Өндіруші өнеркәсіп

Шығындар,пайда,ұлттық экономика.
Өздерінің қызметі барысында кәсіпорындар экономикалық мазмұны және мақсатты бағыттары бойынша өнімді өндіру және өткізу бойынша түрлі шығындар жібереді.Сондықтан шығындарды есептеу кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуінің негізгі шарттарының бірі.
Шығындар –бұл кәсіпорынның өнімді өндіру мен өткізуге жұмсалған ақшалай қаражаттары.
Маркс:шығындарды екіге бөледі:
1\Өндіріс шығындары өзіне шикізат,материал ,жанармай,электрэноргиясы, амортизациялық ,жұмыс күшіне жұмсалған шығындарды енгізеді.Яғни өндіріс шығындары бұл тұрақты капиатал мен өзгермелі капиталдың қосындысы с+ v.
2\Айналым шығындары өндіріс процесінің айналым саласында жалғасатындығын көрсетеді,тауардың өлшеп оралуын,сортталауын,тасымалдануын және сақталуын енгізеді.
Қазіргі батыс мектебі өкілдері өндіріс шығындарын екіге бөледі:тұрақты және өзгермелі.
Тұрақты шығындар:бұл сыртқы өндіріс факторларын тікелей қолданумен байланысты шығындар.Жабдықтар үшін шығын,жер арендасы,қызметкерлер жалақысы,амортизациялық төлемдер,несие пайыздары.Тұрақты шығындар өндіріс көлеміне байланысты емес.Яғни кәсіпорын ештеңе өндірмесе де осы шығындар өтелуі қажет.
Өзгермелі шығындар:бұл ішкі ресурстарды қолданумен байланысты шығындар.Олар шикізатты,материал мен жұмыс күшін және т.б өндіріске қатысты қажеттіліктерді сатып алуға жұмсалған шығындардан тұрады.Өзгермелі шығындар өндіріс мөлшеріне тікелей байланысты өзгереді.
Жалпы шығындар тұрақты және өзгермелі шығындардың жиынтығы.
Өзіндік құн-өнімді өндірудегі кәсіпорын шығынының ақшалай көрінісі.
Кәсіпорынның пайдасы мен табыстары өініммен қызметтерді өткізуден құралады.Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның экономикалық дамуының негізін пайда құрайды.Кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалайтын негізгі көрсеткіш –пайда болып табылады.Пайда –кәсіпорынның өмір сүруінің қайнар көзі.
Әрбір дәуірдің экономистері пайда теориясына әртүрлі анықтама береді.Пайданың қайнар көзін Смит пен Рикардо өндірістен таба білді.Смит:Жұмысшылардың материалға қосқан құнының өзі екі бөлікке бөлінеді –біреуі олардың жалақысын төлеуге,екіншісі кәсіпкердің пайдасын төлеуге кетеді.Смит пайданы кәсіпкердің жалдамалы жұмысшы еңбегін өнімнен шегеру ретінде қарастырған.
Д.Рикардо :Жалақы мөлшері мен пайда бір-біріне кері қатынаста болатындығын дәлелдеуге тырысты.Кәсіпкердің пайдасы жоғарылаған сайын жұмыскердің жалақысы төмендеген.К.Маркс пайданың қайнар көзі ретінде жалдамалы жұмысшыға төленбеген қосымша еңбекті есептеген.Пайда түсім мен жалпы шығындар арасындағы айырма немесе жалпы табыстан шегерілген экономикалық шығындар.
Материалдық өндірісте жыл сайын қоғамның өмір сүріп дамитын жиынтық қоғамдық өнім мен ұлттық табыс жасалады.
Трансферттік төлемдер –зейнетақы,стипендия,көп балалы отбасыларға жәрдемақы,білім беру мен денсаулық саласындағы тегін қызметтер.
Сонымен қатар нарықтық елдерде табыстарды еңбектік және еңбектік емес деп бөледі:
а\еңбектік табыстар еңбекке қатысу және кәсіпкерлік қызмет арқылы алынған табыстар\жалақы және пайда.
б\еңбектік емес табыстар.заңды жолмен алынған табыстар:дивиденттер,банк несиелері бойынша пайыздар,меншікті тен алынған табыс,трансферттік төлемдер.
3-сұр.Макроэкономика-мемлекет деңгейінде экономикалық дамудың заңдылықтары мен ағымдарын зерттейтін экономикалық теорияның бір бөлігі десек,макроэкономиканың басты категориялары жұмыссыздық пен инфляция,экономикалық өсу,экономикалық дағдарыс және ұлттық байлықтың құралуы,ұлттық өндіріс көрсеткіштерін болжау ұлттық есеп-шот жүйесін жүргізу арқылы шешіледі.
Ұлттық есеп-шоттардың жүйесі –елдің өндірісі мен экономикалық жағдайын өлшейтін статистикалық көрсеткіштер жиынтығы.Бұл көрсеткіштер арқылы ұлттық экономиканың даму деңгейін бағалауға болады.
Ұлттық экономика-шаруашылықты ұйымдастыру формасы және қатынастары негізінде қоғамда әрекет ететін барлық экономикалық процестердің жиынтығы,мемлекет масштабындағы шаруашылық субьектілерінің ұлттың қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған қызметі.
Ұлттық экономиканың мынадай субьектілері бар:с
1\Үй шаруашылығы 2\Кәсіпкерлік сектор-бизнес.
3\Мемлекеттік сектор. 4\Шетелдер.
Ұлттық экономиканың өндіріс құрылымының мынадай секторлары бар:
1\Өндіруші өнеркәсіп.
2\Өңдеуші өнеркәсіп
3\Қызмет көрсету.
Аталған секторлардың белсенді қызметі ұлттық байлықты қалыптастырады.ҰБ-қоғам меншігіндегі барлық материалдық және рухани игіліктердің жиынтығы.Ұб құрамы:
-Негізгі өндірістік және өндірістік емес қорлар.\еңбек процесінде қолданылатын барлық құралдар,шикізаттар жатады,өндірістік емес қорлар өндірістік емес салалардың құралдары,ғимараттары.білім,ғылым,
мәдениет,денсаулық сақтау\
-материалдық резервтер мен сақтандыру қорлары.\төтенше жағдайлар мен эконмикадағы диспропорцияарды шешуге арналады.\
-тұрғындар мүлкі.жиһаз,автомобиль,үй,саяжай,мал,құралдар.
-жер,табиғи ресурстар
ҰБ-ты құрамы бойынша екіге бөледі:
Ұлттық мүлік-белгілі бір ұлтың барлық ұрпақтары еңбегінің нәтижесінде жасалған материалдық игіліктері.
Табиғи ресурстар:барлық табиғи байлықтар.
Табиғи байлыққа барланған қорлары анықталған ресурстар ғана кіреді. Мемлекеттердің ұлттық байлығын салыстыру макроэкономикалық көрсеткіштер жүйесі көмегімен жүзеге асады.
Маңызды макроэкономикалық көрсеткіштерге мыналар жатады:
Жалпы қоғамдық өнім-бір жыл ішінде қоғамда өндірілген барлық материалдық игіліктер.Бұл экономикалық көрсеткіш шикізаттар мен материалдарды тіркеуге алуда қайталауға ұрындырады.
Ұлттық табыс-барлық өндіріс факторларынан түскен табыстар.\рента,жалақы,пайыз,жекеменшік табыстары,пайда\
Ұлттық табыс былай анықталады:
ҰТ=ЖҚӨ-МШ
ҰТ-Ұлттық табыс
ЖҚӨ-жалпы қоғамдық өнім
МШ-материалдық шығындар.
Таза ұлтттық өнім бір жылда елдің ішінде ғана емес,ұлттық тауар өндірушілер өндірген соңғы тауарлар мен қызметтердің шығындарын алып тастағандағы нарықтық құны.
ҰТ=ТҰӨ-жанама салықтар
Осы ұлттық табысты ел тұрғындарының санына бөлсек маңызды экономикалық көрсеткіш тұрғындардың жан басына шаққандағы табысы шығады.Жан басына шаққандағы табыс тұрғындардың өмір деңгейінің көрсеткіші.
Жалпы ішкі өнім-бір жылда елдің ішінде ұлтына байланыссыз тауар өндірушілер өндірген соңғы тауарлар мен қызметтердің нарықтық құны.с
Экспорт пен импорттың айырмашылығы таза экспорт,ЖІӨ көбейтуші негізгі фактор,ЖІӨ арту үшін экспорт импорттан асып түсуі қажет.
ЖҰӨ есептеудің қағидалары:
1\Біртұтастық барлық өндірілген және сатылған тауарлар есепке алынады.
2\Соңғы бұйым есепке алынады.
3\Жалпы ішкі өнім мемлекет ішіндегі барлық өндірілген өнім құнын есепке алады.
4\Жалпы ішкі өнім бір жылға есептеледі.ЖІӨ мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігімен жалпы өмір деңгейінің өлшеуіші.Бұл көрсеткіш жоғарылаған сайын ұлттың өмір деңгейі өсе түседі.
Жалпы ұлттық өнім-бір жылдың ішінде елде ғана емес,шет елде де ұлттық тауар өндірушілер өндірген соңғы тауарлар мен қызметтердің түрі
ЖҰӨ халықтың әл-ауқатын көрсететін дәл экономикалық көрсеткіш емес,көлеңкелі экономика,өзін-өзі қызмет көрсету,экология мәселелрі ескерілмейді.
Жеке табыс салықтар төленгеннен кейінгі жеке қажеттіліктерді сатып алуға арналған барлық табыстар.Ұлттық табыстан салықтар мен әлеуметтік жарналар ұсталған соң,оған таза трансферттік төлемдерді қосып жеке табысты шығарамыз.
Қолда бар табыс жеке табыс салығы төленгеннен кейінгі тұрғындар иелігіндегі қаражаттар.