Айналым құралы

“АҚСУЫМ – АРЫМДАЙ, ЖАБАҒЫЛЫМ – ЖАНЫМДАЙ...”
“Парижде болдым – Париж түсіме кірмеді. Мысырда болдым – Мысыр түсіме кірмеді. Қытай, Моңғолстан, Үндістан, Пәкстан, Иран бардым. Мұхиттың арғы бетіндегі Техаста, Чикагода, Нью-Йоркте болдым – олар да түсіме кірмеді. Баяғыда Мәскеуде бес жыл оқыдым – оны да түсімде көрмедім ... Түсіме күн сайын Мыңбұлақ кіреді. Түсімде Ақсу-Жабағылыны көремін”. Шерхан МҰРТАЗА
Кең-байтақ Қазақ жерінде он қорық бар. Ақсу-Жабағылы, Алакөл, Алматы, Барсакелмес, Батыс Алтай, Қаратау, Қорғалжын, Марқакөл, Науырзым, Үстірт. Қайран Қазақстаныңызда он ұлттық парк бар. Алтынемел, Баянауыл, Бурабай, Іле Алатауы, Қарқаралы, Қатонқарағай, Көкшетау, Шарын, Сайрам-Өгем, Көлсай көлдері. Бұларға қоса үш табиғи резерв (қор) құрылған. Олар Ертіс орманы, Семей орманы және Ырғыз-Торғай орманы деп аталады. Бір қарағанда, бұларыңыз аз емес се-кілді. Ал майталман мамандардың меңзеуіне мән берсек, қазақ жері үшін әлі де жеткіліксіз көрінеді. Көбейте түсу керек, деседі.
Кез-келген мемлекеттің ең басты ұлттық байлығының, дәулетінің, іргетасының бірі — оның табиғи қорлары, табиғат байлығы. Сондай мақтан тұтар байлығымыздың бірі — Ақсу-Жабағылы қорығы. Қоғамымыздың бір туар қайраткері Т.Рысқұловтың ұсынысымен жиырмасыншы жылдары Ақсу-Жабағылы қорығы жарияланды. Ақсу-Жабағылы қорығы ЮНЕСКО жасаған дүниежүзілік қорықтар тізіміне енген. Бұл қорық Талас Алатауының Солтүстік-Батыс бөлігінің және оған көршілес Өгем жотасын алып жатыр. Оның негізгі аймағы Оңтүстік Қазақстан облысының Түлкібас, Төле би және Бәйдібек аудандары және Жамбыл облысы Жуалы ауданы жерінде орналасқан.
Сонымен қатар, қорық құрамына екі палентологиялық бөлім кіреді. Бірі Қарабастауда жер көлемі 126 га., екіншісі — Әулие, жер көлемі 100 га. Екеуі де Бәйдібек ауданында қорықтың негізгі аймағынан 120 шақырымдай қашықтықта орналасқан. Қорықтың қазіргі жер көлемі 85754 га. Оның ішінде: Түлкібас ауданында — 21255 га., Төле би ауданында — 53597 га, Бәйдібек ауданында — 231 га., Жамбыл облысы, Жуалы ауданында — 10682 га. Қорықтың орталығы Түлкібас темір жол станциясының шығысында, 18-20 шақырымдай жердегі Жабағылы ауылында. Қорықтағы ең ірі өзен — Ақсудың ұзындығы 120 шақырым, ені 10 метрге жетеді, тереңдігі жарты метр. Ақсу-Жабағылы қорығында аң мен құстың 550 түрі, өсімдіктің 200-ден астам түрі бар. Олардың көпшілігі Қызыл кітапқа енгізілген. Тау өңірінде бидайық, түрлі шөптер, боз жусан, беткейінде селдір арша орманы, субальпі және альпі шалғыны өседі. Шыңдарын мұздықтар мен көп жылдық қар жапқан.
Өсімдіктер дүниесі әр алуан. Онда мүіктің 61, қынаның 58, жоғары сатыдағы өсімдіктердің 1400 (дәрі-дәрмектік өсімдіктерден: қылша, сасыр, иманжапырақ, түйежапырақ, сарыағаш, шәйқурай, талас қорғасыны; техникалық өсімдіктерден: арша, рауғаш, таран; жеміс-жидектерден: жабайы алма, шетен, шие, қарақат, бүлдірген; жемшөптік өсімдіктерден: жоңышқа, кекіребас, бедебас, түлкіқұйрық, көде; эндемик өсімдіктерден: талас қайыңы, ақшыл сары жоңышқа, майысқыш қия, қаратамыр, томағашөп, қандыгүл; реликті өсімдіктерден: Минквиц кендіршесі, жалған масақша, Қаратау сетені) түрі бар. Қорықтың жануарлар әлемі де өте бай: сүтқоректілердің 42 (арқар, таутеке, елік, марал, барыс, Тянь-Шань қоңыр аюы, борсық, сусар, т.б.); құстардың 238 (гималау ұлары, кекілік, сақалтай, бүркіт, қара құтан, бозторғай, сарытоғай, ителгі, шымшық, т.б.); бауырымен жорғалаушылардың 9 (алай жалаңкөзі, сары бауыр кесіртке, қалқантұмсықты қара шұбар жылан, сұржылан, т.б.), қосмекенділердің 2 (жасыл құрбақа және көлбақа) және өзендерінде балықтың 2 түрі тіршілік етеді. Омыртқасыз жәндіктердің де алуан түрлері бар. Қорықта ғылыми-зерттеу жұмыстары үзбей жүргізіледі. Ғалымдардың қорықтың табиғат байлықтары жөнінде 400-ден астам еңбектері жарияланды.
Ақсу-Жабағылы – елімізде ең бірінші құрылған қорық. Қазақ қорықтарының ең әуелгісі. Алаш ардақтыларының ақыл-парасатына, алыстан ойлап, тереңнен түйсіне білгеніне қайран қаласыз. Орталық Азиядағы, қала берді Қазақстандағы айрықша аймақ, бүкіл дүние жүзіндегі бірегей аумақ саналар Ақсу-Жабағылы қорығының құрылу қайнарының бастау көзінде Тұрар Рысқұлов тұрды. Жиырмасыншы жылдың шіліңгір шілдесінде Талас Алатауының тармақтарына Ташкент университетінен ғалымдар жіберіле бастады. “Музейлер мен ескілік ескерткіштерін, өнер және табиғат байлықтарын қорғау жөніндегі Түркістан комитеті” тарапынан 1922-1923 жылдары Түркістан өлкесінің ерекше ендіктері ретінде Тәңіртаудың таңғажайып тұсы жан-жақты зерттеле түсті. Жиырма бесінші жылғы ақпан айында Ақсу-Жабағылы қорығын құруды жедел түрде қолға алу туралы шешім шығарылды. Жиырма алтыншы жылдың шілдесіне дейін тынымсыз жұмыс жүргізілді. Көп ұзамай-ақ Қазақ АКСР басшылығы Ақсу-Жабағылы қорығын құру туралы қаулы қабылдады. Оны Мәскеудегі Михаил Иванович Калинин мен Тұрар Рысқұлов бекіткен.
Ақсу-Жабағылы қорығының тұңғыш директоры Орыс географиялық қоғамының толық мүшесі, табиғаттың шынайы жанашыры, аса білікті де білімді маман, ізгі ниетті ғалым Борис Петрович Тризна деген кісі еді. Алғашқыда 30545 гектар болған қорық аумағы осы Тризнаның табандылығы және тағы да Тұрардың қамқорлығы арқасында 1935-1937 жылдары 69826 гектарға дейін ұлғайтылды. Бал татыған Балдыберек және Балабалдыберек өзендерінің бойындағы, Майдантал тау қыраттарының беткейлеріндегі, Жабағылы өзенінің оң жақ қапталдарындағы аршалы алқаптардың бәрі дерлік сол кездерде қосылған. Өкінішке қарай, ерен энтузиаст, бұрынды-соңды замандардағы басшылардың ішіндегі ең мықтысы, аса абзалы болған Борис Петрович Тризнаның талқаны отыз жетінші жылы таусылды.
Өткен жылы “Егемен Қазақстанда” сіздің тілшіңіздің “Сайрам-Өгем дегенде, Сайрам-Өгем...” деген дүниесі жарияланған. Алғаш Астанада, сонсоң Таразда ұшырасып қалғанымызда ше, Шерхан Мұртаза ағамыз оң жақ қасының ұшын жоғары көтере қарап: “А-а-ал, Ақсу-Жабағылыны қаш-шан жазасың?” – деген. Кейінірек Кенен тойында кездескенде үшінші мәрте: “Ақсу-Жабағылы қайда-а-а?” – деді. Сол жақ қасын шиырса, Шерағаң сұстылау ғой. “Шіркін-ай, Ақсу-Жабағылыны түсінде жиірек көріп жүр екен-ау”, деп түйгенбіз. Ішімізден. Содан бермен қарата қараша күз өтті. Оңтүстікте қары азырақ, көк мұздағы көбірек болған қысыңыз артта қалды. Жауын-шашыны мол көктеміңіздің ортасына жеткенбіз. Жаңбыр-жаңбырдың арасында Ақсу-Жабағылыға қарай жолға шыққанбыз.
Сәуіріңіз тәуірлеу тұрпат танытса, қызғалдақ мұнда тоғызына таман гүлдейді. Иә-иә, тұп-тура тоғызыншы сәуіріңізде қызғалдақтың шанақтары қақ-қақ жарылар. Сепкілденген жапырақтарынан мөлдір моншақ мәнзелдес тұп-тұнық, тап-таза тамшылар сәулелене сырғанар. Қызғалдақты Тәңіртаудың қазақтары Ақсу-Жабағылының алқызылы деп те атаған. Атам заманыңызда. Қызғалдақ. Ай, айналайын қазағым-ай. Тіліңнен бал тамады ғой. Қызғалдақ деген сөзді қайталап айтыңызшы. Бір сәт үнсіз қалып, қайтадан қайталаңызшы. Ғажап емес пе?! Сіз Ақсудың алқызылы, Жабағылының қып-қызылы – қызғалдақты көрген шығарсыз? Білетін боларсыз? Сарғалдақты ше? Олар осында ғана осылай өседі. Араласып. Жарасып. Жайнап. Сіз осынау Ақсу-Жабағылыдай алтын аймағыңыз Қызғалдақ ханшайымның отаны екенін білесіз бе? Алқызылыңыздың алты түрі арыңыздай Ақсуыңыздың аңғарларында, жаныңыздай Жабағылыңыздың жоталарында жайнайтынынан хабардарсыз ба? Көргеніңіз бар ма?

Тәңіртау мен Қаратаудың, Қазығұрттың қазақтары қадым заманнан бұл ғажайыпты қызғалдақ деген. Ал жұрттың көбі кәдімгідей-ақ “қызғалдақ” деп білетін жұқалтаң ғана, жеңілтектеу, желбір-желбең гүліңізді “итқызғалдақ” деп атаған. Рас, алыстан алаулап-алдап, албырап-арбап, адырлардың бәрін жауып кететін итқызғалдақтың да өзіндік орны бар. Бірақ, оны Қызғалдақ ханшайыммен шатастырудың жөні жоқ. Шын қызғалдақтың шанағы жалғыз ғана. Ал итқызғалдақтың бір түбінен бірталайы бытырлай күшіктеп, желіге желпіл қағады.

Биыл бұл өңіріңіздің өзгеше қызғалдағы сәуірдің он бесінен бастап, аздап-аздап қана ашылды. Жабағылы ауылының жоғарғы жағында. Шақпақбабаның төменгі тұсынан тауға қарата қарағандағы қияларда. Күмісбастаудың Иірсу жақ иықтарында. Ақсу мен Жабағылының бастапқы бойлықтарын барласаңыз, бірте-бірте, сәуірдің соңына, мамырдың басына таман, тіпті маусым мен шілдеде ашылатын алқызылдарды аңғарарсыз. Ақыры алқызылыңызды айтқаннан кейін арғы тарихын қозғаңқырап кетелікші. Қорыққа көктемде келіп көрсеңіз, Жаратқан иеміздің әуелден-ақ алқызылды Ақсу-Жабағылыңыздың маңдайына жазғанын сезінесіз. Еуропа елдерінің ерен ғалымдары сіздің Ақсу-Жабағылыңыздан алған. Қызғалдақ пен сарғалдақтың сұрыптарын ең көп өсіретін және күллі әлемге таратқан Голландияңыздың ботаниктері ше? Қызғалдақ пен сарғалдақтың тұқымын Тәңіртауыңыздың текті төрінен әкеткен. Бүгінде бүкіл дүние жүзінің өркениетті елдеріне “Грейг қызғалдағы” және “Кауфман қызғалдағы” деген аттармен белгілі қызғалдақтар – біздікі. Грейгіңізге де, Кауфманыңызға да рахмет! Ғылым жүзінде жазып, қазақтың тауынан қазып алғаны үшін. Сол кездегі салттары солай ғой. Кім алғаш ашса, ғылыми айналымға түсірсе, жаңа дүние соның есімін еншілеген. Әйтпесе, Ақсуыңыздың алқызылын, Жабағылыңыздың қып-қызылын Тәңіртауыңызға теліп атаса да, қазағыңызға еншілеп ныспыласа да, Алатау мен Қаратауды айтса да, болар еді-ау. Дейсіз-дағы. Әттең-ай, әттең!
1988 жылы Алматыдағы “Қайнар” баспасынан шыққан “Ақсу-Жабағылы” атты альбом-кітаптың авторлары айтқандай-ақ, төрткүл дүниеге түгел тараған қызғалдақ пен сарғалдақтың отаны – текті төріңіз. Алқызылдың алты түрі де алғаш осында пайда болғаны дәлелденген. Төртеуінен нешеме жүздеген сұрыптар өсірілген. Ақсу-Жабағылыдан апарылып, аудандастырылған Алқызыл аруыңыз – Грейг қызғалдағы 1877 жылы Голландияда биік бағаланып, дүр дипломмен марапатталған. Содан бері біздің қызғалдағымыздан 200-ден астам түр тараған.
Қызғалдақ пен сарғалдақ десе, алпауыт, алып мемлекеттер, шат-шадыман шаһарлар тұрғындарының, бүгінгі өркениетті, мәдениетті есептелер адамдардың ойларына бірден Еуропа елдері, оның ішінде Голландия оралары аян. Ондайларға оян дей алмайсыз. Ақсу-Жабағылыны айтып, тәптіштеп түсіндірмекке мүмкіндігіңіз жоқ. АҚШ-тан, Жапониядан, Канададан, Германиядан, Италиядан, Австрия мен Швейцариядан, жаңағы Голландияңыздың өзінен арнайы келетіндер өркениетті мемлекеттерде өсіп жатқан қызғалдақтар мен сарғалдақтардың төркін төрі көркемниетті қазақ топырағы екеніне көз жеткізіп кетіп жатыр. Там-тұмдап жазылып та жүрген жағдайлар жоқ емес. Айтпақшы, осы сапарымызда ше, Ақсу-Жабағылы қорығының экологиялық ағарту және туризм бөлімін басқаратын Елмира Жұманова қарындасымыз қызықты бір хикаяны әңгімелеп берген. Жабағылы ауылында біраздан бері Ламерт Бис деген голланд жігіті тұрыпты. Келіншегі Елмира – қазақ қызы. Жабағылыда туған. Сағи Қаратаевтың қызы. Мәселенің мәнісі былай екен. Ламерт Голландиядан туристік сапармен келген. Ақсу-Жабағылының атақ-даңқын естіп. Сағи Қаратаевтың қора-қопсысы, мал фермасы, таудың табиғаты – бәр-бәрі Ламерт мырзаға тосын, қызықты көрінген. Қазақылау қалыптағы қора-қопсыны, табиғилық жақтары басымырақ тіршілікті қызықтап жүріп, ары-бері өтіп жүріп, Елмирамен танысқан. Ғашық боп қалған. Мінекиіңіз, енді екеуі Жабағылы ауылында тұрып жатыпты. Екі перзенттері бар. Голландиядағы құда-құдағилар жыл сайын келетін көрінеді. Сәкеңдердің де барыс-келістері жақсы. Біразырақ бұрын “Времяның” тележурналистері Ламерттен арнайы сұхбат алыпты. “Бис мырза, нелерді және кімдерді ерекше ұнатасыз?” дегендейін сауал берген. Күйеу бала: “Ақсу-Жабағылыдағы Грейг қызғалдағын және қазақтың Елмира деген қызын жақсы көремін”, – деп жауап беріпті. “Қызғалдақтың ең ерекше, қалың өсетін жері – Қойлыбайдың жайлауы. Ол – Жабағылы жотасының күнгейі, Кіші Қайыңдының қарсы жақ беткейі, – дейді Елмира Жұманова. – Төле би ауданы аумағы жағынан алсақ, Шуылдақ шатқалының тепсеңдері түгел тұнған сарғалдақ”.
Сарғалдақтың саршанақтары сәуір сәулесімен нұрланады. Көктем күш алып келеді. Тү-у төбелерде, құзар шыңдарда сүрі қарыңыздың көбесі сөгіле қоймаған. Ақсуыңыздың арнасы арқырай аққан ақшылтым судың арынынан асып-сасар емес. Міз бақпайды. Қия-қияларда, жартыкештенген жартастардың ықтасындарында ақбүрген мен ақжусан бүр жарыпты. Жабағылы жақтың жел тимес жықпылдарында ақгүл бұта ағараңдайды. Шақпақбабаға қарата еңкейер еңістерде ақшуақ жусан желкілдеп үлгеріпті. Шық тұнған шырыш балалапты. Андыз жапырақтары қалқайып қарайтындай. Өзегі өсіп үлгермепті. Бір шаршы аршынның аумағында сасырыңыздың бірнеше түрі самсап тұрыпты.
Ақсу-Жабағылы флорасының айрықшалықтарын белгілі ботаник ғалым Н.Х.Кармышева ханым кезінде кереметтей келістіре мәністеп, мазмұндап кеткен. Әрі ғылыми қызметкер, әрі директор болған. Жиырма жыл бойы. 1939-1959 жылдары. Ғылым үшін үлкен жаңалық ретінде танылған, тек текті төріңізде – Ақсу-Жабағылыда ғана өсетін өзгеше өсімдіктер түрін ашқан. Айналайын аршаңызды айрықшалап сипаттаған. Сонысы ұнайды. Арша. Ақсу-Жабағылының аршасы. Біз-дағы бұрынырақта арша туралы жазыңқырағанбыз. Тәңіртаудың төңірегінде, Алатау мен Қаратаудың түйісер тұстарында аршаңыздың алты түрі болған екен. Кейінгі үш жүз жылдың ішінде оның үш түрі мұқым-мүлде жойылып кеткен. Бүгінде қара арша, балғын арша және сауыр арша дейтін түрлері қалған. Аршаны алаш баласы, қазақ жұрты әулие ағаш санаған. Беталбаты балта шаппаған. Тек бесікке ғана, қобызға ғана, онда да абайлап қана, Табиғат-анамыздың таңдау-талғауымен ғана, меңзеуімен ғана мәністеп қиған. Он тоғызыншы ғасырдың басынан бастап аршаға алапат қырғын келген. Қарашекпенділер өздерінің таусылмас қара орманындай, қарағайындай қараған. Отындыққа қырыққан. Үй-жайларына, шошқа қораларына дейін шығындаған. Кендер мен кеніштер ашылса-дағы, аршаға сор боп жабысқан. Темір жолдың табанына тепкілеп тұрып төсеген. Солдаттарының гимнастеркаларын аршадан алынатын бояумен бояған... Жиырмасыншы ғасырыңыздың жиырмасыншы-отызыншы жылдарында отындыққа кесілген арша арбаға, тракторға, мәшинеге тиеліп әкетіліп жатқан. Қаратаудың Құлантау, Жыландытау, Пістелітау, Бозторғай мен Боралдай жағы, Машат шатқалы мен Арыс арналары аршадан осылайша айырылып қалған. Ақсу-Жабағылы қорығы құрылмағанда ше, аршаңыздың тағдыры не болар еді?! Шүкіршілік, қорық аумағының отыз пайызы – арша. Кармышева ханым: “Ғасырлар бойы жасайтын ғажайып арша алқаптары Қазақстан бойынша тек Ақсу-Жабағылы аумағында және Сайрамсу мен Сарыайғыр шатқалдарында ғана сақталып қалған”, – деп жазды. Ғалымдар баяғыдан-ақ баян етіп келеді. Небәрі бір ғана гектар арша алқабы күніне ауа арқылы тарайтын отыз кілә асылзат бөледі. Ол фитонцид деп аталады. Фитонцид ағыны жүрген жерде микроб болмайды. Осы отыз кіләңіз, яғни бір гектар арша алқабынан аңқитын асылзат алып қалаңызды залалсыздандыруға әбден-ақ жеткілікті екен.
Ақсу-Жабағылының таңғажайып тауларында көшкін болдырмай, жарлауыттандырмай, жақсы сақтап келе жатқан да – арша. Ылғалды ықыласты түрде реттейтін де – арша. Маралыңыз аршаның арасында. Қоңыр аюыңыз бен қабаныңыз және борсығыңыз аршаның айналасында. Қасқырыңыз бен түлкіңіз аршаның ыршып түсер түйірлерін тістеріне басып тұшырқанар. Суырларыңызға дейін сусылдап келіп, аршаның түбінде аялдар. Биігіректегі арқарлар мен таутеке-тауешкілер аршаны кие тұтатынын білдіріп, белгілі бір мезгілдерде айнала-төңірегіне үйіріле еркелейді. Олардан да жоғарырақ жақты мекендеп, аса сирек көрінер қар барысының қалаулы аршалары алабөтен бөлекше болады. Айналайын аршаңыз Үлкен Ақсу, Кіші Ақсу, Жабағылы, Балдыберек және Балабалдыберек сияқты өзендерді, мыңдаған бастау-бұлақтар мен Айнакөл, Қызөлгенкөл сияқты жүздеген көл-көлшіктерді сақтауға септесіп келе жатыр. Ақсу-Жабағылы қорығының мұражайында төрт жүз жылға жуық уақыт жасаған аршаның кесіндісі сақтаулы тұр. Алты жүз, жеті жүз жыл жасаған аршалар аз емес. Мыңдаған жылдардан бері маңғаздана мұнартып көрінер керемет аршалар алыстан менмұндалайды. Оларға жетуіңіз қиын. Аршыл аршаның ақсөңке тартқан сүйектеріне дейін иірқобызданып, шиырлана шуақтанып жататынын қайтерсіз... Тәңіртаудың Ақсу-Жабағылы аймағындағы аршалы алқаптар Қазақстанның, Қырғызстанның, Өзбекстанның өз маңайындағы өңірлеріне, кенттері мен шаһарларына аңқыма асылзатын шашыратып тұрғаны анық.
Батыс Тянь-Шаньның бұл бөлігіндегі бағзыдан келе жатқан бедер-бәдіздерді сөйлеткен сұңғыла ғалымдарыңыз осыдан 440-570 миллион жылдар бұрын Ақсу-Жабағылыңыздың аймағы теңіздің түбі болған деседі. Сұрғылт әктастардың құрамынан небір жануарлардың қалдықтары табылған. Кейіннен құрғақтанған қорықтың орнын екінші қайтара су басқан. Осыдан 350-400 миллион жылдай уақыт бұрын қолайлы, жылы климат орнаған. Ал 230-280 миллион жылдар ілгеріректе қылқанжапырақты ағаштар пайда бола бастапты. Жағрапиядан жақсырақ хабардар, табиғат тылсымдары турасында түсінігі бар кісілер одан бергісін біліңкірейді.
Ата-бабаларымыз Ақсу-Жабағылының тарихи тастарында талай-талай таңбалы жазбалар мен суреттер қалдырған. Сіз бен біздің ежелгі ата-бабаларымыз. Сол жазбалар мен таңбалар және сурет-сызбалар көп жылдардан бері ғалымдарды, мамандарды, саяхатшыларды, жалпы жанкүйер жұртшылықты қайран қалдырып келеді. Жабайы жануарлар, олардың ішінде машат-бұлақ кешкен маралдар, сол маралдардың маңайындағы қайқы құйрық иттер, таутекелер мен арқарлар, сондай-ақ аңшылар айтарлықтай шеберлікпен бейнеленген. Қасқабұлақтағы қоңырқошқыл, жалтыр тастардағы жүздеген жазба-сызбалар жоғары мәдениеттілігімен, талғам биіктігімен бөлекшеленеді. Олардағы маралдар да, таутекелер мен арқарлар да, адамдар да дегдарлықпен, бекзаттықпен бәдізделген. Төбеттері мен түйелерінің тұрық-тұрпаттарына қарап-ақ тауарихтарын тасқа оймыштап қалдырған қазақтардың арғы ата-бабаларының қолтаңбаларын анық аңғарасыз. Жан-жүрегіңіз толқынысқа түседі. Өкінішке қарай, осы жазбалар мен таңбалар, сырлы суреттер жан-жақты, жүйелі зерттеліп-зерделенбеген. Түбегейлі түрде жазылған туындылар, дерек-дәйектері толыққанды дүниелер, сипатты суреттері жетіп-артылып жататындай альбом-кітаптар жоқтың қасы. Қысқартып қайырсақ, Қасқабұлақ құпиялары әлі толық танылып, ашылып біткен жоқ.
Біз жоғарыда Ақсу-Жабағылының қызғалдағы мен аршасын ғана аз-кем айтыңқырадық. Жабайы алмалары – айрықша әлем. Оларды Сиверс алмасы деп атайды. Ғылым жүзінде. Ал, шынтуайтында – Ақсудың алмалары. Ақсу өзенінің арналарын қуалай өседі. Ақсу каньонында деген дұрыс шығар. Каньонның ұзындығы 18 шақырым, тереңдігі 500-600 метр, ені жарты километрге жетеді. Америкадағы атақты шатқалдан кейінгі екінші орында. Ақсудың жабайы алмалары түрлі-түрлі. Түстері ақсары, сарғыш, қызғылт сары, қызыл, т.б. Дәмі де тәтті, қышқылтым, сусілепір деп бірер түрге бөлінеді. Қарашаның соңында сау етіп төгіліп, қуыс-қуысқа жасырынып, жапырақ жамылып жатқан жабайы алманы желтоқсанның соңында қалың қардан аршып алып, қарш-қарш шайнаған қандай! Өгем өзеніндегідей, Сайрамсу мен Қасқасудағыдай қазақы қайың қасқайып тұрыпты. Аққайың емес, қызылқайың емес, жіңішкелеу қоңырқай қайың емес, күреңдеу реңді қазақы қайың. Бұтаның бірқаншасы, тобылғы мен ұшқаттың бірталайы, сары және қызыл доланалар, ақтал, таутал, сәмбітал, өрімтал, қаратал, ақтерек пен көктерек – сізге тағы не керек? Аққурай, қызылқурай... Андызды айттық.
Құстар, құстар. Біз бұл сапарымызда біраз уақыт бозторғай үнін, бозторғай әнін, бозторғай шырылын тыңдадық. Айтпақшы, Ақсу-Жабағылыңыз – нәуірзек торғайыңыздың атамекені. Өзге өңірлерде азайып кеткен көкшілтім, көрікті құс, нәзіктік пен имандылықтың бірегей белгісіндей сезілер сезімтал құс – нәуірзекті сағынсаңыз, Кіші Қайыңдыға, Үлкен Қайыңдыға шығасыз, Балдыберектің бастауларына барасыз. Қанаттылар фаунасын зерттеген А.Ф.Ковшарь “Талас Алатауының құстары” атты кітап шығарған. Сол кітапта осы қорықты мекендейтін 240-қа жуық құс сипатталған. Сарышымшық пен сайрауық, Шерағаң шығармаларында шырыл қағатын зарғалдақ. Ұлардың жөні бір басқа. Кекілік. Анау кетіп барады-ай, тастан-тасқа секіріп. Әлемдік деңгейдегі, кешегі кеңестік және қазекемнің Қызыл кітаптарына кірген алуан-алуан қанаттыларды, сүтқоректілерді, өсімдіктерді санап келтірмектің өзі көп көлемді алып кетер. Ғалымдарыңыз мыңға жуық қоңыз түрін, үш жүзден астам көбелек санап, саралаған. Әне, Жабағылы жақтағы жақпар тастардың тасасынан ақбауыр бұлдырық бұлдырай көтеріліп, бұрқ етіп қонды. Тобылғының түбіне. Бүркітұя құзарының батыс бүйірінен алып құс ары қарай айналып кетті. Кейде күшігеніңіз көкте қалықтайды. Тазқараны тез танисыз.
Ақсу-Жабағылы қорығы Ауыл шаруашылығы министрлігінің арнайы комитетіне қарайды. Елу үш адам еңбек етеді. Күзет бөлімі, экологиялық ағарту және туризм бөлімі, ғылым бөлімі, қаржы және ұйымдастыру бөлімі бар. Он бес кордонның мемлекеттік инспекторлары отбасыларымен бірге тау түкпірлерінде тұрады. “Барлық кордондар күрделі жөндеуден өткізілген, байланыс құралдары, басқа да жағдайлар жасалған, – дейді қорықтың қазіргі директоры Айтбек Меңлібеков мырза. – Қорықтың бас кеңсесін, мұражайды, тағы басқа ғимараттарды күрделі жөндеуден өткізгеніміз ЮНЕСКО қамқорлығы аясында бөлінген қомақты қаржының арқасы”.
Қорық басшылығының құрамында Рашид Әбдірайымов, Вагид Мамедов, Халида Қойлыбаева сынды тәжірибелі мамандар бар. Аға ғылыми қызметкер Елена Чаликованың орны ерекше. Жиырма жылдан бері осында еңбектеніп келеді. Зертханашы Анарқұл Қарақұловтың алпыс жасқа толуы аталып өтіп жатыр екен. Біз барғанда. Қырық екі жылын қорық қарекетіне жұмсапты.
“Аңдарды жылына үш мәрте санақтан өткіземіз, — дейді ғылыми қызметкер Ералы Қаспақов. – Биотехникалық шаралардың ең маңыздысы осы. Көктемде бір күндік санақ жүргізіледі. Бағыттар бойынша. Күзде үш күндік санақ. Бүкіл аумақты атпен аралаймыз. Үшінші санақ алғашқы қардағы аңдардың іздері бойынша өткізіледі. Қанша аю, қанша арқар мен тауешкі, неше елік пен марал, қанша қабан мен қар барысы, тағысын-тағылар бар екенін айтпаймыз (Ералы жымиып қояды). Соңғы бес жылда біраз-біраз өсу байқалуда. Соған қуанамыз”. Баяғы, отыз жетінші жылы аршалы алқаптары ғана қосылған Майдантал аймағы 2005 жылы тұтастай қорыққа қаратылыпты. Ең қиырдағы өңір – осы. Оңтүстігінде Өзбекстан, шығысында Қырғызстан жатыр. Майданталға бару мүмкіндігі тек жазда туады. Ол жақта осы уақытқа дейін толыққанды санақ жүргізілмепті. Былтыр Ералылар Майданталда барыстың аналығын және аланын (күшігін) көріпті. Екі жүз елу метрдей жерден. Бұл жақтың барысына қарағанда сұрғылттау, теңбілдері жиілеу, құйрықтары қайқылау сыңайлы сезіліпті. Сол сапарда қорықшылар арқарды да жиі жолықтырыпты. Бұрын Майданталда арқар жоқ деп есептелетін.
Қорық қызметкерлерінің арасында атқарар жұмыстарына қарай ағылшын тілін меңгергендер баршылық. Экологиялық он бағыт бойынша үш соқпақпен саяхат жасалады. Көбінесе жаяу. Атпен жүретін арнайы бағдарлар белгіленген. Темір көлік бағыттары да тәптіштелген. Туристік бағытпен келген қанша адам болсын, тіпті жалғыз жетсе де, жанына экскурсиялық жетекші-нұсқаушы ілеседі. Шетелдік туристер, әсіресе, Ақсу каньонына көбірек қызығады. Табиғи күйінде сақталған тауды, Ақсудың арналарын, Жабағылы жықпылдарын, көбелектер мен құстарды, арша мен қызғалдақты, гүлдер мен өзге де ағаштарды таңырқай тамашалап: “Фантастиш!” деп бастарын шайқап, қайран қалып қайтады. Жабағылы ауылындағы Евгений Белоусовтың қонақ үйі, голландиялық күйеу бала Ламерт Бистің “Руслан” туристік тұрағы, “Бейбарыс” бірлестігінің базасы, Светлана Баскакованың үкіметтік емес ұйымы шетелдіктерге, өзге де саяхатшыларға қызмет етеді.
Кордондарда жұмыс жүргізудің жауапкершілігі жоғары. “Ақсудың оң жағалауы” кордонындағы Дадабай Шамшилов жиырма жылдан бері осында. Былтыр барыстың бір жұбын жап-жақын жерден көріпті. Ақсу шатқалының шығыс жақ қырқасын қиып, қосақтасып кетіп бара жатыпты. Дадабайдан айылдарын жимапты. Жабағылы кордондағы Cабыр Жүнісбаев, Дарбазадағы Мырзатай Сабаев, Талдыбұлақтағы Орынбек Оразбаев сынды мемлекеттік инспекторлар, инженер-метеоролог Қалдыбек Бекпенбетов, экскурсия жетекшілері Ғабит Мамытов, Талғат Сапаров, Жангелді Әбілов, ботаник Самат Жұманов, жыртқыш аңдар жөніндегі маман Серік Меңлібеков сынды қызметкерлер қорықтың көркеюін көздеп, тер төгіп жүріпті.
Он жылдан астам уақыттан бері Ақсу-Жабағылыңызды Айтбек Меңлібеков басқарып келеді. “Табиғат қорғаудың үздігі” белгісімен, “Құрмет” орденімен марапатталған. “Бүкіл әлем таңырқайтын табиғаттың тамаша түкпірі ғой бұл, — дейді директор. – Бірақ, материалдық жағдай онша жақсы емес. Ең ақыры өрт сөндіру мәшинесі жоқ. Өзге қорықтарда мәшине емес, өрттен қорғау бөлімдері, тұтас техника бар. Бір жыл бұрын Мәжіліс депутаттары Нехорошев пен Мырзахметов мырзалар болған. Өрттен қорғау бөлімі, техника, тағы басқа жағдайлар жөнінде айттық. Депутаттар сауал салып, жәрдемдесу жайында уәде берген. Нәтиже жоқ. Жұмыскерлердің жалақысы жүдә жұқа. Мен – бірінші басшымын. Шошқа да баққам. Құс фабрикасын да басқарғам. Он жылдан бері осындамын ғой. Жекеменшік жерлерім бар. Техникам бар. Әйтпесе, қорықтың айлығы той-томалақтарға апарудан да артылмайды...”
Директор осылай ой қорытты. Ақсу-Жабағылы үшін үлкен қиындық алда секілді. Сындарлы сынақ күтіп тұрғандай. Қас қылғандай-ақ, Иірсу биігінен кереметтей кен орны табылыпты деседі. Алтын-күміс, вермукулит, тағы басқа түсті металдардың қабаттары қат-қат деседі. Қайта-қайта қаралып, газеттерде жазылып жүргендей, Иірсудан кеніш ашып, кен ақтарып, қазба байлыққа қарық болмаққа құлшыныс күшейе түсуде. Дүние жүзіне белгілі дүрри гауһарыңыз – Ақсу-Жабағылы қорығының тағдырына дүниеауи есеп-қисаптың, тек байымақ пайдакүнемдік пен тойымсыз табыскерліктің тұрғысынан қарау қалай болмақшы?! Қазынаға қызығып, қорығымыздың флорасын қуратып, фаунасын қырып-жойып алмаймыз ба? Басқа елдерге безіп кетпей ме? Күллі әлемге күлкі болмаймыз ба? Абайлау керек шығар. Шындап зерттеп, шынайы қорытынды жасамақ жөн болар. Қазіргі көрешекті ғана емес, жүз ғасырлық келешекті көздесек қайтеді?
Тап сол түсті металл қабаттары қат-қат дейтұғын Иірсуыңыздың иығынан байқап қарасаңыз, бір жағыңызда Ақсуыңыз, екінші жағыңызда Жабағылыңыз жалғасып жатыпты-ай. Алла тағала Ақсуыңызда алқызыл (қызғалдақ), алма, аршадайын ғажаптарды, ал Жабағылыңызда қазақтың жаны дейтұғын жабағы жылқыны жаратқандай сезінетініңіз анық. А, бәлкім, аяғыңыздың астындағы алтын-күміс кенін әдейілеп, сынамақ үшін берген шығар? Қай жағын таңдар екен, қандай қазынаны қамдар екен деп...
“Қалжыраған, қанаттары талған бір топ қаз желге қарсы ұшып келеді. Тескентауды айналып, Маймақтаудың сыртынан шығып, Манас шыңын бөктерлей, Ақсай арнасын, Ақсу-Жабағылыны бетке алып, баяу қалықтайды. Тез ұшар еді, жел бар... Қаздар мен қазақтар – қанат аңсағандар”, – деп жазады Шерағаң шығармасында. Атақты “Ай мен Айшасында”. Өзге туындыларында да Ақсу-Жабағылыға айналып соға береді. Тұрар Рысқұлов Ташкенттен мәшинемен де келіп тұрған. Еңку-еңку жер шалып, сеңгір-сеңгір тау асып, атпен де асығып жетеді екен. Ақсу-Жабағылының теңдесі жоқ табиғатына жанарлары жасаурай қарап: “Ақсуым – арымдай, Жабағылым – жанымдай... Айналайын алашым, қазағым, Қазақстаным, аман бол. Түркістаным, түгел бол!” – деген шығар Мәскеу жаққа біржолата кетерде.
Иә, ең алдымен, Ақсу-Жабағылыда еңбек ететін әрбір жан осы ұлағатты ұғынуға парыздар. Тек олар ғана емес, Қазақ елінің, Қазақ жерінің бүкіл жұртшылығы Шерағаң шырылын тереңірек түйсініп, Тұрар тектес тілекте болмағы абзал. Туған ел табиғатының таңғажайыптарынан айырылып қалмау үшін! Баршамыз: “Ақсуым – арымдай, Жабағылым – жанымдай...” десек, бұл – Алакөл мен Алматы, Барсакелмес, Батыс Алтай мен Үстірт, Марқакөл мен Науырзым, Қаратау мен Қорғалжын қорықтарын да, Алтынемел, Баянауыл, Бурабай, Іле Алатауы, Қарқаралы, Қатонқарағай, Көкшетау, Шарын, Көлсай көлдері, Сайрам-Өгем сынды ұлттық парктерімізді де қалтқысыз сүйгеніміз. Бүкіл Байтағымызды бағалағанымыз. Ана-Табиғатты аялағанымыз.

Қоғамдық шаруашылық және оның түрлері.
Қоғамдық шаруашылық деп араларында қызметтердің (іс-әрекеттердің) және осы қызметтер нәтижелерінің айырбасы жасалып отыратын, бір-бірімен өзара байланысты экономикалық субъектілердің жиынтығын айтамыз.
Қоғамдық шаруашылықтағы айырбас екі түрде болады: табиғи және тауарлы.
Табиғи айырбасқа сәйкес келетін натуральды шаруашылық болып табылады, бұнда өнімдер шаруашылық ішінде тұтынуға, өндірушілердің тек өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында өндіріледі. Бұндай шаруашылықтардың қатарына жататындар: алғашқы қауымдық құрылыс, патриархалдық отбасылық шаруашылық, құл иеленушілік және феодалдық қоғамдар.
Тауарлы шаруашылық табиғимен салыстырғанда дамыған, әрі күрделі болып саналады, бұнда еңбек өнімдері тек өздері тұтыну үшін ғана емес, сонымен қатар нарықта айырбастау үшін де өндіріледі.
Тауарлы өндіріс екі себептің күшімен туындайды:
1) қоғамдық еңбек бөлінісінен;
2) өндірушілердің жеке меншікке иелік жасауына байланысты белгілі бір тауарды шығару барысында шаруашылығының оқшаулануынан.
Тарихта алғашқыда тауарлы шаруашылық қарапайым түрде дамыды. Ол өнімді шығаруда өзінің еңбегі мен салыстырмалы қарапайым еңбек құралдарын пайдаланған шаруалар мен қолөнершілердің еңбегімен сипатталады.
Тауар және оның қасиеттері
Тауарлық өндірістің басты категориясы еңбек болады.
Тауар екі қасиетке ие болады:
1) адамдардың қандай да болмасын бір қажеттіліктерін қанағаттандыру қабілеті;
2) басқа тауарларға айырбасталу қабілеті.
Тауардың бірінші қасиеті тұтынушылық құны деген атау алды. Бірақ, кез-келген пайдалы нәрсе тауар бола ала ма деген сұрақ туындайды. Оған жоқ деп жауап береміз.
Себебі, тауар болу үшін тұтынушылық кұн:
Біріншіден, табиғат өнімі емес адам еңбегінің нәтижесі болуы керек;
Екіншіден, қоғамдық пайдалылық қасиетіне ие болуы керек, яғни адам өзі үшін емес, басқалар үшін өндіруі керек;
Үшіншіден, пайдалы зат басқа нәрсеге эквивалентті түрде айырбасталу процесінде ғана тауар бола алады.
Тұтынушылық құнның бір түрінің екінші түріне айыбасталу пропорциясы( мысалы, А тауарының X шамасы = В тауарының У шамасына = С тауарының 1 шамасына - ...) айырбастау құны деп аталады. Әртүрлі тауарларда тең болатын айырбастау пропорциясын не анықтайды?
Бұл сұраққа екі жауап бар. Оның мәні мен мазмұнын еңбек құнының теориясы мен шекті пайдалылық теориясының өкілдері әртүрлі тұрғыдан түсіндіреді.
Еңбек құнының теориясын классикалық саяси экономияның өкілдері (У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо) қалыптастырды және оны әрі қарай дамытып тереңдеткен ғалым К.Маркс болды.
Еңбек құнының марксистік теориясы бойынша, тауар - қандай да болмасын бір қажеттілікті қанағаттандыратын және нарықта айырбастау үшін, сату үшін өндірілген еңбек нәтижесі.
Тауардың екі жақты табиғаты маркстік теорияда тауар өндірушілердің еңбегінің екі түрлі сипаттығымен түсіндіріледі: еңбек бір мезгілде нақты және абстракты бола алады.
Нақты еңбек деп белгілі-бір анық мақсатпен шығындалатын және еңбектің барлық басқа түрлерінен сапалы айырмашылығы бар пайдалы еңбекті айтамыз. Нақты еңбектің әрқилы түрлері өздерінің мақсатымен, еңбек операцияларының сипатымен, еңбек құралдарымен, еңбек жабдықтарымен және түпкі нәтижелерімен айрықшаланады.
Құн - тауарға берілген абстрактылық, қоғамдық еңбек болғандықтан, тауар құнының шамасы осы еңбектің мөлшерімен өлшенуі керек. Өкінішке орай, еңбек шығындарының шамасын өлшейтін құрал-жабдықтар жоқ. Сондықтан оларды жұмыс уақытының шығындарымен өлшейді. Бірдей тауардың әрбір данасын шығару үшін өндірушілер әр түрлі (жеке) уақыт жұмсайды.
Еңбек құнының теориясы бойынша айырбастау пропорциясының негізі болып - құн, яғни тауар өндірушілердің тауарға айналған қоғамдық еңбегі саналады
Тауар құнына еңбек өнімділігі, еңбек қарқындылығы, еңбектің күрделілік деңгейі сияқты факторлар әсер етеді.
Еңбек өнімділігі деп жұмысшының берілген уақыт аралығында өнімнің белгілі бір көлемін өндіру қабілеті түсіндіріледі. Еңбек өнімділігі жоғары болған сайын тауар бірлігінің құны төмен болады. Еңбек өнімділігінің өсуі белгілі-бір уақыт бірлігінде бірдей шамадағы еңбек шығындаумен шығарылатын өнім көлемін жоғарылатады.
Еңбек қарқындылығы - бұл кезде жұмысшы жұмыс күнінің ұзақтығын өзгертпей-ақ, еңбек шығындарын арттыру, яғни оның қарқындылығын ұлғайту есебімен көбірек өнім өндіре алады. Тауар бірлігінің құны еңбектің қарқындылығы артқаннан өзгермейді, өйткені тауар бірлігінің өндірісіне шығындалатын еңбек мөлшері өзгермейді.
Тауар құнының мөлшері шығындалатын еңбектің көлеміне ғана емес, сонымен қатар оның күрделілігіне де тәуелді. Күрделілік деңгейіне қарай еңбек қарапайым және күрделі болып екіге бөлінеді.
Қарапайым еңбек - бұл арнайы кәсіби дайындықты қажет етпейтін еңбек.
Күрделі еңбек - бұл дәрежеленген немесе көбейтілген қарапайым еңбектердің қосындысы. Оларға жұмсалған жұмыс күшінің шығыны бірдей болғанына қарамастан, күрделі еңбектің өнімінің құны қарапайым еңбектің өнімінің құнынан жоғары болады.
Ақша теориялары
Ақша - айырбас пен құн түрлерінің тарихи ұзақ дамуының нәтижесі.
Ақша—жалпы эквивалент рөлін атқаратын тауар немесе жалпы өтімділік (яғни сатылатын) құралы.
Ақшаның мәні оның атқаратын қызметтерінде толығырақ көрінеді. Алтын стандарты кезінде ақша келесі қызметтерді атқарды:
1.Құн өлшемі. Құн өлшемінің қызметін атқара отырып, ақша тауарлар құндарын өлшейді. Ақшада белгіленген тауардың құны оның бағасы болады.
2.Айналым құралы. Ақша пайда болысымен жалпы тауарлы айналымды тауар-ақша-тауар моделінде көруге болады. Бұл процессте ақша делдал рөлін ойнап, айналым құралының қызметін атқарады. Айналым құралы ретінде ақша бартер айырбасының қолайсыздықтарынан қашқақтауға мумкіндік береді. Алтын монеталары бұл қызметті тез арада орындағандықтан, қолдан қолға көше бергендіктен, оларды қағаз ақшалар ауыстыра бастады. Алғашқы рет Қытайда XII ғасырда пайда болып, қағаз ақшалар алтынға еркін айырбасталды, бұл қағаз ақшалардың тек алтынның белгісі екенін көрсетті.
3.Ақша жинақ құралы және қазына байлықты қалыптастыру құралы. Айналымға қатыспаған алтын монеталары, сондай-ақ алтын бұйымдары, құймалар байлықтың көзі ретінде қор сияқты жиналды. Алтын жинағы ақша айналымының автоматты реттеушісі рөлін атқарды.
4.Ақша төлем құралы ретінде. Көптеген жағдайларға байланысты тауарлар әрқашанда тез арада қолдағы ақшамен төленіп сатыла бермейді, сондықтан ақшаның төлеу мерзімін ұзарту туындайды. Несиеге сатылып алынған тауарларды төлеуде, ақша қарыздарын қайтарғанда, жер үшін жалгер төлемін төлегенде, салық төлегенде т.с.с ақша төлем құралы ретінде Т-Т-А қызметін атқарады. Осының нэтижесінде қағаз ақшаның несиелік ақша түрлері: вексельдер, банкноталар, чектер пайда болды. Соңғы уақытта ақша төлем құралы ретінде көбінесе электрондық түрде көрініс тауып, “электрондық ақша” болып келе жатыр.
5.Әлемдік ақшалар; Халықаралық саудада ақшалар алтын құймалары түрінде пайдаланылды. Еске салып кететін нәрсе, бұл қызметтер алтын стандарты кезеңінде орындалды, олар халықаралық есептеу үшін қолданылды. Бірақ XX- ғасырда алтын стандарты қолданылмайтын болды. Оның алып тасталуы екі сатымен өтті.
Алғашқыда алтын стандартының орнына алтынвалюталық стандарт жүйесі орнады (Бреттон-Вудс жүйесі). Осы жүйеге сәйкес заң жүзіндегі әлемдік ақшалармен параллельді түрде алтын және ұлттық қағаз валюталары қызмет істеді, ең басымы АҚШ доллары болды. Әлемдік нарықтардағы тауарлардың бағалары валюталармен тағайындалды, халықаралық есептесулер валюталармен жүргізілді. Әрбір валютаның құны қатаң түрде доллармен белгіленді, ал ол арқылы-алтынмен өлшенді. Алтынның бағасы бір тройлық унңияға (31,1 грамм таза алтын) 35 доллар деңгейінде бекітілді.
ХХ-ғасырдың 70-ші жылдарында болды, бұл кезде долларды алтынға айырбастау ресми түрде тоқтатылды (1971 ж.), ал валюталардың тұрақты бағамының орнына құбылмалы бағамы орнады. 1976 ж. Ямайкадағы келіссөзде жаңа валюталық стандарт бекітілді. Ол келесілермен сипатталады:
-ресми төлемдерден алтынды алып тастау және оның ресми бағасын жою;
- әлемдік ақша ретінде тек қана ұлттық қағаз ақшаларды қолдану;
-жасанды (келісімді) әлемдік ақша құру бағытына бет бұру.
Сөйтіп, ХХ-ғасырдың 70-ші жылдарында алтын ақша рөлін орындауды доғарды, оның демонетизациялануы болды, ал енді ақша қазіргі уақытта тек қана үш қызмет атқарады: өлшемі, айналым құралы, төлем құралы.
Қазіргі кезде әлемдік ақша рөлін ұлтгық (доллар, иена және басқалар) немесе ұжымдық (евро, араб есептесу динары және басқалар) валюталар орындайды.
Алдағы уақытта ұжымдық валюталар негізінде ұлттықтан жоғары біртұтас төлем құралы, әлемдік ақша сиякты төлем құралы қалыптасуы мүмкін.
Ақша айналымы заңдарының ішінде айырбастау теңдеуін немесе Фишер формуласын бөліп көрсетуге болады. Айналымға салу үшін қажетті ақшаны И. Фишер формуласы арқылы анықтайды:
MV=PQ
Бұдан:
M=PQV
мұндағы: М - айналымға қажетті ақша массасы;
V - ақша айналымының жылдамдығы;
Р - тауар багасының деңгейі;
Q - айналымдағы тауар саны.
Бұл формулалар инфляция құбылысын түсінуге мүмкіндік береді. Егер қағаз ақшалар айналымға қажетті ақша шамасынан асып түссе, онда қағаз ақшалардың құнсыздануы пайда болады, ал бұл тауарлардың бағасының өсуімен қосарласып жүреді. Осындай құбылыс инфляция деп аталады.
Ақша теориялары:
Металлистік — ақшаны құнды, асыл металдармен теңестіреді;
Номиналистік—ақшаны тек құнның белгісі, шартты есеп бірліктері, мемлекет билігі мен құқыктық қатынастардың өнімі деп санайды.
Сандық — бұған сәйкес ақша құнының шамасы оның санына кері тәуелділікте болады.
Реттелетін валюта — бұл теория айналымдағы ақша санын реттеуді тауар бағаларын, еңбекақыны, өнім шығару көлемін бірқалыпқа келтіру және жұмыссыздықты жоюдың басты құралы деп есептейді.
Экономикада ақшаның рөлін тек қана ақша атқарып қоймайды, сонымен қатар тауарлар мен қызметтер үшін төленетін кез-келген төлем құралы да атқарады. Бұндай төлем құралдарын өтімділік деңгейімен ерекшеленетін ақша агрегаттарына топтайды.
Өнеркәсібі өркендеген мемлекеттерде ақша массасы құрамын анықтау үшін негізгі ақша агрегаттарының төмендегі жиынтығы пайдаланылады.
М1 - банк жүйесінен тыс айналыстағы қолма-қол ақшалар (металл ақшалар және қағаз ақшалар), депозиттер, жол чектері жатады.
М2 — оған М1 агрегаты, чексіз жинақ депозиттері және ұсақ (100 мың доллардан аспайтын) тез салымдар жатады.
М3 — оған М2 агрегаты және ірі тез (100 мыңнан жоғарғы) салымдар және депозиттік сертификаттар жатады.
Капитал
Өндірістік қорлар немесе капитал үш сатыдан өтеді: өндіріс факторларын сатып алу, өндіріс құралдары мен жұмыс күшін біріктіру арқылы жүретін өндіріс процессі, тауарларды сату және пайда алу. Өндірістік қорлардың (капиталдың) үш сатыдан тізбектеліп өтуі өндірістік қорлардың айналым шеңберін қалыптастырады. Өндірістік қорлардың айналым шеңбері - үзіліссіз қайталанып отаратын процесс, сондықтан бұл айналым шеңбері қор (капитал) айналымы деп аталады. Қор айналымының уақыты өндіріс уақыты мен айналым уақытынан тұрады. Қор иесінің өндіріс факторларына авансталған қаржысының шамасы тауарларды сату арқылы белгілі - бір уақытта түгелімен қайтарылса, онда сол кезде қор (капитал) айналымы аяқталады.
Капиталдың бір формадан екінші формаға айналатын қозғалысын оның ауыспалы айналымы деп атайды. Формула көрсетіп тұр — капиталдың ауыспалы айналымы пайда жасауды көздейді:
Айналым ерекшеліктеріне байланысты өндірістік қорлар негізгі және айналмалы болып бөлінеді. Негізгі өндірістік қорлар ұзақ уақыт қолданылады, ал айналмалы өндірістік қорлар - тек қана бір өндірістік циклде пайдаланылады.
Өндірістің негізгі қорларының физикалық және моральдық тозуын ажыратады. Негізгі капитал өзінің құнын дайын өнімге бөлшектеп енгізіп отырады, бұл процессті амортизация деп атайды. Аталған жағдайларда негізгі капитал ескіреді, оның құны жойылады, сондықтан ескірген құрал-жабдықтарды жөндеу, жетілдіру үшін немесе түгелімен алмастыру үшін амортизациялық қор құрылады. Бұл қордың қаражаты жыл сайын төленіп отыратын амортизациялық жарналардан тұрады. Жыл сайынғы амортизациялық аударымдардың еңбек құралдарының құнына пайыздық қатынасын амортизация нормасы деп атайды.
Кәсіпорынның айналым қорының құрамына дайын өнім мен кәсіпорынның ақшалай қаражаттары кіреді. Айналмалы өндірістік қорлар мен айналым қоры кәсіпорынның айналым қаражаттарын құрайды.
Айналым қаражаттары әрдайым айналыста болады және бұл айналыс қаражаттарды тиімді пайдаланудың маңызды көрсеткіші больш есептеледі.
Жалпылап айтқанда өндіріс тиімділігі алынған нәтиже мен оған жетуге себепші болатьш көрсеткіштердің ара қатынасымен анықталады.
Өндіріс тиімділігінің басты көрсеткіштері болып келесілер саналады: еңбек өнімділігі, еңбек сыйымдылығы, қормен қамтамасыз ету, қор қайтымы, қор сыйымдымдылығы, материал сыйымдылығы.

Қорытынды
Қоғамдық өндірістің екі формасы бар: натуралды және тауарлы. Натуралдық шаруашылық түсінігіне жеке тұтынуға қажетті өнімді өз қолыңмен жасау жатады. Ол өндіріс күшінің әлсіз дамуы мен өндірген өнімге қосымша еңбек үлесінің жоғары еместігінмен сипатта. Біріншісі қандай да бір болсын өндірістің табиғи элементі болып табылады. Ал екіншісі болса тарихи сипатқа ие, ол адамзат дамуының белгілі бір кезеңінде пайда болды. Өзінің өрленуіне басымдылық жағдайға жетті, кейін анағүрлым жетілген формаға ороын беріп, құлдырауға түсті. Сондықтан натуралды – адамдар өнімді айырбасқа рынокқа жеткізуге ұмтылған. Басым форма ретінде натуралды шаруашылық тарихтың өлшеп берген жолын өтеп берді. Алайда өндіріс тұтынушы принципі бойынша байланыс (айырбассыз және қоғамдық бөлусіз) аса тұрақтылығын көрсетті, оның элементін қазіргі заманғы қоғамның макро, микро деңгейлерінде көрінеді.
Микродеңгей - натуралды шаруашылыққа экономикалық күйзеліс кезіндегі мемлекет аса қолдау көрсеткен бау-бақша жеріндегі жұмыс мысал бола алады.
Макродеңгей - бір ғана елдің шегінде өзін-өзі қамтамасыз етуге бағытталған автархия саясатын келтіруге болады.
Тауарлы - өнімдер сату үшін өндіріліп, ал өндірілген тұтынушылар арасындағы байланыс рыноктың көмегімен жүзеге асырылатын шаруашылық. Тауарлы шарушылықтың пайда болуының шарты – нақты бір өнімді шығаруға өндірістің мамандануын білдіретін қоғамдық еңбек бөлінісі.
Қоғамдық еңбек бөлінісі үшл кезеңнен тұрады:
1) мал шаруашылығы егіншіліктен бөлініп шығып, тайпалар арасында ұдайы айырбастың пайда болуына жағдай жасады.
2) қол өнер егіншіліктен бөлініп шықты да, нәтижесінде тауарлы шаруашылық пайда болды.
3) сауда өндірістен оқшауланды және көпестік капитал бөлініп шықты. Тауарлы өндірістің даму сипаты айырбас пен рыноктың дамуына байланысты.
Тауар сату және сатып алу үшін өндірістен өнім тауардың екі түрі бар: тұтыну құны және айырбас.
Тұтыну- адамның, қоғамның қандай да болмасын бір қажетін қанағаттандыру қасиеті.
Айырбас- тауардың белгілі пропорцияда басқа тауармен айырбасталу қасиеті.
Адамзаттың өмір сүру тарихында экономиканы ұйымдастырудың төмендегідей үлгілері қалыптасқан. Олар жоспарлы-нұсқаулы (әміршілдік-әкімшілдік), нарықтық, аралас болып келеді.
Шаруашылықты әміршілдік-әкімшілдік әдіспен ұйымдастыру өндірушінің үстемділігіне негізделеді. Бұндай жағдайда, әрине, нарықтық механизм қажет емес. Тауар өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы шаруашылық байланыстар орталық органдардың шешімі арқылы анықталады. Әміршілдік әдісте барлығы алдын ала баланс құру арқылы есептелінеді. Орталық органдар өздерінің қарамағындағы шаруашылықтарға не өндіру, кімге өндіру және қандай бағамен өндіру керек деген сұрақтарды бұйрық-нұсқау түрінде беріп отырады.
Нарықтық механизм бұған қарама-қарсы принципке негізделген, онда шаруашылық субъектілердің ешқайсысы сұрақтарды алдын ала, саналы түрде шешумен айналыспайды. Бұл сұрақтар өте қарапайым түрде шешіледі: тауар өндірушілер мен тауар тұтынушылар нарық арқылы экономиканың өзекті үш мәселесін ( не өндіру, қалай өндіру және кім үшін өндіру керек? ) шешу мақсатында әрекет етеді.
Нарықтық экономика төмендегілерден көрінетін белгілі бір басымдылықтарға ие:
1) ресурстарды тиімдірек бөлу мен пайдалануға көмектеседі;
2) өндірістің өзгеруші жағдайларына икемді жауап береді;
3) тұтынушылар мен қатар өндірушілердің таңдауы мен әрекет ету бостандығын қамтамасыз етеді;
4) ҒТР жетістіктерін өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың жаңа технологиялары, әдістерін енгізу үшін жағдай жасауға көмектеседі;
Сұраныс –ақшалай қамтамасыз етілген, нарықтағы тұтыныстың өңі айналған түрі немесе сұраныс – төлем қабілелеттілігі бар тұтыныс.
Нарықтық баға мен оның сұранысқа ие санының арасында барлық уақытта белгілі бір арақатынас болады, баға жоғары болған сайын, оны сатып алушылардың саны азайады, яғни сұраныс деңгейі төмен болады және керісінше, баға төмен болған сатып алушылардың саны мен сатылып алынған тауарлардың саны көп болады.
Баға мен сұраныс шамасы арасындағы кері тәуелділік сұраныс заңы деп аталады.
Сұраныс қисығы- сатып алушылардың дәл осы уақытта түрлі бағамен экономикалық игіліктің қанша санын сатып алғысы келетінін көрсететін қисық.
Сұранысқа бағадан басқа факторлар да әсер етеді.
Сұраныс қызметі – сұранысты оған әсер ететін әртүрлі факторларға байланысты анықтайтын қызмет. Оның ішіндегі ең маңыздысы осы кездегі игілік бірлігінің бағасы болып табылады.
Сұранысқа тауардың өзінің бағасы ғана емес, басқа да факторлар әсер етеді:
1) тұтынушы табысының өсуі (немесе қысқаруы);
2) ұнайтын және басымдық беретін нәрселердің өзгеруі;
3) Бағаны және тапшылықты күту;
4) Жарнамаға жұмсалатын шығындардың ауытқуы;
5) Субстит тауарлардың (алмастырушылардың) және комплементарлық (қосымша) тауарлардың бағасының төмендеуі;
6) Сатып алушылар санының өсуі (немесе азаюы) және т.б.
Барлық сатушылар нарықта ең жоғарығы баға алуға ұмтылады. Сондықтан баға жоғары болған сайын, олар белсенді түрде көп тауар сатуға ұмтылады, яғни ұсынысты ұлғайтады.
Қолданылған әдебиеттер
1. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы:
Институт развития Казахстан, 2001. – 285с.
2. Ақша, несие, банктер: Оқулық\ Ғ.С. Сейітқасымов. – Алматы:
Экономика, 2001,- 466б.
3. Ілиясов Қ.Қ, Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2005. – 543 бет.
4. Ақша несие, банктер: Оқулық \ Ғ.С Сейітқасымов.- Алматы:
Экономика, 2001ж.- 466б.
5. С.Б. Мақыш, Оқу құралы\ Ақша айналысы және несие - Алматы,
Қазақ университеті, - 2004ж.- 248бет.
6. Ильясов К.К, Зейнелғабдин А.Б, Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогообложение. Алматы, Рауан, 1995.
7. Мельников В.Д. Ильясов К.К. Финансы. Учебник для вузов.- Алматы 252с.
8. Дробозина Л.А. Финансы. Учебник для вузов. – Алматы: 527с.
9. Құлпыбаев С. Қаржы. Оқу құралы.- Алматы: Мерей, 2000.-154бет.
10. Байгесейов Майдан-Әли \ Халықаралық валюта қатынастары және валюталық құқық: Оқу құралы - Алматы: Қазақ университеті, 2004. -302бет.
11.Финансы, деньги, кредит. Учебник. Под. Ред. О. В. Соколовой –М: ЮРИСТ, 2001. 785с.