Саяси қатынастар
Ќ.А.ЯСАУИ АТЫНДАЃЫ ХАЛЫЌАРАЛЫЌ ЌАЗАЌ-Т‡РІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ӘЛЕУМЕТТАНУ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ КАФЕДРАСЫ
Бекітемін
Қ.А. Ясауи атындағы ХҚТУ-нің
оқу-әдістемелік ісі жөніндегі
вице-президенті, профессор
С. Тұртабаев
2010ж.
С А Я С А Т Т А Н У
пєнінен студенттерге арналған оқу-әдістемелік кешен
Кафедра: Әлеуметтану және Саясаттану
2010-2011 оқу жылы, 5 семестр
Кредит саны: 2
Оқытушының аты-жөні: аға оқытушы Төлеев Жұмахан Мырзашұлы
Мекен-жайы: Тәуке хан даңғылы, Заң фак. Ғимараты,
Тел және E-maіl: раб. тел. 3
Т‡РКІСТАН 2010
Оќу-єдістемелік кешен Әлеуметтану және Саясаттану кафедрасыныњ № 2010 ж. мєжілісінде ќаралды.
Кафедра мењгерушісі соц.ѓ.д., проф. О. Н±сќабаев
Факультеттің оқу-әдістемелік Кеңесінің № 2010 ж. мәжілісінде бекітілді.
Кеңес төрайымы, фил.ғ.к., доцент А. Малдыбек
1. КІРІСПЕ
Пєн туралы ќысќаша сипаттама. Саясаттану БҰҰ-ның арнайы құрылымдық бөлімі –Юнеско міндетті түрде оқылатын пәндер тізіміне енгізіп бекіткен әлеуметтік-гуманитарлық білім жүйесіндегі маңызды оқу пәні. Саясат қазіргі қоғамның тіршілік әрекеті аспектісі ретіндегі оның объектісі болып табылады. Саясаттану саясаттың өмір сүру заңдарын, оның тарихи дамуын зерттейді. Саясаттанудың мазмұны сонымен қатар, билік, мемлекетаралық қатынас мәселелерінен де тұрады.
Саясат теориясы антикалық дәуірден бастап, бүкіл өркениет тарихы бойы дамыса да қоғамдық білім саласы ретінде саясаттану ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысында қалыптасты. Қарқынды дамушы ғылым ретіндегі саясаттанудың маңызды бүкіләлеуметтік-гуманитарлық білім жүйесіндегі идеалардың өзіндік катализаторы іспетті ерекше артып отыр.
Пєнніњ маќсаты: Студенттерге саяси өмір саласындағы күрделі құбылыстар мен тенденцияларға өз бетінше талдау дағдысын ұялату, саясат туралы қажетті білім беру, студенттердің санасында ұғымдық ақпаратты қалыптастыруға ықпал ету.
Пєнніњ міндеттері:
Студентерді Қазақстандағы және одан тыс жерлерде жүріп жатқан саяси процестерді ұғынуға және еркін бағалай алу ептілігіне тәрбиелеу;
Саясаттың мәнін, мүмкіндіктерін, шекараларын, куелешегін және және негізгі түрлерін үйрету;
Саяси биліктің мәнін, жүйесін, көздері мен функцияларын меңгерту.
Пререквизиттер: Пәнді оқыту үшін студенттер Философия, әлеуметтану, экономика теориясы, мәдениеттану, тарих, логика, т.б. салалардан хабардар болуы қажет.
Постреквизиттер: Дінтану, экономикалық пәндер, әлеуметтік философия, психология, этнология, құқық негіздері және т.б.
Ќысќартылѓан сµздер: С¤Ж – студенттіњ орындайтын µзіндік ж±мысы.
ОБС¤Ж – оќытушы басшылыѓымен орындалатын С¤Ж.
Оќытушы туралы ќысќаша мєліметтер: Сейітқұлов Нұрлыбек Ақынұлы-соц.ғ.к., доцент. 1996 жылы Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік универсиеттінің тарих факультетін бітірген. 1996-1998 жылдары Социология мамандығы бойынша Туркияда Хаджеттепе университетінде магистратурада оқып, 1999-2003 жылдары аталған университетте докторантураны бітірген. 2003-2006 жылдар аралығында Социология және Политология кафедрасының оқытушысы, Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ президенті көмекшісі, Жаратылыстану және медицина институтының ғылым және тәрбие жөніндегі директор орынбасары қызметтерін атқарды. 2006 жылы социология ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алды. 2007 жылдан бастап заң факультетінің деканы. Бір оқу құралы, бірнеше оқу-әдістемелік құралдары мен нұсқаулары, ғылыми мақалалары жарық көрген.
2. Ж¦МЫС ОЌУ ЖОСПАРЫНАН К¤ШІРМЕ
№
Семестрлер
Аудиториялыќ сабаќтар
Аудиториядан тыс сабаќтар
1
Лек.
Прак.
Сем.
Лабор.
ОБС¤Ж
С¤Ж
2
5
15
-
15
-
30
30
3
6
-
-
-
-
-
-
3
Барлыѓы
15
-
15
-
30
30
3. ПЄН САЃАТЫНЫЊ Б¤ЛІНУІ.
№
Тараулар, атауы, реті
Аудиториялыќ сабаќтар (саѓат)
Аудиториядан тыс сабаќтар (саѓат)
Лек
Прак
Сем
Лаб
ОБС¤Ж
С¤Ж
1
Саясаттану ғылым ретінде
1
-
1
-
2
2
2
Саяси ғылымның негізгі кезендері мен қалыптасуы
1
-
1
-
2
2
3
Билік саяси феномен ретінде
1
-
1
-
2
2
4
Қоғамның саяси жүйесі
1
-
1
-
2
2
5
Мемлекет және азаматтық қоғам
1
-
1
-
2
2
6
Саяси режимдер
1
-
1
-
2
2
7
Қоғамды демократияландыру және саяси жаңару
1
-
1
-
2
2
8
Саяси партиялар және қоғамдық қозғалыстар
1
-
1
-
2
2
9
Саяси процесс және саяси қызмет
1
-
1
-
2
2
10
Саяси сана және саяси мәдениет
1
-
1
-
2
2
11
Саяси элита және көшбасшылық
1
-
1
-
2
2
12
Дүниежүзілік саясат және халықаралық қатынастар
1
-
1
-
2
2
13
Қазіргі заманның жаһандық проблемалары
1
-
1
-
2
2
14
Саяси болжамдау
1
-
1
-
2
2
15
Егемен Қазақстанның саяси проблемалары
1
-
1
-
2
2
Барлыѓы
15
-
15
-
30
30
4. ЛЕКЦИЯНЫЊ ЖЄНЕ ПРАКТИКАЛЫЌ (СЕМИНАРЛЫЌ) К‡НТІЗБЕЛІК ТАЌЫРЫПТЫЌ-ЖОСПАРЫ
№
К‰ні
Лекция жєне семинар таќырыбы жєне оныњ жоспары
Лек
Сем
Єдебиеттер (єдебиет №, реті, тарауы, беті)
1
2
3
4
5
1
Саясаттану ғылым ретінде
1. Саясаттанудың объектісі және пәні
2. Саясаттанудың заңдары мен категориялары, әдістері
3. Саясаттанудың функциялары
4. Саясаттанудың әлеуметтік-гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны
1
1
№1, §4,5,
102-121 бет
№3, §2, 25-36 бет
№6 §2,3, 12-31 бет
№5, §4, 64-75 бет
2
Саяси ғылымның негізгі кезендері мен қалыптасуы
1. Ежелгі шығыстағы саяси ойлар
2. Ежелгі Грекия мен ежелгі Римдегі саяси ойлар
3. Орта ғасырлық саяси ойлар
4. Қайта өрлеу дәуіріндегі саяси ойлар
5. Жаңа заман саяси идеялары
6. ХІХ-ХХ ғасырлардағы әлеуметтік-саяси идеялар мен ағымдар
1
1
№3, §6,7,
203-231 бет
№6, §6, 75-86 бет
№8 §4, 82-96 бет
№7, §12, 264-275 бет
3
Билік саяси феномен ретінде
1. Билік ұғымы
2. Билік тұжырымдамалары
3. Билік құрылымы
4. Биліктің легитимді типтері
1
1
№4, §7,8,
302-341 бет
№2, §13, 325-336 бет
№3 §11,12, 231-262 бет
4
Қоғамның саяси жүйесі
1. Саяси жүйе ұғымы
2. Саяси жүйенің құрылымы
3. Саяси жүйенің институттары
1
1
№1, §4,5,
102-121 бет
№3, §26, 25-36 бет
№6 §2,3, 12-31 бет
5
Мемлекет және азаматтық қоғам
1. Мемлекеттің шығуы және оның мәні
2. Мемлекеттің белгілері
3. Мемлекеттің түрлері
4. Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет
1
1
№1, §8,9
223-251 бет
№2, §14, 321-336 бет
№8 §15, 312-331 бет
6
Саяси режимдер
1. Саяси режим ұғымы
2. Саяси режимнің түрлері
3.Демократиялық және антидемократиялық тәртіп
1
1
№6, §9,
242-281 бет
№7, §2,3, 27-45 бет
№8 §9,10, 212-265 бет
№4, §8, 164-175
7
Қоғамды демократияландыру және саяси жаңару
1. Демократия мемлекеттік құрылыс формасы мен режим ретінде
2. Демократияның тарихи формалары
3. Қазақстан қоғамын саяси жаңалау проблемалары
1
1
№1, §4,5,
102-121 бет
№3, §26, 25-36 бет
№6 §2,3, 12-31 бет
8
Саяси партиялар және қоғамдық қозғалыстар
1. Саяси партия ұғымы
2. Саяси партиялардың функциялары
3. Қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар
1
1
№1, §8,9
223-251 бет
№8 §15, 312-331 бет
№9, §8, 246-275 бет
9
Саяси процесс және саяси қызмет
1. Саяси процес ұғымы, оның мәні және негізгі сипаттамасы
2. Саяси процестің типологиясы
3. Саяси шешім
1
1
№3, §9,10,
356-421 бет
№4, §9, 351-369 бет
№9, §11, 261-372
10
Саяси сана және саяси мәдениет
1. Саяси сананың мәні
2. Саясат және мәдениет
3. Саяси мәдениет функциялары
4. Саяси әлеуметтену ұғымы
1
1
№6, §8,
312-321 бет
№7, §9, 251-264 бет
№8 §12, 305-331 бет
11
Саяси элита және көшбасшылық
1. Саяси элита ұғымы
2. Саяси элитаның жіктелуі
3. Саяси көшбасшылықтың типологиясы
1
1
№1, §4,5,
102-121 бет
№3, §26, 25-36 бет
№6 §2,3, 12-31 бет
№5, §4, 64-75 бет
12
Дүниежүзілік саясат және халықаралық қатынастар
1. Дүниежүзілік саясат ұғымы
2. Халықаралық қатынастар жүйесі
3. Халықаралық қатынастар типтері мен түрлері
1
1
№1, §8,9
223-251 бет
№2, §14, 321-336 бет
№8 §15, 312-331 бет
13
Қазіргі заманның жаһандық проблемалары
1. Қазіргі заманның жаһандық проблемалары ұғымы және типтері
2. Жаһандық проблемаларды шешудегі халықаралық ынтымақтастық
3. Халықаралық ұйымдар
1
1
№3, §9,10,
356-421 бет
№4, §9, 351-369 бет
№6 §12, 232-241 бет
14
Саяси болжамдау
1. Саяси болжамдау ұғымы, мәні және ерекшеліктері
2. Саяси болжамның функциональдық міндеттері
3. Ғылыми болжамның әдістері және құралдары
1
1
№6, §8,
312-321 бет
№7, §9, 251-264 бет
№8 §12, 305-331 бет
№8, §14, 264-275
15
Егемен Қазақстанның саяси проблемалары
1. Егемен Қазақстанның саяси нақтылық ретіндегі қалыптасуы мен дамуы
2. Қазақстанда егемендік пен демократияның қалыптасу кезеңдері
3. Ұлттық идеяны және мемлекеттік идеологияны жасаудың проблемалары
1
1
№3, §9,10,
356-421 бет
№4, §9, 351-369 бет
№6 §12, 232-241 бет
№9, §11, 261-372 бет
5. СТУДЕНТІЊ ¤ЗІНДІК Ж¦МЫСЫ (С¤Ж) ТАЌЫРЫПТАРЫ
N
С¤Ж таќырыптары
Тапсырманы орындау формасы (реферат, доклад, кейс,эссе, ѓылыми талдау, ќ±рал жасау, т.б.)
Тапсырманы ќабылдау мерзімі
Тапсырманы ќабылда орны (каб№, уаќыты)
1
Саясаттану ғылым ретінде
Реферат, пікірталас, кейс,
І- апта
Бейсенбі, ж±ма
Ауд. №204 саѓ. 14.00 –17.00
2
Саяси ғылымның негізгі кезендері мен қалыптасуы
Реферат, баяндама,
дебат.
ІІ-апта
ж±ма.
Ауд. №204 саѓ. 14.00 –17.00
3
Билік саяси феномен ретінде
Баяндама, реферат,
Кейс, пікірталас.
І- апта
Бейсенбі, ж±ма
Ауд. №204 саѓ. 14.00 –17.00
4
Қоғамның саяси жүйесі
Реферат, баяндама,
дебат.
ІІ-апта
ж±ма.
Ауд. №204 саѓ. 14.00 –17.00
5
Мемлекет және азаматтық қоғам
Баяндама, реферат,
Кейс, пікірталас
І- апта
Бейсенбі, ж±ма
Ауд. №204 саѓ. 14.00 –17.00
6
Саяси режимдер
Баяндама, пікірталас
ІІ-апта
ж±ма.
Ауд. №204 саѓ. 14.00 –17.00
7
Қоғамды демократияландыру және саяси жаңару
Реферат
Аналитикалық талдау
І- апта
Бейсенбі, ж±ма
Ауд. №204 саѓ. 14.00 –17.00
8
Саяси партиялар және қоғамдық қозғалыстар
Аналитикалыќ талдау, дискуссия
ІІ-апта
ж±ма.
Ауд. №204 саѓ. 14.00 –17.00
9
Саяси процесс және саяси қызмет
Реферат, пікір талас, топтыќ дискуция
І- апта
Бейсенбі, ж±ма
Ауд. №204 саѓ. 14.00 –17.00
10
Саяси сана және саяси мәдениет
Баяндама, плакат сызу, пікір талас.
ІІ-апта
ж±ма.
Ауд. №204 саѓ. 14.00 –17.00
11
Саяси элита және көшбасшылық
Баяндама, реферат,
Кейс, пікірталас
І- апта
Бейсенбі, ж±ма
Ауд. №204 саѓ. 14.00 –17.00
12
Дүниежүзілік саясат және халықаралық қатынастар
Баяндама, пікірталас
ІІ-апта
ж±ма.
Ауд. №204 саѓ. 14.00 –17.00
13
Қазіргі заманның жаһандық проблемалары
Реферат
Аналитикалық талдау
І- апта
Бейсенбі, ж±ма
Ауд. №204 саѓ. 14.00 –17.00
14
Саяси болжамдау
Аналитикалыќ талдау, дискуссия
ІІ-апта
ж±ма.
Ауд. №204 саѓ. 14.00 –17.00
15
Егемен Қазақстанның саяси проблемалары
Реферат, пікір талас, топтыќ дискуция
І- апта бейсенбі, ж±ма
Ауд. №204 саѓ. 14.00 –17.00
6. ОЌУЛЫЌТАР МЕН WEB САЙТТАР ТІЗІМІ
Негізгі:
1. Балғымбаев А.С. Саясаттану. Оқу құралы.-Алматы 2003
2. Жамбылов Д.Ә. Саясаттану. Оқулық.-алматы:Жеті Жарғы,2003
3. Жамбылов Д.Ә. Тәуелсіздік және саяси сана.-Алматы: Жеті Жарғы,1999
4. Жандаулетов Т. Қазақ ұлттық идеологиясы мәселелері.-Қ.- Алматы 2004
5. Назарбаев Н.Ә. Бейбітшілік кіндігі. –Алматы: Елорда,2001
6. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында.-Алматы: Өнер,1996
7. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. ҚР президентінің Қазақстан халқына жолдауы. 18.02.2005 Алматы, 2005
8. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Ел президентінің Қазақстан халқына жолдауы.-Алматы: Ата-Мұра,1996
Қосымша:
1. Дәрімбет Батырхан. Демократия мен Автократия: Саяси өмір шежіресі.-Алматы: Өркениет, 2004
2. Қазыбеков Н.А. Саяси процестер:Оқу құралы.-Қарағанды:Болашақ баспа,2004
3. Масаков Б. және т.б. Демократия әліппесі.-Алмаьты: Жеті жарғы,1999
4. Саясатты талдау әдістері мен тәсілдері ағылшын тілінен аударған Б.Қ. Сәркеев.-Алматы 2002
7. БАЌЫЛАУ Т‡РЛЕРІ.
5-семестрдіњ жетінші аптасынада 1-блок, 14 аптасында 2-блок жазбаша ќабылданады, 5-семестр соњында жазбаша-ауызша емтихан ќабылданады.
8. АРАЛЫЌ БАЌЫЛАУ (МОДУЛЬ) С¦РАЌТАРЫ
1-аралыќ баќылау 1-7 апта
1.Саясаттанудың объектісі және пәні
2. Саясаттанудың заңдары мен категориялары, әдістері
3. Саясаттанудың функциялары
4. Саясаттанудың әлеуметтік-гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны
5. Ежелгі шығыстағы саяси ойлар
6. Ежелгі Грекия мен ежелгі Римдегі саяси ойлар
7. Орта ғасырлық саяси ойлар
8. Қайта өрлеу дәуіріндегі саяси ойлар
9. Жаңа заман саяси идеялары
10. ХІХ-ХХ ғасырлардағы әлеуметтік-саяси идеялар мен ағымдар
11. Билік ұғымы
12. Билік тұжырымдамалары
13. Билік құрылымы
14. Биліктің легитимді типтері
15. Саяси жүйе ұғымы
16. Саяси жүйенің құрылымы
17. Саяси жүйенің институттары
18. Мемлекеттің шығуы және оның мәні
19. Мемлекеттің белгілері
20. Мемлекеттің түрлері
21. Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет
22. Саяси режим ұғымы
23. Саяси режимнің түрлері
24. Демократиялық және антидемократиялық тәртіп
25. Демократия мемлекеттік құрылыс формасы мен режим ретінде
26. Демократияның тарихи формалары
27. Қазақстан қоғамын саяси жаңалау проблемалары
2- аралыќ баќылау 8-15 апта
1. Саяси партия ұғымы
2. Саяси партиялардың функциялары
3. Қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар
4. Саяси процес ұғымы, оның мәні және негізгі сипаттамасы
5. Саяси процестің типологиясы
6. Саяси шешім
7. Саяси сананың мәні
8. Саясат және мәдениет
9. Саяси мәдениет функциялары
10. Саяси әлеуметтену ұғымы
11. Саяси элита ұғымы
12. Саяси элитаның жіктелуі
13. Саяси көшбасшылықтың типологиясы
14. Дүниежүзілік саясат ұғымы
15. Халықаралық қатынастар жүйесі
16. Халықаралық қатынастар типтері мен түрлері
17. Қазіргі заманның жаһандық проблемалары ұғымы және типтері
18. Жаһандық проблемаларды шешудегі халықаралық ынтымақтастық
19. Халықаралық ұйымдар
20. Саяси болжамдау ұғымы, мәні және ерекшеліктері
21. Саяси болжамның функциональдық міндеттері
22. Ғылыми болжамның әдістері және құралдары
23. Егемен Қазақстанның саяси нақтылық ретіндегі қалыптасуы мен дамуы
24. 2. Қазақстанда егемендік пен демократияның қалыптасу кезеңдері
25. Ұлттық идеяны және мемлекеттік идеологияны жасаудың проблемалары
9. ЕМТИХАН С¦РАЌТАРЫ
1. 1.Саясаттанудың объектісі және пәні
2. Саясаттанудың заңдары мен категориялары, әдістері
3. Саясаттанудың функциялары
4. Саясаттанудың әлеуметтік-гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны
5. Ежелгі шығыстағы саяси ойлар
6. Ежелгі Грекия мен ежелгі Римдегі саяси ойлар
7. Орта ғасырлық саяси ойлар
8. Қайта өрлеу дәуіріндегі саяси ойлар
9. Жаңа заман саяси идеялары
10. ХІХ-ХХ ғасырлардағы әлеуметтік-саяси идеялар мен ағымдар
11. Билік ұғымы
12. Билік тұжырымдамалары
13. Билік құрылымы
14. Биліктің легитимді типтері
15. Саяси жүйе ұғымы
16. Саяси жүйенің құрылымы
17. Саяси жүйенің институттары
18. Мемлекеттің шығуы және оның мәні
19. Мемлекеттің белгілері
20. Мемлекеттің түрлері
21. Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет
22. Саяси режим ұғымы
23. Саяси режимнің түрлері
24. Демократиялық және антидемократиялық тәртіп
25. Демократия мемлекеттік құрылыс формасы мен режим ретінде
26. Демократияның тарихи формалары
27. Қазақстан қоғамын саяси жаңалау проблемалары
28. Саяси партия ұғымы
29. Саяси партиялардың функциялары
30. Қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар
31. Саяси процес ұғымы, оның мәні және негізгі сипаттамасы
32. Саяси процестің типологиясы
33. Саяси шешім
34. Саяси сананың мәні
35. Саясат және мәдениет
36. Саяси мәдениет функциялары
37. Саяси әлеуметтену ұғымы
38. Саяси элита ұғымы
39. Саяси элитаның жіктелуі
40. Саяси көшбасшылықтың типологиясы
41. Дүниежүзілік саясат ұғымы
42. Халықаралық қатынастар жүйесі
43. Халықаралық қатынастар типтері мен түрлері
44. Қазіргі заманның жаһандық проблемалары ұғымы және типтері
45. Жаһандық проблемаларды шешудегі халықаралық ынтымақтастық
46. Халықаралық ұйымдар
47. Саяси болжамдау ұғымы, мәні және ерекшеліктері
48. Саяси болжамның функциональдық міндеттері
49. Ғылыми болжамның әдістері және құралдары
50. Егемен Қазақстанның саяси нақтылық ретіндегі қалыптасуы мен дамуы
51. Қазақстанда егемендік пен демократияның қалыптасу кезеңдері
52. Ұлттық идеяны және мемлекеттік идеологияны жасаудың проблемалары
9. СТУДЕНТТІЊ БІЛІМІН БАЃАЛАУ ЕРЕЖЕСІ
Єріптік ж‰йедегі баѓалау
Баѓаныњ сандыќ баламасы
Проценттік баламасы
Дєст‰рлі баѓалау ж‰йесі бойынша
А
4,0
95-100
¤те жаќсы
А-
3,67
90-94
В+
3,33
85-89
Жаќсы
В
3,0
80-84
В-
2,67
75-79
С+
2,33
70-74
Ќанаѓаттанарлыќ
С
2,0
65-69
С-
1,67
60-64
D+
1,33
55-59
D
1,0
50-54
F
0
0-49
Ќанаѓаттанѓысыз
11. КАФЕДРА ЖЄНЕ ОЌЫТУШЫ ТАРАПЫНАН СТУДЕНТКЕ ЌОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР
1) сабаќќа кешікпей келу жєне ќатысу;
2) ‰й тапсырмасын уаќытылы орындау жєне оны тапсыру;
3) сабаќ барысында басќа таќырыптарды талќылауѓа немесе басќа істермен айналысуѓа р±ќсат етілмейді;
4) сабақ үстінде сағыз шайнамау;
5) сабақ үстінде сотвый телефон,т.б. сабақты бөлетін заттары болса, өшіріп қою.
12. ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
Ескерту: Лекция тезистері саясаттану пәнінің оқу-әдістемелік кешенінде толық берілген
Лекция № 1
Тақырыбы: Саясаттану ғылым ретінде
ЖОСПАР
1. Саясат қоғамдық құбылыс ретінде
2. Саясаттану ғылымдар жүйесінде. Саясаттанудың объектісі және пәні
3. Саясаттанудың әдістері
4. Саясаттанудың қызметтері
1. Қазіргі таңда әлемде, оның ішінде түбегейлі бетбұрыс жасап демократиялық өзгерістерді іске асырып жатқан елімізде, саясаттан тыс тұрған адам жоқ.
Саясат әлеуметтік құбылыс. Бүгінде өзін саясаттың ықпалынан тыспын деп ешкім айта алмаса керек. Адам өзін саясаттан аулақпын деп санаған күннің өзінде ол бәрібір саяси өкіметтің (өзі өмір сүрген) шешімдерін ескермей және орындамай тұра алмайды.
Саясат дегеніміз қазіргі адамның қажеттілігі және сонымен бірге талап-тілегі, өйткені саясат қоғам өмірінің барлық салаларындағы оның алуан түрлі іс-қимылдарының көрсеткіші және сонымен бірге шектеушісі болып табылады.
Саясаттану ең бір көне дәстүрлі ғылымдардың бірі. Ежелгі Грецияда және ортағасырлық корольдіктерде саясаттанумен шұғылданған және осымен қатар бұл ғылым саласы қазіргі заманғы ғылым болып табылады. Бұлай деп айту себебіміз, ғылымдар жүйесінде хх-ғасырда енді.
Саясаттану ұғымы ежелгі гректің полис – мемлекет, мемлекеттілік немесе қоғамдық іс деген мағыналарды білдірген. Ал, нақтырақ айтсақ мемлекетті, қоғамды басқаратын өнер, қоғамды ұйымдастырушы деп те танылады.
Неміс социологы М.Вебер саясатты билікке араласу немесе биліктің топтар арасына бөлінуіне әсер ету ретінде анықталады.
Саясаттану ғылымының ірі теоретиктері Г.Лассуэл мен А.Капланның пікірінше саясат – биліктің құрылуымен байланысты дейді.
Қазіргі кездегі саясаттың құрылымы күрделі. Оның маңызды элементі келесідей:
1. Саясаттың объектісі – бұл дегеніміз үнемі ауысып тұратын қоғамдық мәселелер кешені. Оның шешімін табу үшін құрылымдық қайта құрулармен қоғамда реформаларды жасауды талап етеді.
2. Саясаттың субъектілері – саяси қызметке қатысушылар: адамдар, олардың ұйымдары, партиялар, қоғамдық қозғалыстар. Бұл аталғандар саяси міндеттерді шешушілер болып табылады.
3. Саяси билік – қоғамның әсер етуші саяси күштер.
4. Саяси процестер – түрлі саяси күштердің әсері, қарым-қатынасы, байланыстары. Бұл жерде саяси мәселелерді шешудегі саясси күштердің байланысы.
5. Саяси идеялар мен концепциялар – қоғамның саяси дамуының теориялық тұрғыда ұғыну. Түрлі саяси мәселелердің шешімін түрлі әлеуметтік топтар мен олардың қызығушылықтарын қарау.
Саясат бүгініг таңдағы өмірдің барлық сфераларының экономикалық саясат, техникалық саясат, әскери саясат, әлеуметтік саясат, мәдени саясат және т.б. қамтиды.. қарастырады.
Саясат өзінің формасы бойынша да әр түрлі. Бұл жерде ел басқару, биліктің орындалуы, билікке күрес, қоғамға ықпал ету, саяси қатынас өнері ретінде де көрініс табады.
2. Біріккен Ұлттар Ұйымының білім, ғылым және мәдениет жөніндегі ұйымы (ЮНЕСКО) 1948 жылы өзіне мүше елдердің жоғары оқу орындарына пән ретінде саясаттануды енгізуді ұсынды. 1949 жылы сяаси ғылымның халықаралық қауымдастығы құрылды.
Бұл пән қоғам өмірінің, қоғамдық сананың саяси дәрежесінің өсуіне, саяси пікірлердің алуан түрлі болуына және партиялылықтың қалыптасуына байланысты Кеңестер Одағы құлдырағаннан кейін біздің елде де қалыптаса бастады.
Саясаттану үшін қажетті шарт – саяси теорияның болуы. Тек қана деректер, ғылыми әдістемелік талдау, одан әрі дамудың болжамын жасау негізінде ғана саясаттану ғылым есебінде қалыптасып, өзін көрсете алады. Ол тарих, социология, психология, құқықтану және сяаси экономия ғылымдарымен тығыз байланысты дамиды.
Саясаттану пәні қоғамның саяси саласын, оның даму заңдылықтарын, қазіргі саяси өмірді ұйымдастырып, басқаруды, оның құрылысы мен сан-алуан қызметтерін зерттейді. Ол адамзаттың қоғамдағы құқығы, еркіндігі мен міндеттері, жеке адамның саяси құқықтық жағдайы, оның саяси өмірге қатынасу тәсілдері, саяси өзгерістердің түрлері, саяси мәдениетті қалыптастырудың жолдары, қазіргі замандағы сан түрлі саяси идеялық көзқарастар, саяси сананың дамуы туралы, дүниежүзілік дамудың қозғаушы күштері туралы түсінік береді.
Сайып келгенде, саясаттану дегеніміз саясат туралы, саясаттың адам және қоғам қарым-қатынастары туралы жинақталған ғылым. Ол саяси биліктің қалыптасуы мен пайдалануын, түрлері мен әдіс-тәсілдерін зерттейді.
Саясаттанудың объектісі – бұл саяси сахнадағы үнемі өзгерісте болып тұратын қоғамдық мәселелер жиыны. Ал, осы мәселелердің шешімін табу үшін қоғамда реформаларды құрылымдық тұрғыда қарауды талап етеді.
Саясат субъектілері – бұл саяси қызметке міндетті түрде қатынасушыларды айтамыз. Олар: адамдар және олардың ұйымдары, партиялар, қоғамдық қозғалыстар.
3. Саясаттану саяси құбылыстар мен өзгерістердің мән-мағынасын түсініп, білу үшін бірталай әдістерді пайдаланады.
Әдіс деп зерттеу жүргізуді ұйымдастыру тәсілін айтамыз. Оларға салыстырмалы, жүйелеу, социологиялық, тарихи, бихевиористік, нормативтік және т.б. әдістер жатады. Оларға жеке тоқталар болсақ:
Салыстырмалы әдіс – түрлі елдердегі саяси құбылыстарды өзара салыстырып, олардың жалпы ортақ және жеке ерекшеліктерін ажыратуға оны танып білуге мүмкіндік береді. Осы арқылы елдегі саяси тұрақтылық пен саяси шешімдер қабылдауға жағдай туады. Бұл әдіс қазіргі өтпелі кезеңдегі біздің ел үшін маңызы зор. Ол өзгенің озық тәжірбиесіне сүйену.
Жүйелеу әдісі – саяси құбылыстарды басқа күрделі құрылымының бір бөлігі ретінде қарап, оны құрайтын элементтердің әлеуметтік өмірдегі орнын, қызметін айналадағы ортамен, өзге құбылыстармен байланысты зерттейді.
Социологиялық әдісі – саясатты қоғам өмірінің экономикалық, әлеуметтік құрылым, мәдениет және сана деңгейіне т.б. жағдайларына байланысты анықтайды.
Тарихи әдіс – саяси құбылыстарды мерзімі жағынан дәйекті, заманына қарай өткендегі, қазіргі және болашақтағы байланысымен айқындай отырып қарастырады. Бұл әдіс әртүрлі саяси оқиғаларды, процестерді, деректерді олардың болған уақытын, мезгілін ескере отырып соның негізінде танып-білуді қажет етеді.
Бихевиористік әдіс – жеке адамдар мен топтардың іс-әрекетін, белгілі бір саяси жағдайларда адамдардың өздерін қалай ұстауын танып білуге негізделеді. Бұл әдісті жинақтаушылар саяси қызметтің барлық түрлерін адамдардың іс-әрекетін талдау арқылы түсініп білуге болады дейді.
Нормативтік әдіс – (19-ғасырға дейін қолданылған) қоғамдық игілікті ең мол қамтамасыз ететін немесе адамға әуел бастан тән ажыратылмас табиғи құқықты іске асыруға барлық мүмкіндікті жасайтын саяси құрылыстың түрін іздейді.
Ал Кеңес Одағы тұсында ең дұрыс мызғымайтын тәсіл диалектикалық-материалистік әдіс болып табылады. Бұл әдіске салыну, қазіргі заманда саяси ойдың еркін дамуына кедергі келтіреді.
Жоғарыдағы әдістермен қатар өмірде басқа да тәсілдер мен әдістер баршылық. Олардың бәрі де саяси процестер мен олардың дамуы жөнінде шынайы мағлұматтар алуға тырысады.
Лекция №2
Тақырыбы: Саяси ойдың даму кезеңдері
1. Ежелгі дүниедегі саяси ойлар
2. Орта ғасырдағы саяси ойлардың қалыптасуына ислам және христиан дінінің ықпалы
3. Қайта өрлеу дәуірі мен жаңа заман тұсындағы саяси ойлар
4. Қазіргі замандағы саяси теориялар
1.Лекция мәтіні: Ежелгі Шығыс елдеріндегі саяси танымға келетін болсақ, көне шығыс халықтарының саяси ой жүйелерінің мифологиялық бастауларға жүгінетіндігін және адамның дүниедегі орны мен рөлі туралы көзқарастың да мифиологиялық дүниетанымдарға негізделетіндігін айқын аңғаруға болады. Мәселен, ежелгі Египет, Қытай, Вавилон халықтарының таным-түсініктері діни-мифологиялық сипат алған. Бұларда, сол кездегі саяси билік пен тәртіп аспан тәңіріне тәуелді дейтін таным басым болды. Демек, саяси құқықтық көзқарас өзінің алғашқы даму сатысында жеке адами білім, ой ретінде әлі бөлініп шықпағандығын, оның сол кездегі, мифологиялық дүниетанымының құрамдас элементі болғандығын байқауға болады.
Күрделі әлеуметтік-саяси құрылым, жазба мәдениетінің дамуы тұрғысынан алғанда ежелгі Қытай өркениеті жуықтап алғанда біздің жыл санауымызға дейінгі 14-13ғ.ғ. қалыптасқан. Ал, саяси ойлар 6-5ғ.ғ. б.э.д. және саяси жағдайлар ойшыл-ғалымдардың зерттеу объектісіне айнала бастады. Мысал ретінде конфуцишылдарды алуға болады. Конфуций (Кун-Фу-Цзы 551-479ж.ж.) әлеуметтік, этикалық, саяси ілімнің және патриархалық мемлекет теориясының негізін салушы болып есептеледі. Конфуций өзінің ілімін Лунь юй деген жинағында баяндаған.
Конфуцийдің саяси іліміндегі негізгі ойлар мыналар:
1. Саяси басшы көк тәңірінің үлгісімен тек жақсылық сыйлаушы болуы тиіс.
2. Патша патшадай болу, бағынышты бағыныштыдай, әке әкедей, бала баладай болу принциптерін ұсынады. Бұл принциптің мақсаты – билік жүйесіндегі шайқалып бара жатқан басқару қағидаларын бекіту еді.
3. Егер халық аш болатын болса, патша өз байлығына масаттана ала ма? - деген принцип қояды, яғни, Конфуций ілімінде халықтың тұрмысының жақсы болуы – негізгі өзекті мәселе болды деуге болады.
Конфуций бюрократтық басқару жүйемен көмкерілген әлеуметтік - әділеттік және қоғамдық иерархиялық құрылымы, әкімшілік лауазымдары меритократиялық (билік нағыз қолынан келетін адамның басшылық етуі) принципі біздің жыл санауымызға дейінгі 9-шы ғасырдың өзінде ежелгі Қытайда жеке басқа табыну психологиясы орын алады.
Ежелгі Қытай дүниесінде саяси дүниетаным өз жалғасын Даосизм мектебінен тапты. Даосистер қоғамды ғарыштық әлемнің табиғи және заңды элементі ретінде қарастырады. Адам мен қоғам ғарыш әлемінің табиғи бөлігі болғандықтан, ол табиғаттың заңдарына тәуелді. Сондықтан, қоғамдағы заңдылықтар мен құбылыстар да адам санасына бағынбайтын табиғи құбылыс. Ал, мәдениет, этика жәнежалпы өркениеттілік – ол жасанды, табиғилыққа қайшы нәрсе деп мойындалады.
Қорыта келгенде, ежелгі Қытайдағы саяси ойлардың өзіндік ерекшелігі сонда, оларды көбінесе биліктің әкімдік-бюрократиялық аппаратына баса назар аударылған. Мұндағы басты идея – дарынды және қабілетті адамдар мемлекетті басқару керек дейтін идея.
Көне гректерде, саяси ғылымға мол мұра қалдырған. Бірақ, біз олардың ішінде ең көрнекті екі өкіліне - Платон мен Аристотельге тоқталамыз.
Платон (б.з.д., 427-347ж) өмір сүрді. (Платон – кең жауырынды деген мағынаны береді). Шын аты Аристокл. Сократтың шәкірті. Платон еңбектері: Мемлекет, Саясатшы, Заңдар, Софист, Парменид және т.б. Платонның саяси еңбегіндегі басты идея – ол ізгілікті мемлекет құру идеясы. Платонның ойынша адамдар қажеттіліктерін жеке-дара өтей алмайды. Олар өмір сүру үшін тамақ, киім өндірулері, үй салулары және т.с.с., біреулері егіншілікпен, біреулері тігіншілікпен, құрылыспен айналысады. Сөйтіп, олардың бәрі бірігіп қана қажеттіліктерін өтейді. Осы бірігудің арқасында, қоғам, мемлекет пайда болады дейді. Мемлекет адамдарды алаламай – бәріне бірдей, әділ қызмет етуі керек.
Платон қоғамдық меншікті қолдап, жеке меншікке қарсы тұрды. Өйткені, ол қоғамда қайшылықтар, жан-жалдар шығарады деді.
Платон мемлекеттік құрылысты 5-түрге бөлді: аристократия, тимократия, олигархия, демократия және тирания. Ең жақсысы – аристократиялық мемлекет деді. Онда ақыл – естілік, парасаттылық билейді, оның принциптері – адамгершілік, абырой, ар-намыс деп санады.
Тимократия – мемлекетте билік атақ құмар басшының үстемдігіне негізделеді.
Олигархия – аз адамдардың көпшілік үстінен жүргізілетін билігіне негізделеді.
Демократия – көпшіліктің билігіне негізделеді, бірақ байлар мен кедейлер арасындағы қарама-қайшылық олигархияда күшейе түседі. Сондықтан бұл заңсыздыққа негізделген демократия деп есептейді.
Тирания - әділетсіз мемлекеттің ең төменгі формасы. (мемлекетті 1адам басқарады).
Ежелгі гректердің саяси ой-пікірлерін одан әрі дамытқан, ұлы ойшыл – Аристотель (б.з.б. 384-322 ж.ж.) өмір сүрген. Оның еңбектері, Саясат, Афиналық полития, Этика, Риторика.
Аристотель саясатты адам мен мемлекеттің жоғарғы игілігі, оның мақсаты – адамды, мемлекетті жақсы тұрмысқа, молшылыққа, бақытқа жету деп білді. Сөйте тұра, ол құл иеленушілікті қолдады, құлдар мен ерікті кедейлерге саяси құқық бергісі келмеді. Аристотельдің ойынша, мемлекет – қауымның дамыған түрі, ал қауым – отбасының дамыған түрі. Мемлекетте адамдар белгілі бір игілікке жету үшін бірігеді. Ол мемлекетті дұрыс және бұрыс түрлерге бөледі. Дұрыс түріне монархияны, аристократияны және политияны жатқызды. Ал, бұрыс түрі деп – тирания, олигархия және демократияны санады. Мемлекеттің дұрыс түрінде әкімдер халық, ел пайдасын ойлайды, билік қоғамға қызмет етеді. Ал, бұрыс түрінде олар өз бастарының пайдасын ойлайды дейді.
Ежелгі Рим ойшылы Марк Туллий Цицерон (б.з.д. 106-43 ж.ж)болған. Оның Мемлекет туралы, Заңдар туралы, Міндеттер туралы деген еңбектері көпке әйгілі. Цицерон мемлекеттің пайда болуының негізгі себебі деп адамдардың бірігіп өмір сүруге тырысатын табиғи талабының және меншікті қорғау мақсатынан туындайды дейді. Цицерон мүліктік теңдік идеясына қарсы болды. Қоғамдық-саяси қатынастарды әлеуметтік жіктелу мен теңсіздікті әділеттілік деп санады.
2. Саяси ой тарихында орта ғасырлардағы феодалдық қоғамның орны ерекше. Батыс еуропада феодализм мың жылдан артыққа созылды (5-16ғ.ғ.). Бұл дәуірде рухани өмірде дін түгелдей үстемдік етті.
Үкімет басында дін иелері ме, әлде ақсүйектер болуы керек пе деген сұрақ сол кездегі саяси білімнің негізгі мәселелерінің бірі болды. Шіркеудің саяси талабын дұрысқа шығару мақсатымен оны жақтаушылар патшаға құдіретті шіркеу берді, ал оған мұндай абырой, беделді берген – құдай, сондықтан христиан патшалары шіркеу басшыларына бағынуы керек деп уағыздады. Бұл жағдайға ақсүйектер көнгісі келмей, билікті өз қолдарына қалдырғысы келді.
Батыс орта ғасыр идеологиясының өкілдері: Августин Аврелий (354-430ж.ж.) және Фома Аквинский (1226-1274ж.ж.).
А.Августин дүниежүзілік тарихи процестерді құдайға тәуелді ете отырып, жер бетіндегі адамзатты 2-ге бөлді.
1) ізгілікті мемлекет адамдары (жын-шайтан);
2) шіркеу адамдары (пәк, таза адамдар).
Құдай адамдарға ерікті етіп жаратқан соң, олар күнәлар жасайды және қоғамдағы барлық саяси және мемлекеттік құбылыстар күнәһар адамдардың іс-әрекетінің салдарынан туындайды дейді.
Ф.Аквинскийдің саяси ілімдер тарихындағы маңызды жақ – ол арнайы заң теориясын жасады. Аквинский заңды мәңгілік, діни, табиғи және оң заң деп бөледі.
Мәңгілік заң – ол құдай даналығы және ол бүкіл дүниедегі іс-әрекеттерді басқару құралы.
3. Қайта өрлеу дәуірі
Буржуазиялық саяси ғылымның негізін салушы – Н.Макиавелли (1469-1527ж.ж.). Оның еңбектері Патша, Пит Ливийдің бірінші он күндігі жөніндегі ойлар, Флоренция тарихы.
Ол діни көзқарасқа қарсы болды. Шындықтың белгісі сенім емес, тәжірбие деп білді. Ол республикалық мемлекетті, еркіндікті, теңдікті қалады.
Жаңа замандағы саяси ойлар.
17 ғасырдың көрнекті ағылшын ойшылы – Томас Гоббс (1588-1679ж.ж.) еді. Оның ойынша, мемлекет қоғамдық келісімнің негізінде, жалпыға бірдей бейбіт өмір мен қауіпсіздікті сақтау үшін пайда болды. Қоғамдық келісім бойынша патшаға (не мемлекет ұйымдарына) жеке адамдардың құқы тапсырылады. Адамдар өз тілектері мен еріктерін шектеп, барлық билікті мемлекетке береді. Ол монархиялық мемлекетті ұнатты.
Франциядағы буржуазиялық революцияның көрнекті өкілі Шарль Луи Монтескье (16889-1775ж.ж.) болған. Ол әр халықтың адамгершілік бейнесін, оның заңдарының айырмашылығын, қоғамның дамуын географиялық ортаға (ауа-райына, топырағына, жер бедеріне, көлеміне т.б.) байланыстырады.
Оның ойынша бостандық – бұл заң неге ерік берсе, соны істеу. Бостандықты баянды ету мақсатында және төңкерістерге жол бермеу үшін билікті заң шығаратын, атқарушы және сот билігі етіп бөлу керек деді.
1.Ежелгі дүниедегі саяси ойлар
2.Орта ғасырдағы саяси ойлардың қалыптасуына ислам және христиан дінінің ықпалы
3.Қайта өрлеу дәуірі мен жаңа заман тұсындағы саяси ойлар
4.Қазіргі замандағы саяси теориялар
Лекция №3
Тақырыбы: Саяси билік
ЖОСПАР
1. Билік ұғымы және ол туралы тұжырымдамалар
2. Биліктің қызметтері мен жіктелуі
3. Саяси билік пен мемлекеттік билік
4. Билік легетимдігі
1.Лекция мәтіні: Саясаттың негізгі мәселесі – билік, ал мазмұны билік үщін күрес және билікті жүргізу. Шығыстың көрнекті ойшылы Ибн-Халдун (1332-1406ж.ж) адамның басқа жан-жануарлардан ерекшелігі – ол билік үшін күреседі деген екен.
Ағылшынның ең ірі философтарының бірі Бертран Рассел (1872-1970ж.ж) физикада басты ұғым энергия болса, қоғамдық ғылымдарда негізгі ұғым билік болып табылады деген. Ал американың әйгілі әлеуметтанушысы Талкотт Парсонс (1902-1979ж.ж) экономикалық жүйеде ақша қандай орын алса, саяси жүйеде билік те соншалықты орын алады деген.
Билік жөнінде ғалымдар арасында әртүрлі анықтамалар мен тұжырымдамалар бар.
1. Теологиялық анықтама билікті бір мақсатқа, белгіленген нәтижеге, қорытындыға жету мүмкіндігі деп түсіндіреді.
2. Бихевиористік анықтама бойынша билік деп басқа адамдардың жүріс-тұрысын, өзін-өзі ұстауын өзгерту мүмкіндігіне негізделген іс-әрекет түрі.
3. Құрылымдық анықтама билікті басқарушы мен бағынушының арасындағы қатынастың ерекше түрі деп ұғады.
4. Конфликтілік анықтама билікті дау-жанжал жағдайында игілікті бөлуді реттейтін мүмкіндік, шиеленісті шешудің құралы деп түсіндірді.
Билік- деп біреудің екіншілерге әмірін жүргізіп, олардың іс-әрекеті, қызметіне ықпал етуін айтады. Билік адамзат қоғамымен бірге пайда болады және оның даму барысында бола бермек. Билік қоғамдық өндірісті ұйымдастыру үшін керек. Билік адамдар арасындағы қарым-қатынастарды адамдар, қоғам және мемлекеттік саяси институттар арасындағы қатынастарды реттеуге міндетті.
Саяси биліктің қарамағындағы теңсіздікті қамтамасыз ететін құралдар төмендегілер:
1.Экономикалық қор (Мемлекеттік сайлау науқанын өткізуге ондаған млн. ақша жұмсалады. Мемлекет тарапынан қаражат жетпегендіктен, жеке бай адамдардың, бірлестіктердің көмегіне сүйенеді).
2.Әлеуметтік әдіс-құралдар Үстемдік етіп отырған билік өзін қолдайтын, оның одан әрі өмір сүруіне мүдделі адамдар іздейді.
3.Күш жұмсау құралдары Мемлекетті қорғайтын, ішкі тәртіпті сақтайтындар (әскер, полиция, қауіпсіздік органдары, сот, прокуратура және т.б).
4.Ақпарат құралдары Қоғамдық пікір тудырып, саяси өмірге ықпал ету жағынан оны төртінші билік деп атайды. (радио, теледидар, баспасөз).
2. Саяси билік қызметтері: қоғамның саяси жүйесін қалыптастыру; оның саяси өмірін ұйымдастыру (ол мемлекет пен қоғам, топтар мен таптар, ассоциациялар, саяси институттар, мемлекеттік басқару институттары мен аппараттары, партиялар, азаматтаржәне т.б. арасындағы қатынастарды қамтиды); әртүрлі деңгейдегі қоғам мен мемлекеттің істерін басқару; дау-дамай, шиеленістерді ашып, оларға шек қою, дер кезінде оларды шешу; қоғамдық келісімге, мәмілеге келу.
Саяси билік субъекті деп жеке адам, әлеуметтік топ, тап, партия, мемлекетті айтады. Саяси билікті жүзеге асыру үшін арнайы ұйымдар мен мекемелер құрылып, субъект оларға өкілдік береді.
Демократиялық саяси жүйе өз ісін ойдағыдай атқару үшін, әдетте, мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы, сот билігі етіп үш тармаққа бөледі.
1.Заң шығарушы билік (парламент) – заң шығарумен, оны бекіту, өзгерту немесе жоюмен айналысады. Ол заң қабылдайды, салық салуды анықтайды, үкіметті тағайындайды, бюджетті бекітеді, соғыс ашып және әскерді қамтамасыз етеді.
2.Атқарушы билікке (үкімет пен әкімшілік жатады) Оларды заң шығарушы өкілдік органдар қалыптастырады. Атқарушы билік заң шығарушы биліктің бақылауында болып, олардың алдында есеп береді. Үкімет саяси шешімдер қабылдаса (конституция, заңға негізделуі керек), ал әкімшілік ол шешімдерді жүзеге асырады.
3.Сот билігі адамдардың құқығын қорғайды, заңды бұрмалаудан сақтайды, парламент не президент қабылдаған заңдарын, конституциялық жарғылардың сәйкестігін анықтайды. Ол заң шығарушы немесе атқарушы билікке тәуелсіз.
Бейресми билікке жататындар: 4-ші билік - БАҚ; 5-ші билік – сайлаушылар билігі; 6-шы билік – бақылау билігі; 7-ші билік – саяси билік.
Саяси билік – таптық, топтық, жеке адамның саясатта тұжырымдалған өз еркін жүргізу мүмкіндігін білдіреді.
Мемлекеттік билік – барлық адамдарға міндетті заңдарды шығаруға жеке-дара құқығы бар заңдар мен ұйымдарды сақтау үшін ерекше күштеу аппаратына сүйенетін саяси биліктің түрі жатады.
Легетимділік – (латын тілінен заңдылық, шындық) дегеніміз халықтың үстемдік етіп отырған саяси билікті мойындауы, оның заңдылығы мен шешімдерін растауы. Ол үш түрге бөлінеді:
1) Әдет-ғұрыптық легетимділік – (ерте заманнан келе жатқан салт-дәстүрге сүйенеді);
2) Харизматикалық легетимділік – мұнда ерекше батырлығымен, адалдығымен көзге түскен адамды басшы етіп жариялап, соның соңынан ереді. Мысалы: Мұхаммед ғ.с.с., М.Ганди., А.омейни т.б.
Ақыл-парасаттық легетимділік – ол қазіргі саяси құрылым орнатқан құқықтық ережелерге негізделеді.
Семинар сұрақтары
1.Билік ұғымы және ол туралы тұжырымдамалар
2.Биліктің қызметтері мен жіктелуі
3.Саяси билік пен мемлекеттік билік
4.Билік легетимдігі
5.Мемлекеттік және саяси билік
Лекция №4
Тақырыбы: Қоғамның саяси жүйесі
1. Саяси жүйе туралы ұғым
2. Саяси жүйенің құрылымы
3. Саяси жүйенің жіктелуі
1.Лекция мәтіні: Қоғамның саяси жүйесі деп билік жүргізіп, қоғамда тұрақтылық пен тәртіпті қамтамасыз ететін, әлеуметтік топтар, таптар, ұлттар, мемлекеттер арасындағы саяси өзара қатынастарды реттейтін ұйым мен мекемелердің жиынтығын айтады.
20ғасырдың 50-ші жылдарында Американың саясаттанушысы Давид Истон саяси жүйенің қызмет ету тетіктерін былай сипаттады. Саяси жүйе сыртқы ортамен кіріс, шығыс принциптері арқылы байланысады. Кірістің екі түрі бар. Олар талаптар мен қолдау. Талапқа қоғамдағы қазына мен қаржының дұрыс немесе бұрыс бөлінуі туралы билік органдарына үндеуі деуге болады.
Қолдау, керісінше үстемдік етіп тұрған тәртіпті күшейтеді. Оған мысалы, саяси өмірге белсене қатынасу, қабылданған шешімдерді, заңдарды уақытында бұлжытпай орындау, салықты уақытында төлеу және т.б жатады.
Саяси жүйе төмендегідей қызметтер атқарады:
1. Белгілі бір әлеуметтік топтың немесе көпшілік халықтың саяси билігін қамтамасыз ету. Ол биліктің тәртіпке келтірілген, ережелерде, қалыптарда бекітілген, яғни институционалданған түрі. Сондықтан ол конституцияға негізделген жалпыға міндетті заңдар шығарады. Сол арқылы қоғамда тәртіп орнайды. Егер оны бұзушылар болса, оларға тиісті шара қолданылады.
2. Саяси жүйе қоғамдық қатынастарды реттейді, адамдардың тіршілік әрекетінің әртүрлі салаларын басқарады.
3. Саяси жүйе қоғамда жинақтаушылық, топтастырушылық қызметті атқарады. Олар ортақ әлеуметтік-саяси мақсаттар мен құндылықтардың айналасында барлық әлеуметтік топтар, таптар, жіктердің белгілі бір бірлестігін қамтамасыз етеді.
4. Экономиканың қалыпты жұмыс істеп, оның прогрессивті дамуына қажетті саяси жағдай жасау.
5. Қоғамды, оның мүшелерін ішкі және сыртқы бүліндіргіш әрекеттерден қорғау. Мысалы, ұйымдасқан қылмыс, сыртқы агрессиядан.
2. Зерттеушілер саяси жүйенің негізгі төрт бөлігін айтады: 1) Саяси институттар; 2) Саяси қатынастар; 3) Саяси ережелер; 4) Саяси мәдениет.
1. Саяси институттарға (ұйымдар, мекемелер) мемлекет, саяси партиялар, кәсіподақтар, кооперативтер, жастар, әйелдер, т.б ұйымдар мен бірлестіктер жатады. Бұл ұйымдардың бәрі топтық, таптық, ұлттық, жыныстық, кәсіби, жас мөлшеріне қарай байланысты пайда болатын көптеген әлеуметтік мақсат – мүдделерді білдіріп, қорғау үшін құрылды.
Солардың ішіндегі ең негізгісі – мемлекет. Ол қоғамда белгілі бір тәртіпті орнатады, оны басқарады, экономикалық және әлеуметтік құрылымын қорғайды. Ол үшін мемлекеттің арнайы аппараты, еріксіз көндіретін күштеу, зорлау органдары (әскер, сот, полиция) болады. Мемлекет қоғам атынан оның ішкі және сыртқы саясатын атқара алады.
Мемлекеттік емес ұйымдар арасында ең үлкен рольді саяси партиялар атқарады. Олар мемлекеттік билікті жүзеге асыруға, саяси жүйені, идеологиялар мен доктриналарды, қоғамдық пікірді, саяси сана мен мәдениетті қалыптастыруға ат салысады.
2. Қоғамдық екінші бөлігін – саяси қатынастар құрайды. Оған таптардың, этникалық бірлестіктердің, тұлғалар мен қоғамның, азамат пен мемлекеттің арасындағы қатынастар кіреді.
3. Саяси жүйенің үшінші бөлігі – саяси ережелер. Олар саяси институттардың өзара бірлесіп әрекет етуін қамтамасыз етеді және саяси жүйенің ережелік негізін құрайды. Олардың ішіндегі ең маңыздысына – Конституция және соған сүйенетін заңдар мен басқа нормативтік актілер жатады.
4. Саяси жүйенің төртінші белгісі – саяси мәдениет. Ол саяси сана мен іс-әрекетте, саяси көзқарастарда, идеяларда, теорияларда, саяси бағдарлама, шешімдерде, саяси ережелерге қатынаста көрініс табады.
3. Қазіргі саясаттануда ең кең тараған жіктелудің түрі қоғамдағы қалыптасқан саяси тәртіптің ерекшеліктеріне негізделеді.
I Саяси тәртіп – деп саяси билік қоғамды басқарудың әдіс-тәсілдерінің жиынтығын, азаматтардың құқықтары мен еркіндіктерінің демократиялық дәрежесін айтады.
Саяси тәртіп – демократиялық және антидемократиялық болып бөлінеді.
Демократиялық тәртіпке – халықты биліктің қайнар көзі деп санап, оған мемлекеттік істерді шешуге құқық берілген және ол үшін қажетті жағдайлар жасаған билік түрі.
Демократиялық тәртіп келесі белгілерімен сипатталады:
1.Аджал, шынайы сайыс арқылы, жүйелі түрде өткізілетін сайлау;
2.Үкіметтің сайлау арқылы дүниеге келуі;
3.Демократия жеке тұлғалар мен аз ғана адамдардың құқығын қорғайды.
Антидемократиялық тәртіпке: тоалитарлық және авторитарлық тәртіптер жатады.
Тоталитарлық (лат. Бүтіндей, тұтас, жалпы) тәртіп деп қоғам, адам өмірінің барлық салалары тұтасымен мемлекеттік бақылауға алынған мемлекеттік саяси құрылымды айтады.
Авторитарлық тәртіп деп күштеуге, жеке адамның билігіне негізделген мемлекеттік – саяси құрылысты айтады. Мұнда атқарушы билік үстемдік етеді. Парламент жойылмайды, ол кеңесші органға айналады. Бұл жерде біріңғай идеология және көпшілік партия болмайды.
Реферат тақырыптары:
1.Саяси жүйе туралы ұғым
2.Саяси жүйенің құрылымы
3.Саяси жүйенің жіктелуі
4.Қазақстан Республикасының саяси жүйесі
Лекция №5
Тақырыбы: Мемлекет және азаматтық қоғам
1. Мемлекеттің шығуы және оның мәні
2. Мемлекеттің белгілері
3. Мемлекеттің түрлері
4. Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет
1.Лекция мәтіні Жалпы мемлекеттің шығуын, ғылым адамзат қоғамы дамуының белгілі бір тарихи кезеңімен, яғни әлеуметтік таптар мен топтардың пайда болып, қоғамда саяси-әлеуметтік теңсіздіктердің қалыптасуымен байланыстырады. Мемлекеттің пайда болуы туралы анықтамалар:
1.Теологиялық теорияның негізін салушы Ф.Аквинский мемлекеттің пайда болуын құдайдың құдіреті арқылы деп түсіндірді.
2.Патриархаттық теория. Оның негізін салушы 18-ғасырда өмір сүруші ағылшын ойшылы Роберт Филмер мемлекеттің пайдаболуын рулардың тайпаға, тайпалардың одан үлкен қауымдастықтарға бірігуінен әкеліп шығарады.
3.Қоғамдық келісім теориясы бойынша, мемлекет бір әміршіге бағынған адамдардың келісімінің арқасында пайда болады дейді.
4. Зорлық жасау теориясы, бір елді екінші бір елдің басып алуының нәтижесінде арадағы қатынастарды реттеу үшін мемлекет пайда болады дегенді айтады.
5.Географиялық теория, мемлекеттің пайда болуын географиялық ортаға (ауа райы, жер бедері және т.б.) өзгешеліктермен түсіндіріледі.
6.Маркстік теория мемлекеттің пайда болуын жеке меншік пен таптардың шығуымен байланыстырады.
Мемлекет қоғамның саяси жүйесінің басты элементі, саяси институтардың маңызды бөлігі.
2. Мемлекеттің негізгі функциялары ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі функцияларға: өмір сүріп отырған өндіріс тәсілі, экономикалық және әлеуметтік жүйені қорғау, экономиканы басқару, шаруашылық қызметін реттеу, тәртіп пен қоғамдық тыныштықты сақтау, әлеуметтік қатынастарды реттеу, мәдени тәртіп және идеологиялық қызмет жатады. Ал сыртқы функцияларға халықаралық қатынас жасағандағы қызметі, өзінің мүддесін қорғау, елдің қорғанысын қамтамасыз ету, басқа мемлекеттермен қалыпты өзара қарым-қатынастарды дамыту, жаңа саяси ойлау шеңберінде, бейбіт қатар өмір сүру принциптері негізінде өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту жатады.
Мемлекеттің халықаралық құқықтың субъектісі болуы үшін өзіне лайықты сапасы болуы міндетті. Ол мынадай үш элементтен тұрады:
1. Мемлекеттің жер аумағы.
2. Мемлекеттің халқы.
3. Мемлекеттік өкімет.
3. Мемлекет басқару формасына байланысты, монархия және республика болып бөлінеді. Монархиялық формадағы мемлекеттің жоғары өкімет билігі жеке-дара бір билеушінің қолында болып, ол әкеден балаға мұра ретінде қалатын түрі. Монархия өз кезегінде абсолюттік және конституциялық болып екіге бөлінеді.
Республика деп мемлекеттің биліктің барлық жоғары органдары белгілі бір уақытқа сайланатын немесе өкілділік мекемелер арқылы қалыптасатын мемлекеттік басқару түрін айтады. Республика президенттік және парламенттік болып екіге бөлінеді. Президенттік басқаруда, әдетте, мемлекеттің де, үкіметтің де басшысы президент болып саналады.
Мемлекет басқару түрімен қатар, құрылысына қарай да ерекшеленеді. Мемлекет құрылысы орталық өкімет пен жергілікті биліктің міндеттері өрісінің арақатынасын білдіреді. Ол унитарлық (біртұтас мемлекет) және федеративтік (заң бойынша біршама ерікті мемлекеттер одағы – республикалар, штаттар, контондар, т.б.), конфедеративтік (мемлекеттік құқылық бірлестіктер)болып бөлінеді.
Саяси бағыты тұрғысынан олар агресивті, бейбітшіл, консервативтік, либералдық, бейтарап т.б. болып ажыратылады.
4. Марксизм-ленинизм классиктері зерттеп қоғам дамуының барысын әлемдік дәрежеде анықтап кеткен кезеңдердің реттілігі бүгінде бұзылды, капитализмнен кейінгі келесі даму сатысы коммунизмге жету мүмкін болмай, тек қиял ғана болып қалды. Осы уақытқа дейін, капитализмнен кейін социалистік қоғам, одан соң кемелденген социализм, одан әрі коммунизмге жетеміз деп Кеңестер Одағының Коммунистік партиясы өзінің жалған идеологиясымен халықтың санасын сан-саққа жүгірткені баршамызға белгілі.
Лекция№ 6
Тақырыбы: Қоғамның саяси жүйесі
4. Саяси жүйе туралы ұғым
5. Саяси жүйенің құрылымы
6. Саяси жүйенің жіктелуі
1.Лекция мәтіні: Қоғамның саяси жүйесі деп билік жүргізіп, қоғамда тұрақтылық пен тәртіпті қамтамасыз ететін, әлеуметтік топтар, таптар, ұлттар, мемлекеттер арасындағы саяси өзара қатынастарды реттейтін ұйым мен мекемелердің жиынтығын айтады.
20ғасырдың 50-ші жылдарында Американың саясаттанушысы Давид Истон саяси жүйенің қызмет ету тетіктерін былай сипаттады. Саяси жүйе сыртқы ортамен кіріс, шығыс принциптері арқылы байланысады. Кірістің екі түрі бар. Олар талаптар мен қолдау. Талапқа қоғамдағы қазына мен қаржының дұрыс немесе бұрыс бөлінуі туралы билік органдарына үндеуі деуге болады.
Қолдау, керісінше үстемдік етіп тұрған тәртіпті күшейтеді. Оған мысалы, саяси өмірге белсене қатынасу, қабылданған шешімдерді, заңдарды уақытында бұлжытпай орындау, салықты уақытында төлеу және т.б жатады.
Саяси жүйе төмендегідей қызметтер атқарады:
1. Белгілі бір әлеуметтік топтың немесе көпшілік халықтың саяси билігін қамтамасыз ету. Ол биліктің тәртіпке келтірілген, ережелерде, қалыптарда бекітілген, яғни институционалданған түрі. Сондықтан ол конституцияға негізделген жалпыға міндетті заңдар шығарады. Сол арқылы қоғамда тәртіп орнайды. Егер оны бұзушылар болса, оларға тиісті шара қолданылады.
2. Саяси жүйе қоғамдық қатынастарды реттейді, адамдардың тіршілік әрекетінің әртүрлі салаларын басқарады.
3. Саяси жүйе қоғамда жинақтаушылық, топтастырушылық қызметті атқарады. Олар ортақ әлеуметтік-саяси мақсаттар мен құндылықтардың айналасында барлық әлеуметтік топтар, таптар, жіктердің белгілі бір бірлестігін қамтамасыз етеді.
4. Экономиканың қалыпты жұмыс істеп, оның прогрессивті дамуына қажетті саяси жағдай жасау.
5. Қоғамды, оның мүшелерін ішкі және сыртқы бүліндіргіш әрекеттерден қорғау. Мысалы, ұйымдасқан қылмыс, сыртқы агрессиядан.
2. Зерттеушілер саяси жүйенің негізгі төрт бөлігін айтады: 1) Саяси институттар; 2) Саяси қатынастар; 3) Саяси ережелер; 4) Саяси мәдениет.
1. Саяси институттарға (ұйымдар, мекемелер) мемлекет, саяси партиялар, кәсіподақтар, кооперативтер, жастар, әйелдер, т.б ұйымдар мен бірлестіктер жатады. Бұл ұйымдардың бәрі топтық, таптық, ұлттық, жыныстық, кәсіби, жас мөлшеріне қарай байланысты пайда болатын көптеген әлеуметтік мақсат – мүдделерді білдіріп, қорғау үшін құрылды.
Солардың ішіндегі ең негізгісі – мемлекет. Ол қоғамда белгілі бір тәртіпті орнатады, оны басқарады, экономикалық және әлеуметтік құрылымын қорғайды. Ол үшін мемлекеттің арнайы аппараты, еріксіз көндіретін күштеу, зорлау органдары (әскер, сот, полиция) болады. Мемлекет қоғам атынан оның ішкі және сыртқы саясатын атқара алады.
Мемлекеттік емес ұйымдар арасында ең үлкен рольді саяси партиялар атқарады. Олар мемлекеттік билікті жүзеге асыруға, саяси жүйені, идеологиялар мен доктриналарды, қоғамдық пікірді, саяси сана мен мәдениетті қалыптастыруға ат салысады.
2. Қоғамдық екінші бөлігін – саяси қатынастар құрайды. Оған таптардың, этникалық бірлестіктердің, тұлғалар мен қоғамның, азамат пен мемлекеттің арасындағы қатынастар кіреді.
3. Саяси жүйенің үшінші бөлігі – саяси ережелер. Олар саяси институттардың өзара бірлесіп әрекет етуін қамтамасыз етеді және саяси жүйенің ережелік негізін құрайды. Олардың ішіндегі ең маңыздысына – Конституция және соған сүйенетін заңдар мен басқа нормативтік актілер жатады.
4. Саяси жүйенің төртінші белгісі – саяси мәдениет. Ол саяси сана мен іс-әрекетте, саяси көзқарастарда, идеяларда, теорияларда, саяси бағдарлама, шешімдерде, саяси ережелерге қатынаста көрініс табады.
3. Қазіргі саясаттануда ең кең тараған жіктелудің түрі қоғамдағы қалыптасқан саяси тәртіптің ерекшеліктеріне негізделеді.
II Саяси тәртіп – деп саяси билік қоғамды басқарудың әдіс-тәсілдерінің жиынтығын, азаматтардың құқықтары мен еркіндіктерінің демократиялық дәрежесін айтады.
Саяси тәртіп – демократиялық және антидемократиялық болып бөлінеді.
Демократиялық тәртіпке – халықты биліктің қайнар көзі деп санап, оған мемлекеттік істерді шешуге құқық берілген және ол үшін қажетті жағдайлар жасаған билік түрі.
Демократиялық тәртіп келесі белгілерімен сипатталады:
1.Аджал, шынайы сайыс арқылы, жүйелі түрде өткізілетін сайлау;
2.Үкіметтің сайлау арқылы дүниеге келуі;
3.Демократия жеке тұлғалар мен аз ғана адамдардың құқығын қорғайды.
Антидемократиялық тәртіпке: тоалитарлық және авторитарлық тәртіптер жатады.
Тоталитарлық (лат. Бүтіндей, тұтас, жалпы) тәртіп деп қоғам, адам өмірінің барлық салалары тұтасымен мемлекеттік бақылауға алынған мемлекеттік саяси құрылымды айтады.
Авторитарлық тәртіп деп күштеуге, жеке адамның билігіне негізделген мемлекеттік – саяси құрылысты айтады. Мұнда атқарушы билік үстемдік етеді. Парламент жойылмайды, ол кеңесші органға айналады. Бұл жерде біріңғай идеология және көпшілік партия болмайды.
Реферат тақырыптары:
1.Саяси жүйе туралы ұғым
2.Саяси жүйенің құрылымы
3.Саяси жүйенің жіктелуі
4.Қазақстан Республикасының саяси жүйесі
Лекция № 7
Тақырыбы: Қоғамды демократияландыру және саяси жаңару
1. Демократия мемлекеттік құрылыс формасы және тәртіп ретінде
2. Демократияның тарихи формалары
3. Қазақстан қоғамын саяси жаңалау проблемалары
1. Лекция мәтіні Демократия деген сөз гректің демос - халық және кратос - билік деген сөздерден тұрады, яғни халық билігі деген мағынаны білдіреді.
Қазір бұл сөз бірнеше мағынада қолданылады: 1) мемлекеттің тұрпаты (типі) мен жалпы саяси жүйесі; 2) мүшелерінің теңдігіне, басқару органдарының мерзімді сайлануы және көпшілік дауыспен шешімдер қабылдау принциптеріне негізделген кез-келген ұйымның ұйымдастыру түрі; 3) қоғамдық құрылымның мұраты (идеалы) және соған сәйкес көзқарастар.
Демократияның көпшілік таныған біріңғай анықтамасы жоқ. Әр дәуірдегі ойшылдар оны әртүрлі түсінген. Дегенмен, демократиялық мемлекеттердің көп түрлілігіне қарамастан, олардың ортақ белгілері болады. Ондай белгілерге төмендегілер жатады:
1. Халықтың заң жүзінде мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы саналуы. Ол мемлекетте ұйымдастырушы, конституциялық биліктің халыққа тән екендігіне көз жеткізеді. Ол жоғары органдарға өз өкілдерін сайлайды және жүйелі түрде ауыстырып отырады.
2. Халық билігін орнату үшін оған жағдай жасау керек. Ондай жағдай теңдік болған жерде ғана болады. Теңдік барлық салада – халық жиналысында, мемлекеттік істерге қатысуда, заң шығаруда, оны орындауда және т.т. болуға тиіс.
3. Заң, құқық алдындағы теңдік болуы керек. Заң және құқық – жалпы және барлығына бірдей қоғамдық және саяси өмірдегі демократиялық негізі және қорғаушысы.
4. Әділеттілік.
5. Бостандық, еркіндік.
Жоғарыда көрсетілген белгілермен қатар демократиялық принципке жүйелі түрде мемлекеттің негізгі органдарын сайлау жатады. Ең алдымен жоғарғы заң органы сайланбалы болуға тиіс. Сонымен қатар шешім қабылдағанда ерте заманнан демократияға азшылықтың көпшілікке бағынуы жататын. Кейінірек мұндай бағыну шектелді, азшылықтың өз пікірі болуы, оны сыйлау, онымен санасу керектігі мойындалды.
Қазіргі демократиялық процесте мынадай демократиялық рәсімдер де қарастырылған: барлық сайлаушылардың тең дауыс құқығы, сайлаудың еркіндігі, балама үміткердің болуы, тізім бойынша сайламау, демократияның үздіксіз қоғамдық бақылау аясында болуы, мемлекеттің дау-дамай, шиеленістерді реттеудегі ықпалды тетіктерін табуы және т.с.с.
Демократия болу үшін саяси, экономикалық, құқықтық, мәдени, идеологиялық кепілдіктер жүйесі болуы шарт. Оның маңызды кепілдігіне әр түрлі демократиялық елдерде қалыптасып жатқан азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттер жатады.
Сонымен, демократия деп халық билігі, теңдік, құқық, әділдік, еркіндік принциптеріне негізделген мемлекеттік құрылысты айтамыз.
2. Демократиялық мемлекеттің ең бірінші түріне Афины республикасы жатады. Ол б.з.б. 5ғасырда пайда болды.Онда жоғарғы билік ұдайы шақырылып тұратын халық кеңесінің қолында еді. Халық кеңесіне 20 жасқа жеткен афинылық әрбір азамат қатыса алатын.
Халық кеңесімен қатар демократиялық жолмен сайланатын бесжүздік (500 адамнан тұратын) кеңесі де болды. Ол атқарушы орган ретінде күнделікті басқару мәселелерімен шұғылданды. Сонымен бірге ол халық кеңесінде қаралатын істерді дайындады.
Афины мемлекеттік құрылысының үшінші маңызды демократиялық органын он бөлімнен тұратын халық сотын құрды.
Антикалық демократия тура демократияға жатты. Әрбір еркін азамат мемлекеттік билеуге қатысуға құқықты және міндетті болатын. Сондықтан адам мен мемлекеттің арасында қазіргідей партия, парламент, бюрократия сияқтылар болған жоқ.
Афинылық демократия Периклдің (б.з.б. 490-429) басшылық еткен дәуірінде әсіресе гүлденіп өркендеді. Бұл кез афинылық демократияның алтын ғасыры болып саналады. Расында да, асқан саясаткер, керемет шешен, білімді де білгір Перикл халық көсемі болып есептелді және тиранияға қарсы тұрды. Оның басшылығымен жүргізілген реформаларда билікті барлық ерікті адамдарға мүмкіндігінше біркелкі бөліп беру қарастырылды. Ол орта және ұсақ жер иелерін демократияның тірегі ретінде санап, оларды қолдады.
Жаңа дәуірдегі демократияның классикалық теориясы да антикалық идеялардан бастау алды. Бірақ оның өзіндік ерекшеліктері бар. Оныңөзгешелігі ең алдымен барлық адамдарда тең, бәрі де саяси шешімдерді қабылдауға қатысуы керек деген тезиске байланысты. Оны қоғамдық келісім деген еңбегінде Ж.Ж.Руссо жан-жақты қарастырады.
Австрия социологы Иозеф Шумпетер (1883-1950) болды. Ол өзінің атымен аталған демократияның шумпетерлік теориясын жасады. Оның ойынша, жалпы ықтиярлық, тілек барлық халықтың еркімен қалыптаспайды, оны жасайтын соған мүдделі кәсіби топтар. Демек, демократия ешқашан халықтың басқаруы емес. Халық тек белгілі бір арадағы институтты сайлайды.Ол өз кезегінде ұлттық атқарушы органды немесе үкіметті қалыптастырады. Бұдан кейін көпшілік іс жүзінде саясаттан шеттейді. Сондықтан демократиялық тәсіл – Шумпетердің ойынша, жеке адамдардың халық дауысын алу үшін бәсекелік күрес нәтижесінде жететін институционалданған шаралар жүйесі. Қорыта келгенде, Шумпетер бойынша, басқаратын халық емес, жеке адамдардың бәсекелік күрес жүреді, ал халық бұл күресте солардың біріне дауыс береді.
Демократия тура, плебисцитарлық, өкілдік демократия деп бөлінеді. Тура демократияда халық маңызды саяси шешімдерді қабылдауда, билік жүргізуде тікелей қатысады. Онық жақсы жақтары: халықты саясаттан шеттетпейді, саяси жүйенің тұрақтылығын және басқарудың ұтымдылығын арттырады, халықтың белсенділігін дамытып, тұлғаның өзін-өзі көрсетуіне, танытуына жол ашады.
Тура демократияға референдум, плебисциттер жатады. Референдумға маңызды заң шығарушы немесе ішкі және сыртқы мәселені түпкілікті шешу үшін сайлаушылардың көңілін білдіру жатады. Ол парламент, үкімет басшысы немесе халықтың бастамасымен өткізілуі мүмкін. Тура демократия Франция, Италия елдерінде кең тараған.
Плебисцитарлық демократияда азаматтардың саяси ықпалы кемиді. Оларға сайлау арқылы заңның немесе басқа шешімнің жобасын қабылдау немесе қабылдамау құқығы беріледі. Оны әдетте президент, үкімет, партия немесе басқа бастамашы топ дайындайды. Мұнда халықтың жобаны дайындауға қатынасу мүмкіндігі өте аз.
Өкілдік демократияда халықтың еркі депутаттарға және биліктің өкілетті органдарына беріледі. Азаматтар өздерінің көзқарастарының, мақсаттарының, бағдарламаларының жақындығына байланысты депутаттарды сайлайды, оларға өз мүдделерін қорғауды сеніп тапсырады. Оның жақсы жақтары – еңбектің айқын бөлінуі, шешім қабылдайтын адамдардың құзыреттілігі мен жауапкершілігі. Осал жағы – сайлау аралығында халықтың биліктен шеттетілуі, басқарудың бюрократиялануы, авторитарлық үрдістің өрістеуі және т.б.
Сонымен қатар, демократия – тарихи құбылыс.Оны бір қоғамнан екіншісіне қалай болса солай көшіре салуға болмайды. Сондықтан біздің еліміз де саяси, әлеуметтік, экономикалық мақсаттарды, демократиялық теориялардың даму жолдарын, оның іс жүзінде іске асқан елдердегі тәжірбиелерін, туған жеріміздің бай тарихын, тамаша тағылымын, сан ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық әдет-ғұрпымызды, салт-санамызды, еліміздің топтастырғанда әр түрлі өлшемді, белгілерді, тәсілдерді басшылыққа ала отырып қарастырған жөн.
1.Демократия мемлекеттік құрылыс формасы және тәртіп ретінде
2.Демократияның тарихи формалары
3.Қазақстан қоғамын саяси жаңалау проблемалары
4.Демократияның негізгі атрибуттары
Лекция № 8
Тақырыбы: Саяси партиялар
1. Саяси партиялардың қалыптасуы, мәні мен міндеттері
2. Саяси партияның түрлері
3. Қазақстандағы көппартиялық
1.Лекция мәтіні: Партия термині (латынның Partis – бөлік) – деген сөзінен шыққан. Саяси партия пікірлестерінің ұйымдасқан тобы, ол халықтың белгілі бір тобының мүддесін білдіріп, оған мемлекеттік билікке келу немесе оны жүзеге асыруға қатысу арқылы қол жеткізуді мақсат етеді.
19-ғасырда партия термині өкімет билігі үшін, өкіметке ықпал ету үшін күрескен өзара бақталас топтың мүдделерін білдіретін болған. Саяси партия – белгілі бір таптың не әлеуметтік топтың мүддесін білдіретін олардың белсенді өкілдерін біріктіретін, саяси күресіне басшылық жасайтын саяси ұйым ретінде де айтылады. Сондай-ақ саяси партиялар таптық қана емес, сонымен бірге ұлттық мүдделерді де білдіреді. Кез-келген саяси партияның іс-қызметінің негізгі мазмұны сол мемлекетте саяси өкіметті жеңіп алу болып табылады.
Саяси партиялардың мәнін түсінуде негізгі үш (3) көзқарасты басшылыққа алуға болады. Олар:
1.Партияны ең алдымен белгілі бір идеологиялық доктринаны ұстанатын адамдардың топтары деп түсіндіретін либералдық дәстүр (Б.Констан).
2.Саяси партияны белгілі бір таптың мүдделерін көздеуші деп түсіндіретін маркстік көзқарас.
3.Партияны мемлекет жүйесінде жұмыс істейтін ұйым ретінде институционалды түсіну (М.Дюверже).
Осы тұжырымдамаларды қорыта келгенде саяси партия мемлекеттік деңгейде билікті жеңіп алуға не соған қатысуға бағытталған идеологиялық негіздегі ерікті одақ болып табылады.
Тәуелсіздік жолындағы (1775-1783ж.ж) болған соғыстан кейін 18-ғасырдың 80-ші жылдарының аяғы мен 90-шы жылдардың басында АҚШ-та федералшылар мен республикашылар партиялары өмірге келді.
2. Бүгінде бізге мәлім саналуан саяси партиялар бар. Олар әртүрлі негіздер бойынша – таптық белгілері бойынша өкіметке, қоғамдық прогреске басқару формаларына, наным-сенімдеріне және т.б. қатынасы бойынша саралауға болады.
Партиялардың бірнеше топтарға бөлінетіндігі бар:
1.Әлеуметтік белгілері бойынша: буржуазиялық шаруа, жұмысшы (коммунистік) социал-демократиялық.
2.Қоғамдық прогресс бойынша: радикалдық (революциялық) яғни қоғам өмірінің құрылымын сапасы жағынан қайта өзгертуге ұмтылатын партиялар:
а) Реформистік – қоғамның негізгі құрылымдарын сақтай отырып онда әлеуметтік-экономикалық реформалар жасау арқылы едәуір өзгертуге бағытталған партиялар;
б) Консервативтік - өз кезіндегі әлеуметтік өмір шындығының негізгі сипаттамаларын сақтауға ұмтылатын партиялар;
в) Реакциялық партиялар – олардың мақсаты қоғам дамуының алдынғы кезеңдерінің құрылымына ішінара, не толық қайта оралу болып табылады.
3.Басқарудың формалары мен тәсілдері бойынша: либералдық, демократиялық, диктатуралық.
4.Үкіметке қатысы бойынша: билеуші, оппозициялық, бейтарап (центристік).
5.Наным-сенімі бойынша: ислам, христиан т.б.
Саяси жүйедегі атқаратын рөлінің өлшемі бойынша партия топтары мынадай болады:
а) Өкімет билігі, оны жүзеге асыру және нығайту жолындағы жария күрескер партиялар;
б) Өмір сүріп отырған саяси жүйені өзгертуге не бүлдіруге бағыт алған партиялар;
в) Билікті жүзеге асыруға және қоғам дамуының стратегиялық бағдарламаларын өзінше іске асыруға бағыт алған партиялар.
Ал ұйымдық құрылым өлшемі бойынша партиялар былайша бөлінеді:
а) Оталықтандырылған – біріңғай бағдарламалық бағыттарды қалыптастырып, іске асыратын және партияда қалыптасқан тәртіпті жүзеге асыратын басшы орталығы бар иерархиялық жағынан ұйымдасқан;
б) Бір орталыққа бағындырылмаған – негізінен бұлар партия жүйесі екінші кезектегі роль атқаратын және саяси өмірді тұтас ұйымдастыруға ұмтылмайтын саяси жүйеде жұмыс істейтін партиялар;
в) Кадрлық қатарында өз электоратының 10 пайызынан кем болатын адам саны аз партиялар.
Саяси партиялар қазіргі кезеңде мынадай міндеттерді атқарады:
а) Ірі әлеуметтік топтардың іс-әрекетінің бағытын айқындайды, бағалы тұжырымдар жасайды;
б) Ірі әлеуметтік топтардың белсенділігін арттыруға көмектеседі;
в) Саяси идеология мен саяси доктриналар жасауға қатынасады;
г) Саяси жүйелерді олардың ортақ принциптерін, элементтерін, құрылымдарын қалыптастыруға қатысады;
д) Мемлекеттік билік үшін күреске және мемлекет қызметінің бағдарламасын жасауға қатысады;
е) Қоғамдық пікірді қалыптастыруға қатысады.
Реферат тақырыптары:
1.Саяси партиялардың қалыптасуы, мәні мен міндеттері
2.Саяси партияның түрлері
3.Қазақстандағы көппартиялық
4.Саяси партия және қоғамдық қозғалыстар
5.Көппартиялық және бір партиялық жүйе
Лекция № 9
Тақырыбы: Саяси процесс және саяси қызмет
1. Саяси процесс ұғымы, оның мәні және негізгі сипаттамасы
2. Саяси процестің типологиясы
3. Саяси шешім
1. Лекция мәтіні Саяси ғылым өз арсеналы арқылы саясатты әр қырынан көрсете отырып, оның бірнеше аспектілерінің маңызды жақтарына да тоқталады. Бізге мәлім болған саяси жүйе, саяси мәдениет, сияқты ұғымдармен қатар саяси процесс категориясы да қоғамдық өмірдің күрделі жағын бейнелейді. Саяси процесс категориясының басты белгісі, оның қоғамдағы объективті оқиғаларды бейнелеуі. Саясаттануда саяси процесс деп саяси қатынасқа түсетін барлық субъектілердің қалыптасу, қайта жасалу және саяси жүйенің өмір сүруімен байланысты тұтас қызметін айтады.
1) Саяси процесс белгілі бір кезеңдегі қоғамның саяси жүйесінің өмір сүру формасы;
2) Саяси процесс қоғамдық процестердің бірі, ол құқықтық, экономикалық, идеологиялық процестерден өзгеше.
3) Белгілі бір жағдайдың нәтижеге жеткенге дейінгі аралықтағы қызметі. (қандай да болмасын бір партияның қалыптасып құрылуы, сайлау өткізу т.с.с)
Саяси процестің мазмұны әртүрлі болуы мүмкін: қандай да болмасын бір идеяның, көзқарастың толық қанды теорияға ұласуы.
Мысалы, саяси қатынастарды демократияландыру; сайлауға түскен кандидат туралы қоғамдық пікір туғызу; басқарудың жаңа құрылымын жасақтау және т.с.с. Саяси процесс өзіне процестің субъектісін, (шынайы билік немесе оның өкілін) объектісін оны қалыптастыруға немесе өзінің түпкі мақсатына жету үшін қарастырады. Саяси процестің ресурстарына оның идеялық және материалдық негіздері болатын; ғылым, білім, техникалық және қаржылық құралдар, көпшіліктің көңіл күйі, процеске қатысушылар, олардың идеологиясы, қоршаған ортадағы қоғамдық ахуал және басқа фактылар жатады.
Саяси процесс үкіметтің қандай қимыл жасайтындығын көрсететін және қоғамның жағдайына әсер ететін оқиғалардың өте күрделі комплексі болып табылады. Кез келген саяси процесс бір мезетте бірнеше кезеңді қамтиды немесе барлық кезеңдерді өтпей әр түрлі бағытта жүруі мүмкін. Үкімет белгілі бір саясатты бекітіп, оны жүзеге асырғанымен ол процесті аяқталды деп есептеуге болмайды. Нақтылы өмірде үкіметтің бір саясаты екінші бір саясатты туғызуы мүмкін.
Саяси процесс ұғымы кең және тар мағынасында қолданылады. Кең мағынасында ол қоғамның саяси жүйесінің уақыт пен кеңістікте дамып, жұмыс істеуін білдіреді. Тар мағынасында түпкілікті нақты нәтижеге жеткен белгілі бір көлемдегі процесті көрсетеді. Мысалы, қайсыбір партия не қозғалыстың қалыптасуы, сайлаудың өткізілуі, басқарудың жаңа құрылымының дүниеге келуі және т.с.с.
2. Саяси процесті ұйымдастыру түпкі ой, ниет, идеядан басталады. Саяси процестің әрбір кезеңі жан-жақты мұқият тексеріліп талданған жағдайда ғана табысты болады.
Саяси процесс – күрделі құбылыс. Ол күнделікті өзгерістерден бастап, қоғамның саяси жүйесінің түбегейлі ауысуына дейінгі аралықты қамтиды. Сонымен қатар саяси процесс жіктеліп, топталады. Саяси еркіндікті іске асыру объектісіне қарай ол ішкі және сыртқы саяси процесс болып бөлінеді. Ал ішкі саяси процесс азаматтардың саяси белсенділігінің институцияланған түрлерінен, олардың іс-әрекетінен, билік құрылымының ұйымдасуынан және т.б. белгілі болады. Олар азаматтарды саяси іске тарту, жұмылдырудың амал-әрекеттерін, басқару түрлерін айқындайды.
Саяси билікті ұйымдастыру жүйесінің сапасына қарай демократиялық және антидемократиялық саяси процесс болып бөлінеді. Демократиялық түрінде халық (тікелей немесе өкілдері арқылы) билейді. Антидемократиялық процесте билік авторитарлық көсем, монархтың, бір билеуші партияның, әскери топтың қолында болады.
Атқаратын қызметінің жариялылығы бойынша ашық және жасырын саяси процесс деп те топтастырылады. Ашығында азаматтар, топтар билік институттарымен үздіксіз кездесіп, мақсат-мүдделерін білдіріп отырады. Билік органдары қоғамдық пікірді зерттеп, саралап, олардың талап-тілектерін ескеріп, соған орай саяси бағытына түзетулер енгізеді.
Жасырын түрі тоталитарлық тәртіптегі елде болады. Онда бүкіл билік орталықтың қолында, жергілікті жердің ой-арманымен санаспайды, стратегиялық мәні бар саяси шешімдерді қабылдаудан шеттетіледі. Адамдардың барлық өмірі қатаң бақылауға түсіп, еркіндіктері мен бостандықтары шектеледі.
Әлеуметтік және саяси құрылымының өзара байланыс түріне, билік субъектілерінің ықпалдығы және өзара байланыс түріне, билік субъектілерінің ықпалдығы және өзара қатынастарының тиянақтылығына байланысты саяси процесті тұрақты және тұрақсыз етіп бөледі. Тұрақты жағдайда билік институттары өтімді, сенімді жұмыс істейді, азаматтар да саяси іске белсенді қатынасады. Саяси шешімдер дәстүрлі демократиялық жолмен қабылданып жатады.
Тұрақсыз жағдай қоғам өмірі күйзеліске ұшырап, тығырыққа тірелген шағында пайда болады. Оған халықаралық қатынастарға шиеленістер, соғыстағы жеңіліс, экономиканың ұзақ уақыт тұралауы, көпшілік халықтың әл-ауқатының нашарлап, төмендеуі және т.с.с. әлеуметтік кикілжіңдер себеп болады.
3. Саясаттану пәні қоғам дамуы барысындағы саяси қызмет пен саяси шешімдерді саясатты жүзеге асырудың басты шарттары деп санайды. Шын мәнінде саяси қызмет саяси шешімнен туындайды, сол арқылы ќызметтіњ кµп жолыныњ бірі тањдалады. Саяси шешімніњ саяси ќызметтен µзгешелігі тєжірбиеден тыс, іс-єрекеттіњ тікелей жєне болжамды кµрінісі.
Саяси шешімдердіњ д±рыс болуы немесе б±рыс болуы саяси ќызметтіњ нєтижесіне єсер етеді. Саяси шешім арќылы саяси ќызметтіњ маќсаты жєне міндеттері, єдістері мен т‰рлері белгіленеді. Саяси шешім ресми н±сќау, баѓдарлама, мєлімдемелер арќылы жасалады. Б±л ќ±жаттар мемлекет, саяси партиялар, ±йымдар, жеке саяси басшылар, халыќаралыќ бірлестіктер, ќоѓамдыќ ±йымдар арќылы ж‰ргізіледі.
Саяси шешімдердіњ деректі т‰рлері:
1.Директива – жоѓарѓы органдардыњ тµменгі органдарѓа басшылыќќа алуы ‰шін н±сќау беруі.
2.Саяси н±сќау – ќызметтіњ маќсаттары мен баѓыттарын айќындау.
3.Баѓдарлама – 1) мемлекеттіњ, партия ќызметініњ жоспары, 2) саяси партияныњ, ±йымныњ немесе саяси ќайраткердіњ ќызметініњ маќсаты мен міндеттері.
4.Декларация – 1) партиялардыњ, ќоѓамдыќ ±йымдардыњ, мемлекеттіњ немесе бірнеше елдер бірлестігініњ ресми мєлімдемесі.
5.Мєлімдеме – 1) жазбаша, не ауызша т‰рде ресми хабарлама. 2) мемлекеттіњ ќызметіне, немесе партиялардыњ, ќоѓамдыќ ±йымдардыњ, топтардыњ жєне бірлестіктердіњ ж±мысына ќатысты жазбаша тілек, µтініш.
Саяси шешімдер асќан шеберлікті, болжампаздыќты, икемділікті талап етеді. Оныњ ќажеттілігі жеке адамныњ ќабілетінен, ±йымынан, органдардан-саяси ќызметті ж‰ргізушілерден саяси шешімдерді ж‰зеге асыра білу, адамдардыњ, ±лттардыњ, мемлекеттердіњ жайын терењ білу жєне кµрегендікті ќажет етеді. Сонда ѓана шешімдерден жаќсы нєтиже к‰туге болады.
Саяси басшылыќ элементі ретінде саяси шешімніњ тиімділігі, оныњ мына функцияларды іске асырудаѓы ыќпалыныњ дєрежесіне байланысты болады.
1.Келісімділік – саяси процеске ќатысушы єр т‰рлі дєрежедегі, ќабілеттері єр ќилы, м‰дделері ±ќсамайтын саяси белсенділікті мењгерген, сан-алуан пікірдегі ‰немі ќ±былып т±ратын жаѓдайдаѓы, ќандай єрекетке болмасын дайын, саяси ±йымдармен ымыраѓа келе алу м‰мкіндігі;
2.Корреляция – ќозѓалыс тактикасына µзгеріс енгізу; алѓа ќойылѓан міндетті орындауды ќиындататын немесе оњайландыратын ќызмет барысында жања єдіс арќылы тыњ жол табу.
3.Баѓдарламалау – саяси процесс барысындаѓы тиімді тањдаудыњ жасалуы.
1.Саяси процесс ұғымы, оның мәні және негізгі сипаттамасы
2.Саяси процестің типологиясы
3.Саяси шешім
4.Келісімділік, корреляция, бағдарламалау ұғымдарының түсініктері
Лекция №10
Тақырыбы: Саяси сана және саяси мәдениет
1. Саяси сананың мәні
2. Саясат және мәдениет
3. Саяси мәдениет функциялары
4. Саяси әлеуметтену ұғымы
1. Лекция мәтіні Тіршіліктің ең ғажап әрі керемет құбылыс адамның рухани дүниесі, санасы, ойы. Адамзат игілігіндегі барлық материалдық және рухани жетістіктердің бәрі сананың құдіретінен туындайды. Объективтік дүниеде сананың баламасы жоқ. Ол тек адамға ғана тән. Сана ойлау процесі арқылы пайда болды. Сана әрдайым белгілі тілде, негізде өмір сүреді. Сана тіл арқылы дамиды. Әрине тіл дыбыстық түрде де, үнсіз жазба түрінде де, символ ретінде болады.
Саяси сана, саяси өмірдің адамдарға тән субъективті жағын сипаттайтын жалпы категория. Сана сезімі өте жоғары дамыған әлеуметтік топтар өкілдерінің, өкіметке оның саясатына көзқарастары негізінде саяси сана қалыптасады.
Саяси сана – бұл қоғамдық сананың ерекше бір формасы, саяси өмірдегі қарым-қатынастың өркениетті белгілері дәрежесінен көріну формасы.
Саяси сана – бұл топтардың, ұлттардың, мемлекеттің түбегейлі мақсаттарын уағыздап қолдайтын қоғамдық ойлар формасы. Оның бірі саяси идеология, таптық күрес, саяси партиялар мен мемлекеттердің мүддесін қорғау қажеттіліктерінен туындайды.
Саяси идеялар қоғамдық сананың барлық формаларына әсер етіп, оларға ықпалын тигізеді. Қоғамдық сананың қандай формасы болмасын оған жетекші болатын-саяси сана. Саяси сана біржақты болмайды, ол мемлекеттің барлық таптарын, барлық әлеуметтік топтарын қамтып, олардың өзара қарым-қатынасын қалыптастырады.
Қоғамдық саяси сана – қоғамда өз орны бар саяси көзқарастардың, идеялар мен теориялардың жиынтығы болып табылады.
Саяси сананың мынадай екі түрі бар:
1. Әдеттегі практикалық саяси сана – ол стихиялы түрде пайда болады, адамдардың практикалық қызметі мен әлеуметтік тәжірибесі негізінде қалыптасады. Бұл сана тұрақты болмайды, себебі ол сезімталдықпен (эмоция) жалт етпе көңілге байланысты қалыптасатындықтан мемлекет туралы теориялық формуласы жоқ болып шығады.
2. Белгілі топтың теориялық идеологиясы оның нақты тарихи және әлеуметтік негізделген саяси бағдарламасы болады. Бұлардың идеологиясы бағыты, үгіт түрі, бұқараға әсер етудің өзіндік формалары болады. Қазірде де әлеуметтік негізі, мазмұны мен бағытына қарай әдеттегі практикалық саяси сананың да өзіне сай идеологиялық жүйесі бар: ол буржуазиялық, ұсақбуржуазиялық және социалистік болып бөлінеді.
2. Мәдениет адам әрекетінің, саналы қызметінің көрінісі. Ал, саяси мәдениет-тарихи құбылыс. Тарихи даму барысында саяси мәдениеттің құрамды бөлімдері өзгеріп отырады. Саяси мәдениет ұлттық сипатта болады. Ол тарихи-мәдени дәстүрлерді, қоғамдық-саяси практиканы, ойлаудың жеке бейнесін қамтиды.
Саяси мәдениет өмір сүріп отырған қоғамның тұрпатына сай қалыптасқан саяси түсінік, құндылық бағыттар, тәртіптер және саяси мінез-құлықтар көріністерінің жиынтығы болып табылады. Саяси мәдениет қоғамның тұрақтылығының кепілі. Ол мәдениеттің барлық саласын реттейді. Ал саяси мәдениет, қоғамдық сана және практика арасындағы байланыс саяси дәстүр арқылы жүргізіледі. Саяси мәдениет өмір сүріп отырған саяси жүйенің тірегі болып табылады, халықтың барлық жіктерін біріктіреді. Сөйтіп саяси мәдениет қоғамның рухани дамуының дәрежесі. Сондай-ақ, ол белгілі бір саяси қауымның саяси санасы мен бет бейнесі де болып табылады.
Американдық саясаттанушылар Р.Карр мен М.Бернстайн саяси мәдениет саяси идеялар мен әлеуметтік практикадан тұрады дейді. Р.Такер саяси мәдениетке санамен қатар мінез-құлықты қосады. Ағылшын саясаттанушысы С.Уайт саяси мәдениетті саяси жүйенің қойнауында орналасқан бағыт сілтеуші және мінез-құлқын құйып жасайтын қалып – деп бейнелеп көрсетеді. Саясаттанушы Е.Вятрдың анықтамасы бойынша саяси мәдениет-өкімет пен азаматтар арасындағы өзара қарым-қатынастарға байланысты мақсаттар, құндылықтар мен жүріс-тұрыс беталысы актілерінің жиынтығы. Сондықтан саяси мәдениетке мыналарды жатқызады:
а) Саясат жайлы білімі, фактілермен таныстығы, оларға қызығушылығының болуы;
б) билікті іске асыруға қатысты саяси құбылыстарды, құндылықтардың талдануын бағалай білу;
в) саяси мақсаттың сезімге әсер ететін жағы-мысалы отанды сүю, оның жауларына өшпенділік;
г) әртүрлі жағдайда қандай әрекет жасауды анықтайтын сол қоғамда әбден танылған саяси мінез-құлықтың үлгілері.
3. Нақтылы шындықта саяси мәдениет бір ортақ түпкі мақсатпен өмір сүріп отырған саяси жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз етумен біріктірілген біраз қызметтерді атқарады. Осы мағынада басымдық үстемдік етуші саяси мәдениет қорғау рөлін атқарады. Оның реттеушілік, тәрбиелік, коммуникативтік және интегративтік функцияларын атап айту керек.
Реттеушілік қызметі – бұл саяси мәдениеттің адам мінез-құлқына әсері, олардың ішкі және халықаралық өмірдің саяси оқиғаларын қабылдауы, бұрынғы және қазіргі саяси жүйені, саяси қайраткерлерді, басқару аппаратының жауапты қызметкерлерін бағамдау т.б.
Тәрбиелік қызметі – бұл саяси білімдерді игеру жеке адам интелектуалды дамуына, дүниетанымының кеңеюіне, мүдделердің қалыптасуына, қоғамдық саяси әрекетке, қимылға белгілі тұлғаның қалыптасуына жәрдемдесу, ол өзінің көрінісін әлеуметтік белсенділіктен табады.
Интегративтік – біріктірушілік қызметі саяси мәдениет өмір сүріп отырған саяси жүйенің тірегі қызметін атқарады. Саяси мәдениетті қоғамның барлық топтары мен әлеуметтік топтарына ендіру өлшем жүйесінің кең әлеуметтік базасын жасау, қоғамның көпшілігінің өмір сүріп отырған саяси жүйені қолдауды қамтамасыз ету арқылы оларды біріктіру мақсатына қызмет етеді.
Коммуникативтік (қарым-қатынас) қызметі - өмірде үстемдік алған саяси сана мен мінез-құлықты жаңа ұрпаққа сендіру.
4. Әлеуметтендіру ұғымы – жеке адамды жан-жақты тұлғалық қасиеттерді меңгерту процесі болып табылады. Саяси әлеуметтендіру бұл қоғамның саяси жүйесінде жүріп жатқан күрделі әлеуметтік-саяси процестер мен құбылыстар туралы білімдердің жиынтығын қамтиды. Саяси әлеуметтендіру процесі көбінесе білім беру институттарында және бұқаралық ақпарат құралдары арқылы да жүреді. Сондықтан , жеке адам өзі өмір сүріп отырған қоғам туралы және оның саяси жүйесінде орын алып отырған саяси жағдай туралы пікірінің, саяси көзқарасының және саяси мәдениетінің қалыптасу жағдайын айтамыз.
1.Саяси сананың мәні
2.Саясат және мәдениет
3.Саяси мәдениет функциялары
4.Саяси әлеуметтену ұғымы
5.Саяси әлеуметтендіру агенттері
Лекция № 11
Тақырыбы: Саяси элита
1.Саяси элита (ақсүйектер) ұғымы
2.Саяси элита туралы әртүрлі көзқарастар
3.Саяси элитаның қоғамдағы орны
1.Лекция мәтіні: Француз тілінен енген элита деген сөздің мағынасы, үздік, таңдаулы, сұрыпталған деген ұғымды білдіреді. Кезінде француздардың ең батыр жауынгерлері осылай аталған. Қазіргі таңда өркениетті елдерде қоғамның немесе белгілі құбылыстың ең үздік, таңдаулысын осылай атайды.
Саяси элита ұғымы ұзақ жылдар бойы зерттеліп, ғылыми негізделсе де Кеңестік дәуірде қоғамтанушылар бұл ілімді жалған, зиянды деп тауып, оған буржуазияның мүддесін қолдайтын демократияға қарсы деп теріс баға берумен ғана шектеледі. (Өйткені ол ілім саясат туралы маркстік көзқарасқа қайшы келді).
Саяси элита теориясының кейбір бағытының өкілдері (Моски, Парето, Михельс және т.б) саяси билікті әлеуметтік үстемдіктен шығарады. Олардың пайымдауынша, саяси элита әдетте қоғамның аз бөлігін қамтитын дәрежесі жоғары, тұйықталған, тұрақты, өзара тығыз байланысқан дербес, артықшылығы бар топ (не бірнеше топтың жиынтығы). Олар мемлекеттік биліктегі не ондағы шешім қабылдауға тікелей қатысы бар, оған ықпал ете алатын, психологиялық, әлеуметтік-саяси қасиеттерді меңгергендер.
2. Элита туралы көзқарас сонау ежелгі дүниеден бері, қоғам үстемдік етушілер мен бағынушыларға, ақсүйектер мен қара халық болып бөлінгеннен бері өмір сүріп келеді. Бұл мәселе әсіресе Конфуцидің, Платонның, Корлейлдің, Ницщенің және басқадай ойшылдардың назарында болып, бұған дер кезінде тиісті пікірлер айтылған. Алайда, ең алғаш рет элита туралы көзқарастың классикалық түрі 19-ғасырдың аяғы мен 20-ғасырдың басында дамыды. Бұл ілім Г.Моски, В.Парето және Р.Михельстің есімдерімен байланысты болды. Италяндық ойшылдар В.Парето мен Г.Моски бұл идеяны барынша ұштап бақты.
Г.Моски өзінің 1896 ж Саяси ілімнің негіздері деген еңбегінде Барлық қоғамда орта дәрежелі жеке өркениетке жеткен елдердің бәрінде екі топ өмір сүреді. Олар басқарушылар мен оған бағынушылар. Біріншісі әрқашан сан жағынан аздау болады, барлық саяси міндетті жүзеге асырады, билікті өзіне қаратады, артықшылықтарды пайдаланады. Ал екіншісі әрдайым сан жағынан
көп болады. Алғашқыларға бағынып, тәуелді болады. Г.Моски саяси элитаның қалыптасуын және оның өзіндік қасиеттерін зерттейді. Ол саяси элитаның қалыптасуының басты критериі адамдарды басқаруға деген ұйымдастырушылық қабілетінің, сондай-ақ материалдық, моралдық, интелектуалдық артықшылықтарының болуынан деп біледі.
В.Паретоның пайымдауынша, қоғам дегеніңіз осы элитаныңалмасуынан тұратын жылжымалы тұтастық, ал тарих осы билікке таласқан үздік топтардың айнымас сахнасы.
Саяси элита теориясын дамытуға неміс социологы Р.Михельс үлкен еңбек сіңірді. Ол қоғамдағы элитаны тудыратын жағдайдың әлеуметтік тетігін іздеді. Г.Москидің қоғамдағы элита туралы айтқандарымен келісе отырып Р.Михельс қоғамдағы элитаны тудыратын құрылысты оның ұйымдастырушылығына ерекше тоқталып, элиталық қасиеттерді, басшылықты барынша дәріптеп оған қызығушылық туғызу қажеттігін алға тартады. Оның пайымдауынша қоғамның өзі элитаны қажетсінеді және оны өздері дайындайды да табиғи заңдылық деп біледі.
3. Қазіргі элита теориясын жасаушылардың ойы бойынша саяси элитаға тән ортақ қасиеттер және оның өмірге келуі төмендегідей:
1. Элита мемлекет үшін өте қажетті, аса жоғары қабілетті меңгерген қоғамның ең бірден бір бағалы адамдары;
2. Элитаның үстемдік етуі қоғамның мүддесіне қызмет етіп соған жауапты болады. Өйткені бұлар халықтың ең белсенді, саналы, білімді бөлігі болып табылады;
3. Элитаның қалыптасуы билік үшін күрес барысында емес, ол керісінше қоғамдағы жүргізілетін табиғи іріктеудің нәтижесінде жүзеге асатын, халықтың ең бір таңдаулы бөлігі болып табылады.
Бүгінгі өмірдегі фактылар мен ғылыми зерттеулер нәтижелері дәлелдегендей, саяси элита бүгінгі өмірдің шындығы, сондай-ақ, ол адамзат өркениетінің алдағы дамуында да басты тұлға болары сөзсіз.
Саяси элита құрамының сапалы әрі талапқа сай болуы үшін оларға іріктеу жүйесін қлдану керек. Элитаны қайта жасақтаудың негізгі екі жүйесі бар. Олар: Гильдий жүйесі (неміс сөзі, өз мүшелерінің артықшылық мүдделерін қорғауды жүзеге асырады); антрепренер жүйесі (француз сөзі, кәсіпкер, арендатор мағынасында). Антрепренер жүйесі демократиялы мемлекеттерде ал, гильдий жүйесі тоталитарлық тәртіпке негізделген социалистік елдерде қолданылады.
Тоталитарлық тәртіптегі социалистік елдерде қолданылған гильдий жүйесінің бір нұсқасы номенклатуралық әдіс ұзақ үстемдік етті.
Реферат тақырыптыры:
1.Саяси элита (ақсүйектер) ұғымы
2.Саяси элита туралы әртүрлі көзқарастар
3.Саяси элитаның қоғамдағы орны
4.Саяси элитаға іріктеудің жүйелері
5.Қазақстанда саяси элитаның қалыптасу мәселелері
Лекция № 12
Тақырыбы: Дүниежүзілік саясат және халықаралық қатынастар
1. Дүниежүзілік саясат ұғымы
2. Халықаралық қатынастар жүйесі
3. Халықаралық қатынастар типтері мен түрлері
1. Лекция мәтіні Адамзат дамуының тарихи өткелдеріне көз жүгіртсек жеке-жеке мемлекет болып өмір сүрген халықтар ежелден өзара қарым-қатынаста болған. Ертеректе қатынастардың көбі бір-бірін қорқытып күш қолдану арқылы, мықтысы әлсізіне айтқанын істеткен ол саясатпен реттеліп отырылған.
Бірде-бір мемлекет әлемдік қауымдастықтың мүдделерін есепке алмай, бір жақты іс-әрекет қабылдауға ерікті емес. Сондықтан, бейбітшілік прогресс жолымен алға жылжуы үшін халықаралық қатынас шеңберінде ол барлық елдер мен халықтардың мүдделерінің тепе-теңдігіне жетуге ынталы болуы тиіс.
Халықаралық қатынас теориясында Сыртқы саясат терминімен қатар Халықаралық саясат және Халықаралық қатынас ұғымдары да қолданылады. Бұл ұғымдар бүгін халықаралық жүйе жабық емес, ашық жүйе екендігімен түсіндіріледі. Оның субъектілері мемлекет қана емес, сонымен қатар халықаралық ұйымдар, ұлтаралық монополиялар, ұлттық құрылымдар, саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстар, кейбір жеке адамдар болып табылады. Аталған процесті жүзеге асырудың құралы, халықаралық қатынас пен бірге сыртқы саясат болып табылады.
Халықаралық қатынастар – бұл саяси, экономикалық, әлеуметтік, дипломатиялық, құқықтық, әскери және гуманитарлық байланыстар мен қатынастардың жиынтығы жатады. Ол әлемдік қауымдастықтың негізгі субъектілері арасындағы қатынас. Өзінің дамуында халықаралық қатынастар ұзақ тарихи жол кешкен. Бүгін таңда әлемдік саясаттың алдында адамзат баласы үшін ауадай қажет ғаламдық мәселелер тұр.
Мемлекеттердің халықаралық аренада басқа да субъектілермен қатынасын реттеуді сыртқы саясат дейміз. Ол субъектілерге мемлекеттер, шетелдік партиялар мен қоғамдық ұйымдар, дүниежүзілік және халықаралық ұйымдар жатады. Сыртқы саясат мемлекеттің экономикалық, демографиялық, әскери, ғылыми-техникалық және мәдени потенциалына сүйенеді. Ұлттық мүдде, елдің сыртқы саясатының бағытынан, басқа мемлекеттер мен жасалатын қатынастардағы нақты мәселелер төңірегіндегі табысқа жету жолдарының мүмкіншіліктері, үкіметтің саясатынан айқындалады.
2. Мемлекеттің басқа мемлекеттермен және халықтардың принципі мен мақсатын жүзеге асыруда, қарым-қатынастың нешетүрлі құралы әдістері арқылы жүзеге асырылып реттеліп отырылады. Ол табиғи және сыртқы ортадағы қарекеттерде, яғни мемлекет қызмет істейді және өзінің саясатын жүзеге асырады. Халықаралық саясаттың негізіне тек мемлекетаралық қарым-қатынас қана емес, әлемдік аренадағы халықтық мүдде үшін қызмет істеген топтардың жұмыстары да жатады.
Қазіргі дүние барған сайын серпінді және қайшылықты, сан алуан және сонымен бірге тұтас, өзара байланысты бола түсуде. Дүниежүзілік істердегі жетістіктер, қиындықтар және проблемалар адамзат өркениетінің тұтастығын және қайшылықтарға толы екендігін айғақтайды.
Мемлекеттің сыртқы саясатын қалыптастыруда идеолгия маңызды рөл атқарады. Сыртқы саясат адамзат өмірінің басқа салалары секілді қоғамның ішіндегі қалыптасқан саяси ахуалды, адамдардың өзара қарым-қатынасын, әлеуметтік дамудың заңдылықтарының негізінде жасалып, соны айқындайды. Әлемде сыртқы саясатта, мүдделері келе бермейтін әртүрлі мемлекеттер өмір сүреді. Мұнда әркелкілік сыртқы саясатта, субъектілер қолданып жүрген халықаралық құқық негізіне сай мәмілеге келу қажеттілігін тудырады. Қазірде мемлекеттік құрылымдарда сыртқы саясатты іс-жүзіне асырып, оған бақылау жасап отыратын арнайы органдар бар. Ол сыртқы істер министрлігі, парламент комитеттері, елшіліктер мен өкілдіктер, шет елдердегі ғылыми және мәдени орталықтар.
3. Мемлекеттің сыртық саясатын қалыптастыруда идеология маңызды рөл атқарады. Сыртқы саясат адамзат өмірінің басқа салалары секілді қоғамның ішіндегі қалыптасқан саяси ахуалды, адамдардың өзара қарым-қатынасын, әлеуметтік дамудың заңдылықтарының негізінде жасалып, соны айқындайды. Міне, осы себепті сыртқы саясатты, ішкі саясаттан бөліп қарауға болмайды. Ол көбінесе мемлекеттің ішкі ресурстарына сүйенеді. Сыртқы саяси стратегия бейбітшілік, ынтымақтастық, өзара ықпал ету, прогресс және адамгершілік идеяларына, халықаралық тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс. Халықаралық тұрақтылық мынадай жәйттерге негізделу тиіс:
- ядролық соғысты болдырмау; жаппай қарулануды тоқтату, қарусыздандыру; мемлекетаралық аймақтық және ұлтаралық қарулы қақтығыстарды бейбіт жолмен шешу; күш қолданып, қоқан-лоқы көрсетуді, әскери текетірестерді болдырмау; халықтардың өзара қатынастардағы сенімділігі негізінде зорлықсыз саясат жүргізу;
-дүниежүзілік шаруашылық байланыстарды интенсивті түрде кеңейту, ғылыми-техникалық және экономикалық айырбастар үшін тосқауылдарды жою;
- адамзаттың болашағы үшін тарихи жауапкершілік тұрғысынан қимыл жасайтын аймақтық және ғаламдық көлемдегі барлық халықаралық ұйымдармен өзара ынтымақтастықта болу.
1.Дүниежүзілік саясат ұғымы
2.Халықаралық қатынастар жүйесі
3.Халықаралық қатынастар типтері мен түрлері
4.Халықаралық қатынастарда Қазақстанның алатын орны
5.Халықаралық ұйымдар
Саяси қатынастар
Саяси жүйе және әлеуметтік-саяси процесс ұғымдары
Халықаралық қатынастар теориясы
Саясаттанудың ғылым ретіндегі пәні, әдістері мен қызметтері
Әлемдік саясаттың дамуының қысқаша тарихы
Конституциялық құқықтық қатынастар түсінігі, түрлері, пайда болу негіздері, ерекшеліктері
Конституциялық құқықтық қатынастардың объектілері мен субъектілері
Халықаралық ұғым заңдылықтары. халықаралық сараптаудың теориялық негіздері. халықаралық жүйелер. халықаралық қатынастар
Германия Федеративті Республикасының Орталық Азияға қатысты сыртқы саяси концепцияларының негізінде орталық азиялық бағытының басымдылықтарын көрсету
Саяси мәдениеттің құрылымы мен функциясы
Қазіргі дүниежүзінің саяси картасы
Қазақстанның халықаралық экономикалық қатынастардағы орны
Социум және әлеуметтік қатынастарды әлеуметтік жұмыс өрісінің объектісі ретінде қарастыру
Адамдар арасындағы қарым-қатынастар
Қазақстандағы саяси PR технологияларының сайлау кампанияларындағы қолдану
Патшалық өкіметтің Қазақстанда саяси билігінің орнығуы (1867-1891 ж.ж)
Қазақ халқының ХVІІІ ғасырдағы саяси жағдайы
Қазақ Жоңғар қатынастарының шиеленісуі
XIXғ. аяғ – XXғ. бас. Францияда ІІІ республиканың саяси-әлеуметтік және экономикалық дамуы
Ақша қаражаттарының қоры қаржы қатынастарының материалдық-заттық көрінісі ретінде