Сфералық үшбұрыш

СОӨЖ № 1
Эклиптика. Эклиптикалық координаталық жүйесі.
Түнде аспанға қарағанда одан барлық аспан денелерді кейбір елестететін сферада орналасқан сияқты болып көреді. Бұл сфераны аспан сферасы деп атайды. Түнде аспанға қарап тұрсақ, барлық денелер аспан сферасы мен айналып тұрған сияқты. Аспан сферасы кейбір РР’ диаметрге қатысты айналып тұрған сияқты болады. Бұл диаметрді дүние осі деп атайды. Ал дүние осіне жазықтағы перпендикуляр болатын аспан сферасының үлкен шеңберін аспан экваторы деп атайды. Аспан экваторы аспан сферасының бетін екі жартылай шарға бөледі: солтүстік және оңтүстік.
Ал Күннің координаталарының үздіксіз өзгерісін қарастырсақ, ол эклиптика деп аталатын аспан сферасының үлкен шеңбері бойынша қозғалатын сияқты болып көрінеді. Эклиптика және аспан сферасы жазықтықтар арасындағы бұрын 2327. Эклиптика осіне перпендикуляр болатын ПП' диаметрді эклиптика осі деп атайды. П – эклиптиканың солтүстік полюсы, ал П' – оңтүстік полюсы. Эклиптика аспан экваторымен екі нүктеде қилысады: -көктем тепе –теңдік нүктесі және - күз тепе – теңдік нүктесі.
Эклиптиканың остері және М аспан дене бойынша өтетін аспан сферасының үлкен жартылай шеңберін ПМП' аспан дене ендігінің шеңбері деп атайды.
Эклиптика және көктем тепе –теңдік нүктесі аспан координаталарының эклиптикалық жүйесі негізінде жатады. Бұл жүйенің бірінші координатасы – эклиптикалық ендік . Ал екінші координатасы – эклиптикалық ұзақтылық m доға.
СОӨЖ № 2
Сфералық үшбұрыш
Аспан денелердің көрінетін орындары және олардың қозғалыстарымен байланысқан астрономияның көп есептерінің шешуі сфералық үшбұрыштарын шешуімен байланысты.
Сфералық үшбұрыш деп үш үлкен шеңбердің доғаларымен түзілетін сфералық бетіндегі АВС фигура айтылады.
Сфералық үшбұрыштың бұрыштары деп сфералық үшбұрышты түзетін үлкен шеңберлер жазықтықтары арасындағы екі қабырғалы бұрыштар айтылады. Бұл бұрыштар оның жақтарына өткізілген жанамалар арасындағы жазық бұрыштармен өлшенеді.
Кәдімгі жағдайда бұрыштары мен жақтары 180 кіші болатын үшбұрыштар қарастырылады. Мұндай сфералық үшбұрыштар үшін әрқашан бұрыштардан қосындысы 180 үлкен, ал 540 кіші болады, ал жақтардың қосындысы әрқашан 360 кіші болады. Сфералық үшбұрыштың үш бұрыштарының қосындысы мен 180 арасындағы айырымды сфералық асқындық деп атайды.
С -180
Сфералық үшбұрыштың ауданы S былай анықталады.
S =
Сфералық үшбұрыштың негізгі формулалары
sincos
= const

=sinc

СОӨЖ № 3
Ғарыштық аппараттарының қозғалысы. Жердің жасанды серіктерінің қозғалысы
Ғарыштық аппараттар орбитаға көп сатылы зымырандар көмегімен шығарылады, олардың траекториясы екі негізгі бөліктен тұрады: активті және пассивті. Актив бөлігінде қозғалыс реактив қозғалтқыштар жұмысы және Жердің тартылыс күшімен анықталады. Траекторияның пассивті бөлігіндегі қозғалыс зымыранның соңғы сатысының қозғалтқышы ажыратылған көмегінен басталады. Пассивті бөлікте ғарыштық аппарат Жер мен Күн жүйесіндегі басқа денелердің (Күн, Ай, планеталар) тартылыс күштерінің әсерінен қозғалады.
Зымыранның соңғы сатысы берілген биіктікте аппаратқа анықталған жылдамдықты береді. Егер жылдамдық жеткілікті болса, аппарат Жердің жасанды серігі болады. Жылдамдық сол Һ биіктіктегі шеңберлік жылдамдыққа тең болса, дене шеңбер орбита бойынша қозғалады.
Егер биіктік жеткілікті, ал жылдамдық шеңберлік жылдамдықтан үлкен немесе аздап кіші болса, ғарыштық аппарат эллипс траекториясы бойынша қозғалады.
Серіктің шеңберлік жылдамдығы төмендегі формула бойынша анықталады:
(1)
Дәл Жер бетінде қозғалатын елестетін серіктің жылдамдығы
=7.91(кмс). Бұл жылдамдықты бірінші ғарыштық жылдамдық деп атайды.
Бірақ Жердің атмосферасы болғандықтан, нақты серік һ 150 км биіктікте ғана болу мүмкін. Мұндай орбитадағы серіктің жылдамдығы (1) формуласы бойынша немесе былай анықталады.
(2)
Серік Жердің тартылыс күшін үзіп, ғарыш кеңістікке кету үшін, оған параболалық жылдамдықты беру керек. Жер бетінде h=0, cондықтан
11.2 (кмс)
жылдамдықты екінші ғарыштық жылдамдық деп атайды. Һ биіктіктегі параболалық жылдамдық былай анықталады:
(3)
Күн жүйесінен шығып кетуге жеткілікті жылдамдық ғарыштық аппараттың қозғалу бағыты мен Жердің қозғалу бағыты арасындағы бұрышқа байланысты және мына интервалда жатады.
16,6 кмс 72.8 кмс
Минималды жылдамдық 16,6 кмс Жерге қатысты үшінші ғарыштық жылдамдық деп атайды.
СОӨЖ № 4
Қашықтықтың астрономиялық бірліктерінің анықталуы
Аспан денелерге дейін қашықтық өте үлкен болса, оны км мен бірге басқа өлшем бірліктермен де бейнелейді.
1. Астрономиялық бірлік (а.б.) – бұл Жерден Күнге дейін орташа қашықтық -149600000 км.
2. Парсек (пс) – 1" жылдық параллаксқа сәйкес болатын қашықтық. 1пс 30,86 *1012 км.
3. Жарық жылы – 1 жылдағы жарықтың өтетін қашықтығы. 1 ж.ж. 9,460*1012 км 63240 а.б.
Астрономиялық бірліктермен Күн жүйесіндегі қашықтықтарды бейнелейді. Мысалы, Меркурийден Күнге дейін қашықтық 0,387 а.б., ал Плутонға дейін – 39,75 а.б.
Ал жұлдыздарға дейін қашықтықтарды пс, кпс, Мпс, мен ж.ж. бейнелейді.
∆= пс немесе ж.ж.
Мысалы, Күнге ең жақын жұлдыздың Проксима Центавраның жылдық параллаксы Сондықтан
R 31 пс немесе R4,26 ж.ж.
1 ж.ж. 365 *24*3600*3*105 км

СОӨЖ № 6
Секстант. Меридианды дөңгелек.
Теңізде (кеменің полубасынан) немесе ауада ( ұшақтың бортынан) бақылағанда секстант деп аталатын алып жүретін сайман қолданылады. Бақылағанда оны қолға ұстап тұрады. Екі дененің арасындағы бұрышты өлшеу үшін олардың бейнелерін трубаның көрінісінде беттестіру керек.
Секстант мынадай бөліктерден тұрады:
1. Шеңбердің 60 аздап үлкен болатын бөлігінен тұратын LL лимбасы бар металл рамадан;
2. Лимбаның ортасынан өтетін оске қатысты айналатын және оған перпендикуляр болатын а амплитудадан;
3. Лимабаның жазықтығына перпендикуляр бекітілген қозғалмалы А айнадан;
4. Т құбырдың оптикалық осінің жалғасында лимб жазықтығына перпендикуляр рамаға бекітілген қозғалмайтың В айнадан;
В айнаның үстіңгі бөлігі мөлдір болады. Сонда М1 денеден келген сәуле А және В айналардан шағылып Т құбырдан осі бойынша таралады. Солайда М2 денеден түскен сәуле В айнаның үстінен өтіп Т құбырдың осімен таралады. Лимб шкалады көрсеткен бұрын осы ені бағыттар арасындағы бұрышты береді. Меридианды дөңгелек горизонталь орналасқан ОО оске қатысты айналатын АВ Астрономиялық құбырдан тұрады. Құбырдың осі мықты фундаментте орналасқан тас немесе кірпіш бағанда жатады. Меридианды дөңгелектің осі дәл шығыстан батысқа бағытталу керек. Сонда Құбыр аспан меридианның жазықтығына орналасады және айналады.
ОО оске 2 немесе 4 бұрыштарға өтетін шкаласы бар. СD дөңгелек бекітілген. Өлшеу бағанға бекітілген М көрсеткіш арқылы өтеді.
Бұл сайман аспан денелердің кульминация жақын нүктеледегі склонениясын немесе Z зениттік қашықтығын анықтауға мүмкіншілігін береді.