ковданың мәліметіне қарағанда құрғақ жердің басым көпшілігі егіншілікке онша қолайлы емес. Құрғақ жерлердің 70%-аз өнім беретін алқаптар, оның 20% -өте салқын аймақта,20% -өте құрғақ аймақта, 20% -өте биіктік беткейлерде орналасқан, ал 10% -ының топырақ қабаты өте жұқа. Сонымен құрғақ жердің тек 30%- ы ғана ауыл шаруашылығына пайдаланылып жүр. Оның ішінде 10% егіншілік егілсе, 20% жайылым, шалғынды және шабындық жерлер.
Халық тығыз мекендеген елдерде жерді егістікке игеру мүмкіндігін барынша тауысуға жақындатқанын, керісінше, Оңтүстік Америка, Австралия және Африка елдерінде игеруге жарамды жерлердің әлі де мол екендігін көреміз. Ал бұрынғы КСРО елдерінде жарамды жерлердің әлі де біршама екендігін байқаймыз. Жалпы бұрынғы Одақ жері әлемнің құрғақ жерлерінің 15%-ын алып жатыр. Бұрынғы Одақ елдерінің жер қоры мол болғанымен ауыл шаруашылығы үшін игеруге ыңғайлы жерлер аса көп емес. Жердің 15%-ы шөлді және жартылай шөлді аймақтарда орналасқан. Топырағы құнарлы және климаты ыңғыйлы ауыл шаруашылығы жерлері небары 27% ғана.
Жер бетіндегі халық саны жыл санап, әсіресе соңғы жылдары үдемелеп өсуде. Мәселен, XVIII ғасырға дейін Жер шарындағы халық санының екі еседей өсуі үшін 200 жылдай уақыт керек болса, XIX ғасырда бұл уақыт 100 жылға қысқарды. Ал қазіргі кезде жер бетіндегі халықтың екі еседей өсуі үшін небары 35-40 жыл уақыт керек.
Жер шарында XX ғасырдың екінші жартысында орта есеппен күн сайын 275 мың адам туып, 180 мың адам өлген. Сонда күн сайынғы қосылатын халық саны 95 мың, былайша айтқанда, жер бетінде күніне бір орташа қаланың халқы қосылады деген сөз. Ал бір сағат ішінде жер жүзіндегі халық 6 мыңға көбейсе, бір минутта 100-ге, әр үш секундта 5 адамға көбейіп отырды.
Енді осы мәліметтерге сүйене отырып, мекендеп отырған жеріміздің қанша халықты асырай алу мүмкіншілігіне тоқталайық. Жер шарындағы барлық жердің қазіргі уақытта 1,5 гектарға жуығы немесе құрғақ жердің 10% -ы ғана жыртылған. Сонда қалған жерлер егістікке мүлдем жарамай ма?
Шынында құрғақ жерлердің басым бөлігі жыртуға жарамсыз жерлер, бірақ жыртуға жарамды жерлердің көлемі де аса аз емес. Кейбір мамандардың есебі бойынша, дүние жүзінде ауыл шаруашылығында пайдалануға болатын жер көлемін күрделі мелиорациялаудан кейін 5 млрд гектарға, яғни құрғақ жердің 33%-на жеткізу мүмкіншілігі бар. Ал таяу болашақта аса күрделі мелиорациялаусыз-ақ құрғақ жердің 20-25%-ын, яғни 3,0-3,2 млрд гектар жерді егістікке игеруге болады. Бұл жағдай 1974 жылы Мәскеуде өткен халықаралық топырақ зерттеушілердің X конгресінде анықталды. Ал сонда бұл жеріміз қанша халықты асырай алады?
Қазіргі жағдайда астықты дақылдардың орташа түсімі жер жүзінде 15-17 центнердей екен. Қазір 1,5 млрд егістік жерлер 6,3 млрд-тай халықты асырап отыр, яғни бір адамды асырау үшін орта есеппен 0,25 гектар егістік жер пайдаланылып жүр. Ал егістік жерлерді 3,2 млрд гектарға жеткізген уақытта жоғарыдағы есеп бойынша, 10-12 млрд халықты асырай алады екен. Ескеретін нәрсе, бұл егістік жерлерден дәнді дақылдар өнімдері қазіргідей гектарына тек 15-17 ғана центнерден бермесі анық, оның өнімі күн санап өседі. Мәселен, орта есеппен 2000 жылдардың алғашқы ширегінде әр гектар егістік жерден алынған өнім бұрынғы 15-17 центнер орнына 20 центнерге жетсе, бұл азық түлікпен 10 млрд халық орнына 12-13 млрд халықты асырауға мүмкіндік туады.
Ал алыстағы болашақта күрделі мелиорациялауды қажет ететін батпақты жерлерді құрғатып, шөлді жерлерді суарып, теңіз бен мұхит суларын тұщытып егін суаруға пайдалану арқылы игеруге мүмкін 5 млрд гектар жермен 18-20 млрд халықты асырауға толық болады.
Американың көрнекті прогресшіл оқымыстысы, профессор Р.Ревельдің ғылыми негізде жасаған есебі бойынша, қазіргі техникалық жетістіктерімізді ауыл шаруашылық өндірісіне енгізіп, бос жатқан жерлерді мелиорациялап, түгел игерген кезде 100 млрд адамға тамақ өндіруге болатынын дәлелдеді. Жер бетіндегі халықтың өсу қарқыны 1970-1980 жылдардағы мөлшермен дамыса, онда халықтың 100 млрд –қа жетуіне 200 жылға жуық уақыт керек. Осыған шамалас есепті Қазақстанның белгілі топырақ зерттеушісі, ғалымы, ғылым академиясының академигі, профессор В.М.Боровский де жүргізген.
Демограф-ғалымдардың болжауынша, келешекте жер бетіндегі халықтардың өсу қарқыны бәсеңдейді. Мәселен, 1970-1980 жылдары жалпы халықтың өсуі жылына 1,5-2% болса, XXI ғасырдың басында ол 1,1-1,3%-ға төмендеп, одан соңғы жылдары әрі қарай бәсеңдейтін үрдіс бар. Белгілі демограф-ғалым Б.И.Урланистің болжамы бойынша XX ғасырдың аяғында халық саны 6 млрд-қа, келесі ғасырдың екінші жартысында 12-13 млрд-қа жетпек. Сол кезден бастап Жер бетіндегі халықтың санын әрі қарай өсірмей ұстап тұру туралы ойлануға болады.
Әлемдегі халқы жөнінен ең үлкен Қытай мемлекеті соңғы кездерде халықтың өсуін қолдан тежеу, тіпті заң арқылы жүзеге асыру саясатын жүргізуде. Бұл заңға сәйкес әр отбасында тек бір ғана перзент сүю қарастырылған. Міне осы заңның жүзеге асуы нәтижесінде Қытайда соңғы уақыттарда халықтың өсу қарқыны бұрынғы жылдарға қарағанда көп төмендеген.
Қытайға көршілес жатқан, әлемдегі халқы жөнінен екінші орын алатын мемлекет-үнді мемлекеті. Бұл мемлекетте халықтың өсуін қолдан тежеу әзірше жоқ. Соның нәтижесінде мұнда халықтың өсу қарқыны өте биік. Соңғы мәліметтерге қарағанда Үндістанның халық саны 1млрд- тан асқан. Егер де онда халықтың өсу қарқыны осы деңгейде сақталса, XXI ғасырдың алғашқы жылдарының басында-ақ Үнді мемлекеті халқының саны жөнінен Қытайды қуып жетеді.
Қазіргі әлемде 6,3 млрд халық үшін қажетті үйлесімді жағдай көптен бұзылған. Мәселен әлемнің әр тұрғынына 0,6 егістік жер орнына, не бары соның жартысына жуық-ақ жер тиеді. Басқа жерлер көлемі де жылдан-жылға азаюда. Ормандардың азаюы, көптеген аймақтардың құрғақтануы, тіпті шөлге айналуы, ластануы үдемелеп өсуде. Дегенмен бұл жағдайлар әлемнің әр бұрыштарында әр түрлі. Мысалы, Канадада әр тұрғынға шаққанда жыртылған жер көлемі 2 гектардай, Аргентинада 1 гектар, Америкада-0,8 гектар, Испанияда 0,5 гектар.
Ал бұрынғы КСРО-да бұл көрсеткіш 0,70 гектар, Түркіменстанда -0,33, Өзбекстанда -0,22, Грузия мен Арменияда не бары 0,17 гектардан келеді екен. Қытай мен Үндістанда әр адам басына келетін жыртылған жер көлемі бұл көрсеткіштен де төмен, шамамен 0,10-0,12 гектар, ал Жапонияда тек 0,04 га. Ал Қазақстан әлемдегі ең жері бай елдің бірі , оның ішінде жыртылған жер көлемі әр адамға 1,3 гектардан келеді. Ескеретін тағы бір жағдай, тек жыртылған жер көлемінде ғана емес, оның өнімділігінде. Мәселен, көп жағдайларда суармалы жерлер, суарылмайтын жерлерге қарағанда өнімді бірнеше есе артық береді. Кейбір аймақтарда, ауа райы бұл жерлерден жылына 2 тіпті 3 рет өнім алуға мүмкіндік береді.
Жоғарыда келтірілген мәліметтерге қарағанда қазақ жері кең байтақ ұтымды жағдайда екені байқалады. Дегенмен республикамызда халық саны жоғарыда келтірілген демографиялық заңдылықтарға сәйкес аса көп өсе бермейді, бір кездерде еліміздің табиғи жағдайларына үйлесімді санға жетеді де, одан әрі қарай аса көп өсе қоймайды.
Қазақстанда экономикалық жағдайға байланысты, халықтың жалпы өсу деңгейі бұрынғыдан көп төмендегені байқалады. Оған қоса бұрынғы Одақтың тарауымен, әр республика өз тәуелсіздіктеріне ие болғандықтан, бұл территорияларда ірі көші-қон көштері басталды. Қазақ жерін бұрын көп мекендеген ұлт өкілдері өздерінің тарихи мекендеріне көшіп жатыр. Қазақстанға, өзінің бұрынғы тарихи Отанына келіп жатқандар да бар. Осыған байланысты Қазақстанда халықтың өсуі орнына соңғы жылдары азаюы байқалады. Дегенмен бұл құбылыс әрі қарай жалғаса бермесі анық. Оған 2000 жылдардың бастарынан басталған Қазақстаннан сыртқа көшу қарқыны көп төмендеп, керісінше бұрын Қазақстаннан сырт елдерге көшіп кеткен халықтардың біршамасы қазақ жеріне қайтып көшіп келу үрдісі-қуанарлық жағдай.

Ұқсас жұмыстар

Жерге орналастыру

Экожүйелердің біртұтастығы және орнықтылығы жайлы

Жердi ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға жатқызу және жердi осы аумақтардың резервiне қалдыру ережесi

Гидрология. Суды қорғау

Жер кадастры мәліметтерінің сенімділігі

Қазақстан Республикасының мемлекеттік жер кадастрының құқықтық мәселелері

Атом энергетикасы: бүгіні мен болашағы

Жерді қорғау және тиімді пайдалану

Көлдер мен бөгендер

Аурудың тұрақтылығы және даму себебі

Коммерциялық ақпарат пен коммерциялық кұпия мәні және оны қорғау

Жазаның жүйелерінің және түрлерінің жалпы сипаттамасы

Аудиттің мәні және оның нарықтық экономика жағдайындағы ролі

Адамдар арасындағы қарым-қатынас және іс-әрекет психологиясы

Жиынтық сұраныс және жиынтық ұсыныс,бұлардың кейнстік үлгісі

Агробизнес және агроөнеркәсіп интеграциясының арасындағы байланыс

Ақшаның маңызы, қызметтері және оның ерекшеліктері