Ізденушінің диссертацияда тұжырымдалған әрбір нәтижесінің, тұжырымдары мен қорытындыларының негізделуі және шынайылық дәрежесі

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті жанындағы социология, психология, педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертациялар қорғалатын Д 14А.02.32 диссертациялық кеңесіне ұсынылған 19.00.01 – жалпы психология, жеке адам психологиясы, психология тарихы, этнопсихология мамандығы бойынша психология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған А.Ж. Аплашованың Полиэтностық ортадағы студенттердің танымдық іс-әрекетінің даму ерекшеліктері тақырыбына жазылған кандидаттық диссертациясына ресми оппонент психология ғылымдарының кандидаты Ж.А. Смирнованың

ПІКІРІ

1. Зерттеу тақырыбының өзектілігі мен оның жалпы ғылыми және жалпы мемлекеттік бағдарламалармен (практиканың және ғылым мен техника дамуының сұраныстарымен) байланысы.
Қазақстан Республикасы қазіргі таңда ғылыми-техникалық қарқынды дамуды бастан кешіріп отыр. Бұл бүкіл әлемдік кеңістікке ену жағдайы ғылым мен техниканың жаңа арнадағы зерттеулерін шарттандырады. Сондықтан басқа ғылым салалары сияқты психологиядағы ғылыми зерттеулерді күшейту басты міндеттердің бірі болып табылады. Осы орайда, ізденуші А.Ж. Аплашованың Полиэтностық ортадағы студенттердің танымдық іс-әрекетінің даму ерекшеліктері тақырыбындағы ғылыми жұмысы студенттердің танымдық іс-әрекетінің дамуына этнопсихологиялық ерекшеліктердің әсер етуін жаңа сипатта негіздейтін зерттеулердің бірі деп тануға болады. Ізденуші өзінің ғылыми жұмысында ұрпақ бойында ұлттық рухымызды жалғастырудың жолдарын көрсететін көптеген құнды эксперименттік зерттеу нәтижелерін ұсынған.
Автордың бұл тақырыпты жан-жақты зерттеуде негізделген әдіснамасы мен қолданған әдістері, әдістемелері бүгінгі жеке адам психологиясы мен этнопсихологиялық ізденістердің маңызды бөлігін құрайтын эксперименттік зерттеулерге тән деңгейде. Еліміздегі психология ғылымының дамуына үлес қосқан ғұламалар мен ағартушы-ғалымдардың, философтар, педагогтар мен психологтардың еңбектерін жан-жақты талдап, олардың этностық сана-сезімді қалыптастыруға қатысты идеялары мен көзқарастарын түсіндіруі еңбектің ғылыми деңгейін көтере түскен.
Шетел және отандық психологтардың еңбектерін қарастыра отырып салыстырмалы түрде студенттердің танымдық ерекшеліктерін атап көрсетіп кеткен. Қазіргі кезде елімізде психология ғылымы жаңа қарқынды, небір құнды еңбектермен толығуда. Әсіресе, студенттердің танымдық іс-әрекетінің даму ерекшеліктерін жүйелі қарастырудың өзіндік орны бар. Осы орайда, А.Ж. Аплашованың Полиэтностық ортадағы студенттердің танымдық іс-әрекетінің даму ерекшеліктері тақырыбындағы диссертациялық жұмысы бүгінгі күнгі қажетті еңбектердің бірі болып табылады.
Аталмыш ғылыми жұмыстың өзектілігі полиэтносты Қазақстандағы қарым-қатынас негізіндегі түсінушілік және халықтардың бір-біріне толеранттылығы мен сыйластылығын ұйымдастырудың өзегі полиэтностық аудиторияда оқыту процесін ұйымдастырудың маңыздылығын анықтаумен белгіленген.
Жан-жақты үйлесімді дамыған тұлға қалыптастыруда полиэтностық ортадағы студенттердің танымдық іс-әрекетінің дамуын анықтап, олардың этнопсихологиялық сипатын ашу қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Зерттеу тақырыбы экономикалық, саяси және мәдени өзгерістер арнасында тұлғаның этнопсихологиялық сипатын ашуды көздеуге арналғандығымен ерекшеленеді.
Ізденуші А.Ж. Аплашованың зерттеу тақырыбы бүгінгі таңдағы этнопсихологиялық зерттеулер қатарын толықтырады. Себебі, диссертанттың ұсынып отырған ғылыми еңбегі – полиэтностық ортадағы студенттердің танымдық іс-әрекетінің даму ерекшеліктеріне байланысты арнайы зерттеу ретінде оның теориялық және әдіснамалық негізін жасауға мүмкіндік беретін ғылыми еңбек болып табылады.

2. Диссертацияға қойылатын (Ғылыми дәрежелер беру ережелерінің 9, 10 тармақтарында және ғылыми қызметкерлердің тиісті мамандықтарының төлқұжаттарында) талап деңгейіндегі ғылыми нәтижелер.
Зерттеу жұмысы диссертацияға қойылатын (Ғылыми дәрежелер беру ережелерінің 9, 10 тармақтарында және ғылыми қызметкерлердің тиісті мамандықтарының төлқұжаттарында) талап деңгейіне сәйкес келеді.
Ізденуші А.Ж. Аплашованың зерттеу барысында қол жеткен ғылыми нәтижелерінің кандидаттық диссертацияларға қойылатын талап деңгейіне сәйкес келетіндігін төмендегідей топтамада тұжырымдауға болады:
-полиэтностық ортадағы студенттердің танымдық іс-әрекетінің дамуының мәселелері теориялық тұжырымдалып, олардың этнопсихологиялық мазмұны негізделген;
- студенттердің танымдық іс-әрекетінің дамуы мен этнопсихологиялық ерекшеліктердің өзара байланыстылығы тұжырымдалған;
- этностық ортаға сіңіп кетуі полиэтностық ортадағы студенттердің танымдық іс-әрекетінің дамуына ықпалын тигізгендігі анықталған;
- оқыту процесінде студенттердің танымдық іс-әрекетіне әлеуметтік-психологиялық тренингтің жағымды әсері бар екендігі эксперименттік тұрғыда тұжырымдалған.

3. Ізденушінің диссертацияда тұжырымдалған әрбір нәтижесінің, тұжырымдары мен қорытындыларының негізделуі және шынайылық дәрежесі.
Ізденуші диссертацияның бірінші нәтижесінде зерттеу жұмысына қатысты психологиялық бағыттар мен тұжырымдамаларға сүйене отырып, ғылыми негізде теориялық түсініктемелер мен қорытындылар жасалған. Біріншіден, студенттердің танымдық іс-әрекетінің дамуы мен этнопсихологиялық ерекшеліктердің өзара байланыстылығы теориялық негізделген;
Екіншіден, полиэтностық ортадағы студенттердің этнопсихологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, олардың танымдық іс-әрекеттерін дамыту жүзеге асырылған;
Үшіншіден, моно және полиэтностық топтағы студенттердің бойында эмоциялық бағыттылығы айқын және жоғары бағаланғаны айқындалған;
Төртіншіден, әлеуметтік-психологиялық тренингтен кейінгі зерттеудің нәтижелерін көрсетіліп, бақылау және эксперименттік топтағы айырмашылықтар анықталған.

4. Ізденушінің диссертацияда тұжырымдалған әрбір нәтижесінің (қағидасының) тұжырымдары мен қорытындыларының жаңалық дәрежесі.
Бүгінгі таңда полиэтностық ортада студенттердің танымдық іс-әрекетін тиімді дамыту мәселесі қоғамның басты қажеттіліктерінің бірі болып отыр. Себебі, аталмыш ортада студент тұлғасының этнопсихологиялық ерекшеліктерін ескеру, кез-келген іс-әрекетті орындау нәтижесіне оң ықпал жасайды. Осы орайда, зерттеу нәтижесінде эмпирикалық мәліметтерді жинау, орынды әдістерін таңдау көп жағдайда кездесетін құбылыстың деңгейі мен сапасын, психологиялық терминдердегі оның бейнесінің дұрыстығын анықтайтындығы негізделген.
Ізденушінің ұсынып отырған зерттеу жұмысы теориялық және практикалық тұрғыдан өте маңызды болып табылады. Автордың диссертациялық жұмысы қазіргі таңда дер кезінде ұсынылған зерттеулер қатарына жатқызуға болады. Зерттеу нәтижесінде полиэтностық ортадағы студенттердің танымдық іс-әрекетінің дамуының тиімділігі, олардың тұлғалық этнопсихологиялық ерекшеліктерін ескеруге байланысты екендігі дәлелденген. Автор ұсынып отырған тұжырымдары жүйелі және тиянақты түрде негізделген.
Диссертациялық жұмыста әлуметтік-психологиялық тренинг студенттердің танымдық іс-әрекетінің тиімді дамуына тигізген әсері эксперименттік тұрғыда дәлелденген. Психологиялық экспериментті ұйымдастыру, оны тәжірибеден өткізу жоғары деңгейде жүргізілген. Сонымен қатар, полиэтностық ортада студенттердің танымдық іс-әрекетін зерттеуге арналған әдістемелер апробациядан өтіп, қолдану тиімділігі артқан.

5. Алынған нәтижелердің ішкі бірлігінің бағалануы.
Зерттеу барысында алынған нәтижелердің ішкі бірлігі қарастырылып отырған мәселенің жүйелілік сипатымен негізделеді. Сонымен қатар зерттелетін мәселенің логикалық мазмұндалуы, тұжырымдар мен қорытындылардың бірізділігі диссертацияның ішкі бірлігін қамтамасыз етеді. Жұмыстың жалпы құрылымы зерттеу тақырыбы мен қойылған мақсатқа сәйкес келеді. Диссертацияның жоспары алға қойылған мақсатты шешудегі міндеттердің жүзеге асырылуын ескере отырып құрылған.
Зерттеу жұмысында теориялық тұрғыда жүйелі талдаулар жасалып, ғылыми тұжырымдар көрсетілген және практикалық құндылығы анықталған. Қарастырылатын мәселелер терең бірізділікпен, құрылымдық сәйкестікпен тұжырымдалған.
Полиэтностық ортадағы студенттердің танымдық іс-әрекетінің даму ерекшекліктерін анықтауда пайдаланған әдістемелердің кешендік құрылымы зерттеу жұмысының ішкі бірлігін қамтамасыз етеді деген тұжырым жасауға алып келді.

6. Ізденушінің алынған нәтижелерінің тиісті өзекті мәселені, теориялық және қолданбалы міндетті шешуге бағытталғандығы.
Психология ғылымындағы полиэтностық ортадағы студенттердің танымдық іс-әрекетінің дамуының этнопсихологиялық мазмұнын тұжырымдау қазіргі таңда зерттеуді талап етіп отырған мәселелердің бірі. Полиэтностық ортадағы студенттердің танымдық іс-әрекетінің дамуының этнопсихологиялық мазмұнын зерттеудің теориялық және қолданбалық сипаты ерекше. Себебі, әртүрлі этностық өкілдерінің ұлттық құндылықтары мен этнопсихологиялық ерекшеліктері танымдық іс-әрекеттің дамуына маңызды әсер етеді.
Полиэтностық ортадағы студенттердің танымдық іс-әрекетінің дамуын қамтамасыз етуде этнопсихологиялық ерекшеліктердің рөлін негіздеу төмендегідей міндеттерді шешумен сипатталады:
тұлғада орынды және жоғары өзіндік бағалау қалыптастыру;
жағымды эмоциялық бағыттылық құру;
этностық-Мен және этностық толеранттылықты дамыту;
этностық құндылықтыр арқылы этнопсихологиялық түсініктерді қалыптастыру.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді шешу эксперименттік зерттеулер арқылы жүзеге асырылған.
А.Ж. Аплашованың Полиэтностық ортадағы студенттердің танымдық іс-әрекетінің даму ерекшеліктері тақырыбындағы зерттеу жұмысы әлеуметтік, ғылыми және практикалық тұрғыда маңызды еңбектердің бірі болып табылады.
Диссертацияның теориялық тұжырымдарын және практикалық нәтижелерін білім беру тәжірибесінде, оқыту процесінде студенттердің танымдық іс-әрекетін дамытуда, этностық зерттеулер жүргізуде қолдануға болады.

7. Диссертацияның негізгі қағидасының, нәтижесінің, тұжырымдары мен қорытындыларының жариялануының жеткілікті толығына растама.
Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары мен нәтижелері бойынша халықаралық, республикалық ғылыми–практикалық конференцияларда баяндалған, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі жанындағы Білім және ғылым саласындағы бақылау Комитеті бекіткен және аймақтық басылымдарда мақала жарияланған.

8. Авторефераттың диссертация мазмұнына сәйкестігі.
Ізденуші А.Ж. Аплашованың Полиэтностық ортадағы студенттердің танымдық іс-әрекетінің даму ерекшеліктері тақырыбындағы кандидаттық диссертациясы негізінде дайындалған авторефераты зерттеу жұмысының мазмұны мен құрылымына сәйкес келеді.
Автореферат құрылымы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі жанындағы Білім және ғылым саласындағы бақылау Комитетінің ғылыми диссертациялық жұмысқа қойылатын талаптарына үйлеседі. Авторефератта зерттеу тақырыбы бойынша мәліметтер мен нәтижелер толық беріліп, нақты және жүйелі сипатталған.

9. Диссертацияның мазмұнындағы және рәсімделуіндегі кемшіліктер.
Ізденуші А.Ж. Аплашованың диссертациялық зерттеу барысымен таныса келе, жұмыстың құндылығын төмендетпейтін келесідей кемшіліктерді атап кетуге болады деп есептеймін:
1. Менің ойымша, жұмыстың эксперименттік бөлімін кеңірек ашып, сипаттамасын толықтыру диссертацияның құндылығын арттырар еді.
2. Зерттеу жұмысында танымдық іс-әрекеттің өлшемі сипатталмаған деп санаймын.
3. Сондай-ақ жұмыста оқыту барысында полиэтностық ортада студенттердің танымдық іс-әрекетін дамытудағы тұлғалық этнопсиологиялық ерекшеліктерінің әсерін зерттеуге байланысты факторлық талдау жүргізу жұмыстың мазмұнын терең ашуға мүмкіндік берер еді.

10. Диссертацияның Ғылыми дәрежелер беру ережелерінің екінші бөлімінің талаптарына сәйкестігі.
Жалпы алғанда ізденуші А.Ж. Аплашованың диссертациялық жұмысын толық орындалған деп бағалауға болады. Өйткені, зерттеу барысындағы жасалған теориялық тұжырымдамалары нақты берілген және алынған нәтижелеріне математикалық-статистикалық талдау жасалған. Сондай-ақ, диссертация жұмысы ғылыми-теориялық салыстырмалы талдау жасалуымен ерекшеленеді.
Жоғарыда айтылған мәселелерді есепке ала отырып, ізденуші Аплашова Арна Жартаевнаның Полиэтностық ортадағы студенттердің танымдық іс-әрекетінің даму ерекшеліктері тақырыбындағы кандидатық диссертация жұмысы ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау Комитетінің талаптарына сәйкес орындалған, практикалық міндеттерді шешуге бағытталған ғылыми құнды еңбектердің бірі болып табылады. Зерттеу тақырыбының өзектілігі, алынған ғылыми нәтижелердің жаңалығы негізінде ізденуші А.Ж. Аплашованың 19.00.01 – жалпы психология, жеке адам психологиясы, психология тарихы, этнопсихология мамандығы бойынша психология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алуға лайық деп санаймын.

Ресми оппонент –
психология ғылымдарының
кандидаты Ж.А. Смирнова