ИНДЕКС
Инс қатысты шамаға жатады. Индекс латынша көрсеткіш, белгі, тізім деген ұғымды білдіреді. Экономикалық әлеуметтік өмірдегі құбылыстарды сараптайтын әр түрлі тұжырымды көрсеткіштер, орташа, қатысты шамалар және коффциенттер деп үш түрге бөлінеді.
Индекс күнделікті тәжірибеде кеңінен қолданылады. Әлеуметтік-экономикалық жинақтардың көпшілігінің бөлшектерін бір-біріне қоуға болады. Салыстыру арқылы қатысты көрсеткіштерді есептеу үшін олардың шамаларын қосып жинақтау қажет. Егістіктің көлемі тасымалданылған жүктің айналымы, жұмысшылардың саны, жалақының қоры сияқты т.б. индекстерді мысалға алуға болады. Блегілі бір мерзімдегі құбылыс шамаларын жинақтап, оларды өзара қатыстыра отырып, өсіңкі қатысты көрсеткіштерді анықтауға болады. Күнделікті тәжірибеде кейбір құбылыстардың шамаларын бір-біріне тікелей қосуға болмайды. Мысалы, шығарылған, сатылған өнімдерді, оның тұтыну құнына және өлшемге сүйеніп кг, дана сияқты қаже тті шаманы жинақтай алмаймыз. Балқытылған болаттың, өндірілген көмірдің, мұнайдың шамаларын бір-біріне тікелей қосуға, сондай-ақ өсіңкілігінің қатысты көрсеткішін есептеуге болмайды. Дәл осындай әр түрлі өлшемді тұтыну құны, әр түрлі өнім шамаларын қосу сонан соң салыстыру үшін осы құбылыстарға ортақ шамалас нышан пайдаланады. Республикамыздағы өнеркәсіп орындары өндірілген өнімнің көлемін табу үшін өндірілген өнімдердің заттай санын оның бағасына құнына көбейтіп барып, оларды бір-біріне қосып, одан соң керекті қатысты шама индекс есептеліп шығарылады.
Статистикадағы индекс дегеніміз бір-біріне тікелей салыстыруға болатын және салыстыруға болатын және салыстыруға болмайтын құбылыстар жиынтықтарын салыстыруға келтірілгенін сол қатыстырылғаннан шыққан көрсеткіш.
Индекс үш түрлі бағытта есептелінеді. Бірінші-зерттелуге жататын құбылыстың сипаттамасына, екінші-жиынтық зерттелуге жататын бөлігінің қамтылу дәрежесіне және үшінші- жалпы индексті есептеу әдісіне қарай жіктеледі.
Құбылыстың сипаттамасына қарай индексі- көлемдік және сапалылық болып екі түрге бөлінеді.
Өнеркәсіп, ауыл шаруашылық өнімдерінің, көлік, сауда айналымының өсіңкілік шамасы көлемдік индекске жатады. Еңбек өнімділігінің, өзіндік құнының, бағаның өзгеру көрсеткіштері сапалық индекс деп аталады.
Жиынтықтың зерттеуге жататын бөлігінің қамтылған дәрежесіне қарай жиынтық , топтық және дара индекс болып бөлінеді.
Дара индекс жиынтықтың нышан йесі саналатын бөлшегінің өзгеруін көрсетеді. Мысалы, Қазақстанда 1993 жылы қарашада- 6,6 млрд. Квт. Сағ. Желтоқсанда-7,1млрд квт. Сағ. Электр энергиясы өндірілген болса, көлемді дара көрсеткіш 1,04 немесе 104 процентке тең болады. 1992 жылы және 1993 жылдағы жүк вагонының айналымы Қазақстанда 4,01 және 4045 тең болады десек 4,45 /4,01 сапалы дара көрсеткіш1,05 немесе 105 процентке тең болады. Индекс коэффициент ретінде беріледі. Егер базалық дәрежеде 1 тең десек, егер базалық дәрежеде 100 тең делінген болса процентпен көрсетіледі, ал дәреже көрсеткі әрпімен белгіленеді. Күрделі құбылыстың толық жиынтығының өзгеруі сипатталынатын болса, жалпы индекс болып, ал егер оның бөлігінің жиынтығы дәрежесіне есептелінетін болса, топтық индекс деп аталынады. Мысалы, Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығының барлық өнімінің индексі жалпы индекске жатады. Ал оның салаларының қатысты шамасы біріншіге қарағанда топтық индекс болып саналады. 1992 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 1983 жылдың салыстырмалы бағасы бойынша 2803 млн, 1993 жылы 2608 теңге өсімдік саласыда тиісті мезгілде 11,6 млн және 10,2 млн теңге мал шаруашылығында 16,7 және 16,6 млн теңге десек, ауыл шаруашылығындағы барлық өнім өнімнің индексі 0,95 26,8/28,3 -жалпыға, өсімдік саласында 0,88 10,2/11,6, мал шаруашылығының қатысты шамасы 0,99 16,6/16,7 топтық индекске жатады.
Есептеу әдісіне қарай да индекс агрегаттық және дара индекстердің орташа индексі болып и бөлінеді.
Агрегаттық жиынтық индекс тәжірибеде кең қолданылады. Бұл индекстің алдына қойған мақсатына қойған мақсатына қарай зерттелетін және үйлестіргіш шамаларын табу керек.Өзгеруін білгіміз келген құбылыстың шамасын индекстелетін шама деп атайды. Шамалары жуыспайтын нышан иелерін салыстыруға мүмкіндік беретін шаманы үйлестіргіш шама деп атайды.
Салыстырылатын шама ағымды шама делінеді. Ал осымен салыстырылатын уақыттың құбылыс шамасын базалық немесе негіздік шама деп атайды.
Индекс
Кейбір экономикалық құбылыстардың индексі
Индекстің мәні мен маңызы
Индекстер туралы жалпы ұғым
Ең төмен күнкөрiс деңгейi
Экономикалық индекстер
Индекстер туралы жалпы түсінік
Мәліметтер базасын анықтау
Индекстік фьючерс
Турбо паскальда екі өлшемді массивтерді ұйымдастыру технологиясы
Деректер қорында индекстеу арқылы адрестеу