Өтеміс тарихы

Махамбеттің бабалары он екі ата Байұлының жайық берішіне жатып, Жайықтан-Дәулет, Дәулеттен-Тумаш, Тумаштан-Жаубасар, Ерназар боп келеді де, Ерназардан Күлмәлі бұтағы боп бөлінеді. Күлмәлі әулетінің шежіресі әрі қысқа әрі ешқандай күдік-күмән туғызбастай басы ашық.
Күлмәлінің екі әйелі болған. Бәйбішесінен Шыбынтай, Өтеміс, тоқалынан Қобдабай, Айтай туған. Өтеміс болмағанымен, тарихи зерттеулерде Шыбынтайдың туған жылы белгілі, демек, сол арқылы Өтемістің де жас шамасын болжауға мүмкіндік бар. 1838 жылы істі болған Шыбынтай 79 жастамын деген. Осыдан шығарып Шыбынтай 1759 жы-лы дүниеге келген деп айта аламыз. Ал Өтеміс одан бір-екі жас кіші болғанда 1760-1761 жылдары труған боп шығады.
Шыбынтай кыдыр дарыған бай адам болған. Ал Өтеміс жасынан-ақ Беріш руының азулы билерінің бірі. Қобдабай шаруа баққан адам болған да, Айтай жасында, ерте өлген.
Өтеміс төрт әйел алған адам: бірінші әйелінен - Тоқтамыс, екінші әйелінен — Бекмағамбет, Махамбет, Қожахмет, Ыбырайым, Әйти, Хасен, үшінші әйелінен — Ысмайыл, Сүлеймен, төртінші әйелінен — Досмайыл.
Өтеміс ұлдары өскен ортада олардың арғы тегі туралы ел тегіс білетін бір әңгіме бар. Жайық беріштің батыры Жаубасар түрікменмен жаугершілікте ес біліп, етек жапқан 12-13 жасар баланы тұтқын ғып алып келіп, перзентсіз ағасы Ерназардың қойнына салған. Баланын аты — Құлманияз екен. Есейіп қалған тұтқын бала өз атын да, әкесінің есімін де, шыққан тегін де жақсы білген. Ол өзінің түрікмен арасындағы Күлмәлі бектің баласы екенін айтқан да, Ерназар баласы атануға көнбей, Күлмәлі есімін сақтап қалып, өзінен тарағандарды Күлмәлі әулеті атандыруы содан. Күлмәлі ұрпағы туралы шсжірелік әңгіме осы. Басқаша қирағаттау ол кезде болмаған.
Алайда, соңғы кезде Өтемістің шығу тегі туралы әртүрлі әңгімелер етек ала бастады. Махамбет тарихын көп зсрттеген белгілі жазушы Берқайыр Аманшин Құлманиязды парсы Нәдір шахтың ұрпағы не соның әскербасыларының бірінің баласы деп біледі.
Мұның бірі шежіре де, екіншісі сол шежірені шындықка жақындату амалы. Бірақ екеуі де ақикаттың ауылымен жанаспай жатыр. Тарихқа тереңірек үңілсек, бұл күрмеудің жауабын табу қиын емес.
1630 жылдары торғауыттар Ырғыз, Мұғаджар, Жем, Жайықарқылы Еділге беттеді. Еділ-Жайық арасына қоныстанған олар кейбірде Жемнен өтіп, Кіші жүзді жайылымнан тарықтырды. Наурыз, Бақалай, Тілеуке батырлардың өмірі осы торғауыттармен күнде шабыс, қиян-кескі соғыспен өтті. Бірде жеңіліп, бірде жеңген батырлар шепті азар ұстап тұрды. Терістік батыста пайда болған жаңа жаудан ығысқан Кіші жүз қазақтары түстік тарапқа қарай ағылды. Ол маңда алшын ұрпғы әсіресе тама, кенегес шектілер Мухаммед Шайбанн заманынан бар еді. Самарқанд билеушісі Жалаңтөсті арқа тұтқан алшындар ХҮІІ ғасырдың екінші жартысында Оңтүстік өлкелерге бауыр басып, Самарқанд, Хиуа, Хорезм, Бұхар төңірегіне тұрақтай бастағанына да екі ғасырға жуықтаған. Ақтабан шұбырынды да бұл проңесс тіпті жаппай етек алды. ХҮІІ ғасырдың басында жайық беріштің шағатай атасы Хорезмге ауды, әлі күнге дейін сол Хорезм төңірегінде отыр.
Ал торғауыттардың тегеуріні күшейген ХҮІІ ғасырдың 50-60 жылдарында Кіші жүз қазақтарының таз, тана руларының бір бөлігін, ал жайық беріштердің тумаш ауылын Маңғыстау түрікмендері өздеріне қосып алды. Торғауыттармен болып жатқан батырлар ол тұтқыңдарға ара түсе алмады. Тек ХҮП ғасырдың басында Ағатай Тумаштардың Маңғыстаудың Өзен деген жерінде отырған бір бөлігін елге көшіріп келіп, ағайындарын түрік-меннен түгел азат етем деп жүргенде, Шағадам Красноярск маңайында жау қолынан қаза тапты. Ағатайдың ісін ағайыны Жаубасар батыр жалғастырды. Ол 1740 жылдар шамасында түрікмендерді шауып, өз ағайыны тумаш-
тардан Қүлмәлі және Абдан Абдал ауылын алып келіп, інісі Ерназарға
берді. Шежірелік жолмен Абдан Абдал да, Қүлмәлі де Ерназардың
баласы аталды. Бірақ олардан түрікмен аты қалмады. Арада 90 жылдай уакыт өтіп, түрікменге қолды болған тумаштар, шынында да, түрікмендене бастағанды. Ал олардың бөлініп қалған тармағы, сұраусыз кеткен. Таз, тана ауылдары сияқты, кейін біржола түрікмен болды. Таз, таналар жәуміттердің Атабай руына еніп, бүгінге дейін таздар Атрек, Сумбар әзендерінің бойындағы Кызыл Атрек, Терісаққан, Қарақала маңын жайлайды, ал таналар Узбой жырасынан аса берістегі Ақшақұйма, Қапыландығ тоқтаған. Ал тумаштар Краснрводск, Джебел төңірегінде отыр, бұл рулар 1755-57 жылдардың шамасындагы Маңғыстауға Адай жорығы тұсында түрікмен болып үлгергендері соншалық — жәуміт бірлестігі құрамында ата қоныстарын ерлікпен қорғады. Ақыры, қазаққа қосылмай жәуміттермен Үстірт асты.
Міне, құлмәлі бұл күнде, қазақ пен түрікменге бірдей ортақ, арғы тегі жайық беріш болғанмен, беріде жаугершілікте түрікменде кеткен тумаш руынан. Қүлмәлінің түрікмен тумаштарда әкесі, ағалары қалған. Кейін ағалары алып кетеміз деп іздеп келгенде, Қүлмәлі Жайықтығымды жәуміттікке сатпаймын деп бармай қалған. Кейін Қүлмәлінің ағалары Хиуа хандарын қолтықтап, Үргенішке көшіп, беделді қызметтер атқарған...
Өтеміс старшын әрі би болғанмен, қазақ тірлігімен онша үйлесе бермейтін Орынбор-Хиуа аралығында керуенбасы қызметін де атқарған. Сол сапарларында ол ағайын-туғандарына қонып, түстеніп жүрген. Бесқалада Өтеміс те, Махамбет те, Қожахмет те, Ысмайыл да, Хасен де жиі болған. Тіпті, Қожахмет Хорезмге барғанда 9 жасынан бастап қасында жүріп, соғысқа қтысқан Мұса деген баласын ағайындарына тастап кеткен. Мұса дүрбелең біткеннен кейін ғана қазақ арасына оралып, дәулет бітіп, бай атанды.
Сонғы жылдары бірқатар адамдар Өтеміс беріштің 19 азулы биінің бірі болған. Жайықтан Ішкі Орда тарапына өткенге дейін казіргі Қызылқоға ауданының орталығы Миялы төңірегін мекендепті. Өтеміс — аяқтыға жол, ауыздыға сөз бермейтін орақ ауыз шешен, би болған адам. Ел арасында ол туралы аңыз-әңгіме көп. Бірде Тайсойған маңындағы Алаш Сарбөпе, Сатай ауылдары құдықтарынан мал суартпайды.
Сонда Өтемістің айтқаны:
Өзен, өзен, өзен су,
Өзенді тастап көшкен ит.
Өзі болған жігіттің
Түп атасын сұраған ит.
Қырда құрақ, ойда бұлақ түрғанда
Құба жоннан құдық қазған ит.
Алдыма келсең оғымды,
Артыма келсең боғымды жерсің, —
деп садақпсн жасқап, қорқытып, малдарын суарып кетіпті. Жоғарыдағы жолдардан кірме, құл деген лакаптан Өтемістің де құтыла алмағанын байқаймыз. Түрікмен болған тумаштармен бірге беріш арасында да іргелі тумаш атасы бар. Қүлмәліні түрікмендегі ағайындарынан алып келетін Жаубасар да, баланы бауырына салатын Ерназар да осы тумаштан тарайды. Алайда, бұл әулеттін түрікменнен келгені ұмытылмаған, шағатай, тумаштарды жат, бөтен санап, түрікмен атаған.
Махамбеттің бабасы Құлманияз түрікмен де, басқа да емес, Ашамайлы Керей, оның Балта бұтағының ұланы еді дегенді жиі айтып, жаза бастады. Ол лакаптардың астарында нендей мән барына кезегі келгенде кейінгі беттерде жауап береміз. Еріккен ел әжуа, келемежге құмар әрі қазақ болған соң бір-бірінің арғы тегіне тиіспей отыра алған ба?
Бірде Бөкей заманында хан ордасына Өтеміс келе қалса, хан тағы төңірегіндегі қулар жолаушылап жүрген бір түрікменгс бес сом беріп: Өтеміс кіріп кслгенде, қайран бауырым деп жармаса кет деп дайындап қояды. Түрікмен айтқанды екі етпейді. Сонда Өтеміс бауырымдаған түрікменді арқасынан қағып жұбатқан боп, былай депті: Жылама, бауырым, жылама. Мына отырған Бөкей хан, асылын сұрасаң қарағаш. Қарағаштан келген жалаңаш. Құдай қалап бақ берген, астына мінер тақ берген, кұдай қаласа біз де осындай болармыз. Мына отырған Шомбал ғой, елінен қашқан домбал ғой. Оның асылы Орауыл, Орауылдан қашқан он ауыл. Арбасының ізі жосылған, Байұлына келіп косылған. Құдайым бақ берген соң, ханнын оң тізесі орын болды оған. Құдай бақ берсе, біз де осындай болармыз. Бұлар саған көп болса, бес сом берген болар, мә, мына он сомлы ал да орныңа отыр депті.
Әр рудың шығу тегі туралы бір құйтырқы жоқ емес. Түрікмен, құл Қүлмәлі ұрпағына жабысқан жабысқақ. Отеміс жайық беріш атақты Жүзбатыр Сартұлы ауылымен ірге ажыраспай бірге көшіп-қонып жүрген. Ал Жүзбатыр Исатайдың бесінші атасы Ағатаймен бірге туған Есіркептің шөбере-шөпшегі еді. Олар 1801 жылдың маңында Калмыково тұсынан Ішкі Ордаға өтіп, Самар көлі Жайықөзені аралығын жайлаған. Сол жерде ұзындығы 80-100 шақырымдай Бекетай құмы бар Қазіргі Жанақаладан тура оңтүстікке 70-80, ал Ордаға дейін 230 шақырымдай жер. Өтеміс, Жүзбатыр ауылының жаз жайлауы осы Бекетай болған. 1803 жылы Өтеміс ауылы Самар маңындағы қыс қыстаудан жаз жайлауға шығып, Бекетайға кеп қонғанда сәуір-мамыр айлары Махамбет дүниеге келген. Бұған дейін әдебиетте Махамбет 1804 жылы туған делініп келді. Бұл Махамбеттін 1841 жылғы мартта берген жауабындағы дерек бойынша алынып жүр еді. Тарихшы И.Кенжеәліұлы Махамбеттің 1836 жылы 8 қарашада, 10 желтоқсанда берген жауаптарының ақынның өзі жазып, қолын қойып, мөрін басқан нұсқаларын тауып, сол дерекке сүйеніп Махамбет 1803 жылы туды деген қорытындыға келген. Бұл ұсынысты қабылдаған жөн.
Ал тап осы жылы Ішкі Ордада ел есіңде көпке дейін сақталған бір елеулі оқиға болды. Жаз айларында Астраханнан Ішкі Ордаға көшіп шыққан елдің санағын алатын офиңерлерден кұралған комиссия шықты. Ал санақ дегеннен қазақтың қашаннан үркетін әдеті. Қазақта мал мен баланың санын сұрау жоқ. Сұрағанмен, қазекем бірді-екісін жасырып, дәл айтпаған. Санақ комиссиясының хабарын естіп, ел Жайықтың сыртына қарай қайта дүрлігеді. Осы дүрбелеңде Ішкі Орданы тастап, елді бастап көшірген старшын Өтеміс Құлманиязұлы, батыр Жүзбатыр Сартұлы, араларында Байбақтының өршіл өрені Жүніс Жантеліұлы да бар, Шанасалған деген жерде отырған беріш, шерксш, байбақты ауылдарын орнынан көтеріп күзетке бой бермей Тополинск, Зеленный бекіністерінің маңынан Жайықтан өтіп кеткен. Осы жөнінде әскери губернатор Г.С.Волонский Сырткы істер министрінің орынбасары А.А.Чарторыжскийге 1804 жылы 12 сәуірдс мәлімдеген.
Өстіп, старшын Өтеміс Құлманиязұлы есімі орыс әкімшілігінің іс-қағаз-дарында алғаш рет ауызға ілікті. Бұл кезде Өтеміс 43-44-тердегі ел ағасы жасында еді.
Өтеміс сол кеткеннен Ішкі Ордаға 6 жыл жоламай, тек 1809 жылы қайта өтеді. Жүзбатыр екі ауылы тағы да баяғы мекендерінен қыс қыстау, жаз жайлауларынан жер алады. Махамбет — Өтеміс шаңырағындағы Тоқтамыс, Бекмағамбеттен кейінгі үшінші баласы. Оның шешесінің аты - Қосуан, 1ші Ішкі Ордаға аты шыққан, мінезімен елге жаққан, аса беделді адам.
Махамбеттің жастық шағы өсуі Бекетай құмында өткен. Оның жырларында Бекетай аты жиі кездеседі:
...Бскетай еді тұрагым,
А йғайлап жауға тигенде
Ағатай беріш! ұраным.
Біздің анау Нарында,
Бір төбелер бар еді.
А йналасы ат шаптырса жеткісіз, —
дегенде жастық шағы өткен, төбе-төбе Бекетай құмын еске алғаны ақынның. Осы Бекетай айналасында Махамбет төбесі, Махамбеттің ат байлаған жері деген аттары әлі күнге дейін ұшырасады.
Бұдан кейін Құлманияз әулеті туралы архив материалдарында дерек жоқ. Тек 1816 жылы ғана қайтадан ауызға алынады.
1816 жылы тамыз айында беріш тайпасының ел билеушісі сұлтан Сүйіншігали Жанәліұлы қашқындарды паналатып отыр деген себепті желеу етіп, Өтеміс ауылын шабады. Оның жанында старщын Исатай Тайманұлы және оның ағасы Толебай Тайманұлы 45 кісімен болды.
Бұл 45 адам түгелдей ағатай беріштер еді. Себебі, Сүйіншіғали Өтемісті шабу үшін Исатайға қол жинатқанды.
Бұл кезде Өтеміс Ақжонас деген жерді мекендеп отырған. Ал ол болса, Нарын құмының түстігіндегі ақ шағыл арасындағы кәгілдір катпар тасты таулы жср. Оны әлі күнгс дейін Акжонас деп атайды. Үстінен аттылы адам жүрсс, тау күнгір-күнгір егсді. Сол тауда Алтын-гапкан үңгірі бар.
Исатай, Отеміс ауылдарының ір-гелес сыбай көрші скенін, озінің жастайынан Исатайдай ағаны жағалап оскенін Махамбет шығармаларында ашып айтады:
...Арыстан еді-ау Исатай,
Нетесің, тақсыр, табалап.
Қүйттайымда осіп ем,
Бауырында паналан...
Бұл жолдар Махамбеттің Исатйды бала кезінен-ақ жақсы білгенін, бұл екі ауылдың төскейде малы, төсекте басы қосылған ынтымақ-бірлікте болғанын аңғартады. Ал, сөйтіп, берекелері жарасқан ағайындас аталардың арасы айнып, бірліктеріне жарықшақ түсуі неліктен?! Ел ішінің жікшілдік дерті ме, партия таластары, әлде орақ ауыз би, әрі белді старшын беріш руының билеу-шісі Сүйіншіғали Жанәліұлының ығын ықтап, айтқанына көніп, айдауына жүре қоймады ма, әйтеуір, сол екеуі арасында бір келіспестік болған. Өтемісті шабуға құлшынған Сүйіншіғали соны жаңа ғана үзеңгіге аяғы іліккен жас старшын Исатай Тайманұлының қолымен істетті.
Бұл кезде Махамбет 13 жаста оң-солын танып калған кез еді. Жасөспірім бала жүрегіне әз әулие көреген ағасының қол бастап келіп ауылын шабуы — қандай жара салғанын түсіну қиын емес. Өтеміс ауылының 20 жылға жуық Исатай ауылынан ірге айырып, алшақтап кетуінің, көтеріліске де бірден араласа қоймауының сыры осында жатыр. 1816 жылы ауылы шабылған кезде, Махамбет не істеп жүрді дегенге келер болсақ, әйтті-бүйтті дегендей бұлтартпас дәл дерек жоқ. Оны тек жобалауымызға болады. Заман ағымына құлағы түрік, өзінің де көзі ашық, алымды, шалымды Өтеміс балаларын жастайынан-ақ окытып, жақсы тәрбие берген. Өтеміс ұдарының арасында айрықша сауаты болған Бекмағамбет, Махамбет, Ыбырайым. Әсіресе, Махам-бет қазақша қатты сауатты болған да, орысша да әжептәуір сөйлеп, жаза білген. Оны архив деректері құптап отыр. Сол кездегі үрдіс бойынша Махамбет ауыл мекебінде оқып, білім алған. Билер, старшындар, ауыл ағалары мектеп ашып, молдалар ұстаған. Қайсыбір ауылдарда мектеп мүғалімдері боп әскерден қашқан татарлар істеген. Сұлтан Сүйіншіғали Жанәліұлы Өтемісті қашқын жасырады деп шапқанда, оның балаларын оқытатын татар молдаларын ұстап отырғанын меңзеуі де ғажап емес.
Қалай дегенмен де, Махамбет қазақша терең сауатты жан болған. Махамбеттің ақын бала атанып, өз жанынан сөз шығарып, ауызға іліге бастағаны да осы шама. Түйеші шалға жауабы деген өлеңін Махамбет 10 жасында шығарды деген әңгіме бар. Әйтеуір Махамбеттің ақындық қабілеті осы кездерден бастап ұшқындай бастағны даусыз. Сол тұстың үрдісі бойынша, домбыра үйренуге де балалар ерте баулынып, 12-13 жасында күйшілік өнерге әжептәуір машыққан. Домбырашылық өнерге арнайы үйрететін мектеп болмағанымен, оның да тәжірибеде сыналып, қалыптасқан дәстүрі болды. Шәкірттер алдымен толғау жырларын, ән саздарын үйре-нетін де, қолдары жаттыққаннан кейін Ақжелендерге түсетін. Ақжелеңнің 62 саласын түгел тартқандар ғана домбырашы аталатын. Ақжелеңнің 62 саласын түгел игермейінше — өз жаныңнан күй шығаруға болмайды деп есептейтін қағида барды.
Тамаша композитор, күйші Махамбет жастайынан-ақ домбыраға машықты дей аламыз. Нарын — батыстағы күй өнерінің алтын бесік отаны десек, XIX ғсырдың 30-жылдарында Ішкі Ордадағы күй атасы беріш Ұзақ Мыр-забекұлы күйші еді. Ол көтерілісті жақтаған. Құрманғазының және басқа да көп күйшілердің ұстазы осы Ұзақ. Нарында елдің күй өнеріне ден қойғаны соншалық, күй тартылған жерде ән шырқалмаған, шыбынның ызыңы есті-ліп, жылаған бала уанған. Сол дәстүр күні кешеге дейін сақталып келді.
Ішкі Ордада шырқап дамыған сөз өнерінің жанры — ерлік дастандар мен толғау. Еділ-Жайық арасы — Қырымның қырық батырының туып-өскен топырағы, жаумен жағаласып ерліктің, ел қорғау, Отансүйгіштіктің небір теңдесі жоқ үлгілерін көрсеткен жанды тарих өлкесі. Қырымның кырық батыры ұзақ таңдар түңді күнге, күнді түнге соғып жырланды. Мұндағы жерлер айталық: Қабыршақты Кучум, Қара-су — карға бойлы Қазтуғанның, Талөкпе, Алты ата, Сакмар — Едігенің, Жаскүс құмы —Нәрікұлы Шораның, Қараша, Қобда, Ақтөбе, Бозан, Бес-терек, Балдырған, Бадашы, Бесешкі таулары — Қараұлы Сидақтың, Астрахан шаһары — әз Жәнібектің, Еділ-Жайық арасы бір кезде — Орақ пен Мамайдың, Боқсақ бойы — Жаңбыршыұлы Телағыстың, Қара кұлан, Қалдыбай, Жалғызағаш, Жақсыбай — Күлекұлы қарт Қожақтың, Естерекұлы Тарғынның, Шыңғырлаут, Елек-Жайық арасы Айсаұлы Әметтің қонысы деп саналып, қасиетті бабалардың жері деп кие тұтып, қастерлей жырлаған. Әсіресе қалың беріш жайлаған теңіз жағалауы — Орақ-Мамайдың, Телағыстың байырғы күлдігі саналып, айрықша дәріптелді. Қырымның қырық батырының біреуі Тұяқбайұлы Ер Манаштың бейітінің жайы Исатайлардың қыс қыстауы еді.
Махамбеттің жастайынан Қырымның қырық батырын жаттап өскені даусыз. Ел жиналған ұзақ түндерде балаң дауыспен талай сұңқылдап жыр-лаған да шығар-ау. Кейін ержетіп есейіп, көтерілістің дабылын қағып, аламанға жел берген Махамбеттің қолбасшы Исатайды Орақ-Мамайдың жалғасы ретінде суреттеуі тегін емес:
... Толғай, талгай оқ атқан,
Он екі тұтам жай тартқан.
Кабырғасын қаусатқан,
Тебінгісін тесе атқан,
Тізгінінен кесе атқан,
Біздің қайсар батырдың,
Жүрегін сөйтіп оятқан,
Кешегі Орақ пенен Мамайдай,
Батырлар, шіркін, болар ма-ай!
Осының өзі-ақ Махамбеттің Орақ-Мамай жырымен етене таныс болғанын аңғартады. Академик Әлкей Марғұланның пайымдауынша, Қырымның қырықбатыры жырының негізін қалаған атақты Сыпыра жырау туралы ХІҮ ғасырда араб саяхатшысы ибн Батута Сарайшықта болғанда, оны елі құдайдай табынған даңғайыр жырау екенін жазып кеткен. Махамбет осы бір жыр мұхитындай ортада туып-өсіп, табиғатынан сөз өнеріне жақын дарын болғандықтан, оның інжу-маржанын теріп өсті.
XIX ғасырдағы сөз өнерінің батырлық дастандармен тығыз астасып, етене кірігіп жатқан екіншісі — парсы-толғау. Ол қазақ поэтикалық өнерінің шырқау шындарының бірі. Ол қазақ, ноғайлы қауымының мұңын мұңдап, жоғын жоқтауға, өткенін толғап, болашағын болжауға ең бір оңтайлы өресі мол, ауқымы кең халықтын өзі тудырған поэзиясының үлгісі болды. Ол жыраулық өнер деп аталды да, жыраулардың беделі халық арасында бек, сұлтандармен шендесті. Бір ғажабы — көптеген жыраулардың өздері әрі атышулы атақты қолбасы батыр да болды. Шамасы, жағаласып жүріп, елдік мәселелерді айтып, орындау үшін жалғыз ділмәрлік аздық еткен сияқты. Толғауларды таза поэзиялық туынды деп қарау оның шеңберін тарылтқандық, толғауда хал-қымыздың дүниауи ойлары, әлеуметтік-философиялық түйіндері де жатыр. Тіпті, толғау саяси, әлеуметтік-философиялық мәселелердің терең қоз-ғалуымен ерекшеленеді. Қоғамдық өзекті ойлардың тамаша поэтикамен берілуі — толғаулардың тыңдаушыға ықпалын, әсер күшін еселеп арттырған. Қазақ халқының классикалық толғаулары — өзінің мазмұны жағынан қайсыбір фирлософиялық шығармалардан кем түспейді. Түптің түбінде, біз егер қазақ халқының байырғы философиялық ойын жинақтар болсақ, осы толғауларға жүгінеріміз хақ. Дала философы атанған жыраулардың бірі — Асанқайғы.
Халқымыздың өлең жырында, философиясында, тарихында із қалдырған көне жыраулар деп — Казтуғанды, Асанқайғыны, Доспамбетті, Шалгезді айтамыз. Бір ғажабы — осынау жыраулардың барлығы дерлік Еділ-Жайық арасында туып-өскен. Толғауларының дені де осы қос өзен арасын мекендеген халықтардың, қоғамдық құрылымның ішкі-тысқы жағдайларына арналған. Олардың халық санасына тигізген әсері орасан зор болды. Олардын сөздерін кұран сөзінен бір кем көрмеді. Қазтуған, Асан, Шалгез толғаулары толғанғанда қалың ел сілтідей тынды. Ол толғаулардың қайсыбірі жорық жырларына, халықтың әнұранына айналды.
Міне, Махамбет тағдыр жазып, осы құнарлы топыраққа дер кезінде бусанған дән боп түсті. Ол қаршадайынан-ақ оларды жаттап өсіп, жыраулық өнердің қыр-сырына қанығып, тұнығынан жүзіп ішті. Бәлкім, солардай болсам деп армандаған да шығар, ал заманына дөп келген тарихи окиғалар оны өзінің иіріміне алды да, аспанға лақтырып шығандатып жіберді. Тағдыр оған сорды да, дабыралы дақпыртты да өзге жыраулардан артық сыйламаса, кем сыйлаған жоқ. Махамбет өзінің творчестволық қуаты, диапазоны бұрынғы жыраулардан кем соғып жатпағанымен, өзі кие бола тұрып, асқақтамай, дараланбай, өзінен бұрынғы киелерді пір тұтып, солардың көктеген бұтағымын деп есептеді.
Жыраулар мектебіне ұқсастық тән, бірақ, ол әсте еліктеу — солықтау емес, көзжұмба қарабайыр тақпа-тақ қайталау да емес. Олар бір-бірін дамыта жырлаған, рефрендік қайталауларға біле тұрып барған, өзінен бұрынғының сөзін тірілту оны мойындап, ұстаз тұтумен бара-бар көрегендік белгісі саналған. Мұндай жайлар Махамбетте де кездесіп отырады.
Ол бірде:
...Балдырғаны білектей,
Баттауығы жүректей, —
деп Казтуғаншыласа, екіншіде:
...Күлдір-күлдір кісінетіп,
Күренді мінер күн қайда, —
Немесе:
...Мен аксұңқар кұстың сойы едім,
Шамырқансам, таксыр, кетермін...
Мен кеткенмен, тек кетпен,
Сізден артықтабармын...
Ашуыма көп тиме —
Өзекті жанға бір өлім —
Ордаңды талқан қылып шабармын, — деп, арқалы Шалгез жырау сора-бына салады. Бірде сөзбе-сөз қайталанса, екіншісінде мотив қайталанады. Бірақ қай-қайсысы да ерсі емес, мектеп ауқымына сыйымды.
Міне, Махамбетосынау поэтикалық-музыкалық үрдістерде тәрбиеленіп, буыны бекіп, ержетіп, есейіп келе жатты.
Енді 1816 жылғы оқиға калай шиеленісіп, немен бітіп, немен тынды — соған келейік. Өтеміс мал-мүлкі, дүние-жиһазы таланғанын мәлімдеп, әуелі Сығай сұлтанға, сосын Астрахан губернаторына шағым берді. Бірақ одан ештеңе енбеді. Өзінің аксүйек тұқымы Сүйіншіғалиды жығып бермеді ме — әншейінде пара түсер егесті даулы істердің маңайында қарғылы төбеттей шырғалып шы0пайтын. Сығай бұл жолы бөксе қозғап былқ етпеді. Содан Өтеміс келесі жылы көктемде керуеншілермен ілесіп Орынбор барды да, шекара комиссиясы мен Орынбор әскери губернаторына арыз етті. Мұны естіген Сүйіншіғали сұлтан қалтасын би-старшындардың Өтеміс Құлманиязұлы — барымташыл, үйінде жасырын қашқын ұстайды деген айғақ қағаздарға сықап алып, жалма-жан Орынбор жөнеп берді. Арызы мен парасын тиісті жерлерге тықпалап, жазықсыз жәбір көріп, әділет іздеген Өтемісті Орынбордың Орданасгауз қапасынан бір-ақ шығарды. Ол теңдік ала алмаған құсадан ба, әлде сырқаты салдарынан ба, осы түрменің аманат үйінде 1817 жылы 2 Қарашада өлді делінген.
Сүйіншіғалидің қырсығынан түрмеге жабылған әкесінің арын арлауға Орынборға іле-шала ересек балалары Тоқтамыс пен Бекмағамбет келеді. Тарихи дерек олардың окесіп ақтап алғанына куәлік етеді. Ақтап алып қана коймай, шешіне кіріскен Өтеміс ұлдарының осы әрекеті салдарынан Сүйіншіғали сұлтан бес адамымен қамауға алынып, абақтының дәмін татады. 1818 жылы шекара комиссиясы Сүйіншіғалидің інісі Бабағали мен Исатай Тайманұлын Сарайшық түрмесінде тұтқындап отырып, мал-мүлікті өндіруге қатал шешім шығарады. Исатайдың түрмеден Жүзбатырдың селбеуімен босанып шыққанын жоғарыда баяндағанбыз.
Міне, бұл оқиға осылай бітіп еді. Алайда, сөзден сөз балалап, күдік туғызып тұрған жері — Өтемістің өлімі. Тарихшылардың айғақтауынша, ол 1817 жылы 2 карашада Орданасгауздың аманат үйінде дүние салған. Ал екінші бір деректер осы уәжді теріске шығарады. 1819 жылы Өтеміс Ысмайыл деген баласымен Кіші Жүздің ханы Серғазының керуенбасы боп Хиуа ханы Мұхамбет Рахманға сапар шегіп бара жатқанын бір көрсек, 1819 жылы 3-қаңтарда Сығай сұлтан: Орынбор Шекара комиссиясына беріш руы жайық атасы старшыны Өтеміс Күлманиязұлының қартаюына байланысты оның орнына баласы Тоқтамыс Өтемісұлын старшын ғып тағайындауды өтініп қатынас жазады. Сығайдың өз қарамағындағы басы даулы, белгілі старшынның өлі-тірісін білмеуі мүмкін емес. Оның Өтемісті қартайды дегеніне қарағанда, Өтеміс бар-жоғы 59-60 жаста еді, ол жазықсыз жападан науқасқа шалдыққан сыңайлы. Әлде азулы старшынды орнынан тайдырудың амалы ма? Калай дегенмен, әйтеуір, 1819 жылы Өтеміс тірі болған. Оның Серғазыны сағалап, Хиуаға баруы — өкпелі жанның қылығына ұқсайды. Әділдік бермеген Ішкі Ордадан кеткісі келуі де ғажап емес. Бүкіл ел тізгіні қолында ілік-шатыс сұлтандар әулетімен ұстасудың ақыр түбі не боларын ақылды Өтеміс алдын-ала болжаған сияқты.
Ал Өтемістің түрмеде аманат үйінде өлгені рас. Балалары оның сүйегін елге жеткізе алмай, сол Орынбор маңында жерлеп, басын көтеріп, үйін тұрғызған. Асылы, Өтемістің әлімі мен Хиуаға сапарын куәландыратын даталардың бірінде жаңсақтық бар. Келешекте бұ мәселе де ақи-тақи анықталады деп ойлаймыз. Тоқтамысты старшын ету жөніндегі Сығайдың ұсынысы сол 1819 жылғы маусым айларында Шекара комиссиясынан қолдау тауып, 1820 жылы Орынбор губернаторы бекітіп, қолына мөр бергенін білеміз.

Жоспар.
І. Кіріспе.
А) Ата – бабалары туралы.
ІІ. Негізгі бөлім.
А) Өтеміс тарихы.
Б) Махамбет мектебі.
В)Өтемістің өлімі.
ІІІ. Қорытынды.
Ер – ел үшін туады
Ел үшін өледі.