Тауар саясаты

10-тарау. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі, тауар және баға саясаты

10.1. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштері

Бәсеке – өнім өндіру мен оны сатудың ең қолайлы, экономикалық жағынан неғұрлым тиімді жағдайлары үшін тауар өндірушілер арасындағы бәсекелестік.
Бәсекелестік: еркін (жеке, дамыған) бәсеке, олигополиялық бәсеке, бағалық бәсеке, бағасыз бәсеке болып бөлінеді (10.1-сурет).
Еркін бәсеке – нарықта көптеген белгілі бір тауарларды тұтынушылар мен өндірушілер әрекет еткенде ғана орын алады.
Бәсекелестердің біреуі нарықта жүзеге асатын қызмет көрсетулерге әсер ете алмайды, сондықтан тұтынушылар арасында сатушыларды таңдау кеңінен жүреді.
Олигополиялық бәсеке – нарықтың белгілі бір бөлігінде бақылау жасайтын, бірнеше ірі кәсіпорындар мен бірлестіктердің арасындағы бәсеке.
Бағалық бәсеке – тауар өндірушілердің тауар бағасын сұранысқа байланысты жоғарылату немесе төмендету ықпалдарына байланысты туындайды.
Бағасыз бәсеке – бұл сұранысқа қарай әр түрлі нысандардағы ықпалдар: мәселен, өнім сапасын жақсарту, ішкі безендірулер, жарнама т.б.

10.1-сурет. Бәсекелестіктің түрлері

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі – бұл тауарлардың тұтынушы қажеттілігін жоғары деңгейде қанағаттандыруын және осының арқасында нарықта өз орнын табуын білдіреді (10.2-сурет).
Кәсіпорынның бәсекеге қабілетілігі белгілі бір факторлардың ықпалымен қалыптасады.
Оның ішіндегі негізгілері: жаңалық, сапалық, пайдалану сенімділігі, көркемдеу мен мәнерлеу, буып-түю, энергияның жұмсалуы (10.3-сурет).
Тауардың бәсекеге қабілеттілігі тұтынушылар қабілеттеріне және тауар бағасына байланысты.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі дегеніміз кәсіпорынның экономикалық, техникалық, ұйымдастыру мүмкіндіктері және оның өз бәсекелестері алдындағы артықшылықтары.
Кәсіпорынның әлеуетті мүмкіндіктері бәсеке кезінде айқын көрінеді.
Ол кәсіпорында:
өндіріс шығындарын азайтуға;
өнім сапасын жоғарылатуға;
жоғары табыс табуға ұмтылдырады.
Машина және техниканың технологиялық деңгейдегі белгілері: жаңа атқарымды қорлар, сенімділік, компактілік, аз қалдықты, энергияның жұмсалуы.

10.2-сурет. Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру жүйесі

Кәсіпорынның монополияға қарсы саясаты бірнеше бағыттарда жүргізіледі:
1. Рентабельділіктің шекті мөлшерін белгілеу арқылы толық реттеу.
2. Құрылған бірлестіктер, кәсіпорындар және холдингтік компанияларды бақылау арқылы жаңа монополиялық құрылғандарға ескерту жасау.

10.3-сурет. Кәсіпорынның бәсекеге қабілетілігін сипаттайтын көрсеткіштер

Нарықты экономика кезінде кез келген кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін төменде келтіріліп отырған 10.4-суретте және 10.1-10.3 кестелерден анықтауға болады, оларды өзара салыстырулар арқылы қалай және қандай жолдармен жүзеге асырылатындығын байқауға болады.

10.4-сурет. Бәсекені талдау көрсеткіштері

10.1-кесте. Бәсекенің күшті және әлсіз жақтары

Параметрлері, салыстыру
бағыттары
Кәсіпорын өз қажеттілігімен салыстыра бағалау

жақсы
орта
қанағаттанарлық
Өнім:
көлемі және ассортименті
сапасы
көркемдеу, мәнерлеу
сервис
кепілді қамтамасыз ету
қайтару мүмкіндігі

Баға:
баға саясаты
жеңілдіктер
төлем шарттары
қаржыландыру шарттары

Жылжыту:
жарнама
сатудағы ынталандыру
Паблик рилейшнз
өткізу каналдары
көлік құралдары

10.2-кесте. Кәсіпорын шаруашылық қызметтерінің күшті және әлсіз жақтары

Негізгі сипаттары
Күшті
Әлсіз
Қорытынды
МАРКЕТИНГ
Тауар саясаты
Баға саясаты
Жылжыту
Өткізу

ӨНДІРІС
Қуаттылығы
Техника мен технологиясы
Ғимарат, құрылыс
Инженерлік инфрақұрылым

НИОКР
Зерттеу жұмыстары
Ноу-хау
Патент, лицензия

ҚАРЖЫ
Инвестициялық және капитал
салымдары
Пайда мөлшері
Айналым капиталы
Өтімділік
Қаржы капиталы

КАДР және БАСҚАРУ
Кадрдың сандық және сапалық құрамы
Инновациядағы басқару қызметтерін жоспарлау және
бақылау.

10.3-кесте. Бәсекеге қабілеттіліктің негізгі факторлары

Бәсекеге қабілеттіліктің факторлары.
Кәсіпорын
Негізгі бәсекелестер

А
Б

1
2
3
4
5
ТАУАР:
сапасы
техника-технологиялық көрсеткіштер
сауда таңбасының мәртебесі
буып-түю
кепілдік мерзімі
сенімділік
патентпен қорғалған
БАҒА:
сату
баға жеңілдігі
төлем мерзімі
несиені ұсыну шарттары
сатып алуды қаржыландыру шарттары
ӨТКІЗУ КАНАЛДАРЫ:
өткізу нысандары
тікелей жеткізу
сауда өкілдері
көтерме делдалдар
маклер мен дилер
нарықты қамту деңгейі
қойма-жайды орналастыру
көлікпен қамту жүйесі
запастарды бақылау жүйесі
НАРЫҚТА ТАУАРЛАРДЫ ЖЫЛЖЫТУ
Жарнама
тұтынушылар үшін
сауда делдалдары үшін
Жеке сату
тұтынушыларды ынталандыру
наразылық сауда демократия
тауар үлгілерін көрсету
өткізу жұмыстары бойынша кадрлар дайындау
Өткізу каналдары бойынша тауарды жылжыту
Бәсеке жағдайында сату
сауда делдалдарына сыйлық
Теледидар маркетингі

10.2. Кәсіпорынның тауар саясаты

Тауар дегеніміз қажеттілік пен тұтынуды қанағаттандыратын зат.
Нарықтық экономика жағдайында оған деген ынта, қолдану, пайдалану және тұтыну шарттары жүзеге асырылуы тиіс.
Тауарларды жіктеу.
1. Тауарларды пайдалану мерзімдеріне қарай былайша бөлуге болады:
ұзақ мерзімді пайдаланатын тауарлар – әдетте, көп мәрте пайдалануға төтеп беретін материалдық бұйымдар. Мысалы, станоктар, мұздатқыштар, киімдер және басқа да.
қысқа мерзімді пайдаланатын тауарлар – бір немесе бірнеше кезеңде толығымен пайдаланылатын материалдық бұйымдар: шикізат, азық-түлік.
Қызмет көрсету. табыс табу немесе қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында және үнемі қозғалыс түріндегі сату объектілерін қамтиды. Мысалы, шаштараз, жөндеу орындары ,т.б.
2. Қолдану аясы бойынша тауарларды екі топқа біріктіруге болады:
күнделікті тұрмыста пайдаланылатын көпшілік қолды тауарлар;
өндіріске қажетті тауарлар.
Көпшілік қолды тауарларды жіктеу
Тұтынушылар көпшілік қолды тауарлардың көптеген түрін сатып алады. Бұлар тұтынушының сатып алу дағдысына байланысты.
Сондықтан осы белгіге байланысты көпшілік қолды тауарлар (10.5-сурет):
күнделікті сұраным;
алдын-ала таңдау;
ерекше сұраным;
пассивті сұраным тауарлары деп бөлінеді.
1. Күнделікті сұраным тауарлары. Тұтынушылардың қажеттерін өтеу мақсатында күнделікті ойланбастан жиі сатып алатын тауарлары. Мысалы, азық-түлік, газет-журналдар, темекі.
Күнделікті сұраным тауарлары:
тұрақты сұраныстағы негізгі тауарлар;
ойда жоқта сатып алынатын тауарлар;
төтенше оқиғаларға байланысты қажетті тауарлар болып бөлінеді.
Тұрақты сұранымдағы негізгі тауарлар – тұтынушылар рет-ретімен сатып алады, яғни пайдалану мерзімі өткендерін тауардың жаңа түрімен алмастырып отыратын тауарлар. Мысалы, тіс пастасы, сабын, кондитер бұйымдары, т.б.
Ойда жоқта сатып алынатын тауарлар – алдын-ала жоспарланбайтын және тұтынушылар өздерінің тәбеті тартқан немесе көңілі қалаған бұйымдарын сатып алу кезіндегі тауарлар.
Әдетте, мұндай тауарлар көпшілік жерлерде сатыла береді, сондықтан оларды арнайы іздеудің қажеттілігі туындамайды.
Төтенше оқиғаларға байланысты тауарлар – оларға деген қажеттілік пайда болғанда ғана сатып алынатын тауарлар. Мәселен, қолшатыр, қыстық киімдер, дәрі-дәрмек және т.б.
2. Алдын-ала таңдау тауарлары – тұтынушы таңдар немесе сатып алар кезде, бағасы мен сыртқы безендіру көрсеткіштерін өзара салыстыру арқылы алынатын тауарлар. Мысалға: жиһаз, киім, көлік құралдары және тұрмыстық бұйымдар.
Бұдан басқа мұндай тауарлар, қосымша:
ұқсас;
ұқсамайтын болып бөлінеді.
Ұқсас тауарлар – сапа жағынан көбінесе біріңғай болып келетін, алайда олар бір-бірінен бағалары бойынша ерекшеленетін тауарлар.
Ұқсамайтын тауарлар – сату кезінде олардың жекелеген талғамдарын қанағаттандыру мақсатында үшін көптеген ассортиментті тауарлар.
3. Ерекше сұраным тауарлары – жекелеген маркалы немесе айрықша сипатты, тұтынушылар аса қызығатын тауарлар. Мысалы, жаңа үлгідегі автокөліктер, фото жабдықтар.т.б.
4. Пассивті сұраным тауарлары – тұтынушылардың білетін немесе аса біле бермейтін тауарлары. Былайша айтқанда, бұл тауарды сатып алуда ойланбайтын бұйымдар, жаңа түрлері бойынша жарнама жасалып, қолданысқа енбейінше көбінесе белгісіздеу болады. Мәселен, өмірді сақтандыру, қабірлік жер (шет елдерде), энциклопедия, коллекционерлер.т.б.

10.5-сурет. Көпшілік қолды тауарларды жіктеу

Өндіріске қажетті тауарларды жіктеу
Кәсіпорындар өздеріне қажетті көптеген тауарлар мен қызмет түрлерін сатып алады. Оларды үш топқа бөлуге болады (10.6-сурет):
материал мен бөлшектер;
күрделі мүліктер;
қосымша материалдар мен қызметтер.
1. Материал мен бөлшектер – өнім өндіруде іске толығымен жаратылатын тауарлар.
Бұлар өз кезегінде екіге бөлінеді:
шикізаттар;
жартылай фабрикаттар.
Шикізаттар – өңделмеген шикі материалдар, бұған жататындар: мұнай, газ, темір рудасы, дәнді дақылдар, ауыл шаруашылық өнімдері (бидай, мақта, жеміс-жидек, көкөніс), балық, орман.
Жартылай фабрикаттар – әлі де өңделу мүмкіндігі бар материалдар, мұның құрамына: материал компененттері (темір, цемент, сымдар, иірілген жіп); дөңгелек, шағын моторлар кіреді.
2. Күрделі мүліктер – құндарын дайын бұйымдарға біртіндеп сіңіретін тауарлар.
Мұны да екіге бөлуге болады:
а) тұрақты құрылыс – ғимараттар (зауыт, әкімшілік үйлері) және тұрақты жабдықтар (бұрғылау станоктары, генераторлар);
ә) қосалқы жабдықтар – зауыт жабдықтары (қол саймандары, автоматты тиегіштер) және кеңсе жабдықтары (компьютерлер, көшірме аппараттары, арнайы үстелдер, жазу қағаздары мен қарындаштар. т.б.)
3. Қосымша материал мен қызметтер – дайын бұйымдарға мүлдем қатысы жоқ обьектілер.
Бұлар да екіге бөлінеді:
а) қосымша жұмыс материалдары (жағар және жанар май, көмір) және техникалық қызмет көрсету мен жөндеу материалдары (сырлар, шегелер, щөткілер, т.б)
ә) іскерлік қызметтер: техникалық қызмет көрсету, жөндеу жұмыстары, кеңес беру қызметтері (құқықтық кеңес беру, әкімшілікке қызмет жөніндегі кеңестер, жарнама) болып бөлінеді.

10.6-сурет Өндіріске қажетті тауарларды жіктеу

Тауардың көрсеткіштері мен параметрлерін айрықша белгілері бойынша былайша топтастыруға болады:
экономикалық көрсеткіштер: бұйымның бағасы, табыстың мөлшері және өнімнің өзіндік құны;
техникалық параметрі: жүк көтергішті, дәлдігі, сенімділігі, жөндеудің күрделілігі, салмағы, аумағы;
пайдалану көрсеткіштері: пайдалану шығындары, қызметкерлердің оқуларына және қайта оқуларына жұмсалған шығындар.
Сонымен қатар тауарлар тұтыну қасиеттеріне қарай да бөлінеді, яғни: экономикалық, эстетикалық, экологиялық, стандарттық, патентті-құқықтық.
Тауардың бәсекеге қабілеттілігін бағалау көрсеткіштері 10.7-суретте көрсетілген.
Тауар саясаты – кәсіпорынның маркетинг қызметінің бір саласы, жаңа тауарлар жасап шығару және олардың түр-түрін көбейту, тұтынушы сұранымын қанағаттандыру мақсатында тауардың өндірістік бағдарламасын даярлаудағы негізгі бағыт.

10.7-сурет. Тауардың бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың блок-сызбасы

Кез-келген тауардың өмірлік циклы болады.
Тауардың өмірлік циклы дегеніміз өндірілген тауардың өтімділігін және сатушының мақсатына жетуін қамтамасыз ететін белгілі бір мерзім.
Ол мына төмендегілермен сипатталады:
тауардың нарыққа түсуі;
сатып алушылардың тауарды тануы және таңдап алуларының нәтижесінде сату көлемінің ұлғаюы;
жетілу кезеңі, оған барынша мол табыс келтіру тән;
нарықтың тауармен толығуы;
сатылатын өнім мен табыс мөлшерінің төмендеуі.
Кәсіпорынның бәсеке параметрлеріне байланысты тауардың барлық өмірлік циклын шешуі төрт кезеңге бөлуге болады. Олар:
1. Енгізу кезеңі.
2. Арту кезеңі.
3. Жетілу кезеңі.
4. Тоқырау кезеңі (10.8-сурет).
Енгізу кезеңі немесе тауарды нарыққа шығару кезеңі. Ол өндірістік қуаттылықтың өнім шығарудағы артықшылығымен және тиелмеген тауардың көлемімен сипатталады. Бұл кезеңде табыс жоқ немесе әзірге аз ғана.
Арту кезеңі өндірістік қуаттың толығымен іске қосылуымен және өнім шығаруда көптеген бәсеке көрсеткіштерінің жақсаруымен сипатталады, яғни оған: сапа, өзіндік құнның төмендеуі, сұранымның артуы және оңтайлы баға жатады. Нәтижесінде сату көлемі көбейеді және табыста арта бастайды.
Жетілу кезеңінде тауарлар ірі-ірі партиямен шығарыла бастайды. Бұл кезеңде баға үлкен рөл атқарады. Сондықтан тиімді баға саясаты іске асуы керек.

10.8-сурет. Кәсіпорында тауардың өмірлік цикл кезеңдері бойынша бәсекеге қабілеттілігі

Тоқырау кезеңі тауарларды сату және бұдан түскен табыс мөлшерінің төмендеу кезеңі (10.9-сурет).

10.9-сурет. Тауардың өмірлік циклының негізгі сипаттары

Өзгеріс бар жерде даму, ілгерілеу де бар. Олай болса тауардың өзіндік ерекшеліктері ретіндегі өмірлік циклі – оның физикалық қасиеттерімен қатар, ең алдымен, нарықтық айналымға қатысқан мерзіміне сәйкес қарастырылады.
Тауардың өндірілуінен бастап, оның дайын күйінде тұтынушысына ұсынылуына дейінгі бернеше кезеңге бөлінеді (10.10-сурет):
Алғашқы кезең. Болашақ тауар жөніндегі пікір дүниеге келіп, бұл бастаманың жүзеге асуын мақұлдау, қабылдау және қажет саналса, сол өндірілетін тауарды тәжірибе арқылы сынау процестері қолға алынады.
Өндіріс – тауардың дүниеге келуіндегі бірінші, әрі шешуші кезең, осы кезеңде келешектегі тауар өтімділігінің сәтті немесе сәтсіз болуы анықталады.
Енді дайын тауарларды зерттеуге, өндіруге, жариялауға және тиімді сату мәселесін ұйымдастыруға жұмсалған алғашқы шығындардың орнын толтыру үшін тауар сатыла бастайды. Бұл тауардың өсу және даму кезеңі (екінші кезең) деп аталады. Ол кезеңде әр ұсынылған тауарлар тұтынушылардың ойынан шығып, жоғары бағалануы мүмкін.

10.10-сурет. Тауардың өмірлік цикілінің кезеңдері

Тауар үшінші кезеңде өзінің жоғары деңгейіне жетіп, сандық және сапалық жағынан жетіле түсіп, тұрақты табыс алуға қол жеткізеді. Іскер де сергек кәсіпкер осы кезеңде өз тауарын одан әрі жарнамалау жолдарын қарастыра отырып, оны өткізуді ынталандыру жағына аса күш салады.
Тауардың өмірлік цикілінің төртінші кезеңінде тауардың өту қарқыны біртіндеп төмендей немесе азая бастайды, тіпті өтпей қалатын жәйттер де кездесуі мүмкін. Мұның себептері әр түрлі. Басты себеп сұранымның жеткілікті қанағаттандырылуы. Бұған қоса, тауар өндірісі технологиясының ескеруі, көптен бері өзгермеген тауар түр-түрінің тұтынушыларды жалықтыруы, кейбір тауарларға деген қажеттіліктің мәні жойылып кетуі немесе оның орнын соған ұқсас басқа тауарлар алмастыруы және басқада.
Қорыта айтқанда, өмірлік цикл тұрғысынан қарағандағы тауар тағдыры:
1. Тауардың жеке қасиетіне тікелей қатысы жоқ экономикалық, технологиялық және мәдени даму деңгейіне және соған сәйкес тауар молшылығына, нарықтағы бәсекелік күрестің деңгейіне;
2. Тауар сапасы, ерекшелігі, өндірілу мерзімі, ортасы және соған сәйкес қолдану өзгешеліктеріне байланысты шешіледі.
Сауда таңбасы – сауда кәсіпорындары өздері өткізетін, өздерінің тапсырыстары бойынша дайындалған бұйымдарға жапсыру құқығы берілген, бірегей безендірілген және ерекшелендірілген белгі, цифрлардың, әріптердің немесе сөздерінің графикалық белгісі, бірегей атауы, ерекше ұйымдастырылуы.
Маркалық атаулар – айтылуға болатын марканың бөлігі. Мәселен, Үркер-косметик, Рахат және т.б.
Маркалық белгі (эмблема) – ерекшелендіріп тұратын марканың бөлігі, бірақ айтылуға болмайды. Мысалы, символ, кескін (бейне), ерекше бояу немесе арнайы шрифті безендіру.
Тауар белгісі – құқықтық қорғаумен қамтамасыз етілген марка немесе оның бөлігі. Ол сатушыға маркалық атау мен белгісін пайдалануға ерекше құқық береді.
Авторлық құқық – әдеби, ғылыми және көркем туынды авторларын заңмен қорғайтын құқықтар жиынтығы.
Тауарды орналастыру – жаңа тауарға, бұрынғылардың қатарынан орын белгілеу процесі. Бәсекелесуші топтың тауарларын тұтынушылардың қабылдауы, сызба нұсқауын жасау, бұл сызба нұсқа тауармен көріну мүмкіндігін анықтау, сондай-ақ қолда бар бұйымдарды жетілдіру жолдарын қарастыру үшін пайдалы.
Нарық сегменті – өндірістік өнім өткізу саясатының бағдар нұсқасын таңдау мақсатымен нарықтағы мейлінше қолайлы жағдайды анықтау процесі.
Паблик рилейшнз – беделді жарнама, жұртшылықпен байланыс орнату, өндірістің бүкіл процесін қамтитын әлеуметтік ақпаратты басқарудың және кәсіпорын мүдделі болып отырған жұртшылық топтарының фирмаға оң көзқарасын қалыптастыруды мақсат ететін ақпарат тараудың арнаулы жүйесі. Бұл жүйе монополиялар мен жұртшылық арасындағы қарама-қайшылықтың тууына және өршуіне мүмкіндігінше жедел қарсы тұру немесе оны болдырмау үшін ұдайы кері байланыс жасауға ұмтылады.

10.3. Кәсіпорынның баға стратегиясы және түрлері

Нарық жағдайындағы бағаға көптеген факторлар әсер етеді. Бұлардың ішіндегі аса маңыздысы – бағаның экономика коньюктурасының, өндіру мен тұтынудың түйіскен тұсында өзгеріске түсуі.
Бағаның өзгеруі факторлар әсер ететін уақыттың ұзақтығына қарай үш кезеңге бөлінеді:
баға қозғалысының ұзақ мерзімдік тенденциясы ғылыми-техникалық жетістіктердің, мемлекеттік және монополиялық саясаттың, табиғи құбылыстардың әсері нәтижесінде тауардың және ақша құнының өзгеруін көрсетеді.
орта мерзімдік циклдік бағаның ауытқуы сұраным мен ұсынымның салыстырмалы қалпының түрлі кезең циклдары бойынша өзгеруі нәтижесінде пайда болады;
қысқа мерзімдік бағаның өзгеруі әр түрлі маусымдық және кездейсоқ факторлардың әсерінен туындайды.
Ішкі нарықтағы бағаларға ақшаның сатып алу қабілетінің өзгеруі, ал сыртқы сауда бағаларына ұлттық ақшаның валюталық курсының өзгеруі әсер етеді.
Бағаны реттеу жөніндегі мемлекеттік әкімшілік шаралар (10.11-сурет):
1. Бағаны белгілі бір деңгейде ұстап тұру. Бұл сирек кездесетін және қысқа мерзімдік шара.
2. Тауар сатушы мекеменің табыс деңгейі тауар өндірушінің орташа табыс көрсеткішінен жоғары болмауын қадағалау және реттеп отыру.
3. Монополистер қойған бағаларды бақылау.
4. Бағаны реттеу міндеті жүктелген үкімет мекемелері мен монополиялар арасындағы келісімдерге жете мән беру.
5. Баға өзгерісінің шегін белгілеу.

10.11-сурет. Бағаны реттеу жөніндегі мемлекеттік әкімшілік шаралар

Бағаны жанама реттеу жөніндегі шаралар (10.12-сурет):
1. Тауар өндірушінің белгілі бір дәрежеде табыс алуына бағытталған шаралар (несие беру, салық саясатын пысықтау, жәрдем қаржы бөлу, амортизациялық саясатты реттеу).
2. Тауар өндіру шығындарына ықпал ету:
тауар өндіруге қолданылатын шикізат, материал, энергияның т.б. бағасын зерттеу (төмендету мүмкіндіктерін қарастыру);
тауар өндірушілерге тасымалдау төлемі және басқа да қызмет көрсету жағынан жеңілдіктер беру;
3. Сұраным мен ұсынымның нақты тауарлар бойынша белгілі салыстырмалы қалпының қалыптасуына ықпал жасау.
4. Мемлекеттік меншіктің барлық түрінің қызмет етуіне қажетті тауарлар мен қызмет көрсетудің түрлерін жеке меншік кәсіпорындардан мемлекеттің өзі сатып алуы.

10.12-сурет. Бағаны жанама реттеу жөніндегі шаралар

Баға бәсекесінің пайда болуы және оның әрекет етуі мынадан байқалады:
1. Бір түрлі немесе ұқсас тауарды ең төменгі бағада сату мен басқа да тауар сатушыларды нарықтан ығыстырып шығаруға және соның есебінен өзіне бұл салада ыңғайлы жағдай туғызуға бағытталған бәсеке.
2. Тауар алушының ұсынылған тауарға деген қажетін қанағаттандырмау салдарынан тартатын шығынын салыстыру арқылы тауар бағасын көтеру бәсекесі.
3. Тауар алушы мен сатушының, бірінің арзан алуға, екіншісінің қымбат сатуға ынталылығы аралығындағы бәсеке. Нәтиже екеуінің қайсысының жеңіп шығатынына байланысты болады.
4. Тауар алушылардың бірыңғай қажеттерін қанағаттандыратын субститут – тауар өндіретін бәсекелес салалардың үлгісі ретінде пайда болатын салааралық бәсеке.
Баға өз табиғаты мен аса маңыздылығына және әрекет ететін ортасына қарай әр түрлі экономикалық, саяси, коньюктуралық және басқа да өзгерістерге өте сезімтал келеді және экономикалық қарым-қатынаста еркін қозғалыста болады.
Қорыта айтқанда, баға қаншама көтерілгенімен, мұқтаждықтың бәсеңдемеуіне байланысты айналымдағы ақшаның көбеюі салдарынан ол ақшаның нақты құны түседі.
Іс тәжірибеде қолданылатын баға стратегиялары (10.13-сурет):
1. Жоғары баға стратегиясы – алғашқы кезде өндіріс шығындары жоғары болады, кейіннен баға төмендетіледі, мәселен,жаңа тауарларды алуға болады, сапасы жоғары тауарлардың бағасы да жоғары болады.
2. Төменгі баға стратегиясы (нарыққа өту стратегиясы) – бұл сұранымды ынталандыру мақсатында іске асырылады, яғни тауардың бағасын төмендету саясаты қолданылады.
3. Сараланған баға стратегиясы – барлық жеңілдіктер қарастырылған, алдын-ала белгіленген бағалар.
4. Жеңілдіктегі бағалар стратегиясы – тұтынушылармен жұмыс жасау кезінде қолданылады, яғни олардың кәсіпорынға деген ынтасын арттыру мақсатында тауарлар жеңілдетілген бағамен беріледі.
5. Икемді баға стратегиясы – тұтынушылардың мүмкіндіктеріне қарай белгіленетін бағалар.
6. Тұрақты, стандартты, өзгермейтін баға стратегиясы – барлық жеңілдіктер мен мүмкіндіктер қарастырылып, тұтынушылармен келісім шартта белгілі бір тоқтамға келетін бағалар.
7. Дөңгелексіз баға стратегиясы – тұтынушылар 100 теңгенің тауарын 99 теңгеге сатып алу процесі.
8. Жаппай көтере сатып алу стратегиясы – тұтынушылармен келісім шартта жасалатын көтерме баға саясаты.

10.13-сурет. Баға стратегияларының түрлері

Бағаның түрлері (10.14-сурет):
1. Анықтама баға – анықтамалық басылымдарда, каталогтарда, журнал және газеттерде жарияланатын бағалар.
2. Келісімді (контракты) баға – сатушылар мен сатып алушылар арасында келіссөздер барысында тағайындалатын бағалар.
3. Жылжымалы баға – келіссөздерде белгіленген немесе шарттар өзгерген жағдайда, қайта қаралатын бағалар.
4. Өзгермелі баға – дайындалатын бұйымдарға сауда мәмілесінде ұзақ уақыт белгіленетін баға, осы бұйымдарды дайындау үшін қажетті уақыт ішінде өндіріс шығынының өзгеруін есепке алуға мүмкіндік беретін немесе өзгермелі принциптерге негізделген бағалар.

10.14-сурет. Бағаның түрлері

Тауардың экспорттық бағасы. Экспорттық баға деңгейіне көптеген факторлар әсер етеді:
өнімнің сапасы;
сату көлемі;
тауарды ішкі нарықта сатудың пайдалығы;
тауарды сату уақыты мен мерзімі;
тауарды жеткізу кезеңдері.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
1. Бәсекенің экономикалық мазмұны.
2. Бәсекелестіктің түрлері.
3. Еркін бәсеке.
4. Олигополиялық бәсеке.
5. Бағалық бәсеке.
6. Бағасыз бәсеке.
7. Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдары.
8. Кәсіпорынның бәсекеге қабілетілігі.
9. Кәсіпорынның бәсекеге қабілетілігін сипаттайтын көрсеткіштер.
10. Кәсіпорынның әлеуетті мүмкіндіктері.
11. Кәсіпорынның монополияға қарсы саясаты.
12. Бәсекені талдау көрсеткіштері.
13. Бәсекенің күшті және әлсіз жақтары.
14. Кәсіпорынның шаруашылық қызметтерінің күшті және әлсіз жақтары.
15. Бәсекеге қабілеттіліктің негізгі факторлары.
16. Тауардың экономикалық мәні.
17. Тауарларды жіктеу.
18. Ұзақ мерзімді пайдаланатын тауарлар.
19. Қысқа мерзімді пайдаланатын тауарлар.
20. Күнделікті тұрмыста пайдаланылатын көпшілік қолды тауарлар.
21. Күнделікті сұраным тауарлары.
22. Тұрақты сұранымдағы негізгі тауарлар.
23. Ойда жоқта сатып алынатын тауарлар.
24. Төтенше оқиғаларға байланысты тауарлар.
25. Алдын-ала таңдау тауарлары.
26. Ұқсас тауарлар.
27. Ұқсамайтын тауарлар.
28. Ерекше сұраным тауарлары.
29. Пассивті сұраным тауарлары.
30. Өндіріске қажетті тауарларды жіктеу
31. Материал мен бөлшектер.
32. Күрделі мүліктер.
33. Қосымша материал мен қызметтер.
34. Тауарларды топтастыру.
35. Тауар саясаты.
36. Тауардың өмірлік циклы.
37. Тауардың өмірлік циклының негізгі сипаттары.
38. Сауда таңбасы мен маркалық атаулар.
39. Маркалық белгі (эмблема) және тауар белгісі.
40. Авторлық құқық.
41. Тауарды орналастыру.
42. Нарық сегментінің қызметі.
43. Бағаны реттеу жөніндегі мемлекеттік әкімшілік шаралар.
44. Бағаны жанама реттеу жөніндегі шаралар.
45. Баға бәсекесінің пайда болуы және оның әрекет етуі.
46. Қазіргі кезде қолданылатын баға стратегиялары.
47. Жоғары баға стратегиясы.
48. Төменгі баға стратегиясы.
49. Сараланған баға стратегиясы.
50. Жеңілдіктегі бағалар стратегиясы.
51. Икемді баға стратегиясы.
52. Тұрақты, стандартты, өзгермейтін баға стратегиясы.
53. Дөңгелексіз баға стратегиясы.
54. Жаппай көтере сатып алу стратегиясы.
55. Бағаның түрлері.
56. Анықтама баға.
57. Контракты баға.
58. Жылжымалы баға.
59. Өзгермелі баға.

ТАПСЫРМАЛАР:
1. Ринат зауытында өндірілген өнімнің жылдық көлемі 6200т, өнімнің өзіндік құны 25641 теңге. Зауыттың өзіндік құнының кезең шығындары – 4,7%, өндірістен тыс шығындар 2,3% құрайды.
Табу керек: өнімнің барлық көлемінің толық өзіндік құны?
2. Есенбек зауытының өткізген өнім көлемі 8900 млн. теңге, өндірілген өнімнің толық өзіндік құны 4324 млн. теңге. Негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны – 38 млн. теңге.
Табу керек: өндірістік қорлардың рентабельділігі?
3. Нұргүл кәсіпорында өткізілген өнімнің көлемі – 962781 мың теңге. Өткізілген өнімнің толық өзіндік құны – 589793 мың теңге. Көмекші шаруашылықтар – 3970 мың теңге, ал көлік құралдары шаруашылығы – 5681 мың теңге сомасында табыс әкелді, ал кәсіпорынның төлеген айыппұл сомасы 178 мың теңге.
Табу керек: кәсіпорынның табысы?
4. Мадина кәсіпорыны өткізген өнім бірлігінің өзіндік құны 68712 теңге, ал өнім бірлігінің бағасы 121945 теңге.
Табу керек: өнімнің рентабельділік деңгейі?