АЛАШТЫҢ ЖОЛЫ
Өмірзақ Айтбайұлы
Халықаралық Қазақ тілі
қоғамының президенті, академик
АЛАШ ИДЕЯСЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ҚАЗАҚ ТІЛІ ҚОҒАМЫ
Қазақ халқының тарихында әр ғасырдың басы аласапыран оқиғаларға толы болды. Бұл өз кезегінде тарих сахнасына ірі-ірі тұлғалар мен қайраткерлерді шығарып, түбірлі өзгерістерге алып келіп отырды. Әсіресе ХХ ғасырдың басы айрықша күрделілігімен, сансыз оқиғалардың сапырылысымен, ұлттық сананың оянуымен ерекшеленеді. Осы тұста қазақ сахарасында да Алаш ұранын көтеріп, қазақ баласын азаттыққа бастаған бір шоғыр қазақ қайраткерлерінің ой-пікірі мен іс-әрекеті жарқырап көрінді. Бұл кез қазақ халқы тарихындағы ең бір талмау тұстардың бірі болатын. Алаш ардагерлерінің айтуынша, қазақтың бар болу немесе жоқ болу мәселесі таразыға тартылған кез еді. Олай болатыны, бұл шақта қазақ халқы толықтай патшалық Ресейдің басыбайлы боданына айналған еді. Қазақ даласындағы хандық билік ыдыраған, билер институтының қадірі кетіп, орыс сотына қараған, дәстүрлі тіршілік қалпы мен өмір салты елеулі өзгеріске ұшыраған, ұлттық рух бәсеңдеген шақтағы кетеуі кеткен бір кер заман-ды. Қазақ жеріне орыс мұжықтарын тобымен орналастыруға байланысты еркін көшіп-қонып жүру үрдісінің де тынысы тарыла бастады. Дәстүрлі ырғағынан айрылған тіршілік салтының кесірінен барша қазақ баласының бір-бірімен хат-хабар алмасуы мен өзара қарым-қатынасы да іркіліске душар болды. Қысқасы, осынау жағдайлардың барлығы қазақтың санасында саңылауы бар бас көтерер адамдарын ойландырмай қоймайтын мәселелер еді.
Алашорда қозғалысы мен Алаш идеясының пайда болуына тікелей осы аталған тарихи жағдайлар себеп болды. Қазақтың алғашқы оқығандары қазақтың жеке өз алдына ел болып, дамыған елдермен терезе теңестіре алатындай жағдайға қол жеткізуін көкседі. Жалаң сөз, жадағай ұранға баспай, бұл ойларын нақты іспен негіздеді. Ең алдымен қазақ баласының бір-бірімен пікір алмасуын қамтамасыз ету үшін мерзімді баспасөз құралдарын шығарды. Қазақтың тұңғыш журналы Айқап пен Қазақ газеті ұлттың көзі, құлағы һәм үніне айналды. Бұлардың ұлттық сананы оятудағы маңызы орасан зор болды. Кішкентай жылғадан басталған бұл әрекет ұлғайып, арналанып зор халықтық қозғалысқа ұласты. Алаш қайраткерлері қазақ халқын азат ел ету бағытындағы мақсатты ойларын бес тұғырға негіздеді. Солардың ішіндегі ең бір маңызды тұғырының бірі – қазақ тілінің мәселесі болатын. Бұлай болатыны, А.Байтұрсынұлының сөзімен айтқанда тілі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады. Ұлттың ұлы ұстазы Ахаң бұл бағытта бос үгіт насихатқа салынбай нақты іске кірісіп, қазақ жоғының орнын толтыруға білек сыбанып кірісті.
Қазақ әдебиеті тарихында ұлы Абайдың орны қандай болса, қазақ тіл білімі мен мәдениеті тарихында Ахмет Байтұрсынұлының орны сондай. Оның өмірбаяны, бар тірлік-тынысы, ой-арманы туған халқына деген қалтқысыз қызметтен тұрады. Оның өмірін сондықтан да жеке адамның, жеке бір маманның өмірі деп қарауға болмайды. Ол – халықпен біртұтас, қалың елмен тамырлас, ел жүгін қайыспай көтерер нағыз халық перзенті.
А.Байтұрсынұлы сол бір кездегі халқының мүшкіл халін көріп күйзеліп, оны өзге жұрттармен салыстырып, қараңғылықтан, надандықтан шығудың бірден-бір жолы – оқу, білім деп табады да, өзінің бар күш-жігерін осы жолға жұмсайды.
Мектептерде оқу ана тілінде жүргізілуі үшін бұрын болмаған тың жол салынуы керек екенін Ахаң өте жақсы түсінеді. Осы мақсатпен ол қазақ балаларының өз тілінде сауат ашуына арнап, тұңғыш әліппені жазады. Оны Оқу құралы деген атпен 1912 жылы Орынбор қаласында бастырып шығады. Бұған дейін қолданылып келген Букварь, Самоучитель дегендер қазақ балаларының сауатын орысша ашатын құрал болатын.
Сонымен А.Байтұрсынұлының 1925 жылға дейін 7 рет басылған бұл Оқу құралы – қазақ халқын төте оқу жолымен жаппай сауаттандыруға арналған тұңғыш әліппе болып табылады.
Байқап отырсақ, бұл тұңғыш қазақ лингвисі өзінің алдына жүйелі мақсат, айқын бағдарлама қойып, сол бойынша өз бетінше жұмыс істеген тәрізді. Мәселен, оның бірінші мақсаты – қазақ баласының сауатын ашу болса, осыдан барып Оқу құралы пайда болды, содан кейін қазақ тілінің грамматикалық құрамын ана тілінде талдап беруді мақсат етеді де, Тіл-құралды жазады. Тілді дұрыс жұмсай білу тәртібіне байланысты ойға қалады да, Тіл жұмсарды ұсынады, оқытудың методикасын жасау мақсатында Баяншыны береді. Кезінде әлденеше басылуының өзі бұл еңбектердің зәрулігі мен бағасының қаншалықты дәрежеде болғанын аңғартса керек.
Ахаңның бұдан кейінгі маңызды ісінің бірі – қазақ жазуын жолға қоюы. Айқап журналының 1912 жылғы 9-12 сандарында жариялаған Шаһзаман мырзаға, Қазақ газетінің 1913 жылғы №34 және содан әрі қарайғы сандарында басылған Жазу мәселесі деген мақалаларында ол қазақ жазуын бір жүйеге түсіруге түбегейлі кіріскенін байқатады. Ахаң қазақ жазуы дегенде әу бастан-ақ араб графикасына бейіл береді. Қазақ жазуын қалыптастырудың алғышарты ретінде: 1) қазақ тілі дыбыстарына қажеті жоқ араб таңбаларын алфавиттен алып тастауды; 2) сөздің жіңішкелігін білдіретін дәйекше деген белгіні енгізуі; 3) қазақ тіліндегі ы, е, и, о, ұ, ү дыбыстарының әрқайсысына жеке таңба белгілеуді, к, г дыбыстарынан басқа дауыссыз дыбыстармен келген сөздердің жіңішкелігін білдіру үшін сөздің аяғынан дәйекше таңба қоюды ұсынады. Міне осының арқасында қазақ тілінің алфавиті өз табиғатына қарай түзіліп, тіліміздегі сингармонизм заңына лайықталып жасалуының нәтижесінде қазақтың төл жазуы қалыптасты.
Біздіңше, бұл жазудың ең басты екі маңызын айта кеткен жөн сияқты: біріншіден, бүкіл қазақтың басын ұйыстырып, ұлттық жазу жүйесі бойынша жаппай сауат ашу шарасы жүргізілді. Осы арқылы ұлттық сана мен ұлттық мәдениетіміз арналы даму жолына түсті деп айта аламыз. Екіншіден, дендеп еніп бара жатқан орыстану саясатына кедергі қойылды. Осыдан былай қарай орыс тілінде, орыс әрпімен оқытылып келген мектептердің бәрінде өзіміздің ұлттық төл жазуымыз бел ала бастайды. Алайда Кеңес үкіметінің орнауы, Алаш ардагерлерінің шетінен қуғын-сүргінге ұшырап, атылып, айдалуы – Алаш идеясының толық іске асуына мүмкіндік бермеді. Дегенмен, Ахаң негізін қалап, қалыптастырған қазақ жазуы, қазақ тілінің ғылыми жүйесі сол арнамен өсіп, өрістеді.
Қазақ жастарының 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісінен бастау алған, азаттық аңсаған ой-пікірі Алаш идеясының қайта жаңғыруына бірден бір түрткі болды. Азаттық рухынан қуат алған бұл екпін толастамай, Алаш ардагерлерінің ақталып, шығармаларының халқымен қайта қауышуына алып келді. Бұл өз кезегінде 1989 жылы республикалық Қазақ тілі қоғамының құрылуына тікелей негіз болды. Осы ретте сол тұстағы кезеңнің тынысынан хабар беру үшін Қазақ тілі қоғамын құруға тікелей бастамашы әрі тұңғыш президенті болған Әбдуали Қайдаровтың 1-құрылтайда жасаған баяндамасынан қысқаша үзінді келтіре кетуді жөн көріп отырмын. Әділеттілік өріс алып келе жатқан бүгінгі таңда жұртшылық біршама игілікті істердің куәгері болып отыр. Қалың қауым өлгені тіріліп, өшкені жанып жеке басқа табыну кезінде жазықсыз жазаланған Шәкәрім, Ахмет, Мағжан, Жүсіпбек, Міржақып сынды перзенттерімен араға жарты ғасыр салып қауышып отыр. Олардың ғылыми, әдеби, тарихи, тілдік бай мұрасы халқына қайтарылды. Асыл мен нәсіл жалғасы болып Ахмет Байтұрсыновтың қызы Шолпан апай мен Міржақып Дулатовтың қызы Гүлнәр апайлар осы Құрылтайда құрметті қонақ болып отыр. Құрылатын Қоғам аталған ардагерлердің әдеби, мәдени, ғылыми мұрасын игеруді, уағыздаушы, рухани азық етуді мақсат етеді.
Халықаралық Қазақ тілі қоғамы осы мақсатынан ешқашан тайған емес. Қоғамның басты мәселе етіп қолға алғаны – елдің тілге, ана тілімізге деген сенімін қайта тірілтіп, ұлттық сананы ояту болды. Әрине мұның баспасөз құралынсыз шешілуі мүмкін емес. Алаш қайраткерлерінің жолымен Қоғам да өз ісін баспасөз құралын ашудан бастады. Қоғамның құрылтайшылығымен жарық көрген республикалық Ана тілі басылымы алғашқы санынан бастап тілге, дінге, ұлттық салт-дәстүрге қатысты материалдарды үзбей беріп келеді, соның арқасында елдің ұлттық санасы оянды, марғаулықтан арылды. Салт-дәстүрлеріміз қайта жаңғырды. Халқымыз ата мұрасымен қайта қауышты.
Қоғам тиісті мекемелермен, ондағы ұлттық сана-сезімі жоғары жандармен бірлесе қимылдаудың арқасында жер-жерде көптеген мектептер мен балабақшалар ашылып, барлық аймақта іс қағаздары ене бастады.
Қоғамның содан кейінгі қолға алған маңызды шаруасының бірі еліміздегі жер-су атауларының тарихи атауын қайта қалпына келтіруге ықпал ету болды. Қоғамның жер-жердегі белсенді мүшелерінің арқасында қаншама тарихи атаулар қайта қалпына келтірілді. Десек те, бұл бағытта әлі де атқарылар шаруалар шаш етектен. Сондықтан бұл мәселе Қоғамның назарынан еш уақыт тыс қалмақ емес.
Әлбетте, қоғамдық ұйымның қызмет ету ауқымы шектеулі. Тіл заңын іске асыру мен мемлекеттік бағдарламаның қанат жаюын қадағалауға көп ретте Қоғамның қауқары жете бермейді. Қоғамның қызметі барысында тұралаудың әбден шегіне жеткен тілімізді бұдан былай ресми қамқорлыққа алмай қатарға қосудың қиындығына көз жетті. Сондықтан да Қоғам тиісті орындарға арнайы Тіл комитетін құрудың қажеттігін дәлелдеп, бұл ұсынысы нәтижелі болды. Оның қандай жеміс беріп отырғанына көпшілік куә.
Міне, мұның барлығы да қазақ қоғамындағы Алаш идеясының көріністері. Алайда Алаш арманы толықтай іске аса қойды деуге әлі ерте. Бұл бағытта тынбай әрекет ете беру қажет. Алаш идеясы әрбір қазақтың темірқазығы болуы тиіс. Сонда ғана біз шын мәніндегі азат ел, дәулетті де сәулетті қазақ мемлекетіне қол жеткізе аламыз.
Ұлтын керек қылып, халыққа қызмет қыламын деген қазақ балалары қазақ жұмысына қолынан келгенше қарап тұрмай кірісіп істей берсе – ұлт жұмысы ұлғайып, толықпақшы.
Ахмет Байтұрсынұлы
Амантай Кәкен
журналист, Жалын журналының
публицистика және әдеби сын
номинациясы бойынша Ғабит Мүсірепов
атындағы сыйлықтың лауреаты
АЛАШ ИДЕЯСЫ – ҚАЗАҚ ИДЕЯСЫ
Алаш қозғалысының тарихи негізгі Ресей отаршылдығының қазақ жеріндегі аса асқынған кезеңінен басталды десек те, Алаш идеясы одан әлдеқайда бұрын өмірге келіп, күні бүгінге дейін елім, жерім деп ұлт болашағын ойлаған әрбір қазақ жүрегінің терең түпкірінен орын тепкен. Өйткені Алаш қозғалысы қазақ қауымындағы отаршылдыққа қарсы бағытталған, прогресске ұмтылған жалпыхалықтық демократиялық қозғалыс еді.
Алаш идеясы – қазақ идеясы. Демек, Керегеміз – ағаш, ұранымыз – Алаш дейтін біз үшін ол әрқашан қазақ идеологиясының темірқазығы болып келді, бола береді де. Интернационализм (ұлтсыздандыру) саясатын жалаулатқан кеңес өкіметі жалпы алаш атауын құртып – жою үшін барлық амал - айланы қолданып баққаны содан болса керек. Осы мақсат үшін өздері ойлап тапқан тап күресін ғажап пайдаланды: ел үшін екіге бөліп, қақ жарды, тыныш жатқан жұрттың басына әңгір – таяқ орнатты. Бұрын саяси астыртын күреске көп араласа қоймаған, оның құйтырқы әдістерінен хабары шамалы аңқау, аңғал жандар алдын ала құрылған осындай арнайы тұзаққа оп – оңай топырлап түсіп жатты.
Халық алдында беделі бар, оны соңынан ертіп, сөзін өткізе алатын оқыған білімді азаматтарға ұлтшылдық деген пәле жабылды, атылып – шабылды. Ең алдымен Алашорда қозғалысына қатысқандарға кешірім жасалды, бірақ соңынан бәрі құрбандыққа шалынды, тірі қалғандары итжеккенге айдалды. Келесі кезекте большевиктерді жақтап, сол арқылы елімді, жерімді гүлдендіріп, ұлттық мүдделерді көркейтемін деп кеңес өкіметінің іргесін қаласқан марқасқа азаматтар қырылып – жойылды.
Мәселен, Алаш ісі бойынша қозғалыс бастаушылары деп танылған Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Халел Габбасов, Мағжан Жұмабаев, Қайреддин Болғанбаев және басқаларының көздері құртылды, алайда репрессия науқаны толастамады.
Бірақ осыдан кейін Алаш идеясы тоқтады десек, бұл шындықпен қабыспаған болар еді. Өйткені күні кешегі Қазақстанда неміс автономиясын құруға бағытталған КОКП ОК Саяси Бюросының қаулысына қарсы Целиноград (қазіргі Астана) қаласында өткізілген Маусым (1979) демонстрациясы да, одан кейінгі Алматыдағы Желтоқсан көтерілісі де (1986) бүгінгі жер үшін, тіл үшін, елдік үшін жүріп жатқан азапты күрес те осы Алаш идеясынан туындап жатқанын қалай жоққа шығара аласыз?
Республикалардың тәуелсіздік белгілерін сақтау жөніндегі қозғалыстың бәрі И.Сталин тарапынан ұлтшылдық уклон болып есептелді. Бас хатшының 1922 жылдың қыркүйегінде В. Ленинге жазған хатында тәуелсіздік дегеніміз ойыншық нәрсе. Бірақ басқалар оны шын деп ойлайды, соған қынжылады деп атап көрсетті (Известия ЦК КПСС, 1989, № 9).
Осыған қарамастан РКП (б) ХІІ съезі (17-23 сәуір 1923 ж.) ұлттық мәселе жөніндегі шешімінде ұлтшылдық уклоны туралы жалпылама түрде айтылады да, ұлыдержавалық уклонның аса қауіптілігіне баса назар аударылды. Өкінішке қарай, міне, осы қисапсыз, ретсіз ойды Сталиннің маңайындағылар қызу қостап жүзеге асыра бастайды.
Мәселен 1923 жылдың 17-22 наурызында Орынборда қазақ партия ұйымының ІІІ конференциясында Мәскеу өкілі Е. Ярославский мен РКП (б)Қазақ бюросының мүшесі А.Вайнштейн қазақтар тап күресіне назар аудармайды, елде ұлтшылдық пиғыл басым деген арандатушы пікір қозғады. Алайда бұған С.Сейфуллин, Н.Нұрмақов, С.Меңгешев, барлығы 14 адам, наразылық білдіріп партияның Орталық Комитетінің хатшысы Е.Ярославскийге хат жазады. Бұған қазақ жолдастар жөнінде ұлтшылдар деген бет алды айыптау жасалған жоқ, ал ұлтшыл – уклонистік көзқарастарды сынға алу әбден орынды және мұнын өзі партияның әрбір мүшесінің ажырағасыз правосы ғана емес, сонымен бірге міндетті де болып табылады деп жауап берілді. Демек, хатқа қол қойған қазақтын 14 серкесіне сол кезде ақ ұлтшыл деген таңба басылған еді.
Осыдан бір айдан кейін татар халқынын көрнекті өкілі, Наркомнац коллегиясынын мүшесі М.Султанғалиевтің ісі қаралып, оған кеңес өкіметінің ұлт саясатына қарсы шықты, сол мақсатпен ұлтшылдық ұйымын құрды деп айыпталды. Бұл мәселе РКП (б) Орталық Комитетінің И.Сталин өткізген идеология қызметкерлерінің бас қосуында (1923 жылдың 9-12 маусымы) да күн тәртібіне қойылды. М.Сұлтанғалиевтің ісі деген атпен белгілі 4 - кеңес ұлт арыстарын болашақ жаппай жазалауға барар жолдағы баспалдақтың алғашқы табалдырығы болатын.
Сөйтіп, екінші кезекте қазақ зиялылары Сәкен Сейфуллин, Нәзір Төреқұлов, Сұлтанбек Қожанов, Тұрар Рысқұлов, Сейітқали Мендешев, Нығымет Нұрмақов, Темірбек Жүргенов, Ғаббас Тоғжанов, Смағұл Сәдуақасов, Санжар Асфандияров, Абдрахман Байділдин, Сүлеймен Есқараев және басқалары оққа ұшты. Неге?
Бұлардың бәріне ұлтшылдық, ұлтшыл-фашист, ұлтшыл- ауытқушылық деген айып тағылды. Мақсат – Алаш идеясымен ауыздаған, өзіндік дербес ой – пікір бар оқыған қазақ зиялыларын ұлт мүддесіне, ұлт тағдырына байланысты істерден аластату, бұл бағыттағы қимыл - әрекеттерін шектеу. Орталықтын отаршыл саясатын таңдап сараптамайтын, оны бұйрық есебінде бірден сөзсіз жақтайтын, мүлтіксіз жүзеге асыра алатын қарапайым орындаушыға айналдыру.
Жергілікті халықпен күресудің бірден – бір жолы ұлттық сананы улап, саналы азаматтарды ұлтсыздандыру үшін большевиктер ұлтшылдық деген терминді кеңінен пайдаланды. Орыс деревьняларында бау – бақшаларда құстарды үркіту үшін қолдан жасалған қарауыл – қарақшы – пугало – қоюшы еді. Қазақтар үшін ұлтшылдық дегеніңіз сол пугалоға айналды. Демек, Мырқымбаев – ұлтшыл, яғни ол жау, қауіпті адам. Құртуға толық негіз бар дегендей.
Осыған орай 37 – ден аман қалып, бірақ келесі жылы ресми түрде ұлтшылдар деп танылған Мырзағұл Атаниязов, Жүсіпбек Арыстанов, Мұхамеджан Қаратаев, Өтебай Тұрманжановтың НКВД абақтысына түсіп, бастарынан кешкен қиямет – қайымына бір сәт назар аударып көрейікші (кезінде ұлтшыл – фашистік ұйымның мүшелері болып айыпталған бұлардың бәрі кейін толық ақталған – А.К.)
Мырзағұл Атаниязов
1919 жылдан компартия мүшесі, мұғалім, РСФСР Заң
наркоматының жанындағы Жоғары заң курсын бітірген.
ҚазАССР-ның Заң наркомы, РСФСР Жоғарғы сотының
Қазақ бөлімшесінің төрағасы, Қазақ АССР-ның прокуроры,
Қазақстан Компартиясы ОК-нің бөлім меңгерушісі.
Осы жылдың 12 мамырында тұтқындалған Атаниязов Мырзағұл 18 мамырда Ораз Исаев 1932 жылы мүшелікке тартқан ұлтшыл-фашист ұйымының мүшесі екендігін мойындаса да келесі күні айтқанын жазып беруден бас тартты. Ұлтшыл-фашистерді әшкерлеудің орнына өзін ақтауға тырысты. Ешқандай ұйымды көрген жоқпын, білмеймін деп бәрін жоққа шығарды.
Қарсылық көрсетуді тоқтат, аталмыш ұйымның белсенді мүшесімін деп шыныңды айт деген біздің үзілді-кесілді талабымызбен есептеспейді, тыңдамайды. Өрескелдік көрсетеді. Тергеуші Хамидуллинге, тергеу жүйесіне тіл тигізеді. НКВД мен кеңес өкіметіне қарсы керітөңкерістік пиғыл танытады. НКВД жазықсыз адамдарды тұтқындап жатыр! Қазақ болғаным үшін мені ұлтшыл-фашист жасағыларың келеді. Тұтқындаңдар, сот шешімінсіз құртыңдар! Талай кінәсіздерді өлтіріп едіңдер – мені де атыңдар. Оған сендердің қабілеттерің жетеді! - деп бірнеше рет қайталады. Біз талап еткен жауапты айтқысы келмеді. Сіздің нұсқауыңызды күтемін.
(лейтенант Катковтың 1938 жылдың 3 маусымында жазған рапортынан)
Бұл құжаттан нені аңғаруға болады? Атаниязов ақты қара дегісі жоқ. Саяси жүйенің, өкіметтің қолшоқпары Катковқа келсек, оған шындық керек емес: міндеті – жоспарды орындау, қолға түскен айыпкерін қайтсе де жау қылу. Жауап тек осы мақсатқа, жоқ жерден бар жасалмақшы істің талабына сай болуы тиіс. Ары таза, жаны жайсаң Атаниязов, керісінше, арандатуға бармайды, біреуге жала жаппайды.
Хрущевтің жылымық кезеңінде Катковтың жеке ісі партбюрода қаралғанда оны талқылауға қатысқан отставкадағы полковник Мұқаш Омаров ақсақалмен сөйлескенде ол мынаны хабарлады. Рапортқа нарком Реденс бір ауыз сөзбен бить! деген бұрыштама қойыпты. Яғни НКВД – нің ойдан шығарылған дүниесін қашан растағанша Атаниязовты ұра бер деп жазбаша пәрмен берген (!).
Ал Катковтың жеке ісіндегі ішкі қызметтік тергеудің материалдарын оқығанда біз мынандай сорақылықтарды көрдік.
- Ол түрмеге түскендерді ұрып-соғуға қатысқанын мойындамайды. Дегенмен, Чернов пен Зернов үшеуі Атанизовты бір рет соққыға жыққанын мойындамайды;
- бұрын оның қарамағында істеген Р.Садықовтың пайымдауынша, бақтыға түскендерден тәулік бойы конвеер жүйесімен үздіксіз жауап алынған. Тергеушілер ауысып отырады, ал айыпкер түрегеп тұрады. Отыруға рұқсат жоқ, ұйықтауға болмайды. Сезікті жанды кемсіту, қорлау, мазақтау, тіл тигізу, адамгершілік қадыр-қасиетін аяққа басу үйреншікті жайға айналған. Мұндай әрекетке бармағандарды басшылар жауға ымырашылдық көрсетті, либералдық байқатты деп сөге жамандаған;
- Өтенов, Жүнісов және басқа жазықтылар арыз-өтініштерінде тергеушілердің тәулік бойы жауап алғанын, қорқытып үркіткенін, жәбірлегенін, ұрып-соққанын ашына жазады;
- Атаниязов өзінің арызында: 1939 жылғы сәуірдің 8-ші және 10-шы жұлдызындағы түнде тергеушілер Чирков, Оспанов, Катков, Зернов қылмысыңды мойында деп бірнеше сағат бойы жұдырықтап, сабады, - деп хабарлайды.
Жүсіпбек Арыстанов
Балалар үйінде тәрбиеленген. Мәскеудегі Шығыс
Еңбекшілерінің коммунистік университетін бітірген.
Шымкент қаласындағы губерниялық Ақ жол
газеті редакторының орынбасары. Ташкенттегі
Орта Азия университетінде дәріс берді. Баспагерлік
қызметпен айналысты. Қазақстан Компартиясы
ОК-нің мүшесі, оның бюро мүшелігіне кандидат,
Социалистік Қазақстан газетінің редакторы.
Архивтегі қылмыстық істен:
Арыстанов Жүсіпбек 1904 жылы Қызылорда облысының Тереңөзек ауданында туған, қазақ, қызметші, ҚК (б)П-ның мүшесі, Қазақ мемлекеттік баспасының директоры, Алматы қаласындағы Лагерьная көшесіндегі № 44 үйде тұрады.
Тройцкийшілермен, оңшылдармен байланысты. Ұлтшыл-фашистік ұйым мүшесі. Кеңеске қарсы белсенді жұмыс жүргізеді.
Арыстановты тұтқындап, РСФСР Қылмыстық кодексінің 58 бабының 2, 8, 11 тармағы бойынша қылмыстық жауапқа тарту қажет (1938 жылдың 11 тамызы) .
Ал Жүкеңнің өзі болса 1955 жылдың 10 маусымында Л.Брежневке жазған хатында былай деген:
- Мен, Арыстанов Жүсіпбек отан жауларының арандатушылығының құрбанымын. Ішкі түрмеде екі жыл отырып, зорлық-зомбылық пен азаптың неше атасын көрдім.
Менің ісім ұрып-соғумен басталды. 1938 жылдың 11 тамызында тұтқындалысымен тұп-тура аға тергеушінің кабинетіне әкелді, ол болса маған ешқандай айып таппай бірден ұрысып, боқтай бастады, айғайлады: Арыстанов, сен фашиссің, сатқынсың, соны мойындап түсінік жаз, әйтпесе –атыласың! деді.
Тепкі-теперіш пен машақатқа шыдап бақтым, болмаған нәрсені қалай мойындайын! Сосын тергеу басқа әдіске көшті: тамыздың 11 мен 16-сы аралығында дәм-су татырмады, демалыс бермеді, ұйықтатпады, қолымды төмен түсіріп, тік отырғызып қойды. Сұрақшылар кезек-кезек күзетіп, ұрысып: сен фашиссің, ұлтшылсың, соны мойында деумен болды.
Қол аяғым, денем ісіп кетті, ұйқылы ояу жағдайда орындықтан қисая бастасам, бүйірімнен не ішімнен ұра бастайды. Ес-түссіз құлап едім, үстіме суық су құйды, дәм татуға зауқым соқпады, солай болса да артқы тесіктен (через анальное ртверстие) күштеп тамақ берді, сосын дем алсын дегендей камераға әкелді. Қалай келгенімді білмеймін. Бес тәуліктей ұйықтамағаныма қарамастан шамасы бір-екі сағаттан кейін күзетшілердің айғай-шумен тепкілеп оятқаны есімде. Күндіз ұйықтауға болмайды дейді. Жан жағыма қарасам, жанымда бұрынырақ ұсталған ЦК-нің бөлім меңгерушісінің орынбасары, әріптесім Д.Сидоров отыр. Ол әділдік іздеп, жалған жаланы мойындамағандықтан бұрынғы совхоз наркомы Дүйсеновтың ешқандай сотсыз Катков пен Оспановтың тепкісіне мерт болғанын айтып, жылап жіберді.
Содан соң 17 ай бойы жеке камерада, оның ішінде біраз үзіліспен екі айдай карцерде отырдым. Катков үш рет армансыз ұрды, оның біріншісі Павловқа жауапқа барғаннан кейін. Сен, Арыстанов, егер алдағы уақытта осылай қасарыса берсең, теріңді бірнеше мәрте сыпыртамын, - деді Павлов. Оспановтан да көп таяқ жедім. Тәулігіне үш, төрт сағаттан артық ұйықтауға рұқсат бермейтін. Ұрып-соғудан, моральдық қорлықтан, ашу-ызадан жүйкем жұқарып, есімнен жаңылған кезім болды. Үстіме мұздай суық су құйғандықтан ауырып, тұмауға шалдықтым, басыма, желкеме шиқан қаптап кетті. Менің осындай жай-күйімді пайдаланып, Катков пен Оспанов ақыры айтқанын істетті: олардың ойдан шығарған қылмысы қағазға түсіп, қол қойылды. Сөйтіп, қолдан жасалған құжат негізінде, тоғыз адамға, оның ішінде маған, іс қозғалып, бәріміз сотталып кете бардық...
Мұхамеджан Қаратаев
КАЗПИ-дің филология факультетін, Ленинградтың
тарих, философия және әдебиет Институтының
аспирантурасын бітірген. Жазушылар одағының
төрағасы, КАЗПИдің кафедра меңгерушісі.
КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалы
презиумының мүшесі, қазақ әдебиеті секторы-
ның меңгерушісі.
Архив құжаттарына сенсек, тергеу барысында М.Қаратаев 1933 жылдан бері кеңеске қарсы ұлтшыл ұйымға қатыстым деп хабарлаған, бірақ кейін оны өзі теріске шығарған. Ленинградта оқып жүргенде терроршылдармен байланысқан. Жазушылар одағын басқарғанда зиянкестік жұмыспен айналысып, кері төңкерісшірл кадр даярлаумен айналысқан. Кеңес өкіметіне қарсы басқа да көптеген зиянкестік іс-әрекетке мұрындық болған.
Ал академик жазушының өзі не дейді? Мұхамеджан Қаратаевтың 1955 жылдың 26 мамырында өз қолымен жоғары жаққа жазған өтінішін оқып көрейік.
1938 жылдың 11 тамызында тұтқындалдым.
Одан бірнеше ай бұрын НКВД-ға шақырған. Сөйтсем, бөлімше бастығы лейтенант Катковтың пайымдауынша, менің керітөңкерісшіл ұйымға мүше екендігім әшкереленіпті. Әйтсе де, ағынан жарылып, қылмысымды мойындасам, бас бостандығымды сақтап қалуға болады-мыс. Бұған үзілді-кесілді қарсылық білдірдім, өйткені бұл ақымақтық, есалаңдық болар еді.
Бұл пікір өтпеген соң басқаша ұсыныс жасалды. Астыртын ұйымды әшкерелеу үшін белгіленген тізіммен біраз адамды қонақ қылуым керек екен. Шығынды кеңес төлемек. Содан соң өкіметке қарсы іс-әрекет жасалып жатыр деп хабарлауым керек. Келіспедім.
Сәуір айында, кейін шілдеде тағы жүздестік. Баяғы гөй-гөй. Кездесу тағы да сәтсіз аяқталды. Бір күн өткен соң абақтыға қамау туралы ордері бар жай киінген бір адам, соңынан Катков пен Омаров түнгі 1-ден 15 минут кеткенде үйге келді.
Бір квартал төменірек жердегі қараңғы түпкірде машинаға отырғызды. Түнгі екілер шамасында межелі жерге жеттік. Кеңсе табалдырығын аттасымен Катков: Жақсылықпен, жақсы жағдаймен түсініскің келмеді – отыр. Енді біз не айтсақ соны істейсің. Кіруге есік ашық, шығарға – жабық. Халық жауысың, ұлтшылсың, соған жазбаша түсінік бер - деді. Сосын мені көмекшісіне тапсырып кетіп қалды. Ал Марков қанша үгіттесе де көндіре алмады. Ашуланып желке тұсымнан екі рет періп жіберді. Таңертең Катковтың өзі келді. Оның айтқаны: талапты орындағанша бөлмеден шықпайсың.
Таңертеңнен аяғымнан тік тұрғызып қойды. Тәуліктің қақ жартысында түрегеп тұрсам, қалған уақытта бұрыштағы орындықта қолымды төмен салбыратып отырғызып қойды. Үш күннен кейін денем күп болып ісіп кетті. Тамақ бермеді. Сұраған да жоқпын, зауқым соқпады. Су ішкім келе берді, бірақ оның өзін шектеді.
Бұдан басқа көрген бейнет те жетерлік. Қылмысыңды мойындап жазып бер деп табандылықпен талап еткен сұраныс атып тастаймыз, әйеліңді тұтқындаймыз деген жәбірлеумен, тіл тигізумен, ең ақырында ұрып-соғуға ұласты. Менің тағдырым қолында екенін сездіріп, әрдайым батыл сөйлейтін Катковтың кекетіп-мұқатып, мысқылдап, әжуа-мазаққа айналдырған мехнаты жанға батты, жүрекке жазылмас жара салды. Маған көрсетілген қиямет-қайымның ішіндегі ең қиыны, қорқыныштысы ұйқыдан айыру еді. Ұрып-соғу, таяқ жеу, дегенің бұған қарағанда түк емес, қайта сергітіп, өзіңді ширата түседі екен.
Бір уақытта құлап түссем керек, көтеріп әжетханадағы кранның астына әкелді. Суық су есімді жиғызғаны рас, бірақ ұзаққа созылған жоқ – көп болса 20-30 минутке. Міне, осы кезден бастап басым айналып, тұңғиық иірімде, галлюцинация шырмауында, бұлдыр-белең елес құшағына ендім. Ақыры тергеушілердің айтуымен нарком Реденстің атына мәжбүрлеп арыз жаздырды. Содан кейін 18 тамыздың 5-6 шамасында камераға жіберді.
Өтебай Тұрманжанов
Мәскеудегі Шығыс жастарының Коммунистік
университетін бітірген. Ташкенттегі Орта Азия
университетінің оқытушысы, даярлық курстың
және қазақ-қырғыз тілі әдебиеті кафедрасының
меңгерушісі. КазПИ-дің профессоры. Қазақ
әдебиетігазетінде, Әдебиет майданы
(қазіргі Жұлдыз - А.К.) журналында
редактордың орынбасары, редакторы.
Кеңеске қарсы ұлтшыл ұйымның мүшесі бола жүріп, Қазақ әдебиеті газетінде халық жаулары Сәкен Сейфуллин мен Бейімбет Майлиннің өлеңдерін жариялаған. Карл, Шыршық сыры, Қазақтың мақал-мәтелдері сияқты коммунистік идеямен қабыспайтын шығармалар жазған.
(қылмыстық істен)
Хрущевтің жылымық жылдарында іс қайта қаралған уақытта бұл айыпты КГБ сұранысымен арнайы әдеби сараптама жасаған жазушы Темірғали Нұртазин мұның шындыққа үйлеспейтіндігін ғылыми тұрғыдан талдап, дәлелдеп береді. Енді Ө.Тұрманжановтың ҰҚК-нің архивінде сақталған өтінішіне (1955 жылдың 26 мамыры) көңіл бөлейік.
1938 жылғы наурыздың 19-нан 20-на қараған түнгі сағат 1 шамасында, Мың бір түннің алғашқы томын редакциялап болдым дегенде мені тұтқындауға Иванов пен Зернов келді. Олар үйді тінтті, кітаптарымды, қолжазбаларымды, фотосуреттерді, мылтығымды тәркіледі. Сосын қараңғы бұрышта көрінбей бізді тосып тұрған машинаға кіргізді.
Кеңсеге келісімен бұрыштағы орындыққа отырызып, қолыма сия мен қағаз берді. Бұл дайындықтың бәрі менің нарком Реденске арыз жолдауым үшін жасалған қам екен. Сонда қандай өтініш жасауым керек? деп сұрадым. Иванов жаз дегендей ишарат білдіріп сөйлей жөнелді: Мені ақын Сәкен Сейфуллин кері төңкерісшіл ұйымға тартқан. Осыған байланысты өмірімді сақтап, аман қалу үшін кінәмді адал ниетпен мойныма аламын...
Неге келгенім түсінікті болды. Бұлардың мақсат-мүддесін білген соң мүмкін басқа біреумен шатастырған шығар деп ондай арыз жазудан бас тарттым. Ешқандай астыртын ұйымға қатысым жоқ дегенді айтып, оны шама келгенше дәлелдеуге тырыстым. Үшеуі – жаңағы екеуі және тағы біреуі – мені қоршап алды, ал Зернов күтпеген жерден абыржытып алмақ болды ма, көзін ақшың-ұшқың еткізіп, қолымен тамағымды қысып қылғындыра бастады.
Бұл нөмір де өткен жоқ, ештеңе жазбадым. Алты жыл байдың малын бақтым, балалар үйінде тәрбиелендім, комсомол мен партиядан тәрбие алдым, Ленинді, советтік билікті жырлаған ақынмын, сонда қалайша мен кеңес өкіметінің жауы болуға тиіспін дедім. Бұған жауап ретінде Иванов оң бетімнен, Зернов сол жағымнан тартып жіберді. Сосын камераға отырғызды.
Келесі күннің әңгімесінің сарыны да кешегідей. Мен әлі көне қойғам жоқ. Олар мені азаптауға кірісті. Ивановтан екі рет таяқ жедім, Зерновтың соққысына сан жоқ. Ұзақ уақыт түрегеп тұрғандықтан, орындықта екі қолымды салбыратып отырғандықтан есеңгіреп қалдым.
Зернов бірде сызғышпен желкемнен қатты періп қалып еді, тиген жері ісіп кетті, дәрігерлік көмекке жүгінуге тура келді. Дәрігер әйелге бұлардың мұнысы несі? деп ақырын сұрап көріп едім, ол: жаныңды сақтағың келсе сұрағанын жазып бер, қойған талабын орында, қарсыласпа, сосын тынышталасың деді.
Бір күні бөлім бастығы Павловтың өзі келді. Ол: қасарыса берсең, әйеліңді тұтқындаймыз - деді. Сосын Ивановқа Мынадай бұйрық берді: Сломать! Истоптать! Заставить заговорить!... Бұдан соң жаныма төніп келіп, айтқаны мынау: Скажи, кому поверить государство – тебе или нам?. Бастық қарқылдап күлді де жауабын өзі берді: Конечно, нам! Так о чем разговор?.
Алдында осылай қорқытып-үркітіп алған Павловтың қарасы тағы көрінді. Бұл жолы жамбасындағы тапаншасын суырып алып былай деді: Если и дальше будешь сопротивляться – застрелю на месте, спроса с меня не будет. Скажу – застрелил при попытке к бегству.
Мұндай қоқан-лоққының әсері болмады емес – болды. Жан тәтті емес пе? Зәре-құтым қалмады. Әсіресе қолындағы емшектегі баласы бар әйелімді аяп кеттім. Абақтыға түссе әйел байғұс түрмедегі осындай азапқа шыдай алар ма?..
НКВД дегеніне жетті – сұрағанын жазып бердім.
Қазақ тілі – өзінің даласындай кең пішілген жайдары да жалпақ тіл. Оған қысылып-қымтырылу, ерін ұшынан шүлдірлеп-былдырлау мүлде жат. Қазақ нені айтса да ауызды толтырып айтады. Қазақ сөзі қашанда даланың қоңырау желіндей еркін есіп тұрады.
Қабдеш Жұмаділов
Сұлтанәлі Балғабаев
жазушы-драматург,
Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы
төрағасының орынбасары
АЛАШ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ТІЛ МӘСЕЛЕСІ
Қазақ халқының тарихында Алаш қайраткерлерінің алар орны ерекше. Олар өз ұлтының бостандығы жолында басын бәйгеге тіккен, туған елін отаршылдықтың бұғауынан босатып, тәуелсіз мемлекет құру үшін ақтық демі қалғанша күрескен асылдар еді. Жалпы, қазақ халқының тарихында азаттық аңсап, өз елінің тәуелсіздігін қорғаған тарихи тұлғалар аз емес. Әйтсе де, Алаш қайраткерлерінің олардан бір үлкен айырмашылығы мен ерекшілігі бар. Бұған дейінгі бостандық үшін басын бәйгеге тіккен ұлы тұлғалар өз мақсаттарын ақ найзаның ұшымен, алмас қылыштың жүзімен жүзеге асырмақ болса, Алаш қайраткерлері өркениетті елдердің дәстүрімен күресті партия құрып саяси жолмен жүргізді.
Соның нәтижесінде Алаш қайраткерлері қазақ жерінде тұңғыш рет қағазға түскен қаулы-шешім негізінде бекітілген үкімет құрды. Мемлекетті басқару, қазақ елін дамытып-өркендету жөнінде жаңа дәуірге сай сауатты, жүйелі жоспар-бағдарлама жасады. Қазақ халқының тарихында мемлекетті басқару мен үкімет құрамын ресми бекітудің нақ осындай қағаз бетінде бір жүйеге түсіріліп, ретке келтірілген жоспар-бағдарламасы болды деп айту қиын. Яғни, Алаш қайраткерлері осыдан сексен-тоқсан жыл бұрын қазақ халқы толық тәуелсіздік алған жағдайда елді қалай басқарып, қайтіп дамыту керек, ішкі-сыртқы саясатты қандай жолмен жүргізген дұрыс, көрші мемлекеттермен қандай қарым-қатынаста болғанымыз абзал дегеннің бәрін нақты көрсетіп, белгілеп берген болатын. Өкінішке қарай, Алаш қайраткерлерінің осы айтып, жазып кеткен бағдарлама-жоспарларын біз әлі күнге жете оқып, зерттеп, оны қазіргі заманға ойдағыдай пайдалана алмай жүрміз. Тіпті, басқаларды қойғанда, саясатпен айналысып, ұлт үшін қызмет етуді мақсат тұтқан азаматтардың да бәрі бірдей Алаш қайраткерлерінің еңбегін жүйелеп оқып, оны күнделікті өмірге қолданып жүр деп айту қиын.
Болашақта Алаш қайраткерлерінің еңбектері мен ой-идеяларын бүгінгі күнге практикалық тұрғыдан тиімді пайдаланудың жолдары мен жаңа мүмкіндіктерін ойластырғанымыз жөн. Мысалы, мен өз басым сонау тоқсаныншы жылдардың басында белгілі қазақ тарихшылары Әбу Тәкенов пен Мәмбет Қойгелдиев дайындаған Мұстафа Шоқайдың 1917 жыл естеліктерінен атты кітабы Ыстамбул қаласына апарып, баспадан шығарып әкелдім. Бұл еңбекте Мұстафа Шоқай Қазақстан ерте ме, кеш пе әйтеуір тәуелсіздік алатынына кәміл сенген және тәуелсіздік алған жағдайда Қазақстан не істеу керек, қандай саясат жүргізу қажет дегенді жан-жақты талдап, атап көрсетіп берген. Тағы бір таңқаларлығы, Мұстафа Шоқайдың сол заманда айтып кеткендері мен енді ғана тәуелсіздік алған Қазақстанның Тұңғыш Президентінің жүргізіп отырған саясаты мен ұстанымдары бір-біріне өте жақын, ұқсас еді. Мысалы Мұстафа Шоқай Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін Ресеймен қандай қарым-қатынаста болу керек; Қазақстандағы орыстар және басқа да ұлт өкілдері жөнінде қандай саясат ұстанған дұрыс дегенді тайға таңба басқандай етіп көрсеткен. Ал Мұстафа Шоқайдың сол айтқандары Қазақстанда қазір айна-қатесіз толығымен жүзеге асып отыр. Тіл мәселесі туралы да осыны айтуға болады.
Тәуелсіздік алғаннан бергі кезеңде елімізде қазақ тіліне байланысты үлкенді-кішілі іс-шаралар жүзеге асырылды. Көп мәселе айтылып та, жазылып та жатыр. Міне осылардың басым көпшілігі біз ойлап тапқан жаңалықтар емес. Мұның бәрі – кезінде Алаш қайраткерлері ойлап, жоба-жоспарын жасап, бірақ жүзеге асыра алмай кеткен мәселелер. Соған орай, біз бұл салада үлкен жаңалық ойлап табамыз деп шаршап-шалдықпай-ақ, сол Алаш қайраткерлерінің көрсетіп берген бағыт-бағдарламасымен жұмыс істесек, тіл саласында көп мәселе қазіргіден әлдеқайда тез, әлдеқайда жемісті шешілер еді.
Осыған орай мына мәселені де ашып айта кеткеніміз жөн. Бүгінгі таңда тіл мәселесіне келгенде екі түрлі пікір бар. Оның біріншісі – тәуелсіздік алғаннан кейін тіл мәселесі жақсы шешілуде, бұған үлкен мөлшерде қаржы бөлініп, басқа да іс-шаралар қолға алынуда, соған орай қазақ тілінің болашағы жөнінде алаңдайтын ештеңе жоқ дегенге саяды. Екіншісі, қазақ халқының алпыс пайызы өз ана тілін білмейді, сондықтан қазақ тілінің жағдайы барынша мүшкіл, ол құруға айналған дегенге тіреледі.
Осы екі пікірдің қайыссы дұрыс?!. Бірден ашып айтайын, мен өз басым қазақ тілі құрып кетеді дегенге ешқашан сенбеймін. Рас, қазақ тілінің басына қатер төніп, қазақ халқының ұлт ретінде жойылып кету қаупіне ұшырағаны жасырын емес. Мұндай қауіп өткен ғасырдың жетпісінші, сексенінші жылдарында болған. Мен кезінде сол туралы Қызыл кітапқа кіретін халық деген циклді мақалалар жазып, оларды Қазақ әдебиеті газетіне, басқа да басылымдарға жарияладым. Бірақ сол кезде осы дұрыс екен деген бір адамды көрмеп едім. Тіпті, қазіргі тіл жанашырларының басым көпшілігі де ол мақалаларды оқымаған болулары керек. Әрине, мен ол кезде мұндай мәселелерді керемет ұлтжанды қайраткер, төтенше тіл жанашыры болғандықтан жаздым деп мақтана алмаймын. Мен тек көзіммен көргендерімді, сезініп-түйсінгендерімді ғана қағазға түсірдім. Дәлірек айтқанда, мұндай мәселерді жазуға менің күнделікті жұмысым, істеген қызметім себепкер болды.
Өткен ғасырдың жетпісінші жылдарының басынан бастап журналист болып, түрлі басылымдарда қызмет атқардым. Міне, сол кезде жыл сайын күзде біз газет-журналдарға жазылу науқанын жүргізу үшін түрлі облыстарға іссапармен шығып, жұртшылықпен кездесу өткізетінбіз. Сондағы жағдайларды есіме түсірсем, әлі күнге жүрегім ауырады. Өйткені ол кезде халықтың, әсіресе орталық, солтүстік және шығыс облыстардағы қазақтардың өз ана тілінен жаппай безінгенін аяқ аттап басқан сайын көретін едік. Тіпті кілең қазақ отырған ауылдар да қазақ мектептерін жауып тастаған. Ау, ағайындар, бұларыңыз қалай, балаларыңызды неге өз ана тілінде оқытпайсыздар?! десек бәрі бізге бәле көргендей үдірейе қарайтын. Тіпті, Ойбай-ау, мыналар бізге дұшпан болып шықты ғой, балаларымыз қазақша оқып, сосын кейін нан тауып жей алмай қор болып далада қалсын деп тұр ғой мыналар дегенді мен қазақтардың аузынан өз құлағыммен бір емес, талай рет естігенмін. Ал қазір сол қазақтар қазақ тілі туралы айтсаң риза болып, қол шапалақтап, төбелеріне көтереді. Жасыратыны жоқ, біз сол қиын кездерде қазақ өз ана тілін, дінін, рухани құндылықтарын әспеттейтін халыққа айналса екен деп армандадық. Қазір біздің сол армандарымыздың көпшілігі орындалды. Бүгінде қазақ халқының өзіне тән ұлттық салт-санасы, мәдениеті, әдебиеті бар екенін әлем елдері мойындай бастады. Ұлттың ұлт ретіндегі бедері сақталып қалды.
Әрине, қазақтың ұшан-теңіз проблемасы бар. Оны мойындау керек. Бұл жерде менің айтарым, қазақтың мұңын, уайымын сөз етерде алдымен нақты мәліметтерге, заңға сүйеніп сөйлеген жөн. Бізде, керісінше, қызыл сөзге иек артып, тіл мен жаққа сүйеніп қазақ құрып барады, қазақ рухани тазалықтан ада деген ешқандай мәліметсіз, дәйексіз жылаңқы пікірлерге жиі бой алдыратындар жетіп-артылады. Мысалы, қазір қазақтың 60 пайызы өз тілінде сөйлей алмайды деген мәлімет айтылып жүр. Бұл қайдан шыққан дерек сонда?! Бұған айқын дәлел қайда? Менің өз басым мұндай дерекке өте күмәнмен қараймын. Жалпы, мұндай мәліметті айту үшін нақты статистикалық мәліметтерге сүйенген жөн. Мысалы, ең болмаса, әр облыста қанша қазақ бар, олардың балаларының қаншасы қазақ мектебінде, қаншасы орыс мектебінде оқиды деген сияқты мәселелерді зерттеп біліп алғанымыз дұрыс емес пе? Бірақ мұндай нақты мәліметтер ешқандай жерде айтылмайды. Осыған орай бір мысал айтайын. Алматыдан шығып, пойызбен сонау Ақтөбеге, оның ар жағындағы Орал мен Атырауға дейін жүріп көріңіз. Осыншама ұлан-ғайыр жерден қазіргі таңда өз ана тілін білмейтін қазақты бірен-саран болмаса мүлдем таба алмайсыз.
Жақында Шығыс Қазақстан облысына барып қайттым. Зайсанды, Күршімды былай қойғанда Өскемен қаласының өзінде де қазақтардың басым көпшілігі өз ана тілінде сөйлеуге бет бұрған. Осыдан тура отыз жеті жыл бұрын Целиноград қаласына іссапармен барып, көшеде қазақша сөйлейтін бір қазақ таба алмай, түңіліп едім, енді Астана атанған осы қалада қазақтар алпыс пайызға жеткен және басым көпшілігі қазақша сөйлейді. Қостанай сияқты қалалар туралы да осыны айтуға болады.
Егер саралап қарайтын болсақ, қазақтың 43 пайызы ауылды жерде тұрады. Олардың дені ана тілінде сөйлейді. Сондай-ақ қалалы жерде тұратын қазақтың көрсеткіші де жыл сайын артып келеді. Сонда қалайша қазақтың 60 пайызы өз тілінде сөйлей алмайды?! Міне, осының астарына үңіліп, сараптап зерттегім келгендіктен, мен Қазақстанның этнографиялық картасы деген кітапты қолыма алуыма тура келді. Бұл кітапта Қазақстандағы қазақтардың үлес салмағы анық көрсетілген. Мысалы, Оңтүстік Қазақстан облысында қазақтар 70 пайыз, өзбектер он сегіз пайыз, ал орыстар алты жарым пайызды құрайды. Демек осыншама көп қазақ өз ана тілінен, ұлттық қадір-қасиетінен қалай айырылады?! Ол мүмкін емес қой. Басқа облыстарда да осындай. Мысалы, қазақтар Қызылорда мен Атырау облысында 95 пайыз, Жамбыл облысында 70 пайыз, Маңғыстауда 85 пайыз, Ақтөбеде 77 пайыз, Шығыс Қазақстанда 53 пайыз, Алматы облысында 64 пайыз, Батыс Қазақстан облысында 70 пайызды құрайды.
Қазіргі кезде қазақтардың үлес салмағы тек Солтүстік Қазақстанда ғана аз, бар болғаны 33 пайыз. Ал теріскейдегі басқа облыстарда қазақтардың үлес салмағы өзге ұлттармен салыстырғанда әлдеқайда көп. Мұндай жағдай осыдан жиырма-отыз жыл бұрын біздің түсімізге де кірмейтін. Сол кезде құрымаған қазақ қазіргідей барынша көбейіп, өсіп- өркендеп отырғанда қалайша құрып кетеді?!. Ең бастысы, аманшылық болса енді он бес-жиырма жылда қазақтардың пайыздық мөлшері бұдан да әлдеқайда өседі.
Жыл өткен сайын қазақ мектептерінің саны да, сапасы да көбейіп, нығайып келеді. Мысалы, биыл мемлекеттік грант бойынша жоғарғы оқу орындарына түскендердің басым көпшілігі қазақ мектебін бітіргендер. Бұл – жалғыз тілге қатысты жайт емес. Жалпы, біз ұлттың мәдениетін, дінін, салт-дәстүрін сөз еткенде келсін-келмесін ізденусіз, зерттеусіз, деректер айтуға тым үйірсекпіз. Ал ұлтқа қатысты дүниеде қателікке ұрыну – сол ұлттың болашағына зиянын тигізбек. Осыған орай тағы бір мәселені айта кеткіміз келеді. Кез-келген ұлттық мәселелерге қатысты жұмыстарды жүзеге асыру екі бөліктен тұрады: біріншісі – өзекті мәселелерді жұртқа түсіндіру, бұл жөнінде түрлі үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу; екіншісі – сол мәселелерді шешуге қажетті іс-шараларды білек сыбана кірісіп тікелей жүзеге асыру. Бізде осы екі мәселенің біріншісі ерекше дамыған. Бұл, әсіресе, тілге қатысты жұмыстардан айқын көрінеді. Мысалы, тілдің бүгіні мен болашағы туралы түрлі басқосулар мен мәжілістерде көсіле сөйлеп, түрлі ұсыныс білдіріп, ауызша жанашырлық танытушылар өте мол. Баспасөз бетінде, радио мен теледидардан неше-түрлі жақсы ұсыныстар айтып, белсенділік көрсетушілер де аз емес. Ал бірақ, осы ұсынастар мен мақсат-міндеттерді күш біріктіріп, уақыт бөліп қолмен атқаруға қызу кірісуге ынталы азаматтар өте сирек.
Баяғы тоқсаныншы жылдардың басында барлық ауыл, аудандарда Қазақ тілі қоғамдары жаппай құрылып, жұрттың бәрі қазақ мектептерін ашуға белсене атсалысқан еді. Тіпті Алматы сияқты қалаларда жаңадан ашылатын мектептерге үй жағалап, үгіт-насихат жүргізіп, бала жинаған кездер де болған. Қазір осы белсенділік ұмыт болуға айналды. Оның есесіне жұрттың бәрінің қызыл сөзбен ақыл айтып, жөн көрсетуі жаппай етек алған. Ана тіліміздің қазіргі жағдайын, оның ең өзекті проблемаларын зерттеу де жетіспейді. Сондықтан да қазақ халқының қазіргі ұлттық жағдайын, проблемалары мен болашақтағы даму мүмкіндіктерін зерттеп, талдап, сараптап отыратын бір орталық өте қажет. Мысалы, біз Қазақстанның қандай ауылдары мен аудан орталықтарында қазақ мектептері жоқ екенін күнделікті біліп отыруымыз өте қажет. Ал бізде қазақ мектептері жоқ елді мекендер әлі де жетіп артылады. Осыдан екі-үш жыл бұрын мен Егемен Қазақстанға Қазақ мектебі жоқ ауыл дейтін мақала жаздым. Осы Ақмола облысына қарайтын Есіл ауданының бір ауылында түгелге жуық қазақтар отырып, әлі күнге балаларын өз ана тілінде оқытатын мектеп ашпаған. Тіпті ашайын деген ойлары да жоқ. Біз бір ауылда жиырма-отыз орыс отбасы болса да орыс мектептерін ашып беріп отырмыз. Ендеше жиырма-отыз қазақ отбасы болса да ол жерде қазақ мектебі міндетті түрде ашылу керек. Ол мәселені сол жердегі қазақтардың санасына жеткізіп, талап етуіміз қажет.
Осы Ақмола облысында Сандықтау деген аудан бар. Бұрын аты жартылай орысша болған. Енді сондағы қазақтар ұлттық санамызды ояттық деп ауданның атын Сандықтау деп өзгерткен. Бірақ ауданның атын қазақшалағанмен, аудан орталығында әлі күнге қазақ мектебі жоқ. Ал сонда ауданның атын қазақшалағаннан не пайда?! Бұл жөнінде аудан басшылары не ойлайды?! Аудандық оқу бөлімінің жетекшілері не үшін айлық алады?!. Аудандағы ұлт жанды азаматтар қайда қарап жүр?!.
Мұндай мысалдарды Қазақстанның түкпір-түкпірінен ондап, жүздеп табуға болады. Ендігі жерде біздің тіл жөніндегі ең басты жұмысымыздың бір саласы осындай мәселелерді зерттеуге, оны жолға қою үшін нақты іс-шараларды қолға алуға арналуы керек. Бұл ретте Тіл комитеті мен жергілікті Тіл басқармалары бірлесіп нақты жұмыстарды қолға алғандары жөн. Олар өздеріне қарасты территорияның қай елді мекендерінде қазақ мектептері жоқ екендерін тайға таңба басқандай анықтап, тіпті оның картасын да жасап, содан кейін оның себептерін зерттеп, ол мәселелерді шешудің нақты жоспар-бағдарламасын дайындап шынайы жанашырлықпен іске кіріскендері жөн.
Тілді дамытуға бөлінген қаржының белгілі бір бөлігі осындай талдау, зерттеу жұмыстарын жүргізуге жұмсалуы тиіс. Сондай-ақ тіл мәселесін жоғарыдан бастауды да қолға алғанымыз жөн. Біз осы уақытқа дейін тіл үйретуді, қазақтың салт-дәстүріне бейімдеуді балабақша мен мектептен, яғни төменнен бастадық. Бұл үрдіс өте жақсы нәтиже берді. Қазір біздің жастарымыздың басым бөлігі – қазақтың тілін, дінін, мәдениетін бойларына сіңіре бастады. Ал енді тіл мәселесін жоғарыдан, яғни үкіметте, түрлі министрліктерде дұрыс жүргізуді қолға алғанымыз жөн. Мемлекеттік мекемелердегі қызмет істейтін қазақтардың саны кемінде тоқсан пайыздан асады. Бірақ сол көп қазақ күнделікті жұмыста, қызмет бабында бір-бірімен орысша сөйлеседі. Неге бұлай?!. Тіпті Елбасы барлық қазақ бір-бірімен қазақша сөйлессін деп атап айтса да бұл мәселе алға жылжыр емес. Біз осы уақытқа дейін Парламентімізді қазақшыландыра алмай отырмыз. Ал Кавказ бен Балтық бойы республикаларының Парламенттері сонау Кеңес одағының өзінде-ақ түгелдей өз тілдерінде сөйлейтін еді. Ал біз жеке, тәуелсіз мемлекет болсақ та он жеті жыл бойы бұл мәселені шеше алмай келе жатырмыз. Біздіңше, осы мәселе нақты қолға алынуы тиіс.
Міне осы айтылған мәселелер ескерілсе, тіл жөнінде шешілмейтін соншама үлкен мәселелер жоқ. Біз бұл мәселелердің болашақта ойдағыдай жүзеге асарына кәміл сенеміз.
Ана тілі халық болып жасалғаннан бері жан дүниесінің айнасы, өсіп-өніп, түрлене беретін, мәңгі құламайтын бәйтерегі
Жүсіпбек Аймауытов
Баянбай Хұсайынов
Л.Н.Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университетінің
доценті, тарих ғылымдарының кандидаты
АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫ ЖӘНЕ АТБАСАР ӨҢІРІ
Алаш қозғалысына қатысты әрбір дерек біз үшін маңызды болуы тиіс. Өйткені бұл ұлт-азаттық қозғалыс халқымызды ұйыстыруға, дербес мемлекет құруға, ең бастысы – ұлтымыздың рухын көтеруге арналған ұлы шара еді. Тәуелсіздік алған жылдан бері қарай Алаш қозғалыс туралы жүйелі зерттеулер жүргізіліп келеді. Бұл құптарлық қадам. Өйткені осы айтулы қозғалыстың тарихын тану – халқымыз жүріп өткен жолдарды саралаумен бірге, ұлттық болмысымызды түгендеу болатындығы сөзсіз.
Елімізге белгілі ақын Серік Тұрғынбекұлы 2007 жылы 23 тамызында Астана хабары газетінде Менің ақындық тұсауымды кескен Мұқағали атты сұхбатында: Міржақып Дулатов төрт жыл Атбасарда тұрған. Ол жайында Гүлнар апайдың жазбаларында бар. Атбасар Алаштың орталығы болған, - деген тамаша бір пікір көзіме оттай басылды. Осы пікірді анықтай түсейін деген мақсатпен Секеңмен кездесіп пікір алыстым. Ұмытпасам Жұлдыз журналының 1993 жығы 3-і не 4-ші санында ма екен. Атбасарда тұрып жатқан Міржақып Дулатовтың Қарсақпай жағына бармақшы болғанда қасына атқышы болып Серік болған. Жол жағдайын жақсы білетін қарт адамның естелігі жарияланды. Естелікте М.Дулатов пен Атбасардан шыққан олар жолшыбай Қарақытын жағымен жақсы көң бойында отырған елге соққандарын, бұл өңірдегі көптеген адамдардың Міржақыпты жақсы қарсы алғандығы туралы әңгімелейді.
Секеңнің жоғарыда айтылған пікірін жандандыра кететін бір жай, 1915 жылдың күз айында Атбасарлық оқыған зиялы бір топ азаматтары бір-екі ай дайындық жұмыстарын жүргізгеннен кейін М.Дулатов Бақытсыз Жамал романы бойынша жасалған пьесаны сахнаға қояды. Бұл кез I дүниежүзілік соғыстың жүріп жатқан кезі. Соғыста ауыр шығынға ұшыраған патша үкіметіне көмек көрсету мақсатында ел ішінде шаралар жүргізіліп жатқан кез. Сөзіміз дәлелді болу үшін мына бір деректі келтіре кеткенді орынды ғой деп есептедім. Алаш қозғалысы атты жинақтың (Алаш қозғалысы, 2 том, 2005), 2-томында (430 бет) Х.Р.Сүтішевтің Из политической истории г.Атбасара деген мақаласында 1915 жылдың маусым айында М. Дулатов Атбасар қаласына келіп, Атбасардағы полицей басқармасында жұмыс істейтін – Мешінбаев Сыздық деген азаматтың үйіне тоқтағанын, ол үйге кеңеске шақырылғандардың тізімі айтылады, қаралған мәселелер туралы айта келе: По окончания совещания Мешнбаев говорить Майкутову: Дайте Ваше слово, что вы будете помогать М.Дулатову, который специально приехал от имени лидера-нашего уважаемого Букейханова Алихана, который в данное время находиться в г. Москве. Он уже договорился с некоторыми министрами, царской и Государственный Думой, которые уже обещали ему, что по окончании войны все будет сделано для киргизского населения (том 2, 131 бет) (астын сызған біз – Б.Х.) – деген жолдар бар. Бұл арада ерекше көңіл аударарлық жай – патша минстрлері және Мемлекеттік Думаның депутаттарымен не мәселе жөнінде келісім сөз жүргізгені және соғыс аяқталғаннан кейін қазақ халқына все будет сделано деген уәдесі жөнінде болды екен деген ой. Бұл бір. Екіншіден, М.Дулатов келгеннен кейін көп ұзамай, атбасарлық қазақ табылады, оның Бақытсыз жамал романы бойынша пьеса дайындап, оны сахнаға қоюға әзірлік жасайды. Сонда осы пьеса романды пьеса ретінде дайындаушы кім болғаны, мүмкін Міржақып Дулатовтың өзі мұрындық болды ма деген ой туындайды. Үшіншіден, осы пьесаны қою барысында оны көруге жиналғандардан түскен қаржыны үкімет орындарына аудару арқылы Қырғыз халқы да Отан қорғауды қолдап отыр деген пікірді жасанды түрде болса да көрсетуге тырысқан болар деген ойға келесің, яғни үкімет орындарымен келіссөз жүргізіп жатқан Ә.Бөкейхановты қолдау ғой!
Төртіншіден: қазақ даласында сахна өнерінің пайда болу тарихына көз салсақ, Қазақ тарихында айтылғандай XX ғасырдың бас кезінде жұрт жиналған ойындарда шағын сахналық көріністер болды дегеннен басқа дерек жоқ. Тек қазақ әдебиет тарихында М.Әуезовтың Еңлік-Кебек 1917 ж. Абай ауылында қойылды деп жүрміз. Олай болса Бақытсыз Жамал қазақ сахна тарихында ең алғашқы ресми түрде (ең алғаш Атбасар қаласында) 1915 жылы қойылды деп айтуға болады және осы қойылымнан жиналған қаражат I дүниежүзілік соғыс кезінде қазақ халқының Отан қорғау қорына берген ұжымдасқан түрде жәрдемі деп қараған жөн болар. Бұл жағдайды кеңес өкіметінің кезінде айтылып жүргендей патша үкіметімен ауыз жаласу емес, алаш азаматтарының патша үкіметі орындарымен қазақ халқының тәуелсіздік жолындағы күрес тактикасының бір түрі деп қараған жөн сияқты. Орыс халқымен бірге Отанды сыртқы жаудан қорғау жолында спектакльден түскен қаржы қорға аударылғаны жөнінде кезінде қазақ газеті бетінде жарияланған көрінеді. Бұл қазақ зиялыларының бір тобының жоғарыда айтқандай патша үкімет орындарымен ымыраға келіп, келешекте соғыс аяқталғаннан кейін патшадан біз де отан қорғау жолында қолдау көрсеттік, сондықтан да қазақ ұлтына, халқына өзін-өзі басқаруға берулерің керек,- деген ойдан туындаған болуы керек.
Кейіпкерлерді ойнаушылардың қатарында Хасен Кошанбаев – 1937 жылға дейін республика бойынша жауапты қызметтер атқарған, жеңіл өнеркәсіп Халық Комиссары, Батыс Қазақстан облыстық атқару комитетінің төрағасы қызметін атқарған, 1938 жылы 25 ақпанда соттың үкімімен атылған 39 адамның тізімінде Сәкен Сейфуллинмен қатар Хасен Кошанбаевтың есімі де бар. Сонымен қатар Әділбек Майкөтов, оның зайыбы және Әбілқасен Аңсағаев – Атбасар уезінде уақытша үкіметтің уездік комитетінің мүшесі, Алашорданың Атбасар уездік қазақ комитетінің мүшесі және тағы басқалар да бар.
Сахна қойылымына қатысушылар (орындаушылардың) суреті Атбасар қалалық музейінде (архивте) сақталған. Өлкетанушы, жазушы Клара Әмірқызының кітаптарында берілген.
Жоғарыда айтқанымыздай, Атбасар өңірінің Алаш қозғалысында өзіндік орны бар. Енді сол өңірде Алаш ісінің өркендеуіне үлес қосқан тұлғалар жөнінде айта кеткені жөн санап отырмын. Алаш қозғалысы тарихына байланысты кейбір әдебиеттерде Аңсағаев Әбілқасеннің тегі – Анағаев деп берілген. Аңсағаев Әбілқасен – өткен ғасырдың 30-жылдарынан кейінгі фамилиясы Танабаев (атасының аты) – Алашорданың Атбасар уездік қазақ комитетінің мүшесі, оған дейін Атбасардағы уақытша үкіметтің уездік комитетінің мүшесі болған.
Ә.Аңсағаев 1985 жылы қазіргі Ақмола облысы, Жарқайың ауданы, Державинка қаласының іргесіндегі Гостелло кеңшарында дүниеге келген. (XX ғасырдың 30 жылдарына дейін Аңсағай-Кенжебай ауылы дейді). Руы Бағаналы-Жабай Әлібек табынан. 1930 жылы ұжымдастыру жылдарында оны кулактар қатарына жатқызып, Батыс Қазақстандағы Темір қаласына жер аударып, одан екі үш жыл өткеннен кейін фамилиясын өзгертіп, Танабаев деп, тәркілеу жылдарында Қырғызстанға барған. Ағайын-туыстарымен, отбасымен Рыбачье деген жерде тұрады. Ош қаласында кондитерлік фабрикасының директоры болған. Өмірінің соңғы кезінде Тәжікстанның Ленинобад қаласында тұрып, 1949 жылы сал ауруынан қайтыс болады. Тілеміс, Әділхан, Асылхан деген балалары Отан Соғысына қатысқан. Қазір Қырғызстан Республикасының Рыбачье қаласында тұрады. Әбілқасеннің туған қарындасы Жамал апай академик Кәрім Мыңбаевтың туған ағасы, Тұрысбектің зайыбы. Тұрысбек Мыңбаев Арқа өңірінде Кеңес үкіметін орнатуға белсене араласқан. С.Мұқановтың Өмір мектебі кітабында: Айналайын Кеңес өкіметінің арқасында самолетке де отырдық қой дейтін кісі – осы Тұрысбек. Жалғыз қыз баласы – Роза Тұрысбекқызы апамыз (82 жаста) Астана қаласында тұрып жатыр. Әбілқасеннің туған інісі - Әбіқайдың баласы – Нәзірше – балаларымен Астана қаласында тұрады. Барлығының фамилиялары Танабаев.
Қозғалысқа қатысты әдебиеттерде Нұрмахамедов Хасен туралы айтылады. Онда Ақмола облысы, Есіл ауданында туған делінген. Шындығында Ақмола облысы, Жарқайың ауданы, Тассуат ауылында туған. Руы – Қарауыл, оның ішінде Тоқтауыл, Тоқтауыл ішінде Көшек. Хасен – Шоқан Уәлихановтың Шамандық туралы еңбегінде Бақсылардың ішінде бұл күнде ел арасына аты кең жайылған бақсылардың бірі Қарауыл Шүмен бақсы дейтін бақсының шөбересі. Шүмен бақсының бейіті Тассуат ауылының іргесінде (Солтүстік-батысында) жатыр. Басанда биіктігі 160 см. Үлкен көк тас қойылған (қайдан әкеліп қойылғаны белгісіз) Тассуат ауылындағы орта мектепке Хасен Нұрмұханбетовтың аты берілген. Ол 1937 жылы қазан айында тұтқындалып, 25 ақпан 1938 жылы С.Сейфуллин тағы басқалар да атылған 39 адамның бірі. Бұл арада анықтайтын бір жай Алаш қозғалысы, 2-том 2005 ж. жинақтың 20 бетінде: Нұрмұхамбетов Хасен Орал облысынан қатысты деп көрсетілген және Н.Хасен 1900 жылы туған болса, 17 жасында сиезге делегат болып қатысқан ба? Осы мәселені зерттеуші ғалымдардың айқындауы қажет деп ойлаймын.
Алаш қозғалысының тарихы Қазақстанның әр өлкесінде осы қозғалысқа қатысқан есімдерді танудан, олар жөнінде зерттеулер жүргізумен толыға түседі деп ойлаймын.
Бүтіндік, бірлік,
Ерсі боп,
Жатқанда мал-жан енші боп.
Тіліміз ғана тұрыпты
Елші боп, әрі емші боп,
Сол ғана қалған бөлінбей,
Бөліске түсер кезде ондай
Сол ғана қалған бөлінбей –
Жүректей,
Күндей,
Ождандай.
Жұбан Молдағалиев
Азат Бабашев
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия
ұлттық университетінің ізденушісі
АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫ ЖӘНЕ
НАРМАНБЕТ ОРМАНБЕТҰЛЫ
Қоғамдық өмірге белсене араласқан Н.Орманбетұлы Ресей империясының отаршылдық саясатына қарсы халықтық үн көтерілген 1905 жылғы Қоянды жәрмеңкесіндегі атақты Қарқаралы петициясына қатысушылардың бірі болды. Патша өкіметі бұл акцияны барып тұрған саяси күрес деп тауып, жергілікті басқару органдарынан бақылауды күшейтуді талап етеді. Дала генерал-губернаторы хұзырхатты ұйымдастырған адамдарды анықтап, олардың үстінен іс қозғау жөнінде Қарқаралы уезінің бастығына нұсқау береді. Уез бастығы Оссовский өзінің тексеру жұмысытарының барысында хұзырхатты дайындағандардың басшылары Ә.Бөкейхан, М.Дулатов, А.Байтұрсынов, Ж.Ақбаев екендерін дәлелдеп, қазақ тілінен орыс тіліне аударған Т.Нұрекенов болғанын да анықтап, олардың үстінен іс қозғап, арттарынан аңдушылар қойды. Бұл жерде атақты Қарқаралы петициясын ұйымдастырушылар Алаштың көсемдері, соның ішінде А.Байтұрсынов десек, халқымыздың қоғам және әдебиет қайраткері Қарқаралыда бастапқыда сыныптық орыс-қазақ, кейін қалалық училищенің оқытушысы болғаны мәлім. Міне, Нарманбет ақын Мектеп бастығына өлеңінде А.Байтұрсыновтың ұлтты ағарту мен оятудағы қызметін ереше бағалап, халқымыздың отарлық қысымдағы мүшкіл халын жеткізеді:
Мүбәрәк болсын тойыңыз, Басында тұр қазақтың.
Мақпал болсын ойыңыз, Қатарында біз қалдық-
Зерек болып шәкірттер, Ойын-күлкі мазақтың.
Бәлент болсын бойыңыз! Дүниесін түзей бер!
Бұйырмаңыз айыпқа, ауыл алыс, Дін көңілді безей бер!
Болмады тойғы сояр қойыңыз. Атын естіп қорқамыз,
Қараңғы қасірет бұл күнде- Ақыретті дозақтың (61,73).
М.Әуезов Ахаңның елу жылдық тойы деген мақаласында 1905 жылы Қарқаралыда Ахаңмен басқа біраз оқығандар бас қосып, кіндік үкіметке қазақ халқының атынан петиция (арыз-тілек) жіберген, ол петициядағы аталған үлкен сөздер: бірінші, жер мәселесі. Қазақтың жерін алуды тоқтатып, переселендерді жібермеуді сұраған, екінші, қазақ жұртына земство беруді сұраған, үшінші, отаршылдардың орыс қылмақ саясатынан құтылу үшін, ол күннің құралы барлық мұсылман жұртының қосылуында болғандықтан, қазақ жұртын муфтиге қаратуды сұраған. Петициядағы тілек қылған ірі мәселелер осы. Ол күндегі ой ойлаған қазақ баласының дертті мәселесі осылар болғандықтан, Ахаңдар бастаған іске қыр қазағының ішінде тілеулес кісілер көп шыққан. Көпшіліктің оянуына себепші болған деп жазғанындай сол оянған ұлттық санаға серпін берушілердің қатарында Нарманбет те болды. Н.Орманбетұлының қазақ халқының әлеуметтік өміріндегі аталған саяси маңызы зор іс-шараға қатысқаны жөнінде Қазақ Ғылым академиясы сирек кітаптар мен және қолжазбалар бөлімінде мынадай құнды дерек бар: ...Осы кезде қазақ даласында қызу түрде ұлт қозғалысы басталды. Ұлтшыл оқығандардың басы қосылып, Қарқаралы уезінде бұл қозғалыс айқын және кең орын алды. Сол жылы Қоянды жәрмеңкесінде ұлтшылдардың мың адам қол қойған талап-тілектеріне қызу араласты. Ол (Нарманбет) соған арнап бірнеше өлең жазды. Мектеп бастығына деген өлеңінде ақын өзінің таптасы А.Байтұрсынұлының алдына ұлтшылдық пікірін жайып салды. Қарқаралы қозғалысының ұйытқысы болған Ахмет, Жақыптар жер аударылғанда шығарған өлеңі Қазақты жүруші еді қойдай бағып. Сонымен қатар Жақып Ақпайұлы екеуі Алаш Орданың сайлауын өткізуге бара жатып бір үйде шығарған өлеңі Құрылтайға бара алмай құр қалмайық деген жєне 1905 жылы Жақыпқа атты өлеңдері бар. Мұрағат құжатында кешегі таптық таным, идеологиялық көзқарас жатқанымен Алаш арыстары өмірінен құнды деректер табамыз. Мәселен, ақын 1905 жылы жазылған Жақыпқа деген өлеңінде: Жатпадық су түбінде сәден болып, Шықпадық бір күндерде дария толып. Сұңқардай биік шыңды мекен қылмай, Сықылды болдық қарға ұшып-қонып. Біз болдық өнерімізді тауысқандай, Мерт болдық айға шауып арыстандай. Байғазыдай тауда жытып, тас жастанбай, Шықылдап көзге түстік сауысқандай деп кең даланы ен жайлаған бейқам елдің мүшкіл халін айтып, берекесіз тіршіліктің мәнсіздігіне налиды. Тығырыққа тап болған халықты жарық болашаққа бастайтын ұлт зиялыларына, соның ішінде Ж.Ақбаевқа сенім артады.
Ж.Ақбаевтың қоғамдық қызметін терең зерттеген ғалым, қоғам қайраткері М.Құл-Мұхаммедтің: Отаршыл шенеуніктердің аса зор өкінішіне ќарай, ХХ ғасырдың басында далада осындай адамдар пайда бола бастады. Ж.Ақбаев сондай адамдардың бірі болса, білімі терең және барынша батыл болѓан ол халықтың қанын сүліктей сорған зорлықшыларға тау селіндей тасқындап, шүйлікті деген пікірі қазақтан шыққан тұңғыш заң магистрі, Алаш арысының ел үшін атқарған ер еңбегін, ұлтжандылық тұлғасын анық танытады.
Қазақты жүруші едің қойдай бағып өлеңінде Қарқаралы петициясының маңызын, осы іске ұйытқы болған Алаш азаматтарының елдік жолындағы қызметін:
Жазылды жәрмеңкеде патшаға дат,
Мұнан соң мәшһүр болды бұл ғазағат.
Тоқтамға жұрт қатарлы елді сұрап,
Жанақтан болсын деген келді рұқса.
Қазақты жүруші едің қойдай бағып,
Қабаған сәттерінде қоңырау тағып,
Халықты аяй тұғын асыл заттар.
Бір-екі тұйғын ұшты қанат қағып.
Ұшқан жоқ ол тұйғындар қызыл үшін,
Соқты ғой дін мұсылман қызығы үшін, –
деп бағалаған ақын дүниетанымына, шығармашылығына 1905 жылғы бірінші орыс төңкерісі де айрықша ықпал етеді. Ол оның саяси-әлеуметтік поэзиясына жаңа үн, жаңа сарын әкелді деп айта аламыз.
Адал мінез, ақ кәсіп,
Үйде отырып қорланбай,
Ашық тұр ғой кең есік -
Кіріп хаққа жылайық!
Қаршыға аңдып қоянды,
О да шошып оянды,
Кел, ұйқыдан тұрайық! – деп ұлттық ояну ұранына өзіндік үнін қосады.
Бұл өлеңде Нарманбеттің 1905 жылы қандай бағыт ұстанғаны, қандай мақсат көздегені айқын көрінеді. Ол сол кездегі барша көзі ашық, көкірегі ояу ұлт зиялылары сынды заман ағымы, қоғам өзгерісіне сергек қарады. Сол себепті де қазақ әдебиетінде алғашқылардың бірі болып, өз дәуірінде барша Алаш азаматтарын толғандырған қоғамдық және әлеуметтік мәселелерді батыл көтерді. Ол империялық отаршылдық саясаттың әдейі жасап отырған рулық тартыстарды, олардың халықтың бірлігіне нұқсан келтірген кереғар әсерін, еліміздің алауыздығын, сол кезеңдегі қоғамдық қайшылықтарды сынай отырып, халықты оқу-білімге, рухани оянуға шақырды.
Ақын 1906 жылы Семей қаласында өткен Мемлекеттік Думаға депутаттықа кандидат ұсыну жөніндегі жиынға қатысса, 1907 жылы Семей облысының қазақтарынан Мемлекеттік Думаға сайланатын осы өңірдің сайлау жиналысының Қарқаралы уезі болыстығынан сайлаушысы да болып бекітіледі. Осындай әлеуметтік өмірге араласа жүріп, ақын патшаның отаршылдық саясаты қазақ халқын жерінен айыру, елдігін жою екенін терең ұғына бастайды. Ол Сарыарқаға қарасақ, Қазақ елі біз тұрмыз, Шал қайғысы, Ауыл қайғысы, Бұл күнде байлар ғаяр, билер мекер өзге де саяси-әлеуметтік тақырыптағы өлеңдерінде өз көрінісін тапты. Сондықтан да оның поэзиясының негізгі арқауы – патшалық отаршыл саясат озбырлығы, жер қайғысы, әлеуметтік теңсіздік, халық бостандығы болып келеді. Бұны белгілі әдебиетші ғалым Е.Ысмайылов: Нарманбет – сөзсіз ірі талантты ақын, ол өз дәуірінің зор реалист сыншысы. Мұның творчествосында ХІХ ғасырдың ақыры мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ даласының саяси-экономикалық және әлеуметтік шындығы, бейнесі айқын көрінді. Нарманбет творчествосының негізгі мотивы – халықтың қоғамдық өмірін айтып, жырлап беру - деп атап көрсеткен болатын.
Міне, осы тұрғыдан алғанда ақын өз дәуірінің елдікпен сабақтас күрделі мәселелеріне сергек қарай отырып, әлеуметтік істерде де барынша беделді болды. Мәселен, ел игілігі үшін, халқының рухани кемелденуі үшін ақ адал еңбегімен тапқан қаржысын аямаған атақты қазақ меценаты Есенқұл Маманов 1915 жылы Қазақ газетінде жарық көрген Ашық хат, азаматтарға мақаласында қазақ романдарына бәйге жариялағанын және сол шыңармалардың әділ бағасын берушілер қатарында Нарманбет Орманбетұлын да атайды. Мысалы: Сыншылыққа мына мырзаларды лайықтаймын. Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, екеуінің бірі, Мұхаметжан Сералин, Райымжан Мәрсеков, Шәкәрім Құдайбердин, Яқұп Ақбаев, Нармамбет Орманбетов һәм Нұрғали Құлжанов. Ардақты азаматтар! Жаңа бас көтеріп келе жатқан әдебиетімізг бір қызмет бола ма деп басталған ниет еді, бұған әрқайсыңыз ілтипат етіп, ұлт әдебиеті құрметіне сыншылықты қабыл етулеріңізді өтінемін.
Есенқұл Мамановтың әлеумет мұңын жырлап, халық мүддесін көздеген Нарманбет ақынға деген ерекше ілтипаты десек, сонымен қатар Қазан төңкерісіне дейінгі ұлт баспасөзін ыждахатты зерттеуші Ү.Субханбердина атап өткеніндей, Н.Орманбетұлы Қазақ газетіне хабар жазған, тілшілік міндет атқарған.
Соның ішінде Нарманбеттің Қазақ газетінің шығарушыларына жазған хаты да аса құнды мұра деуге болады. Мұрағаттағы Т.Ахметұлының Нарманбеттің өлеңдер жинағына жазған алғы сөзінен алынған хат мәтінін толығымен келтірмекпіз. Өйткені бұл маңызды мұра әлі ешқандай басылымда жарияланғаны жоқ. Ол ақынның азаматтық тұлғасындағы елшілдік қасиетті танытумен қатар қазақ зиялыларын ақыл-парасатқа шақырған озық ойын да айғақтай түседі.
Сүйікті Қазақ газетінің шығарушы мырза!
Аға қарындас.
Лайық көрсеңіз мына хатты бір нөмірге бастырсаңыз.
Қазақ газетінің әлденеше нөмірлерінде жазылды. Жаһанша мен Ғалихан мырзалардың бас қосу турасындағы бірнеше мақалалары. Бағзы оқушларға талас-тартыс тәрізді. Менің ойымша мынау мақұл, анау теріс деуге болмайды. Не үшін? Екеуі де халықтың қамқоры сияқты кісі. Моллалар айтады - Мажмурның қатесі-мақпуы ниет түзулігі үшін деп, һәм шариғат бір құлды қырық жарады. Ортасын таппақ оңай емес. Жаһанша ақ көңілмен айтатын шығар-кеңескен ел азбайды, кең бішкен киім тозбайды-жақсылар бас қосып кеңессе, әлбетте жақсы болар еді. Жаһанша қудан ұшқыр, құланнан жүйрік зейінді, ойлаған шығар.-Жұрт адамы бас болып, ақыл ауыздан, мерей көзден дегендей, жұрттың мұң-мұқтажын сөйлесіп, бір жағадан бас, бір ауыздан бірлік шығарып, жақсы мәслихатта болып, ХХ-ғасырдың тарихында Қазақ кеңесі деп, жазылғандай бірінші болып қалар еді деп. Кеңескен ел азбайды, кең бішкен тон тозбайды деген бұ да мақұл.
Екінші. Ғалихан көпті көрген көнелік ақылмен толғанған шығар. - Қазақ жиылып, бас қоса қоя ма, қосқанмен қазірде не шығады? дейсіз. Көбікке күйген ауыз сүтке күймей ме? Ләкин рұқсат бере қоя ма? Көрпеңе қарай көсіл деген, көрпе тар ғой деп. Бұ да дұрыс. - Кеңесіңді кейін сал, құлағыңды бері сал, көрпеңе қарай көсілу керек деп. Көбікке күйген ауыз, сүтке күймей ме? Қайыр, екеуіне де рахмет айтып, халықтың қамы үшін қалам тебіренткеніне. Һәм өтінем сол екі бауырымның асыл сөздерін жасыққа жібермей тоқтатуға.
Біздің қазақ осы күнде тұманда адасып. . . . . . . . . . .. . . . . . . . .
Адасқан адамға-батыстан біреу, шығыстан біреу айқайласа, қайсысына барарын да білмейді һәм ауылын да оңай таба алмайды. Әгәр дауыс біреу болса тұспалдап табуға да болады. Осы мүптилік мәселесі қозғалынса, оған да бірыңғай мәсилихат ету керек. Мен ойлаймын-қыр облыстарының қазағы рухани жұмыс туралы ноғай мүптиі де қосылу керек,. Ноғай біздің: бірінші-түптес, екінші-діндес қарындасымыз. Ноғай түгіл кеше . . . . . мұжықтың жартысы қазақпен бір туысса. .. . .. . . . . . .. . . .. .. . ... ... .. . . .. . . .. . .. .. .. .. .
Ақыр көрпеміз ұлғайса көреміз. Бір болыс елдің екі болыс ел болғаны бар ғой. Және де қариялар айтыпты барыңда болып өт, боз жорғадай желіп өт, әгәр оңай болмасаң, болған ердің қосын деп.Нарманбет Орманбетұлы. Қарқаралы. .
Хаттағы ақын ойларынан оның әлеуметтік мәні зор іске үн қосып, елдік мәселедегі ортақ шешімін табуда парасат пайымдарын білдіріп, ұлт зиялыларының талаптарын қолдаушы болғанын көреміз. Сонымен қатар туысқан татар халқымен рухани, діни өркендеуде бір бағытты ұстану қажеттігі туралы толғаныстарының да саяси мән-мағынасы терең деп айта аламыз. Өйткені өз дәуірінің келелі мәселелерінен шет қалмаған ақын сол тұстағы жәдитшілді, милләтшілдік сияқты Ресей түркі халықтырының озық ойларымен де таныс болғанын хаттағы пікірлері толық танытады.
Қазақ әдебиет тарихында туған елінің бодандық қалпын ерекше бейнелеумен қалған Нарманбет Орманбетұлы сияқты елшіл ақынның Алаш қозғалысынан тыс қалуы мүмкін емес еді. Оны жоғарыдағы ақын өлеңдерінен, сол ұлт-азаттық қозғалыс тұсындағы ұлтжанды әрекеттерінен байқадық. Әлихан Бөкейхан, Жақып Ақпаев сияқты қайраткерлердің пәрменді істеріне үн қосқан Нарманбет Орманбетұлының ұлт тарихындағы осы оқиғадан алар өзіндік орны бар.
Халықтың өткен өмірі жалпықоғамдық мәні бар тәжірибе ретінде қорытылып, белгілі бір дәрежеде ұлт игілігіне асқанда ғана құндылыққа айналады. Онсыз өткен тарих қысыр әңгіме ғана. Егер біз Алаш қозғалысын ұлт тарихында ерекше орны бар құбылыс ретінде ғана бағалаумен шектелсек, онда оны түсіне алмаған ұрпақ болып шығар едік. Бізге бүгін жалпыұлттық деңгейде қорытылып, жалпыұлттық деңгейде игерілген, яғни ұлттық дүниетаным мен ұстанымның іргетасы міндетін атқара алатын тарих қажет. Ал Алаш қозғалысы сол дүниетанымдық тарихтың өзегі.
Мәмбет Қойгелдиев
Әбдіуақап Қара
Тарих ғылымдарының докторы,
профессор, шоқайтанушы (Түркия)
АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ СОҢҒЫ ТҮЙІНІ –
МҰСТАФА ШОҚАЙ
Қазақ халқының таяу заман тарихында ерекше орынға ие Алаш қозғалысының тарихы көбінесе Алаш Орда үкіметінің тарқауымен байланыстырылып 1918 жылға дейін келіп аяқтатылады. Алайда бұл мәселеге тереңнен үңілгенде, оның ауқымының одан әлдеқайда әріде, Мұстафа Шоқайдың күрес тарихымен жалғасып 1940 жылдарға дейін барғанын көреміз.
Алайда, Мұстафа Шоқайдың іс-қимылдарын Алаш Орда қозғалысынан бөлек қолға алу басым болып отыр. Атап айқтанда, Алаш қозғалысы, Алаш Орда үкіметі мен Мұсафа Шоқай, Түркістан автономиясы, Шоқайдың Еуропа елдеріндегі саяси іс-қимылдары көбінесе бір-бірінен тәуелсіз әрекеттер ретінде бағалануда.
Мұның себебі түсінікті. Өйткені Алаш Орда үкіметі және оның жетекшілері туралы зерттеулер, Мұстафа Шоқай туралы зерттеулерге қарағанда көш ілгері болып отыр. Сонымен қатар кеңестік кезеңде тыйым салынған Алаш жетекшілері туралы ақиқаттар қайта құру-жариялылық кезеңінде ақтаңдақ беттер ретінде Шоқайдан бұрын қолға алына бастады. Тіпті олар 1988 жылы Компартияның қаулысымен ақталған да болатын. Осы кезде Шоқай туралы еш нәрсе айтылмады. Шоқай тек Қазақстанның соңғы шындығы ретінде, Алаш қайраткерлерінің ақталуынан екі жыл өткеннен кейін, атап айтқанда 1990 жылдың аяқ шенінен кейін ғана ауызға алына бастады.1 Қазақстанда бұрынғы Кеңестік идеологияның салдарынан Шоқайға сенбей күмәнмен қараушылар қатары күн сайын азайып келе жатса да, әлі де баршылық.
Сонымен бірге Алаш Орда жетекшілері туралы зерттеулерде, олармен Шоқай арасындағы қарым-қатынастар, әсіресе Алаш және Түркістан автономиялары құлағаннан кейін оның жетекшілері Әлихан Бөкейханов пен Мұстафа Шоқай арасындағы байланыстарға жеткілікті назар аударылмауда.2
Міне осы себептерден Шоқайдың Алаш қозғалысымен бірге аталмай жүрген болуы мүмкін.
Көпшілікке белгілі жәйт, Шоқай Петербург университетінде студент кезінен бастап Алаш Орда жетекшісі Бөкейхановпен тығыз байланыста болды. Тіпті Шоқайды саясатқа баулыған Бөкейхановтың өзі десек қателеспеспіз. Демек Шоқай Алаш қозғалысының рухы болып есептелетін Бөкейхановтың саяси шәкірті. Оған қоса Ташкенде, Қоқанда Түркістан автономиясының ішінде жүргеннің өзінде Бөкейхановпен байланыста болып жүрді. Олай болса, Шоқай шетелдерге шыққаннан кейін Алаш идеяларын ұстанбай жүре ала ма? Әрине жоқ. Ол заңды түрде Алаш мақсаттарын орындап жүрді. Тіпті оның мақсат-мүдделерін одан әрі дамытты десек артық айтқандық бола қоймас.
Бұл тұрғыда Шоқай, Алаш қозғалысының жалғасы деген пікірге қосылмайтындардың мынадай пікірлерді алға тартуы мүмкін.
Шоқайдың Еуропа елдерінде ұстанған басты екі мақсаты бар еді. Біріншісі – тәуелсіздік, екіншісі – бір тұтас Түркістан идеясы, яғни Түркістан одағы.
Ал Алаш көсемдері болса автономия пікірін жақтады және әсіресе Бөкейханов өзге Түркістан халықтарымен, өзбектермен одақтасуға қарсы болды. Оның орнына Сібір үкіметімен одақтасуды жақтады. Мұндай арада үлкен пікір айырмашылығы болған екі әрекетті қалайша бір-бірінің жалғасы деп айтамыз.
Дұрыс, Бөкейхановтың кезінде, атап айтқанда, Қазақ газетіне 1917 жылы қазан айында жазған бір мақаласында былай деп атап өтеді: Біз Түркістанмен діндес, туысқанбыз. Автономия болу – өз алды мемлекет болу. Мемлекет болып іс атқару оңай емес. Біздің қазақ іс атқаратын азаматқа жұтап отырған болса, біздің жалпы қазақ қараңғы болса, Түркістан халқының қараңғылығы һәм шебер адамының жоқтығы бізден он есе артық. Қазақ Түркістанмен бір автономия болса, автономия арбасына түйе мен есекті пар жеккен болады. Бұл арбаға мініп біз қайда барамыз. 3
Бөкейхановты Түркістан аймағында ескішілдік пен діни фанатизмнің басым болуы және халықтың дүмше молдалардың шылауында жүруі де ойландыратын.4 Осы себепті оның ойынша, Түркістан өкіметі мен Алашорда Өкіметінің бірлесуі екі соқырдың қол ұстасып жолға шығуы деген сөз еді.5 Бөкейханов, сондай-ақ, Түркістан мен Алашорда өкіметтері бірлесе қалған жағдайда, биліктің ескішіл күштердің қолына өтуінен сескенетін.6 Өйткені, Ташкенге барып, жұмыстарына қатыса алмаса да, Түркістан Комитетінің бір мүшесі ретінде Ташкенттегі ескішілдердің Шоқай жетекшілігінде саяси ұйым, Ұлттық Орталықтың саяси іс-қимылдарына кедергі келтіруге дейін барған, әсіре діни фанатизмдері туралы құлағдар еді. Қазан айында Семейде сөйлеген сөзінде Бөкейханов ескішілдердің діни фанатизмдерін тілге тиек етіп, олардың Ташкент қалалық басқарма мәжілісінде оба ауруының Алланың ісі екендігін айтып, оған қарсы шаралар қолдануды күнә санап, қарсы шыққандықтарын айтты.7 Сондықтан Бөкейханов, Дулатовтың Кеңес дәуірінде ОГПУ-ге берген жауабында да айтқанындай, Түркістанда ескішілдердің діни фанатизмі саяси жұмыстарды ойдағыдай жүргізуге кедергі болады деген пікірде еді.8
Алайда Түркістан үкіметінің жұмыстары, Алашорда жетекшілерінің өзбек және қазақ халықтарының саяси ынтымақтасуының алдында тұрған ең маңызды кедергі ретінде бағалаған ескішілдердің саяси саланы бақылайтындықтары жайындағы алаңдаушылықтың орынсыз екенін көрсетіп берді. Өміршең мәселелерде халықтың саналы қимыл жасап, ескішілдерге қарсы жаңашыл қайраткерлерді қолдайтыны байқалды. Сонымен, Түркістан үкіметі толықтай жаңашылдардың қолында болды. Тіпті үкіметтің басында қазақ болуларына қарамастан, алдымен М.Тынышбаев және кейіннен Шоқай сынды білімді саясаткерлер тұрды. Мұның өзі Түркістанда көпшілікті құраған әсіре діншілдердің үкіметте әсерлі бола алмайтындарын көрсетіп берді.
Бөкейхановтың түркістандықтармен одақтасуға қарсы қатаң көзқарастарының жұмсарғаны Сырдария қазақтарының құрылтайында белгілі бола бастады. Өздеріңізге белгілі, Сырдария қазақтарының Түркістаннан бөлініп, Қазақ өкіметіне қосылу туралы бір шешім қабылдауы үшін шақырылған сол құрылтай, жиналу мақсатына қарама-қайшы бір шешім қабылдап, Қазақ өкіметі мен Түркістан өкіметі арасында ынтымақтастықтың алғашқы қадамына түрткі болды. Құрылтайдың қарарларының бірінде Алашорда өз алдына автономия жариялап болып Түркістан автономиясымен одақ болса, Сырдария қазақ-қырғыздары Түркістан автономиясынан шығып, Алаш автономиясына кіруге шешім қабылдайды, – деп атап өтілді. 9
Қазақ автономиясының жариялануынан кейін Түркістан үкіметімен бірігудің тілге тиек етілуі бізге осы одақтың күн тәртібіне енгенін көрсетеді.
Бірақ қаңтар айында пайда болған оқиғалар, бұл мәселенің өкіметаралық кездесулерде талқыланып, одан әрі дамытылуына мүмкіндік бермеді. 18 қаңтар күні большевик күштерінің Орынборды басып алуымен бірге Бөкейханов басшылығындағы Алашорда өкіметі тарап кетті.10 Айдың соңында Түркістан өкіметі де большевиктер тарапынан біржола тарқатылды. Сонымен, большевиктер Алашорда мен Түркістан өкіметтері арасында басталғалы тұрған ынтымақтастықтың іске асуына мүмкіндік бермеді.
Алайда бұл жағдай Алаш көсемдері мен Түркістан Автономиясы жетекшілерінің бір-бірімен тізе қоса жұмыс істеулеріне кедергілік келтіре алмады. Түркістан Үкіметі құлағаннаннан кейін қиын-қыстау күндерді басынан кешірген Мұстафа Шоқай Қоқаннан Ташкенге, ол арадан Орынборға өтіп Алаш Орда жетекшілерімен бас қосты.
Олар ұлттық әрекеттің бұдан кейінгі бағытын белгілеу үшін 1918 жылдың 30 тамызы мен 7 қыркүйегі арасында Орынбор және Самара қалаларында бірқатар жиналыстар өткізілді. Бұл жиналыстарға Шоқайдан басқа Алаш көсемдерінен Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулат және М.Тынышбаев қатысты. Сонымен қатар Қоқан өкіметі мүшелерінен Убейдуллах Хожа да осы жиналыстарға қатысушылардың арасында болды. Сонымен, Алашорда, Түркістан және Башқұрт Өкіметтерінің өкілетті қайраткерлерінің басы осы жиналыстарда қосылды. Жиналыстардың қорытындысында бұл үш өкіметтің Оңтүстік-Шығыс автономиялық Мұсылман Өлкелері Одағы11 деген атпен бір федерация болу және қазақ және башқұрт әскерлерін бір армияға топтастыру туралы шешім қабылданды. Уәлиди жиналыстарда федерация жоспарының жан-жақты талқыланғанын айтады. Аталған федерация жоспары шамамен қазіргі Башқұртстан, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан және Түркіменстанды қамтитын 4.010.139 шаршы километрлік бір кеңістікті және 1917 жылғы есеп бойынша ұзын саны 15.673.680 адам және мұның 82 пайызын мұсылмандар құрайтын халықты қамтыды.12
Сонымен, 5 қаңтар күні Түркістан қаласында Сырдария қазақтары құрылтайында алғашқы қадамы басылған Алашорда мен Түркістан автономияларының одағын құру жолындағы жұмыстар сегіз айлық үзілістен кейін Орынборда Башқұрт өкіметін де қосылып, кең түрде жалғастырылды. Өйткені айдай анық боп ортаға шығып отырған бір шындық бар еді. Ол большевиктердің Ресейдің түркі тілдес халықтарына өзін-өзі басқару құқын ешқашан бермейтіндігі еді. Мұны тек білектің күші найзаның ұшымен большевиктермен соғыса отырып қана алу мүмкін еді. Ал бұл үшін болса, күш біріктіру қажет еді. Мұның жолы Орта Азияның түркі тілдес халықтарының бір федерация төңірегінде одақтасуы еді.
1918 жылдың қыркүйек айында Алашорда, Түркістан және Башқұрт өкіметтері басшыларының жиналысында белгіленген осы стратегия кейіннен Шоқайдың Европада большевиктерге қарсы жүргізетін идеялық күресінің негізін құрады.
Осы федерация туралы қызық бір кездесуді орайы келгенде атап өткен жөн. Ол кездесу Шоқай, Бөкейханов, Уәлиди және Тынышбаев түрік ұлтшылдығының идеялық негіздерін салушы Юсуф Акшора арасында 1918 жылы Уфа қаласында болған еді. Ол кезде Акшора Түркияның Қызылай ұйымы атынан І дүниежүзілік соғыста орыстарға тұтқынға түскен түрік әскерлері мен офицерлерінің Түркияға қайтарылуы13 мәселесіне байланысты Ресейде ресми сапарда жүрген еді. Акшора Уфадағы ескі досы Мүпти Ғалимжан Барудидың қонағы ретінде Ресей Мұсылмандарының Дін Істері Басқармасы болып саналатын Мұсылман Рухани Мәжілісінің ғимаратында тұрып жатқан еді. Сол ғимаратқа барған делегация Оңтүстік-Шығыс автономиялық Мұсылман Өлкелер Одағы туралы оған мәлімет берді. Сонымен қатар француз тілін білетіндігіне байланысты онан болашақ федерациялық мұсылман ұлттық өкіметінің Сыртқы Істер министрі қызметін қабылдауын өтінді.
Бірақ, 1918 жылғы 12 қыркүйекте өткен кездесуде Акшора өзіне айтылған федерация пікіріне мән бермеді.14 Түркия азаматы болуына байланысты Ресей ішіндегі қандай да бір саяси қозғалысқа белсене араласуының мүмкін еместігін алға тартып, өзіне ұсынылған қызметтен бас тартты.15 Сонымен қатар Акшора одақ атын Шығыс Түріктерінің Федерациясы деп атаудың дұрысырақ болатындығын көрсетті. Бөкейханов орыстардың бұл одаққа бойлары үйренгенге дейін, оған пантүркизм таңбасы басылуына себеп болатын атаулардан бойды аулақ ұстаудың қажет екенін, бірақ уақыт өте келе ол аттың да қабылданатындығын айтты.16 Сонымен, Шоқай мен серіктерінің Уфадағы Түркістан Федерациясы туралы пікірлеріне қолдау іздеу жұмыстары табыссыз аяқталды.
Түркістан Одағы пікірі – Алаш көсемдерінің халықаралық жағдайды көріп байқағаннан кейін геостратегиялық жағдайға байланысты ұтымды пікірі. Ол кейін Шоқайдың күресінің белді пікірлерінің бірі болды. Бұл шынайы қажеттіліктен туындамаған жағдайда арада 80 жылдай уақыт өткеннен кейін тәуелсіз Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев оны Орталық Азия Одағы ретінде қайта жаңғыртпас еді. Оның тек Қазақстан үшін ғана емес, аймақтағы өзге елдер үшін де қандай қажет екенін Елбасы Назарбаев 2005 жылы ақпан айындағы жолдауында нақты түрде ортаға салған еді.
Алаш қозғалысы қай жылдарды қамтиды? Егер бұл сұраққа Мұстафа Шоқайды қоспай жауап қайтарар болсақ, ол 1913-1918 жылдарды қамтиды. Оның Қазақ газетімен тығыз байланысты екенін айтсақ қате болмас. Өйткені Алаш көсемдері сол журнал маңайында 1913 жиналып, халықтың басын қосты. Кейін бұл басқосу Алаш Партиясы мен Алаш Орда үкіметін дүниеге келтірді. Ал большевиктердің қысымымен 1918 жылы партия, үкімет және газет тарқап кетеді. Демек Алаш қозғалысы Шоқайды қоспай айтсақ бес жылдық бір мерзімді ғана қамтиды.
Біз Алаш қозғалысы 1913-1918 жылдар арасын ғана қамтиды деген пікірмен келіспейміз. Біздің ойымызша ол қозғалыс Қазақстанда Алаш партиясы, үкіметі және баспасөз органы Қазақ газеті тұншықтырылғаннан кейін, Шоқайдың қайраткерлігінде шетелдерде, атап айтқанда Еуропада жалғасты. Міне сондықтан біз оның мерзімін 1913-1939 жылдар арасы деп айтамыз. Демек ол 5 жылдық қозғалыс емес, 26 жылдық қозғалыс. Біз бұл жерде қозғалыстың мерзімін Шоқай қайтыс болған 1941 жылға дейін апарудың да дұрыс еместігін айта кетпекпіз. Өйткені Шоқай 1939 жылы Гитлер ІІ Дүниежүзілік соғыс отын тұтатып кеткен кезде өзінің саяси іс-қимылдарын жалғастырудан қалады. Яш Түркістан тоқтады. Өзі 1941 жылы мамыр айында немістерге тұтқынға түсіп, саяси іс-қимылдардан қалды.
Бұл жерде атап өтерлік жәйт, Алаш қозғалысының бастапқы баспасөз органы Қазақ газеті болса, ол өмірін тоқтатқаннан кейінгі екінші баспасөз органын Яш Түркістан деп атап көрсеткен дұрыс. Ол өздеріңізге белгілі 1929-1939 жылдары арасында 10 жыл, 117 саны жарияланды.17
Енді бұл жерде Ыстамбұлда 1927-1931 жылдары арасында жарық көрген Йені Түркістан журналы қайда деген сұрақ тууы мүмкін. Бұл да орынды сұрақ. Бұл журналдың бағыты, Яш Түркістанға ұқсайды. Сондықтан оны осы орайда атауға болады. Бірақ ол журналда Шоқайдың мақалалары басылып шығып тұрғанмен, Шоқайдың ондағы рөлі шектеулі болды. Ол негізінен Зәки Уәлиди басым болды. Шоқайдың сол журнал шығып тұрғанның өзінде 1929 жылы одан бөлек Яш Түркістанды шығара бастауы оның Йені Түркістанға көңілінің толмағанын көрсетсе керек.18 Сондықтан оны дара Алаш қозғалысының басылымы деп айту қиын.
Енді Алаш жетекшілері мен Шоқай арасында елеулі көзқарас айырмашылықтарынан болған автономия және тәуелсіздік мәселесіне тоқтала кетейік. Кезінде Алаш жетекшілерінің автономияны, Шоқайдың тәуелсіздікті жақтағаны дұрыс. Бірақ Шоқайдың да бастапқыда автономияшыл болғанын ескерген жөн. Ол Еуропада алғашқы жылдары орыс демократтарымен тізе қоса отырып Ресей Федерациясы құрамында автономиялық ұлттық саяси құқықтар үшін күрес жүргізді. Тіпті бұл үшін сан рет жолдасы Зәки Уәлидидің ащы сынына душар болды. Кейінгі тәжірибелер автономиялық құқықтармен ел мүддесінің көсегесінің көгермейтінін байқатты да, Шоқай 1927 жылдан бастап тәуелсіздік идеясын ту етіп көтере бастады. Демек Шоқайдың тәуелсіздік идеясы, Алаш Орда жетекшілерінің автономия пікірінен алшақтығы емес, қайта оның бастан өткен тәжірибелер негізінде дамытқаны болып отыр.
Қорыта айтар болсақ, Мұстафа Шоқайға Алаш қозғалысының соңғы жетекшісі деп айтуға болады. Ол өзінің саяси ұстаздары, Алаш қозғалысының құрылтайшы жетекшілері большевиктердің қысымына тап болып түрмелерге қамалып, кейін атылып кеткеннен соң, Алаш туын шетелдерде көтерді. Сонымен қатар Түркістан автономиясына да Алаш қозғаласының бір тармағы деп қарау керек. Өйткені Ташкент және Қоқандағы саяси іс-қимылдарға Шоқай өзінің жеке инициативасымен емес, қайта Бөкейхановтардың нұсқауы бойынша араласып атсалысты. Өйткені ол кезде қазақтар Түркістан деп атаған әкімшілік аймақтағы облыстарда қазақтардың жарымынан астамы өмір сүретін. Демек бұл қазақтардың құқығын қорғау да, әрине, Алаш мұраты. Сонымен қатар Алаш қозғаласы мүшелерінің бұл саяси құрылымда басты рөл атқарғандығын да ескергеніміз жөн. Оның бірінші президенті Мұхаметжан Тынышбаев белгілі Алаш қайраткері. Ал кейін оның орнына сайланған екінші және соңғы президенті Алаш қайраткері Мұстафа Шоқай. Міне осындай жағдайда Түркістан автономиясын қалайша Алаш қозғалысынан тәуелсіз, бөлек әрекет деп айта аламыз?
Бәлкім оны Алаш Орда үкіметінен тәуелсіз саяси құрылым деп бағалауымыз мүмкін. Олай болса, Алаш қозғалысының ауқымы Алаш Орда үкіметінен әлдеқайда кең және ауқымды. Сонымен оның екі саяси құрылымы бар деп айта аламыз. Атап айтқанда біреуі Алаш Орда үкіметі болса, екіншісі Түркістан үкіметі. Мәселеге осылайша қараудан ұтылатын жеріміз жоқ, қайта ұтарымыз көп. Бұл жағдай қазақ саяси ой және философия тарихының ауқымын кеңейтіп, тереңдете түседі. Мұстафа Шоқайсыз, Түркістан Автономиясынсыз Алаш қозғалысының тарихы жарты кеш болып қалады. Оның мәні толық ашылмайды. Сондықтан Мұстафа Шоқайдың іс-қимылдарына Алаш қозғалысының заңды жалғасы, тіпті соңғы түйіні, эволюциясы деп қараған жөн.
Миллетке бек зор үміт – шәкірт халқы.
Сұлтанмахмұт Торайғыров
Дихан Қамзабекұлы
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия
ұлттық университетінің проректоры,
филология ғылымдарының докторы,
профессор
АЛАШ МҰРАТЫ – ОТАНДЫҚ БІЛІМ МЕН ҒЫЛЫМДЫ НЕГІЗДЕУШІ КҮШ
Алаш тарихы – жаңаруға ұмтылған, тарихи сабақтастықты үзбеген, білім мен елшілдікті басым бағыт еткен ұлттық серпілудің тарихы. Сондықтан біз Алашты ауызға алған сайын осыдан 90 жыл бұрынғы саяси қозғалыс пен күресті ғана емес, бүгінімізді ертеңге жалғайтын жасампаздық істерімізді сараптағанымыз дұрыс. Алаш – біздің ұлтқа, дәстүрге қаншалықты адал екенімізді салмақтайтын ар өлшемі. Алаш – өткен тарихтың ғана олжасы емес, бүгінгі ұрпақтың да елдік іске олжа салар мүмкіндігі. Алаш – әлемдегі қазақтың да, қазақ ішіндегі әлемнің де тұтастығы, үйлесімділігі.
Кез-келген елді алға ілгерілететін ұлттық идея. Тіпті бүгінгі
әлем ұлт пен мемлекет ұғымдары арасына теңдік белгісін қойып отырғаны жасырын емес. Кеңестік түсінікте ұлттық идея әсіре ұлтшылдықпен теңестірілді. Бұл қай тұрғыдан қарасақ та ақылға сыйымсыз еді. Расында, қасаң да бұрқасынды жылдары ұлттық идея дегеніміз – мемлекеттік, елдік мүдде идеясы деген мағына беретіні ұмытылды.
Алаш идеясы – қазақтың ұлттық идеясы болатын. Зиялылардың Алаш атауын таңдауы да жайдан-жай емес-тін. Керегеміз – ағаш, ұранымыз – Алаш. Кереге – мемлекет құрылысы, Алаш – идеология. Тоқтам осы-тын. Алаш – жаңа түрдегі елдігіміздің, байырғы айбарымыздың рәмізі еді.
Егер сол тұстағы қайраткерлеріміздің көздегені жүзеге асқанда, қазір біздің еліміздің қосалқы аты Алаш (Алаш Орда, Алаш үкіметі, Алаш Республикасы) болатындығына иманымыз кәміл. Осы ретте бәзбіреулер сонда олар қазақ атынан жеріген бе? деп сұрақ қоюы мүмкін. Бұған әрин, жеріген жоқ деп жауап береміз.
Есімізге олардың:
Арғы атам – ер түрік
Біз – қазақ еліміз, -
деген әнұраны түседі. Сонымен бірге зиялылар:
Азаматы Алаштың,
Аттанатын күн туды.
Тұлпар мініп, ту ұстап,
Баптанатын күн туды,
деген жоқ па?! Осыған қарағанда, Алаш ұғымында рухтық, асқақтық, өрлік мағына бар.
XX ғасырда қазақтың азаматтық тарихындағы ең ұлы идея қайсы десе, Алаш идеясы деп жауап берер едік. Бүгінгі тәуелсіздігіміздің іргетасы – осы идея.
Алаш идеясындағы қайраткерлердің жемісті еңбек жылдары – ақыл һәм жүрек айбатымен күрескен 1907 жылдан 1937 жылға дейінгі 30 жылдай уақытты қамтиды. Тағдыр мен тарих оларға осындай мерзімді ғана қиыпты. Одан кейінгі жайы белгілі: айдалды, атылды, ресми тарихтан, ел жадынан аты өшірілді.
Қазір жұрт парламентаризм деген ұғымды жақсы біледі. 1907 жылы Ресей патшасы әлхамдулла, алты миллионға (А.Байтұрсынұлы сөзі) жеткен қазақ секілді ұлттарды сайлау және сайлану хұқынан айырды. Зиялылардың табанды күресі осы шақтан басталды.
Петербор, Омбы, Ташкент, Семей тәрізді шаһарлар XX ғасыр
басындағы монархиялық билікке бас көтерген алаштық күрестің
шыңдалу мектебі болды.
Ұлт лидерлері (серкелері) шықты: Әлихан Бөкейхан, Мұстафа Шоқай, Барлыбек Сырттан, Ахмет Байтұрсынұлы, Халел Досмұхамедұлы, Жаһанша Досмұхамедұлы, Міржақып Дулатұлы, Халел Ғаббасұлы, Мұхамеджан Тынышбайұлы. Алаш зиялыларының алдыңғы толқыны болып есептелетін осынау тұлғалардың әрбірі, бүгінгі тілмен айтсақ, мемлекет басқаруға қабілетті Президенттей еді.
Сөйте тұра жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар дегендей, бұлардың көшбасшысы Әлихан Бөкейхан болатын. Әлиханнан қалған мынадай тағылымды сөз бар: Түген деген хан, пәлен деген би, батыр өткен, ерлігі, еңбегі көп деп мақтанамыз. Олар сондай болса, қазақ неге сорлы? Біздің кемшілігіміз – әркім тарих арқалатқан жүкті белгілі жерге апармай, соңындағыларға тастап кететіндігі.
Ә.Бөкейхандар, міне, өзі айтқан жүкті қияға қарай көтеріп шықты. Өзінен кейінгі бір буынды тәрбиелеп өсірді. Бұл буынның қатарында М.Жұмабайұлы, С.Садуақасұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Ж.Аймауытұлы, Б.Күлейұлы, М.Әуезов т.б. бар еді.
1907-1919 жылдар аралығында артынан ерген елді ояту үшін Алаш зиялылары газет-журнал шығарып, кітаптар жариялады.
Таза саяси күресте жүргендер Ресейдегі түрлі партияларға кіріп, сол арқылы халқына бостандық әпергісі келді. Бұл ізденіс дәуірі еді. Ресейлік шындықта қазақ мемлекетін қалпына келтірудің жолы іздестірілді. Бұл ретте Қапқаз, фин, Еділ бойы зиялыларымен кеңескен кездер аз болмады. Бәрі де алғашқы этап – федеративтік жол (құрдас мемлекеттер бірлігі) деп, ымыраға келді.
1917 жылы 25 қазанда (ескiше) Ресей боданындағы сансыз ұлттардың тағдырын шешкен Петроградта төңкерiс болды. Сол жылы ақпанда II Николай тақтан құлап, шарасыз билiктен кеткенде (орыстар оны отрекся от престола дейдi), бұл империяның зиялылары жаңа мемлекеттi қалай аяқтан тұрғызамыз деп iзденгенi мәлiм. Елдi тұралатып жатқан I дүниежүзiлiк соғыс, Қос үкiмет пен Уақытша үкiметтiң қалт-құлт қадамдары Ресейдi қазан төңкерiсiне алып келдi. Сол кез сарапшыларының ешқайсысы болжап бiлмеген большевизм дәуiрi осылай басталды. Қазақ т.б. ұлт газеттерi сол жылы қыркүйек-қазан айларындағы сандарында большевизм құбылысына елеусiздеу қараса, ендi ол жер астынан шыққан жiкке ұқсады. Қ.Кемеңгерұлы Алаштың тынысы – Жас азамат газетiнде 1918 жылы шiлдеде жариялаған бiр мақаласының атын Ресей ахуалын меңзеп, Бүлiнгеннен бүлдiргi алма деп қойды. Мұнда қаламгер: Бостандық туғаннан кейiн қиялилары шитiнiң оғындай бытырлап, түрлi саяси жолға түсiп, ауа жайылып едi, бiздiң қазақ оқығандарынан есер де, ездiк те, халықшыл да, республикан да, тағы басқалары да шықты. Партияның азғыны – большевик партиясына кiргендер де болды. ...Орыс не күйге түссе, қазақ та соған түседi. Егер де орыстан үлгi алуды бiздiң қазақ оқығандары тоқтатпаса, өткен жылғы орыс киген таз кептi бiздiң қазақ та киедi. ...Бұқарашыл орыс қиялиларының жеке-дара ұстаған жалпы бақыт-махаббатына көтермешi болмай, таза Жапонияның жолымен жүрiп, бiрлiк-берекеден айырылмай, ұлтшылдықты сақтау керек, -дейдi.
I жиһан соғысы тұсындағы аумалы-төкпелi жағдайға қазақ зиялылары ел шындығына сәйкес қарады. Олар басында қауқарсыз қазақты майданға барғызбауға күш-жiгер жұмсады. Ал 1916 жылы маусымда төтеннен жарлық шыққанда, қазақтың қара жұмысқа емес, соғыс шебiне баруын қолдады. Мұндағы ойы, өздерi айтқандай, жiгiттер жаңа замандағы соғыс тәсiлiн үйренсiн, ертең Алашты қорғайды дегенге саятын.
1916 жыл оқиғасы (кейбiр ғалымдар мұны көтерiлiс дейдi) – қазақтың келешек қазан төңкерiсiне қосқан үлесi емес. Бiр кездерi 16 жылғы бас көтеру қазан жеңiсiне ұласты деген қате концепция болды. Шындығында ол қазақтың өз жағдайына сай (метрополияның менмендiгiн мойынсынбаудың бiр амалы) туған оқиға болатын. Мұны осы оқиғаға байланысты жазылған Жамбыл, Сартай, Болман, Баттал, Құсайын, Қарсақ, Есқайыр, Бұзаубақ, Омар, Кенен т.б. ақындардың өлең-жырлары толығымен растайды. Қорқыныш пен қауiп, ел қайғысы, ертеңгi күнге алаңдаушылық, торығу – бұл шығармалардың негiзгi өзегi. Рас, Ресей монархы билiктен кетiп, одан соң өкiмет тұтқасын ұстағандардың саясаттағы iсi божырап, большевиктер жеңiске жеткеннен кейiнгi кезеңде 16-жыл оқиғасы туралы жырларға аз-кем жаңа заманның түсiнiгi ендi. Бұл туралы М.Шоқай Батыр большевик Амангелдi хақындағы ақиқат (1936) атты мақаласында өткiр жазыпты.
Алаш зиялылары бас көтеруге қарсы болды. А.Байтұрсынұлы: Бұл күнде – соғыс уақыты, тәртiп қатты. Қашқындардың артынан қуғыншы әтрет шығып, елдi һәм артынан қалған әке-шешесiн, қатын-баласын шулатқаннан, шаруасын күйзелткеннен басқа өнер, ешнәрсе жоқ, - деп жазды. Ахмет ел ақсақалдарына тентектi тезге сал, қызбалық пен ойсыздықты тый деп кеңес бердi.
Осы шақтың жағдайын көркем бейнелеген Сәрсенбек атты С.Садуақасұлы романының бiр кейiпкерi былай дейдi: Бәрi бұзылды! Барлық пылан! Тып-тыныш, жап-жақсы болып келе жатыр едi. Бунт. Мыж-қыж! Жапония секiлдi оқып-жетiлiп алып, бiр-ақ iстейтiн жұмысты кәкiр-шүкiр адамдар келiп, бұзды да жiбердi. Бұл – оқыған азаматтың пiкiрi. Бiрақ замандастарының осындай пайымына қарамай романның бас кейiпкерi (бұл да оқыған) көтерiлiсшiлер арасына барады...
Жалпы 1916 жыл көтерiлiсiн сөз еткенде, зиялылар позициясын да, ашынған халықтың стихиялы бұлқынысын да сол кездiң шындығына сәйкес қарастырған жөн. Бұл мәселеде өркениеттi саяси күрес пен халықтық қозғалыстың түпкi мақсаты бiр жерден тоғысқаны аңғарылады.
Ел болашағын қазақ зиялыларының бiрi (Сұлтанмахмұт, Қошке, Смағұл, т.б.) – Жапония, ендi бiрi (Мұстафа) – Щвеция бағытында көргiсi келгендiгi – олардың iзгi ниетi едi. Ойланып қарасақ, бұл жай арман ғана емес, иммунитет. Бодандық шеңгелiнде жойылып кетуге қарсылық. 1916-1920 жылдар аралығында барша iзденiстен және шамамен 1929 жылға дейiн созылатын Алаш қозғалысынан осы қасиеттi байқаймыз.
Большевиктердің 1917-1919 жылдар ішіндегі жеңістері алаш зиялыларының елді оятамыз деген әз идеясын быт-шыт қылды. Қазақстан болашағын М.Шоқай – Швециядай, Сұлтанмахмұт пен Смағұл – Жапониядай болады деп елестетіп жүргені бекерге айналып бара жатты.
Күрес тактикасы мен стратегиясын басқаша құру қажет болды. 1919-1920 жылдардан бастап Алаш зиялылары оқу-ағарту, баспасөз саласына топтасты. Алаш қайраткерлерін қадірлеген Тұрар Рысқұлұлының 1920 жылғы конфедерация туралы идеясы кеңес үкіметіне қазылған ор деп ұғынылып, большевиктер тарапынан қазақ зиялыларының арасына іріткі салу жұмыстары басталды.
Осындай қиындықтарға қарамай, Алаш зиялылары сабақты ине сәтімен большевиктік ағарту жұмысын өз ыңғайларына қарай бұра білді. 1920 жылдан мемлекеттік баспа құрылып, А.Байтұрсыновтың ұйтқы болуымен жаңа оқулықтар жазыла бастады. 1922 жылы Мәскеуде ашылған Күншығыс баспасының жұмысын да Әлихан мен Нәзір (Төреқұл) ел игілігіне айналдырды.
Газет-журналдардың аты кеңестік болғанымен, заты алаштікі еді. Ұлттық идея халыққа жаңаша формада ұғындырылды.
1923 жылы Әлихан Бөкейхан Д.Әділұлына жазған хатында: Кітап жазып, газет-журналға мақала шығарып, алашқа қызмет қылмасақ, басқа жол бөгеулі, - дейді.
Қой терісін жамылған большевизмге қарсы күрес көп векторда дамыды: бірі – Сібірге, бірі – қытай-жапон жағына, енді бірі – басмашылар қозғалысына дейін барды. Самарқан-Ферғана жағына Балқаштан 40 сарбаздың аттануы, Ақмоладан Қалқаман есімді маман (кадрлық) офицердің жол тартуы, Әнуар паша оққағарының бірі қазақ болғаны біраз жайды аңғартса керек.
Ел қамын ойлаған С.Садуақасұлы, Т.Рысқұлұлы, С.Қожанұлы секілді қайраткерлер саясатқа араласты. Бұлардың ұлттық идеяны кеңестік идеямен тоқайластырғысы келген қадамдары большевиктердің сынына ұшыраса да, өз кезеңінде елді тәрбиелеуге үлкен көмегі тиді.
Смағұлдармен қатарлас Қ.Кемеңгерұлы Әлиханға бір ғана мін тағады: Ол қазақты қалай дамытуға болады деген теориялық еңбек жазбады....
20-жылдардың соңынан бастап алаш зиялылары қуғындала бастады. 1929 жылдан кейін оларды әрқилы жаламен тұтқындау процесі жүрді. Ал 1937-1938 жылға дейін олардың 99 пайызын атты. Осы арқылы кеңес үкіметі ұлтгық идеяны жойғысы келді. Адамдар санасына жаңа кеңестік идея сіңірілді.
Ал зиялылардың қалған бір пайызымен (Ә.Марғұлан, М.Әуезов, Қ.Сәтбаев т.б.) халықтың жүрегінде өлмей қалған отаншылдығынан там-тұмдап ұлттық идея құру оңайға түскен жоқ. 90-жылдары бұйырған тәуелсіздік оның тынысын кеңейтті. Біз оны енді жаңа жағдайдың бедеріне өркендетуге, өрістетуге тиіспіз. Бұл іс Алаш атын жиі қолданумен немесе бос кеуде қағумен бітпейді. Әлихан айтқандай, өз жүгімізді белгілі орынға апарсақ болғаны.
2007 жыл – Алаштың жылы. Әрине, бұл жылды осылай деп ешкім жариялаған жоқ. Алайда, жоғарыда айтқанымыздай, 1917 жылы Алаш партиясы пайда болды, Алаш үкіметі құрылды. Бұл ұлттық қозғалыста қазақтың мен деген азаматтары елдің ертеңін ойлап қызмет еткені мәлім. 90 жылдан бері қазақты Алаш идеясы толғандырып келеді. Оны даттаған кез де болды, аңсаған кез де болды. Ендігі жаңа қазақ Алаштың жанкүйері ғана емес, нағыз жанашыры екенін дәлелдеуі тиіс. Бұл – оның рухани өсуінің барометрі. Тіпті біздің қоғамда әлі де өткір күйінде қалып отырған мемлекеттік тіл – қазақ руханияты мәселесінің оң шешілуі, жалпы мемлекетшілдік пен елшілдіктің дұрыс қалыптасуы дәл осы Алашқа көзқарасымызға байланысты деп білеміз.
Алаш тағылымы бізден барлық іске кешенді және елдік мүдде тұрғысынан қарауды талап етеді. Осы орайда жаңарған Қазақстанда Білім мен ғылымның ұлттық (мемлекеттік) концепциясын даярлап, қабылдау міндеті тұр. Өкінішке қарай, бізде мұндай концепцияның негізін, алғышартын жасау кейінге қалдырылып келеді. Сірә объективті жағдайлар себеп болса керек. Марқұм экс-министр Ш.Шаяхметовтен бастап білім саласы қайда барарын болжап біле алмады ғой. Қым-қуыт дәуірде қайдан білсін? Енді білім және ғылым саясаты бірыңғайланған сияқты. Сондықтан нені көздейтінімізді, қайда баратынымызды, нені басшылыққа алатынымызды, қандай нәтижеге қол жеткізуді қалайтынымызды бір концепцияға түсіруіміз қажет. Мұны жасауға тәжірибелі, білімді, технологияны білетін күштерді топтастыруымыз керек.
Ғылым саласы туралы ақылдасатын ойласатын сәттер аз емес. Мәселен Ұлттық Ғылым академиясының құлауы заңды еді. Мұнда қызмет еткенбіз, жалпы оның басшылығы, академиктер қауымы 70-жылдардан-ақ ғылымды тежегені мәлім. Тәуелсіздіктен бері ғылымды үйлестіру министрлік қолына өтті. Қазір қоғамда екі тұжырым бар: 1) Академияны қайта қалпына келтіру; 2) Бұрын Академияға қараған ғылыми институтарды ЖОО-ларға қосу. Соңғысын Елбасы айтқандықтан, бастама ойдың негізі ҚР БҒМ-ға барып тіреледі. Бұл бағытта жүйелі жұмыс болса, бұл тұжырым нәтиже беруі де ғажап емес. Бірақ дәстүр деген нәрсе бар ғой, егер оған жауапсыз қарасақ – елдікке сын. Сол себепті ҚР БҒМ жанынан құқықтық беделі бар, мүшелері жалақы алып отыратын, дәл Ұлттық Ғылым академиясы деген атаумен орган құрған орынды деп есептейміз. Оның қазіргі мәртебесіне орай Мемлекет басшылығының атына жиі сын айтылатыны, айтқанда да оны ғылыми беделі өте жоғары адамдар айтатыны белгілі. Әлгі органды құру арқылы посткеңестік кеңістікте еліміз үлкен абырой жинар еді.
Ал университеттегі ғылымға келсек, дәл осы күйінде ЖОО-ға ғылым келе алмайды. Неге? Себебі Білім туралы Заңда нарыққа қайшы жерлер көп. Мысалы ЖОО-дағы ғылыми-зерттеу институттары қаржылық, заңдық тұрғыдан тыпыр ете алмайды. Сондықтан ғылым дамымайды. Қызық, Қазақстанда бұл жағынан тәуір бір ғана ЖОО бар. Ол – Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. Олар 90-жылдары автономды кезінде ҒЗИ-ларын тәуелсіздеу етіп заңмен бекітіп алды.
Осы ретте тағы бір пікір: ЖОО-да ғылым дамуы үшін, әлем тәжірибесіндегідей, профессордың 100 пайыз еңбек жүктемесінің 70 пайызы – ғылыми жұмыстар, 20 пайызы – сабақ беру, ал 10 пайызы ұйымдастыру шаралары болуы тиіс. Біз бұл бағытта ештеңе істеген жоқпыз. Бүгінгі Қазақстандағы нақты шындық: 702010 жүйесін бір нәрсе қылып қолдан жасап алғандар ғана ғылым жасайды немесе той тойлап жүреді (мысалы, қайсыбір кафедра меңгерушілері).
Ғылыми жобалардың нәтижесі туралы да біраз нәрсе пысықталғаны дұрыс. Айналамыздағы ғалымдарды байқаймыз ғой, бір жобамен 4-5 жерден ақша тауып жүргендер бар. Біздіңше, бұл тарапта сараптау механизмі өте әлсіз. Біз мақтап жүрген нақты жаратылыстану ғылымдарының жобалары немен қорытындыланып жатқаны белгісіз (кітап па, монография ма, өндірістегі жаңалық па?). Бірақ қайран мемлекеттің қаржысын алуын алып жатыр.
Конференциялар туралы ойласқан да артық болмас. Не көп? Конференция көп! Аты дардай, заты жоқ конференциялар. Бір өзбек, бір қырғыз ғалымы қатысса – халықаралық конференция. 2 мың төлесең, қайдан көшірсең одан көшір, конференция жинағына енесің. Үлкендер өстіп жатқанда, студенттер қайтсін? Студенттер конференциясындағы сапасы анықталмаған баяндамалардың саны 600-ге жететін болды. Ғылыми журналдардың (Хабаршы, Хабарлары) сапасын тексеру де күн тәртібінде тұр. Әр ғылым саласынан бір-бір беделді, принципшіл ғылыми журнал жасақтап, соған шыққандар ғана ғылыми атақ-дәреже алуға мүмкіндік алса, көп ұтар едік.
Жоғары мектептің автономдығы туралы да мәселе қоғамда талқыға түсуге лайықты деп есептейміз. Дамыған елдердің бәрінде ЖОО автономды. Біз халықаралық стандарт деп жүргеннің баршасы шартты. Шет елде әр ЖОО-ның өз дәстүрі, тәжірибесі, тарихы бар. Түптің-түбі біз де соған барамыз. Ендеше біз осы абыройлы істі министрлік бастап жіберуін қалар едік. Қазіргі ЖОО-да анахронизм аз емес: бағдар – әлемдік озық 50 елдің қатары, іс-әрекет – баяғыдай. Экономиканы күрт өзгерту үшін не істесек, ЖОО-ны өзгерту үшін де сондай шешімді істерге бару қажет. Базисті өзгертпей нәтижеге жету мүмкін бе?
Қазір кредиттік технологияға өттік деп жатырмыз. Қазақстан мұны тәуекел деп бастап кетті. Бірақ оны толық орнықтыратын базисіміз әлі де әлсіз. ЖОО-лар шамалы компьютерленген. Оның өзара байланыс жүйесі жоққа тән. Әр пән бойынша ЖОО-ның оқу құралы, оқу базасы сын көтермейді. Мұны былай шешуге болар еді: ертең республикадағы ЖОО-лардың саны мен сапасын анықтап алғаннан кейін, ҚР Үкіметі мен Парламентіне дәлелдеп, Қазақстан жоғары мектебін жаппай комьпютерлендіру, интернетке қосу т.б. технологиялық-қаржылық жобаны қабылдатқызу қажет. Бұл – бір. Екінші, 702010 жүйесін бірте-бірте ендіре отырып, ЖОО-ның өзіндік оқу құралдарын даярлауына еркін жол ашқан жөн. Бұл үшін бастапқы кезде әр ЖОО-ның баспасын жаңа технологиямен қамтамасыз етуді Үкімет өз мойнына алса, іс нәтиже бермек.
Шет елде оқу және Болашақ бағдарламасы туралы да ойлассақ. Бұл – мемлекет басшылығының назарынды тұрған үлкен шара. Тарихымыздағы Т.Рысқұловтар бастаған осы істі біз елдік және қауіпсіздік тұрғысынан байыптамай түсуіміз қажет сияқты. Жалпы баланың санасы қатаймаған кезде шетке жіберуге болмайды. Ілуде біреу болмаса, 17-18 жасар балалардың ішінде мәселеге сын көзбен қарап, талдау жасайтындары кездеспейді. Біздің қазіргі жағдайымыз көп байқауды талап етеді. Сондықтан шет елге 25-30 жастан жіберуді ұсынамыз (бакалаврдан соң). Әлеуметтік зерттеулер көрсетіп отырғандай, бүгінгі жастардың үйлену жасы әлемдегідей 30-35 жасқа қарай жылжып барады. Сонымен бірге ақыл тоқтатқан, үйленген жас азаматтың шет елге шыққаны бар жағынан да елге пайдалы емес пе?!
ЖОО-дағы мәдениет мәселесі де қоғам назарынан тыс емес. Бір қызығы, біз әлі тәрбие деген сөзді жігін ажыратпай келеміз. 18 жастан асқан баланы тәрбиелеуді ЖОО өз мойнына алмағаны дұрыс. Заң тұрғысынан әлемде қашанда солай. Меніңше, ЖОО-дағы тәрбие дегеннің көбісін дерлік мәдениет деген сөзбен алмастыру қажет. Біздің ЖОО-дағы тәрбие сөзі – кеңестен қалған сый. Озған 50 елдің қатарына барамыз деп отырып университеттегі тәрбие десек, шет елге қылмыскерлерді, тәрбиесіздерді, жетілмегендерді оқытатын ел болып көрінуіміз ғажап емес. Ал мәдениет ұғымының мағынасы да, тынысы да кең. Ректордың тәрбие жөніндегі проректорын – мәдениет жөніндегі проректор деу қай жағынан да жарасымды.
ЖОО-дағы теология пәні туралы да ақылдасқанымыз жөн. Тәрбиенің де, мемлекетшілдіктің де көкесі – осы теология. Дінтану! Біздегі дінтанудың пән ретінде жүруі де, одан сабақ беріп жүргендер де көңіл көншітпейді. Оңтүстік Кореяға барып өз көзімізбен көрдік және Малайзияның мамандарымен пікір алмасқаннан кейін аңғардық, бұл елдердің университеттеріндегі міндетті пән есебіндегі теология – сол мемлекеттің рухани ұстыны. Біз әлемдегі діндердің тарихын шолып, сипай қамшылап, болашақ елдігімізге зардапты негіз қалап жатырмыз. Меніңше, осы мәселеде Діни басқармамен ақылдасып (халқымыздың 70 пайызы мұсылман), икемді де орайлы тоқтамға келуіміз шарт.
Білім жүйесіндегі әлсіз буынымыз – орта мектеп. Қоғам, соның ішінде ата-ана, мамандар, атқарушы билік мектепке жүрдім-бардым қарап келді. Мысалы, педагогикалық оқу орнын бітірген мамандардың әлсіздері мектепке барады; ауылда жүрген басқа саланың адамы шала-пұла пединститутты сырттай оқиды – қоғам үндемейді. Еті үйреніп кеткен. Әйтпесе Бәріне министрлік кінәлі! деген орынсыз сын... Әрине әзірше барымен базар.
12 жылдық мектеп мәселесінде ескеретін жайт та аз емес. Білім ардагері К.Нәрібаев айтып жүрген білім жүйесінің барлық буынындағы сабақтастықты ескеруіміз қажет. Мысалы тіл, тарих секілді қоғамдық пәндердің белгіленген минимумын жоғары мектепке апармай, 12 жылдықта толық меңгертіп бітуіміз керек. ЖОО-да мемлекеттік тіл қазақ бөлімінің статусына сәйкес дамуы тиіс (айталық, қазақ тіліндегі жаратылыстану т.б.). 12 жылдықтың оқулықтары мен оқу құралдары сала-саласына сәйкес арнайы комиссияларда бірнеше рет талқылануы керек. Комиссиядан ақша аямау қажет және оның төрағасы мен мүшелерінің жауапкершілігін арттыру керек (соңына жауап беремін деп қол қою арқылы).
Мұғалімнің беделін көтеру де – жаңарумызға себепші шара. Қазір ұстаздардың жалақысы өте аз. Әлеуметтік жеңілдігі де жоқ. Меніңше, қалалық жердегі мұғалімдерге қоғамдық көлікте тегін жүргізіп, коммуналдық жеңілдіктер алып берген жөн. Ал ауылдық мұғалімдерге мектеп жанында шаруашылық жүргізуге және оның жемісін тең бөлісуге жағдай туғызу қажет (көлік, коммуналдық жеңілдікті қоса есептегенде).
Әр қалада, ауданда, облыста таңдаулы мектеп қалыптастыра алсақ, еліміздің келешегіне елеулі әлеует әкелер едік. Ғылыми есептеуге қарағанда, қоғамның 10 пайызға дейінгі бөлігі жеткілікті дәрежеде өрелі болса, ол қоғамға қауіп аз. Сондықтан әр қала, аудан, облыста бір-бір таңдаулы мектеп қалыптастыруымыз керек. Мұндағы мұғалімнің жалақысы 1,75 болсын. Ұятымызға қарай, соңғы жылдары осындай мектептің рөлін қазақ-түрік лицейлері атқарып келеді. Вице-министрден бастап мектеп директорына дейін балаларын осы лицейге беретін болды. Қаймана ата-ана бұл лицейдің екі артықшылығын көрсетеді: 1) ағылшынша жақсы береді және түрікшеге баулиды; 2) тәртіпке үйретеді. Енді осыны әр қала, аудан, облыста шеше алмаймыз ба?! Басқа-басқа, Астанада 1 таңдаулы қазақ мектебін қалыптастыра алмасақ, елдігімізге сын емес пе? Біздіңше, Астана әкімдігімен келісе отырып таңдаулы мектептің 70 мұғалімі үшін 70 муниципалдық пәтер алып, республикалық байқау жариялау қажет. Осы акция өз нәтижесін береді деп ойлаймыз.
Мектеп мұғалімдері мен оқушыларын шығармашылыққа тарту да – Алаш мирасымен сабақтас іс. Шығармашылықты мектептен бастау қажет. Оны мұғалімдердің өзі бастағаны орынды. Мысалы, көп мектептің тарихы жазылмаған. Осыны гуманитарлық пәндердің мұғалімдері әзірлеп, аудан, қала күшімен кітапша етіп шығарса, мектепке деген сүйіспеншілікті арттырар еді. Сондай-ақ әр мектептің ғылыми және әдістемелік ізденістерін жинақ етіп жариялауға да болады. Ал оқушыларға келсек, компьютер заманында әр мектеп өз газетін, журналын шығаруына болады ғой (99 данаға дейін таралымы бар газет-журнал тіркелмейді). Ресейдің бір елді-мекенінде оқушылар әуесқой видеоаппаратпен Деревня жаңалықтарын шығарған жағдайы бар. Сондай-ақ бізде топтап-топтап әр мектептің өз Балауса жинағын (поэзия, проза, драматургия, сын) шығаруға да мүмкіндік бар. Алаш тарихына қарасақ, Уфадағы Ғалия медресесі шәкірттерінің Садақ журналын, Омбы шәкірттерінің Балапан журналын (екеуі де қлжазба) шығаруы жалпы қазақ әдебиеті мен мәдениетіне үлкен олжа салған жоқ па!
Әр мектептің бір немесе бірнеше қайраткермен, ғалыммен, ақын-жазушымен байланыс орнату қажеттігі де сезіледі. Республика көлемінде осындай акцияны бастауымыз керек. Мұның пайдасы көп. Бұл Елбасының ұсынысын қолдау да болмақ. Әр мектеп жерлесін шақыра ма, жоқ басқаны шақыра ма – өзі біледі. Келу-кету шығынын аудан, облыс көтерсе де, қонақтың өзі көтерсе де – еркі.
Мектеп кітапханасын байыту акциясын жасау да – керек шараның бірі. Себебі бүгінгі мектеп кітапханасына көп көмек керек. Үлкен ұлттық компаниялар ауыл мектептеріне Мәдени мұра бағдарламасы бойынша шыққан кітаптарды тарту етсе, қандай жарасымды! Ақын-жазушылар мен ғалымдар да жаңа шыққан кітабын немесе жеке кітапханасының бір бөлшегін сыйлаудан қашпас. Кезінде Ә.Бөкейхандар Ақмола облысы (Омбы) халық ағарту бөліміне жарты кітапханасын сыйлағанын ескергеніміз жөн-ау.
Қалай дегенде білім жүйесі – қоғам қайнауын, қоғам өресін аңғартатын сала. Сондықтан отандық білім-ғылымның жаңа даму кезеңі елден ойлы, жүйелі және шығармашыл істерді күтеді. Осы ретте Алаш қайраткерлерінің іргелі ізденістері, баянды бастамалары бүгін өз жалғасын табуы тиіс.
Партия ұраны десек, бабамыздың Алаш ұранынан артық ұранды іздесек таба алмаймыз. Сүйтіп қазақ саяси партиясының атын Алаш қою ойлап әуре болмастан ауызға түсіп тұр.
Қазақ газетінің Алаш партиясы мақаласынан
Оразгүл Асанғазы
Астана қаласы Тілдерді
дамыту басқармасының бастығы
АЛАШ ТАҒЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ РУХАНИЯТЫ
Ұлт тарихы тек қана саяси, әлеуметтік, қоғамдық оқиғалардан ғана емес, сонымен қатар ұрпақтар жалғастығынан, өміршең дәстүрлерден құралатыны да белгілі. Сол игі дәстүрлерден тағылым ала отырып, мемлекет, әлеумет, жеке адам көшін түзейді, бағытын айқындайды. Халқымыз жүріп өткен ұзақ жолдың шежірелі күндеріне көз салсақ, тарих ата жадына тоқыған талай тағылымды істерді көрер едік. Қазақ тарихының осындай белесті асуларының бірі – Алаш қозғалысы. Бүкіл қазақ даласын азаттық идеясына жұмылдырған бұл ұлы қозғалыстың тарихы мен тағылымы уақыт өткен сайын айқындалып келеді. Алаш қайраткерлері ұлтты ұлт ететін талай-талай шаруаны бастағаны, жолға салғаны белгілі. Сол зиялы қауым көтерген іргелі мәселенің бірі – тіл мәселесі.
Алаш зиялылары бастаған рухани мәселелер бүгінгі Қазақстанның тәуелсіздік мұраттарымен сабақтасып жатыр дегенде, олардың тіл тақырыбы төңірегіндегі ойларының қазірде де өміршең екендігін аңғаруға болады. Қазақ тіліндегі басылымдар, ана тілінде білім алу, тілдің қоғамдағы мәртебесі, ана тілінде тәрбие беру, Қазақстандағы қазақ тілінің басымдығы сияқты мәселелер А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедұлы, М.Шоқай, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Т.Шонанұлы тағы да басқалардың істері мен еңбектерінен көрініс тауып жатты.
Алаш қайраткерлерінің сонау ХХ ғасырдың басында тіл туралы айтылған ой-пікірлерінің ХХІ ғасырдың басында өмір сүріп отырған қазақ қоғамы үшін де маңызды болуы – біздің бұл салада атқарар шаруамыздың көптігін де көрсетеді. Себебі қоғамымыз тіл саласында әлі де Алаш зиялылары көтерген мәселелер деңгейінде отыр. Сондықтан да жоғарыда есімдері аталған қайраткерлердің, қаламгерлердің ойларын басшылыққа алып, бірқатар жұмыстар атқаруға тиістіміз. Айталық, бүгінгі мектеп, ондағы қазақ тілінің жай-күйі, жас ұрпақтың қазақ бола отырып, Қазақстан мектебінде оқып, орысша білім алуы және ондай қазақ балаларының мыңдап, тіпті он мыңдап саналуы. Қазақ баласының орысша білім алуы деген сөз оның орысша тәрбие алуы болып шығады. Осыны ұлттық қадір-қасиетімізді қалпына келтіру жолында орасан істер атқарған Алаш зиялылары бұдан бір ғасыр бұрын ұғынып, сөзбен де, іспен де шешуге тырысқан.
Қазіргі кезде Қазақстанның ақпараттық кеңістігінде қазақ тілі басымдыққа ие бола алмай отыр. Мынау ақпарат заманында тілдік қолданыстың зор кеңістігі ақпаратпен байланысты екендігін білесіздер. Телехабарлар, газет-журналдар орыс тілінде болған соң, үлкен де, кіші де сол тілде сөйлеуді дағдыға айналдырған. Өз тілін біле тұрып, өзге тілге үйір болудың үлкен бір сыры да осында. Алаш ардақтыларының бірі Жүсіпбек Аймауытов: Ана тілін біліп тұрып, бөтенше жақсы сөйлесең, бұл – сүйініш. Ана тілін білмей тұрып, орысша жақсы сөйлесең, бұл – күйініш деген еді.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл қазақ тілі екендігін айта бастасаң, тілдердің үштұғырлығын алдыға тартатын кейбір әдеттер пайда болды. Әлемдік қарым-қатынастар мидай араласқан заманда көп тіл білу қажет те болар. Дегенмен алдымен өз тіліміздің көсегесін көгерткен дұрыс екендігін біразымыз түсінбей жүрміз. Бұл жөнінде Елбасы шешімді ойын, кесімді пікірін айтты. Ол кісі редакторлармен кездесуінде: Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді деп, мемлекеттік тілді елегісі келмей, орыс тілі мен ағылшын тілінің қосағына көгендеп жібергісі келгендерге түсінікті етіп, мемлекеттік тілдің басымдығын айқындап берді. Баршамыз, тіл саласының қызметкерлері де, тіл жанашырлары да, жастарымыз да қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін, яғни еліміздегі басымдығын үнемі насихаттап жүруіміз қажет.
Ұлттың болмысын, басқалардан ерекшелендіріп тұратын маңызды рухани табиғатын түсінген Алаш қайраткерлері әрқашан тіл мәселесін ұлттан бөліп қарамаған. Мәселен, А.Байтұрсынұлы Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тіл. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады. Өз ұлтына басқа жұртты қосамын дегендер, әуелі сол жұрттың тілін аздыруға тырысады. Егерде біз қазақ деген ұлт болып тұруды тілесек қарнымыз ашпас қамын ойлағанда, тіліміздің де сақталу қамын қатар ойлауымыз керек десе, М.Шоқай Ұлттық рухтың негізі – ұлттық тіл, М.Жұмабаев Ұлттың ұлт болуына бірінші шарт – тіл. Ұлт үшін тілінен қымбат ешнәрсе жоқ деп жазған еді. Ұлы тұлғалардың сөзінде ұлт тілінің маңызымен бірге ескерту, сақтандыру ойлары да жатыр. Біздің заманымыз үшін бұл пікірлердің бағалылығы да осында. Десек те, тәуелсіздігіміз ат жалын тартқан азамат жасына жетсе де, осыны көптеген қандастарымыз түсіне алмай, түйсіне алмай жүргені шындық. Біздің басты шаруамыз, Астананың зиялы қауымының жұмысы қазаққа қазақша сөйле, балаңды қазақша оқыт, жұмысыңды қазақша атқар деген сияқты жұмыстармен байланысты болып отыр. Бүгінгі халықаралық басқосудың да мақсатының бірі осындай шаруамен орайлас. Бұл күрес сонау Алаш қозғалысы дәуірінде басталған аманат күресі, тәуелсіздігімізді тұғырлы етеміз десек, оны орындауға міндеттіміз. Бұл жөнінде елбасымыз Н.Назарбаев қазақтілді басылым редакторларымен кездесуінде: Алаш арыстары бізге мемлекеттілік идеясын ту етіп көтеруді табыстап кетті... Алаштың асыл аманаты бізге тарихи-мәдени бірегейлігімізді, қарапайым тілмен айтсақ, қазақы қалпымызды қасиеттеп сақтауға міндеттейді. Алаштың асыл аманаты ауызбірлігімізді күшейтуге шақырады деп айрықша тоқталған болатын. Ұлттық бірегейлігімізді сақтауда Қазақстанның ғана емес, бүкіл әлемнің қазақтары тілдік бірегейлігімізді сақтауға ұмтылуымыз қажет. Өйткені еуропалық өмір салтына көше бастаған қазіргі заманда ұлттық бірегейліктің бастысы – ана тілі болып отыр. Сондықтан да тіл бірлігі ең күшті біріктіруші факторға айналуы тиіс. Бұны баршамыз неғұрлым терең түсініп, осы бағытта маңызды, шешуші істер атқаруымыз тиіс.
Еліміздің бас қаласы – Астанада қазақы рух, ұлттық нышан қалыптасуы үшін көптеген нәтижелі шаруалар атқарылуда. Ұлт болашағы бүгінгі бүлдіршіндер десек, астана болғалы бері 20 қазақ мектебі ашылды. Қазақтардың саны көпшілікке айналып, алпыс пайыз шамасына жетті. Күні кеше бір ғана қазақ мектебінің болғанын, қандастарымыздың жиырма пайызға жетер-жетпес болғанын айтсақ, Астананың қазақтана бастағанына толық көз жеткізесіз. Үстіміздегі жылы қаламыздың даңғылдары мен көшелеріне үш жүзден астам қазақы атаулар берілді. Атаулар беруде ұлтымыздың тарихында айрықша орынға ие болған тұлғалардың есімдері, Қазақстанның әр түкпіріндегі жер-су атаулары молынан қамтылды. Олардың ішінде Алаш қайраткерлерінің барлығының дерлік есімдері бар. Біз бұларды көлденең тарта отырып, қаламызда мәселе толық шешілді деп отырғанымыз жоқ, бұл бағытта атқарылар шаруа әлі де шаш етектен. Біздің ойымызша, ең алдымен қазақ баласының ана тілінде білім алуына баршамыз ықпал жасауымыз қажет. Олай болмайынша ертең ержеткен, бойжеткенге, бүрсүгіні мемлекеттік қызметкерге өз тілін үйретіп тағы әуре боламыз. Мұны кезінде Алаш зиялылары уақытында аңғарған. Ұлт ұстазы Ахаң, Ахмет Байтұрсынұлы: Орысша оқығандар орыс сөзінің жүйесіне дағдаланып үйренген, ноғайша оқығанда ноғай сөзінің жүйесіне дағдаланып үйренген. Қазақ сөздері алып, орыс я ноғай жүйесімен тізсе, әрине, ол нағыз қазақша болып шықпайды. Сондай кемшілік болмас үшін әр жұрт баласын әуелінде өз тілінде оқытып, өз тілінде жазу-сызу үйретіп, өз тілінің жүйесін білдіріп, жолын танытып, балалар әбден дағдыландығын кейін басқаша оқыта бастайды. Біз де тіліміз бұзылмай сақталуын тілесек, өзгелерше әуелі ана тілімізбен оқытып, сонан соң басқаша оқытуға тиіспіз деп ұрпақтың ұлттық тәрбие алуының негізін айтса, Халел Досмұхамедұлы: Баспа мен мектепте қолданған тіл елге ақырында сіңбей қалмайды. Мектеп пен баспаның тілі дұрыс тіл болса, елдің тілін көркейтіп, байытып, гүлдендіреді; мектеп пен баспада қолданған тіл шатасқан тіл болса, ол ел – сорлы ел, мұндай елдің тілі бұзылмай қалмайды деп тілдің сақталуы мен дамуындағы мектептің ерекше рөлін атап өтеді. Бұл бағытта, әсіресе, Білім және ғылым министрлігі мақсатты жұмыстар жүргізуі тиіс деп ойлаймыз. Балабақшаға, мектепке баратын бүлдіршіндердің ата-аналарымен насихат жұмыстарын жүргізу қажет. Қазақ мектебінің білім берудегі артықшылықтарын көрсете білу керек. Күні ертең қазақ тілінің нағыз мемлекеттік тілге айналатынына оларды сендіру қажет. Ол үшін қазақ балабақшаларының, мектептерінің санын көбейтумен бірге білім берудің сапасын арттыра беру мақсатында ойлы, орайлы шаруалар атқаруды қолға алған абзал. Осыдан барып балаларға арналған кітаптар шығару, уақыт талабына сай кинофильмдер, мультфильмдер, мультимедиалық бағдарламалар шығару мәселесі туындайды. Өйткені балаларымызды заманауи жаңалықтардан кенже қалдырмауымыз керек. Бұл салада мемлекет тарапынан жоспарлы жұмыстар жүргізілуі керек екендігі бесенеден белгілі. Сондай-ақ шығармашылық қауым бүгінгі заманғы технологияларды пайдаланып, осындай қажетті өнімдер шығаруды ойлағандары дұрыс. Алаш қайраткерлері өз заманында сол дәуірге лайық көркем шығармалар тудырды, ақпарат құралдарын шығарды. Ал біз ХХІ ғасыр жетістіктерін пайдаланып, ақпараттық технологияның қазақ тіліндегі үлгілеріне бет бұруымыз керек.
Алаш қозғалысының 90 жылдығын атауды Астана қаласы өткен жылы бастаған болатын. Біз бұл айтулы мерейтойды өткізуде, әсіресе, жастарға ден қойдық. Атап айтқанда, жоспарлы түрде Мұстафа Шоқайды еске алу кеші Гуманитарлық заң академиясында, Халел Досмұхамедұлын еске алу кеші Медицина академиясында, Хайретдин Болғанбаевты еске алу кеші Еуразия гуманитарлық институтында, Б.Күлеевті еске алу кеші Гуманитарлық колледжде және жалпы Алаш қозғалысының сипатын, маңызын, оның қайраткерлерінің өмір жолын жастарға таныту мақсатындағы шаралар жоғарғы оқу орындары мен арнаулы оқу орындарында, мектептердің көпшілігінде өткізілді. Осындай жұмыстардың қорытындысы ретінде 7-8 қарашада Алаш және Әуезов атты халықаралық конференция өткіздік. Оған шетелдегі Алаш рухты азамат Хасан Оралтай, көрнекті алаштанушы Мәмбет Қойгелдиев, көрнекті тіл жанашырлары Мұхтар Шаханов пен Смағұл Елубай, Өзбекстандағы алаштанушы ғалым Махамбет Жүсіпов тағы да басқа да танымал қайраткерлер мен қаламгерлер шақырылған болатын. Осы конференция күндері Қ.Қуанышбаев атындағы Қазақ музыкалық драма театры әртістері дайындаған Алаш ақиқаты қойылымы Еуразия университетінде, Агротехникалық университетте, Заң академиясында көрсетілген болатын. Аталған жоғары оқу орындарындағы кездесулер, халықаралық конференция, Алаш ақиқаты қойылымы қала жастарының ұлттық санасына айрықша әсер етті. Осылардан соң көптеген жастар ұйымдары құрылды. Ендігі жерде жастардың өзі мәселе көтере бастады. Айталық, Жастар және мемлекеттік тіл тақырыбында өткізілген дөңгелек үстелде жастарымыз қатысып отырған депутаттарға тіл мәселесі, ұлттық рух, ұлттық намыс жөнінде өткір сұрақтар мен талаптар қойды. Яғни Алаш тағылымы жастарымыздың ұлттық абыройын ұлықтауға деген сезімін оятты, ойларын өрістетті.
Әлем қазақтарының рухани сұхбаты: тіл, мәдениет және Алаш мұраты тақырыбындағы халықаралық басқосудың негізгі мақсаты – мемлекеттік тілімізді тұғырлы етумен байланысты. Алаш қайраткерлерінің өміршең идеялары, негізгі мұраттары ұлт тәуелсіздігімен байланысты десек, бүгінгі Қазақстанның рухани тәуелсіздігі жөнінде мақсатты шаруалар атқаруға міндеттіміз. Өйткені бізге рух, сана тәуелсіздігін қалыптастыру қажет. Ал олардың негізі – ана тіліміз, мемлекеттік тіліміз. Өйткені тіліміз – руханиятымыздың іргетасы, ұлттық болмысымыздың айнасы, қазақтығымыздың, Алаш ұрпағы екендігіміздің басты белгісі.
Алаш автономиясы – неше миллион Алаш ұранды қазақ-қырғыз халқының ұлы арманы
Хайретдин Болғанбаев
Қарлығаш Байтанасова
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия
ұлттық университетінің доценті,
филология ғылымдарының кандидаты
АЛАШ ТҰЛҒАЛАРЫНЫҢ КӨЗҚАРАСЫНДАҒЫ ҮНДЕСТІК
XIX ғасырдың екінші жартысынан басталған қазақ ішіндегі күрес‑тартыстардың басында болған қайраткерлер халқын орыс езгісінен азат етуді көздеді. Олар елін отарлаудан құтқарып, ашық түрде күреске бастады. Олардың алға қойған мақсаттарының бірі – жер мәселесі еді. Бұл қазақ қоғамында отарлық кезеңнен бері шиеленісіп келе жатқан өзекті мәселе. Жер мәселесін шешуде қазақ интеллигенттері Ресей Мемлекеттік Думасын, патша үкіметінің әкімшілік органдарын пайдалануға тырысты [1,4]. Қазақ тіршілігінің негізі болған жер мәселесі ертеден‑ақ өзекті болған. Өздерінің отарлау саясатының басты нысаны ретінде қазақтың ұлан‑байтақ жеріне иелік етуді көздеген патша үкіметіне қарсылық жасап, жер‑жерде өрістеген қарсылық‑көтерілістердің басы‑қасында болған қазақ зиялылары бұл мәселені жоғары органдар деңгейіне көтереді. Қазақтың көрнекті қоғам қайраткері Ә.Бөкейхан Государственная Думада, Төртінші Дума һәм қазақ мақалаларында осы мәселені түбегейлі көтеріп, жер бөлуде қалыптасқан көзқарас‑пікірлердегі қайшы тұстарды саралайды. Қазақ жұртына тиімсіз болып тұрған мәселелерді ашып, көрер көзге әділетсіз шешімдерге наразылық айтады. Алдымен жергілікті жұртты орналастырып алып, содан кейін переселендерге кірісу керектігін, қазаққа мал жайылымы үшін қалдырылған жерді енді жаңа заң бойынша орысқа ұзақ жылға жалға берілмектігін айтып, өз жеріне өзі жат болған қазақ тірлігіне ара түседі [2,300‑301]. Ұлт қайраткері Әлиханның халқының тағдырына түбегейлі кірісуі сан тарапты қызметінен көрінді. Ол қазақ халқының саяси‑әлеуметтік жағдайын ғылыми тұрғыда зерттеп, пайымдау үстінде, экспедиция құрамында қазақ жерінің біраз өлкелерін аралап, зерттеу жүргізеді. Мұның ар жағында қазақтың шежіре тарихына терең бойлап, ондағы әрбір рудың, жүздердің орналасу жүйесін анықтайды. Ә.Бөкейхан осындай белгілі бір мақсатты нысан еткен жұмыстарды тындырған соң, елге келіп қоныстанып жатқан переселендердің жай‑күйін зерделеп, олардың шаруашылық жағдайларының тиімді, тиімсіз жақтарына экономикалық тұрғыда сараптау жасайды. Яғни Әлихан қазақтың тарихындағы мәнді тұстарды әбден саралап, өз дәлел, тұжырымдарын ғылыми айғақтармен бекіте алған.
Қазақтың жер мәселесіне байланысты белсенді қызмет еткен тұлғалардың бірі – Мұстафа Шоқай. Өзінің саналы ғұмырын халқының жоғын түгендеуге арнаған Мұстафа Петербор университетінің студенті болып жүргенде‑ақ, жерлестерінің арыз‑шағымдарына араласып, мұқтаж істеріне қол ұшын беріп отырған. Халқының ұлттық мүддесін жоғары қойған М.Шоқай елінің бостандыққа жетуін аңсады.
Баспасөз өркендеп, сөз пәрмені күшейген кезде, басылым беттерінде қоғамдық‑саяси өмірде жасалған, жасалып жатқан өзгерістер мен іс‑әрекеттерге жан‑жақты пайымдаулар жасалып, көзқарастар қалыптаса бастады. Осы ретте Яш Түркістан (1929-1939) журналының маңызы ерекше еді. Германиядан шығып тұрған басылымның алдына қойған міндеті туралы М.Шоқай: Егер біз халқымыздың ұлттық тәуелсіздік жолындағы талаптарының мән‑маңызын әлсіретпей Яш Түркістанның беттерінде бере алсақ, онда бәріміз үшін қасиетті және аса ауыр жауапкершілік артқан міндеттердің бір бөлігін өтеген болар едік, ‑ дейді [3, 8].
Қайраткер М.Шоқай Яш Түркістан журналында әр тарапты маңызды мәселелерді қозғайтын мақалаларды жариялап отырған. Оларды тақырып жағынан былайша саралауға болады:
жер‑су, шаруашылыққа байланысты;
ұлт мәселесіне байланысты;
большевиктік іс‑әрекеттер туралы;
өзге ел, мемлекеттер жайлы;
жекелеген адамдар, қайраткерлер жөнінде;
халықаралық жағдай туралы.
Осы топтастырылған мәселелердің ішінде жер мәселесі басты орындардың бірінде еді. М.Шоқай Түркістанда мақта төңірегінде күрес мақаласында сол кездегі маңызды іс – мақта мәселесіне тоқтап, мән‑жайды баяндайды. Мақта шаруашылығын өркендету елдің қаншама қаражатын үнемдеп, шетел мақтасына тәуелділіктен құтқарады. Бұл үшін жаңа жерлерді суландырып, алқаптағы істен шыққан су жүйелерін жөндеп, іске қосудың жоспарланғаны туралы айтады. Мақта өсірудің бес жылдық жоспарындағы сандық көрсеткіштерге тоқтап, алдағы дамуына болжам жасайды. Мемлекеттік жоспарлау комитеті және Бас мақта комитетінің берген мәліметтеріне қарағанда, Кеңес өкіметі шетелдерге мақта тәуелділігінен тек 1937 жылы ғана құтыла алады екен. Оған дейін ол шетелден әкелінген мақтаға қыруар валюта төлуге мәжбүр [3, 56]. Осылайша, мақта шаруашылығын ұлғайтуды көздеп, дәнді дақылды өсіруді азайтса, ол астық тапшылығына ұшырататынын айтады. Сөйтіп патша өкіметінің мақта егісін көбейтіп, астықты сырт елдерден сатып алуды барынша қолдап‑қорғаған саясатын сынайды. Бүгін орыс үкіметі Түркістан халқының қаны мен жаны, беделіне пара‑пар дәнді дақылдарды суармалы жерлерінен ығыстырып шығаруды көздеп, халықты орыс бидайына тәуелді етіп, оны күнкөріс тұрғысынан оларға байлап беріп отырғанын ашына жазады. Жергілікті халықтың қолындағы жерлерді орыстың келімсектеріне амалын тауып беріп жатқан айтып, осы салада жүргізілуге тиісті күрес бағдарын айқындап отырады.
Қазақ арасынан шыққан зиялылар негізінен гимназияда, жоғары оқу орындарында, орыс‑қазақ мектептерінде оқып, қандай білімге ден қойса да, алдыңғы қатарлы ой‑пікірлердің бастаушысы болды. Қазақ қоғамына еніп жатқан өзгерістерді оң қабылдап, оны халқының дәстүр‑салтымен сабақтастырып отырды. Қайткенде де алдыңғы лекте болған алаш зиялылары қоғамдық‑саяси, мәдени қызметтерінің барлығын туған халқының игілігіне, болашағына арнады. Мәселен, Ә.Бөкейхан түрлі мерзімді басылымдарда қазақ халқының фольклор үлгілерінен үзінділер беріп, зерттеу еңбектерін жариялады. Өз тұсындағы қаламгерлердің шығармаларына да назар салып, халыққа таныстырып отырды. Ал туған елінен жырақта болған Мұстафа Шоқай ел еркіндігін аңсап, ұлт тағдырын, оның келешегін жастармен, олардың білім‑танымымен байланыстырды. Ол жастар туралы ...Еуропада, Түркияда бірталай жастарымыз оқып жүр. Олардың біразы жоғары білім орындарын бітірді. Міне, бұл жастарымыз атамекеніміздің тәуелсіздік жолындағы ұлт‑азаттық күресін соңына дейін жеткізетін болады деген сенімді пікірде болады. Жастарға үлкен үміт артқан Мұстафа Яш Түркістан журналына ақын‑қаламгерлердің әдеби мұраларын жариялап, жастардың жүрегіне ұлттық құндылықтар тәлімін сіңіруге тырысты. Мәселен, Мағжанның Түркістан өлеңін елдің түкпір‑түкпірінде жүрген жастардың аузынан түспей келе жатқан дұғадай қасиетті өлең деп атап, оның толық мәтінін береді. Сөйтіп кең ақыл, отты қайрат, жүйрік қиялды Тұранның ерлеріндей болуға шақырады.
Қоғамның ілгеріге озған зиялы қайраткерлері әлемдік ойдың көшбасшысы бола отырып, адамгершілік пен гуманизмге негізделген даму жолын мұрат тұтты, халқын ояту мен рухани өркендету жағында болды. Бір ғажабы олар осындай игілікті істерін ел‑жерінен шалғайда жүріп те басты бағдар етті.
Қай кезеңде де халық санасын қозғаған, іс-әрекетке шақырған тұлғалардың еңбегі ескерусіз қалмақ емес. Сондай қайраткердің бірі – шалғайда ғұмыр кешкен, белгілі алашшыл қайраткер Хасен Оралтай. Жат жердің аласапыран күресі мен тартыс‑азабын жастайынан басынан кешкен Хасен ес білгеннен бастап, туған ел‑жерінің тілегін, ынтымағын тілеп өткен. Х.Оралтай – журналист, тарихшы, қоғам қайраткері ретінде алашшыл бағыттан жаңылмаған тұлға. Х.Оралтайдың Түркия мен батыс елдеріне Қалибек Хакім атанған әкесі Қалибек Райымбекұлы шетқақпай тірлік кешкен ағайынның басын қосып, тұрақтап қалатын мекен іздеуде көпшілікті бастай білген. Ұзақ сарпылған сапардан соң, Түркия жерімен қауышады. Салихлы қаласына орналасып, мал өсіріп, теріден киім тігіп кәсіп жасаған Қалибек ел‑жерді ойлап, өздерінің қазақ жұрты екенін таныту мақсатында айналасынан хабар алып, бастарын біріктірудің әрекеттерін жасап бағады. Қалибек елді азаттық көтеріліске бастап, Қытай елінің қысымына қарсылық көрсетіп, елді әрекетке жұмылдыра білген. Осындай жат елде жүріп, халықшыл мақсатты нысан еткен Хасен Оралтайдың қоғамдық‑саяси бағыттағы қадамы ерте айқындалады. 1961 жылы ол Шығыс Түркістан Қазақ түріктері азаттық жолында, 1965 жылы Бүйүк Түркішіл Мағжан Жұмабайұлы деген кітаптарын жариялап, осы жылдары Бүйүк Түркелі журналы мен Коммунизм Сауаш газетін шығарып, мақалалар жаза бастайды. Бұл қайраткерлік әрекеттер шет өлкеде қазақ есімінің танылуына көмектесті.
Х.Оралтай 1961 жылдың көктемінде Еркіндік жолында Шығыс Түркістан қазақ түріктері деген тұңғыш кітабының алғысөзінде: Әр күн қорқу мен үрейлену және мың бір түрлі қауіп‑қатер ішінде өмір сүрудің қиыншылығын тек басынан өткізгендер ғана біледі. Сол азап пен ауыртпашылықтарға душарласып, оған шыдап‑төзбеуіміздің себебін сұраудың қажеті бар ма? Бұл сауалға бір‑ақ ауыз сөзбен жауап беруге де болады: түрік тектес болуымыз, ерікті адам болып өмір сүруді көксеуіміз. Х.Оралтайдың бұл тырнақалды еңбегі Түркияда қазақ атымен шыққан әрі қазақ жазған тұңғыш кітап болуымен ерекшеленеді.
Хасан Оралтайдың ұлтжанды әрекеттерінің бірі – Ізмірде түрік тілінде Бүйүк түрікші Мағжан Жұмабайұлы деген кітапты шығаруы. Бұл кітапты жазудағы себебін автор: Бұл кітапты әзірлеуіме біздің түркістаншыл туыстарымыздың Мағжан Жұмабайұлының Түркістан екі дүние есігі ғой деп басталатын әйгілі толғауын көбірек тілге тиек етіп, Мағжанның Түркістандық ақын екендігін айтумен шектелетіндігі, оның қазақ екендігі туралы үн шығармайтындығы, сондай‑ақ Түркия түріктерінің түрікшіл тобының маған Мағжанды, оның еңбектерін жұртшылыққа таныту керек деген пікір айтулары, ‑ деп түсіндіреді. Бұл шет елдегі қазақтың санасына ұлттық қозғау салған еңбек болды. Түрікшілдік белгілі бір қоғамдық құбылыс ретінде танылды. Ресейдің отарлау саясатына қарсы бағытталған азаттық қозғалысты бастаушы ұлт зиялыларының түрікшілдік бағыт ұстауына ұлы түрік рухының өлмегендігі, ғасырлар қойнауынан бері қарай түрік халықтарымен бірге жасасып келе жатқан азаттық философиясының санада сақталғаны негіз болды [4, 5-8] деген пікірге ден қойсақ, қазақ зиялыларының халқы үшін қаншалықты еңбек сіңіргенін байқаймыз.
Атамекенінен амалсыз қара үзген ұрпақ өкілі Х.Оралтайдың қоғамдық, қайраткерлік қызметінің бірнеше салада өрбігенін байқаймыз. Соның бірі – өмірінің отызға жуық жылын арнаған Азаттық радиосындағы еңбегі. Германияның Мюнхен қаласындағы Азаттық радиосы 1953 жылы жұмысын бастайды. Бұл қызметке аса жауапкершілікпен кіріскен Х.Оралтай радио хабарларына кірістірілетін ақпараттардың мазмұн‑мәнін зер сала сараптап, негізді материалдарды беруге мұқият қарайды. Қазақстанның тәуелсіздігі жарияланғанын естігенде, сүйінші хабар дайындап, бұл қуанышты хабарды жеткізу бақытына ие болғанын тебірене жазады.
Х.Оралтай өз ұлтының тәуелсіздігіне шаттанып, әдебиеті мен тарихының шынайылығының жақтаушысы қатарында, айғақты мәліметтерді толассыз, мақсатты түрде ұйымдастырып отырады. Соның бір дәлелі – 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасына байланысты сараптауы мол, шынайы хабарларды жеткізіп отыруы еді. Осыған байланысты желтоқсан айында әр жылы Азаттық радиосының қазақ бөлімі арнайы хабарлар ұйымдастырып, сұхбаттар жүргізуді үрдіс етеді. Түркістан Мұхтарияты үкіметінің құрылған күнгі мүшелеріне арнап, М.Тынышбайұлын, М.Шоқайұлын еске алу хабарларын өткізеді. Өз қоғамының даму өресін басқадан бұрын байқап, халқының есесін түгендеп, ұлттық қасиетін тереңдетіп отыру ұлтжанды азаматтарға тән болса, қайраткер Хасен Оралтай сондай белгілі тұлға.
Қоғам өзгерісін жан-жақты әрі терең таныған зиялы тұлғалар халқының ұлттық санасының оянуына қажетті мәселелерді дұрыс барлап, әрі қарайғы өрлеуіне ықпал етті. Ұлтының тәуелсіздігін көксеп, рухының жоғары болуын қолдаған қайраткерлердің осы арнадағы мұрат‑мақсаттары да, көзқарастары да үндес еді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Смағұлова С. Ұлттық интеллигенция және ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы аграрлық мәселе. Автореферат. Алматы,1999.
2. Бөкейхан Ә. Таңдамалы. Алматы, 1995.
3. Шоқай М. Таңдамалы. Бірінші том. Алматы, 1998.
4. Шілдебаев С. ХІХ ғасырдың 1-жартысындағы Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқай Жас Түркістан,1999. №2-3.
Біздің ана тіліміз – жазба тарихының өзі мың жарым жылдан асатын, көрікті де көсем, оралымды әрі өткір, ықшам әрі серпімді, қуатты және айрықша бай тіл.
Мұхтар Мағауин
Тұрдығұл Шаңбай
Алаштану ғылыми-зерттеу
орталығының директоры, Семей мемлекеттік педагогикалық
институты Философия және
саясаттану кафедрасының меңгерушісі
АЛАШ ФИЛОСОФИЯСЫ ӘЛЕМ ҚАЗАҚТАРЫ МӘДЕНИЕТІ КОНТЕКСІНДЕ
Құрметті қауым!
Қадірлі қонақтар!
Астана қаласының әкімдігі мен Астана қаласының Тілдерді дамыту басқармасы Елорданың 10 жылдығы мен Алаш қозғалысының 90 жылдық мерейтойына арнап Әлем қазақтарының рухани сұхбаты: тіл, мәдениет және Алаш мұраты атты халықаралық конференция ұйымдастырған екен. Алаш алыптарының даналық идеясына халқымыз жер-жерде шынайы құрмет көрсетуде. Осы құрметтің биік реті Елордасы Астанаға да келіп жетті. Осы қуаныштарыңызбен Сіздерді шын жүректен құттықтап өоюға рұқсат етіңіздер.
Осы бір айдың көлемінде ХХ ғасыр басында Алаш қаласы атанған Семейде данышпан Шәкәрімнің 150 жылдық, Алаш қозғалысының 90 жылдық мерейтойына орай дүбірлі мәдени шаралар өткенін өздеріңіз білесіздер.
Шәкәрімге арналған мерейтойда Семей қаласының орталық саябағында оған ескерткіш ашылып, отандық ғылымдағы тұңғыш жеке тұлғаға арналған Шәкәрімтану мәселелері сериялық ғылыми жинағының алғашқы алты кітабының және Шәкәрім тұлғалық энциклопедиясының тұсаукесер рәсімі болып өтті. Келген қонақтар тарапынан жақсы бағасын алды. Бұларды санамалап айтып отырған себебім, аталған еңбектердің дүниеге келуіне бүгінгі жиынға қатысып отырған ғалымдардың көбінің атсалысқанын атап өткім келеді.
Сондай-ақ Семейде өткен Алаш қозғалысының 90 жылдығына арналған ғылыми-мәдени шаралар аясында алда істелер іргелі жұмыстардың жобасы айқындалды. Олардың басым бағыттарын Алаш энциклопедиясын дайындау, 100 томдық Алаш қаласының кітапханасы сериясы бойынша Алаш алыптарының еңбектері мен шығармаларын дайындау, тағысын тағылар. Қаламыздағы Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті ректоры Ерлан Сыдықов, Семей мемлекеттік педагогикалық институты ректоры Мейір Ескендіров, М.О.Әуезов атындағы Семей университеті ректоры Шырын Құрманбаеваның үш жақты келісімінің арқасында жоғары оқу орындары аралық Алаштану ғылыми-зерттеу орталығы құрылды. Семей мемлекеттік педагогикалық институтының бас ғимаратының алдында Алаш көсемі Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханға елімізде тұңғыш ескерткіш орнатылды.
Бұл жерде айта кететін бір мәселе, осыдан бес жыл бұрын біз Алаш – Семей энциклопедиясын дайындауға кіріскен едік. Академик Рымғали Нұрғалидың басшылығымен Алаш энциклопедиясының сөзтізбесі болып дайындалған еді. Аумалы-төкпелі кезеңде ол бастама өзгеріске түскен болатын. Алаш – қазақ санасында берік орын алған қасиетті макроұғым болғандықтан келешекте Алаш философиясы метағылым деңгейіне көтерілетіндіктен бұл мәселе қайта айналып келіп алдымыздан шыға берері сөзсіз.
Міне сондықтан да Алаштану ғылыми-зерттеу орталығының директоры, философия және саясаттану кафедрасының меңгерушісі ретінде мені Алаш философиясы көптен бері толғандырып жүр. Осы туралы ойымды ортаға салсам деймін.
Алаштық идея, алаштық ой, алаштық таным сияқты ұғымдардың бар болуы алаш философиясы деген пәннің барлығын сездіретін өрісті ойға жетелейді. Шындығында объектісі бар, бірақ предметі, пәні жоқ болу логикаға қисынсыз.
Алаш – әлем қазақтарын тұтастандыратын ұлттық сана негізі. Бейнелеп айтсақ, Конституцияны Ата заң дейміз, сол сияқты Алаш ұғымы қазақ үшін Ата ұғым болып қала бермек.
Тәуелсіздік алған жылдардан бері Алаш мәселесіне мол барып жүрген тарихшылар қауымы. Олай болуы заңды да. Тарих ғылымы алаштанудың негізгі тірегі. Оны ешкім де терістемес. Бірақ Алаш мәселесін деректану аясында қарастыру түбінде бірезулікке апарады. Алаштану ғылымын инвертаризациялық деңгейге түсіреді. Ал Алаш идеясы мәселесіне келсек, қандай да бір идея мәйектенеді, мәнге ие болады. Сондықтан танымдық ізденісті талап етеді. Алаштанушы ғалым Мәмбет Қойгелдінің философтар, әлеуметтанушылар Алаш мәселесіне мойын бұрмай отыр деп атап айтуы орынды. Бұл пікірді Алашқа дүниетанымдық тұрғыдан келудің қажеттілігін сезіну деп қабылдаған жөн.
Шындығында, Алаш түсінік деңгейіндегі ұғым емес, таным деңгейіндегі ұғым. Алаш танымы – тарихи таным, мәдени таным, әлеуметтік таным, саяси таным болып салаланып қарастырыла бастады. Осы танымдар жүйесі философиялық метанымға өріс ашып отыр.
Алаш ұғымы қазақ танымындағы ең қасиетті метаным екенін оның этимологиясы айқындайтынын, ежелгі түрік сөзі бауырластар, қандастар, туыстар деген мағынада екені, Алаш сөзі Қазақ атауының баламасы ретінде айтылатыны белгілі. Алаштың ұранға айналған дәуірлі кезеңі тарихи санада сақталған. Ал ұран дегеніміз рухқа негізделеді. Рух – философиядағы негізгі ұғымдардың бірі.
Алаштың танымдық жүйесін еркін танып барғандар әдебиеттанушы ғалымдар болды. Алаш мәселесіне отандық әдебиеттану ғылымының рухы күшті, көркемдік-эстетикалық танымы қарымды әрі қуатты. Нақты бірер мысал келтірер болсақ, академик Рымғали Нұрғали Алаш энциклопедиясы идеясын ұсынып қана қоймай, кезінде оған өзі басшы болып кіріскен, сөз өнеріндегі Алаштың орны туралы зерттеулер жазған, тіпті жақында жарық көрген қарымды зерттеуін Алаштың бас кітабы деп атаған. Ғалым Абай жолы роман-эпопеясын айтып отыр. Неге? Бұлай атау кездейсоқтық па, әлде заңдылық па? Біздің пайымдауымызша автор қазақтың көркемдік-эстетикалық танымына жаңа өріс ашып отыр. Осы зерттеуінде автор Алаш қайраткерлерін Ұлы толқын деп атаған. Немесе ғалым Ербол Тілешовтің іргелі зерттеуін Алаштың жолы атауы кездейсоқтық па? Автор осы зерттеуінде Алаш тағылымы өз дәуірімен бірге кеткен, тек қана деректік мәні бар оқиға емес. Алаш қозғалысы – ұлттық идеядан бастау алған, ұлттық дүниетанымға нәр берерлік, дәстүрлері өміршең, тәлімі терең тарихи-рухани құбылыс дейді. Алаш қозғалысын инвентаризациялық, деректік деңгейде қарастырмай, ұлттық дүниетанымға нәр берерлік биіктен қарастыру мәселе ретінде қойылған. Ұлттық философияға тарих ғылымымен қатар әдебиеттану ғылымы да өріс ашып отыр. Міне осындай мысалдар мол келтіруге болады. Сондай-ақ әдебиеттану саласында Алаш әдебиеті деген көркемдік таным ғылыми айналымға енді. Әрине, оның дәуір-кезең, стиль-поэтика, тағы басқа методологиялық мәселелерін айқындау әдебиеттанудың келешектегі басым бағыттары.
Алаштық таным мәселесіне келгенде, әлем қазақтары рухани тұтастық мәселесінің мәні зор. Түпнегіз Қазақстан жетпіс жылдық ұлтсыздану идеологиясының шырмауында болғанда Шығыс Түркістан, Түркия, Еуропа қазақтары Алаш танымының шырақшасына айналды. Сондықтан Алаш танымында солардың барлығын қамтитын біртұтастық қажет.
Осы біртұтастық танымды болашақта қазақ философиясының арналы саласы, метағылым – Алаш философиясы көтеруі қажет. Алаш философиясын неге метағылым деп танимыз, соған тоқталып өтпекпін. ХХ ғасырдың аяғында ғылым философиясы басым бағытта дамып, салалық ғылымдардың ортақ философиялық концепт мәселесін тұжырымдауда ізденісті нәтижелерге жетті. Тарих, әдебиеттану, әлеуметтану, мәдениеттану салаларындағы Алаштану көпқырлы мәселелері жүйеленіп Алаш философиясында ұлттық таным феномені ретінде қарастырылуын тәуелсіздік санасы талап етіп отыр.
Оған бір айғақты дәлел соңғы жылдары жоғары оқу орындарында магистранттар мен аспиранттарды оқыту бағдарламасына Ғылым философиясы мен тарихы енгізіліп оқытыла бастауынан көрініс тауып отыр. Ғылым философиясы екі деңгейлі мәнге ие, бірі арнайы ғылыми, екіншісі жалпыфилософиялық мәселелері мен жалпыфилософиялық мәселелерін де қарастыратын ғылым философиясының жаңа концепциясына мәселе етіп қоюы қажет.
Жалпы қазақ философиясы тарихын, ондағы тарихи-философиялық процесті зерттеу ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдары ғана жүйелі түрде қолға алына бастады. Бүгінгі күнде қазақ философиясының тарихын кезеңдеу үш кезеңге бөлініп қарастырылып жүр: түркі дәуіріндегі философиялық ойлар, ақын-жыраулар философиясы тарихы мәселесінде жауапсыз сауалдар көп. Алаштық дүниетаным әдебиетте, мәдениетте, тарихта, саясатта, әлеуметтануда, ғылымда айқын көрініс тапты. Бірақ соны қазақ философиясыныңбасым бағыты ретінде зерттеудің методологиясы айқындалмай, ғылыми концепциясы ұсынылмай отыр. Ресей әдебиеттану ғылымында көркем шығармадағы орыстың ұлттық характері мәселесі, философиясында орыстың ұлттық дүниетанымы басым бағытта зерттеле бастады. Бұл сол елде соңғы он – он бес жылда қорғалған диссертациялар тынысынан айқын байқалады.
Ұлттық танымдағы ізденістер өз кезегін тосып тұр. Сол ізденістің бірі – бүгін алғаш рет осы мінбеде ұсынылып отырған Алаш философиясы мәселесі. Мен Алаш философиясы Қазақстан өркениетін қалыптастырудағы қазақ философиясының алтын қазығы деп танимын. Қазақ философиясының басқа ғылымдардың артында салақтап жүрмей, керісінше дүниетанымдық бағдар берер феномен бағдаршам болуына Алаш философиясы қажет еді. Бүгінде олай болмай тұр. Бұл бүгін айтылғанмен, ертең айтылар ақиқат. Тыңдағандарыңызға рахмет.
Жұрт пайдасын сөйлеу, жұртқа сөз айту, ақыл беру оңай. Бірақ сол ақылын орнына келтіру, терлеп-тепшіп соған ерінбей, жалықпай жүру бек қиын. Ақылды, білгіш, шешен біздің қазақ жұртында бар ғой, бірақ құдай өзімізге ынтымақ береке берсін! ...Ақылды, күшті біріктірейік, бас қосып біз де жұрт қатарына кірелік.
Жиһанша Сейдалин
Дәметкен Сүлейменова
Батыс Қазақстан Гуманитарлық
академиясының доценті, филология
ғылымдарының кандидаты
АЛАШОРДА ҮКІМЕТІ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ САЯСАТЫ
Елбасы Н.Назарбаев Қазақстанның болашағы – бүгінгі жастар. Сіздер оларға қалай білім берсеңіздер, Қазақстан сол деңгейде болады, - деп атап көрсеткен [1]. Тәуелсіз ел тірегі – білімді ұрпақ десек, дәуірдің күн тәртібінде тұрған келесі мәселе – білім беру, ғылымды дамыту. Бұндай күрделі екі мәселені жүзе асыру үшін ана тілімізді толыққанды меңгеруіміз қажет-ақ. Ал тілімізді толыққанды меңгеру үшін өткен тарихымызға талдау жасамасақ тағы да болмайды. Тарихты білмей бүгінгіні құру, болашақты болжау мүмкін емес. Яғни, тарихы жоқ елдің болашағы бұлыңғыр. Мұхтар Шаханов Тарихты білмеу – тамырсыздық - дей келе:
Туған жері – түп қазығы, айбыны,
Туған тілі – сатылмайтын байлығы.
Туған дәстүр, салт-санасы, тірегі,
Қадамына шуақ шашар үнемі - десе [2]
Қазақстанның Ресейге бодан болғаннан бергі тарихындағы XX ғасырдың алғашқы ширегін саяси күрестер мен рухани жаңғыру кезеңі деп айтуға әбден болады. Бұл кезеңде саяси күрес сахнасына Ресейдің аса үлкен ғылыми, саяси орталықтарында білім алған, сол кезеңдегі Еуропадағы саяси күрестің бет алыс бағдарларынан әбден хабардар, экономика, құқық тарихы мен теориясын терең меңгерген қазақ зиялыларының үркердей озық ойлы тобы шықты. Олардың басым көпшілігі ғылымға емес – утопияға, демократияға емес – авториторизмге негізделген болшевизм идеясын қабылдамай, баррикаданың арғы бетіне шығып, өз елінде, өз жерінде отырып азап шеккен қазақ халқының мұң-мұқтажын қорғауды мақсат еткен Алаш партиясын ұйымдастырды. Ел алдындағы ұлы мақсаттарды жүзеге асыратын атқарушы билік органы – Алашорда үкіметін құрып, ұлттық-аймақтық негіздегі Алаш автономиясы мемлекеттігін жариялауға талпыныс жасады. Қазақ халқының ұлттық, саяси санасын қалыптастырудағы ең биік белес болған XX ғасыр басындағы осы бір қазақ зиялылары алдыңғы қатарлы тобының саяси қызметі де, кұқықтық көзқарастары да, тіпті ғылыми, әдеби мұралары да ұзақ жылдар бойы жабық тақырып саналып, зерделі зерттеулерге объект бола алмады. Оларсыз қазақ тарихы – тұл, алтын дегені – күл еді. Алаш партиясынсыз саяси күрес тарихын, Алашорда үкіметінсіз экономикалық ілімдер мен реформалар тарихын, Алаш автономиясынсыз Қазақстан мемлекеттілігінің негізін, Алаш ардагерлері өмірінсіз ұлт тарихын жасау, мемлекеттік тіліміздің тарихын қалыптастыру мүмкін емес [3].
Тарихты халық жасағанымен, қоғамның тарихи даму заңдылықтарын реттеп отыратын заңдар мен құқықтық құжаттарды, саяси-құқықтық доктриналарды нақты тұлғалар жүзеге асыратыны белгілі, осы салада мемлекеттік тілдің де атқарар қызметі зор.
Қазақ жері екі ғасырдан астам Ресей самодержавиесінің қол астында болған жылдарда қазақ халқының өз тағдырын өзі билеу құқығынан айырғаны, көк түрік дәуірінен бастау алған бірегей саяси тарихы бар халық түгелдей империялық заңдардың бұғауына түскені біздерге тарихтан белгілі.
Қазақ қоғамының осы бір қасіретін халықтың озық ойлы, көзі ашық өкілдері аңғара бастады. Олар халықты саяси күрес додасына бастап шықты. Бұған себеп болған 1917 жылғы Ресейдегі қос төңкеріс еді. Патша үкіметінің тақтан құлауы саяси күресті одан әрі қыздыра түсті. Қазақ зиялылары саяси қызметтің қатерлі жолына жалтақтамай, жанқиярлықпен күрескен көрнекті тұлғалар шықты. Олар: Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Ақбаев, Ә.Ермеков, Х.Досмұхамедов, Ж.Досмұхамедов және т.б. болатын. Олар патша самодержавиесінің қазақ халқының саяси-сезімінің қалыптасып, оның саяси күреске ұласуына барынша кедергі келтіріп отырғанын бірден түсінген еді.
1917 жылы Ақпан төңкерісінің жеңісі күллі қазақ деген ұлт зиялыларының басын бір жерге қосуға мүмкіндік әкелді. 1917 жылдың сәуір-мамыр айларында көптеген облыс-уезд орталықтарында аймақтық қазақ сиездері өткізіліп, қазақ комитеттері құрыла бастады. Олардың жекелеген өкілдері Уақытша үкіметтің жергілікті органдары болған облыстық және уездік атқару комитеттерінің құрамына енгізілді.
1917 жылы Қазақ сиездері Орынбор (Торғай облыстық), Орал (Орал облыстық), Семей (Семей облыстық), Омбы (Ақмола облыстық) т.б. қалаларында болды. Қазақ сиездерін өткізуге ұлт зиялылары белсене кірісті.
Орал облыстық қазақтардың 1-ші сиезі 1917 жылы 19-22 сәуір аралығында Орал қаласында өтті. Сиезді уақытша қазақ комитетінің төрағасы Ғұбайдолла Әлібеков ашып, құттықтау сөз сөйледі. Осы сиезде бірінші кезекте Мемлекетті басқару туралы, Уақытша үкімет туралы және жүріп жатқан импералистік соғысқа көзқарас туралы мәселелер қаралды.
Сиез төрт күнге созылды, сиездің соңғы төртінші күні облыстағы оқу-ағарту, мәдениет және т.б. мәселелер қаралды. Сиез делегаттары Орал облысында қазақтар арасында бастауыш, орта, жоғары білім беру жүйесі қанағаттанғысыз деп тауып, төмендегі шешімдерді қабылдады:
- мұғалімдер сиезін шақыру қажет;
- Орал қаласында уақытша орта оқу орнын ашу қажет, ерлер гимназиясының бағдарламасы негізінде қазақ балаларына арнайы оқу орнын ұйымдастырып, оны қазақтар қаражатына салынған бұрынғы кәсіптік мектептің үйіне орналастыру жөн деп табылсын;
- қазақ тілінде газет, брошюралар шығару қажет деп табылсын;
Сиезде бұдан басқа да мәселелер қаралды, басқа қаралған мәселелерді қосқанда саны 23-ке жеткен. Орал сиезінің қарарында облыс орталығында орта мектеп ашу және кәсіби мамандардың қатысуымен халық ағарту ісін реформалау мәселелерін талқылау үшін мұғалімдер құрылтайын шақыру қажеттілігі көрсетілді [4].
Осы сиезде Жаһанша Досмүхамедов: Біздің мақсатымыз – ел билеуді халықтың өз қольша беру, қазақ халқы автономияға ие болып, алдағы уақытта тағдырын өз қолына алады. Қалың қазақты аяусыз қанаған патша орнынан түсті. Ендігі жерде қазақты елдің тұрмысын, тілін білетін, мінез-құлқын, әдет-ғұрпын білетіндер ғана басқарады. Осыған байланысты қалай болғанда да біз Ресейден автономия алуға тиістіміз, деп өз ойын білдіреді [5]. Жаһаншаның жалынды сөзінде мемлекеттің саяси құрылысы мен оның мемлекеттік тілі, оның қолдану аясы ашық түрде айқын айтылғанын біздер ұғынуымыз керек.
Кешегі өткен 1986 жылғы желтоқсан оқиғасының құрбандары болған жастар да Жаһаншаның ой-пікірін қайталағанын біз еске түсірмей кете алмаймыз. XX ғасырдың басындағы алаш ардақтылары халықты ұлтаралық бірлікке шақырды, олар ұлтшылдықты арқау еткен жоқ, керісінше ұлтын сүйген ұлтжанды азаматтар екенін танытты.
1917 жылы 21-28 шілдеде Бірінші Жалпықазақ съезінде Алаш атты партия құрылып, бұл сиезде 14 мәселе қаралды. Осылардың ішінде ерекше атайтынымыз:
1) Мемлекет билеу түрі;
2) Қазақ облыстарында автономия;
3) Жер мәселесі;
4) Оқу мәселесі және т.б.
Мемлекетті билеу түрі Ресейде демократиялық, федеративтік парламенттік республика болу керек деп көрсетілген Н.Мартыненконың Алашорда атты құжаттар жинағында [6]. Ал 1917 жылы 24 маусымдағы Қазақ газетінде автономиялықтың негізі туралы әртүрлі пікір-ұсыныстар айтылған. Қазақ мемлекетінің әлде Федеративтік Россияның бір автономиялық бөлігі болғаны жөн бе? Қазақтар өз бетімен тәуелсіз ел бола ала ма, әлде тәуелсіздікке басқа халықтармен одақтасқан жағдайда жете ме деген сұрақтар талқыланды [7].
Бірақ бұл сиезде нақты пікірге келе алмады. Ал жер мәселесі Құрылтай сиезіне қалдырылды. Күн тәртібінде айрықша мәнге ие болған дін, оқу-ағарту, әйел мәселелері және сот жүйесі болды. Бұрынғы ескі сот жүйесі (Народный сот) таратылып, олардың орнына Қазақ тұрмысына лайық айрықша сот құрылуға тиіс болды. Келесі мәселе оқу-ағарту саласы: міндетті бастауыш оқу енгізу, бастапқы екі жылда оқу баланың ана тілінде жүргізілу керектігі айтылып, тіл мәселесін айрықша назарға алған және білім берудің тегін болуы талап етілген. Білім алудың орта, арнайы, жоғарғы сатылары да айтылған.
1917 жылдың 21 қараша күні Қазақ газетінде Алаш партиясы бағдарламасының жобасы және сиез материалдары жарияланды. Алаш партиясының өмірге келуі үлкен саяси мәселе еді. Сол кездегі қазақ интеллигенциясы ғылыми жұмыстармен де, оқу-ағарту ісімен де, алғашқы қазақ тілінде басылымдар шығару қарекетімен де, көркем творчествомен де айналысқанын көруге болады. Алаш партиясы программасының жобасындағы тоғызыншы тарауда Ғылым-білім үйрету жөнінде
- оқу ордаларының есігі кімге де болса ашық, ақысыз болуы;
- жұртқа жалпы оқу жайлы; бастауыш мектептер ана тілінде оқылады;
- қазақ өз тілінде орта мектеп, университет ашуға;
- оқу жолы өз алдына автономия түрінде болуы;
- үкімет оқу ісіне кіріспеуі;
- мұғалімдер-профессорлар өзара сайлаумен қойылуы;
- ел ішінде кітапханалар ашылу туралы айтылады.
- газет шығаруға, кітап бастыруға еркіншілік - деп көрсетілген [8].
1917 жылғы 5-13 желтоқсанда Орынбор қаласында Екінші жалпықазақ сиезі өтеді. Сиездегі қаралған аса маңызды мәселелер: қазақ-қырғыз автономиясы; милиция құру; ұлт кеңесі; оқу мәселесі т.б..
Бұл сиезде автономияны жариялау мерзімі туралы қызу тартыстар бірнеше күнге созылды. Осы сиезде Алаштың аяулы азаматы Міржақып Дулатов баяндама жасады: қазақ даласында медресе мен мектептердің аздығын, қазақ тілінде оқулықтардың жетіспейтінін, сондықтан міндетті түрде ұлттық мектептерді құру керектігін тілге тиек етті. Осы мәселе бойынша құрамы 5 адамнан тұратын бастауыш және орта мектептерге арналған қазақ тілінде оқулық жазатын комиссия құрылды. Комиссия орталық ұлттық кеңеспен бірге болу керек. Комиссияға оқулықтан басқа да жұмыстар жүктелді. Атап айтсақ: ұлттық мектептерге арналған бағдарламалар; мұғалімдерге арналған нұсқаулар; бала тәрбиесі жөніндегі кітаптар; барлық қырғыз-қазақ мектептерінде халықтық білім беру іс-шараларының Ережелерін жасау; қазақ тілінде жазу үлгілерін енгізу; қазақ тіліне пайдалы кітаптарды, брошюраларды аудару т.с.с.
Комиссия 1918 жылдың басынан жұмысқа кірісу керек. Өздері құрастырған кітаптарын, бағдарламаларын баспаға жариялап отыру қажет. Комиссия құптамаған окулықтар басылымға шығарылмайды. Комиссия жұмысына қаражатты облыстық земстволар ұлттық қордан бөлуге тиіс делінген.
Міне, өздеріңіз көріп отырғандай, жаңадан құрылып жатқан Алашорда үкіметі алғашқы сағатынан бастап ұрпақ тәрбиесіне, ұрпақ болашағына зор көңіл бөлген. Жас ұрпақтың туған тіліне деген сауаттылығын арттыру үшін, ана тіліндегі оқулықтарды жасауға кіріскен. Бала тәрбиесіне, оқуына осындай қиын заманда жаңаша бетбұрыс, бұл болашаққа деген сенім еді. Білімді жастар, еліне салауатты да сауатты қызмет етеріне деген үміт болатын-ды [9].
Орынбордан қайтып оралған бойында Жаһанша, Халел Досмұхамедовтер қазақтың батыс аймағын басқаратын үкімет құруға кірісті. Ойыл уәлаяты уақытша үкіметі – XX ғасырдың басында Жайық өңірінде орнаған мемлекеттік-автономиялық құрылым. Ол 1918 жылдың мамыр айының соңында Жымпитыда өткен ІҮ Орал облыстық қазақ сиезінің қарарымен құрылды. Ойыл уэлаяты уақытша үкіметінің атқарған істері: жерге жекеменшікті жойып, оны халықтың меншігі деп жариялады; халық сайлаған уәлаяттық, уездік соттар іске кірісті; ақша-финанс жүйесі жасалынды; халыққа өз саясатын жеткізу, түсіндіру үшін газет шығарылды (оның редакторы болып Ахмет Мәметов жұмыс атқарды. Ол М.Мәметованың әкесі, көрнекті Алашорда қайраткерлерінің бірі); жерді пайдалану, салық, дін, сот, білім, әскер істері жөнінде қаулы-қарарлар қабылдады.
Осыған қоса, іс-қағаздарын ана тілінде жүргізу туралы мәселе айқын жолға қойылды. Білім беру ана тілінде болуы керек делінген. Басылымдардың қазақ тілінде болуына ерекше назар аударған [10].
1918 жылы 1 сәуірде Халел және Жаһанша Досмұхамедовтер Мәскеуге барып, Орталық Кеңес өкіметінің басшысы В.И.Ленинмен және Ұлт істері жөніндегі халық комиссары И.В.Сталинмен кездеседі. Алашорда атты ұлттық автономиялық үкімет құрылғанын, Алашорда үкіметінің төрағасы Ә.Бөкейханов екенін мәлімдейді. Бірақ Алашорда мемлекетінің қойған талап-тілектерін Орталық Кеңес өкіметі толықтай мойындамайды. Дегенмен де РКФСР-дің ұлт істері жөніндегі комиссариатының құрамында қазақ бөлімі құрылады [11].
Тіл адамның даңқын асырады. Адам ол арқылы бақыт табады деп Жүсіп Баласағұнның Құдатғу білік еңбегінде жазғандай [12] тіл саясатын көтерген XX ғасырдың басындағы Алаш қайраткерлерінің қазақ қоғамындағы басты ағымдарының бірі – автономиялық басқару жүйесіндегі мемлекеттік құрылыс болса, екіншісі – Мемлекеттік тіл саясаты еді. Ана тіліне деген үлкен жауапкершілік еді. Алаштың арыстарының бірі – Ахмет Байтұрсынов Дүниеде ешбір тіл өз-өзінен шықпайды. Тіл деген нәрсе қалың елдің күндегі тұрмыс қазанында қайнап, пісіп дүниеге келеді, - десе [13], Күнбатыс Алашордасының идеологы саналған Ғ.Қараш: Тіл болмаса, ұлт та болмайды, яғни ұлт бүтіндей өлген, жоғалған ұлт болады. Ең әуелі ана тілі қажет. Егер ана тілін білмесең, онда сен ол ұлттың баласы емессің. Ана тілін білмей тұрып, ұлт білімін ала алмайсың. Ұлт білімі болмаса, онда әдебиеттің болмайтындығы өзі-ақ белгілі. Әдебиеті жоқ ұлттың өнері де өршімейді, - деген [14].
Батыс Алашорда үкіметі жетекшілерінің бірі Х.Досмұхамедұлы тіл туралы: Біздің тәжірибемізде қазақ тілі – бай тіл. Тек сөздерін ғылым жолына салып реттесе, ешбір жұрттың тілінен кем болмайды, - деген пікірді айтқан [15].
Қазақ АССР-і орнағаннан соң 1924 жылы Орынборда маусымның 12-сінде Қазақ (қырғыз) білімпаздарының тұңғыш сиезі шақырылды. Осы сиезде 12-13 жыл бойы қолданылып, орнығып қалған қазақ тілінің дыбыстық табиғатына лайықталып өзгертілген, ресми түрде қабылданған альфавиттің мәні жөнінде, дыбыс әдісімен оқыту ісі жөніндегі мәселелер талқыланды [16]. Ал 1927 жылы Қызылордада жазу (графика) мәселесіне арналған конференцияда А.Байтұрсынов сиезде айтқан пікірін қуаттай келе: Түрік жұртының 90%-і баяғыдан бері араб әрпін пайдаланып келеді. Әрқайсысының араб әрпімен жазылған хат мәдениеті бар (хат мәдениеті –сауаттылық, оның жүзіндегі өнер-білім, ілім, емле, үйрету әдісі, баспа істері, баспа мамандары, жазба мамандары, жазылған, басылған барша сөздер т.т.). Хат мәдениеті бар халыққа бір әрпін тастап, екінші әріпті ала кою оңай нәрсе емес, – деп өз ойын білдірген.
А.Байтұрсынов – қазақ балаларының ана тілінде сауат ашуына көп күш жұмсаған адам. Осы талапты жүзеге асыру үшін А.Байтұрсынов қазақша сауат ашатын тұңғыш әліппе құралын жазды. Ол Оқу құралы деген атпен тұңғыш рет 1912 жылы Орынборда шығарылса, 1925 жылы Орынборда 7 рет қайта басылады.
Ал 1926 жылы Әліппенің жаңа түрін жазып ұсынады, бұл суреттермен берілген оқулық. 1926 жылы Қызылорда Ташкент баспалары бірігіп шығарған [18].
Қазақ тілін талдап-тануда А.Байтұрсыновтың еңбегін және бір тұрғыдан ерекше бағалау керек. А.Байтұрсынов тіл мен әдебиет қана емес, этнография, тарих мәселелерімен де шұғылданғанын айту керек.
Ахмет Байтұрсынов XX ғасырдың 20 жылдарында Қазақстанның оқу-ағарту комиссары, Алаш қозғалысының мүшесі, ғылым, әдебиет, өнер салаларында шығармашылық жұмыспен шұғылданды.
А.Байтұрсынұлы Ғылыми және практикалық білімнің жиынтығын бойына сіңірген халық қана айбарлы да бай болады деп санады [19]. Ғасыр басында Алаш ардақтылары Қазақ АССР-ның Қазақ-Қырғыз Білім Комиссиясында жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беруде, халқын мәдениетке сүйреуде жан аямастан қызмет етті. Білім Комиссиясы жұмысына Мағжан Жұмабайұлы, Мұхамеджан Тынышбайұлы, Сұлтанбек Қожанұлы, Жаһанша Досмұхамедұлы, Нәзір Төреқұлұлы, Жүсіпбек Аймауытұлы, Иса Тоқтыбайұлы, Санжар Асфендиярұлы, Халел Досмұхамедұлы т.б. қатысты [20].
XX ғасыр басында Алаш қайраткерлері көтерген тіл мәселелесі бүгінгі XXI ғасырдың да ең өзек жарды мәселесі болып отыр.
М.Әлімбаев: Туған жерді сүю – парыз, сүю үшін білу парыз - десе, ана тілімізді бәріміз де сүюге, қастерлеуге тиіспіз.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Н.Назарбаев Қазақстан халықтарына арнаған жолдауы. Алматы, 2005.
2. М.Шахановтың өлеңдері Қазақ тарихы. 2005. №5
3. Құл-Мұхамед. Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. Алматы: Атамұра, 1998.
4. Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы. Тарих ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация. Алматы, 2004.
5. Ж.Ақбаев. Жанша. Орал, 1994.
6. Н.Мартыненко. Алашорда сборник документов. Алматы, 1992.
7. Н.Мартыненко. Алашорда сборник документов. Алматы, 1992.
8. Қазақ газеті21 караша, 1917.
9. Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы. Тарих ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация. Алматы, 2004.
10. Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы. Тарих ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация. Алматы, 2004.
11. Н.Нұрпейіс. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995.
12. Қазақстан тарихы әдістемелік журнал, 2006, №3
13. Р.Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов. Алматы, 1990.
14. Қазақ тарихы журналы, 1997, №5.
15. К.Нұрпейіс, М.Құлкенов, А.Мектепов, Б.Хабижанов. Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы. Алматы: Санат, 1996.
16. Р.Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов. Алматы, 1990.
17. Р.Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов. Алматы, 1990.
18. Р.Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов. Алматы, 1990.
19. Қазақстан Республикасының ҰҚК - нің мұраты. №06610-іс
20. К.Нұрпейіс, М.Құлкенов, А.Мектепов, Б.Хабижанов. Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы. Алматы: Санат, 1996.
Егер 1917-1920 жылдар аралығында Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мұстафа Шоқай және олардың сенімді серіктері Кеңес өкіметіне қарсы сөзбен де, қарумен де қарсы шықса, 20-сыншы жылдары ұлттық-демократиялық қазақ зиялыларының Ахмет Байтұрсынов бастаған серкелері тоталитарлық жүйеге қарсы рухани майданда бетпе-бет келді.
Кеңес Нұрпейіс
Алаштың алдаспаны
Бердіқожа батыр туралы біз не білеміз
Балдәурен – балалық шақтағы бір бейне әлі есімде. Ол ауылдағы Тасқынбай атаның келбеті еді. Қадірменді қария тарих туралы, өткен бабалар өмірі туралы керемет әңгімелер айтатын. Соның бірі төмендегідей толғаныс-тын.
“Батырлардың ішіндегі хас батыр ғана өлімнен қорықпаған, келер күн, ұрпақтың ертеңі деп найзасын көкке шаншып, шарқ ұрған солардың бірі ғана емес-ау, бірегейі Бердіқожа батыр еді ғой. Ол тек шанышқылының ғана емес, алты Алаштың, тұтас қазақтың қайсар, ер мінезді ұлы болатын. Әттең ... Осы күнге дейін бабамыздың жерленген жерін біле алмай жүргеніміз өкінішті-ақ!” – дейтін қария. Содан кейін ол кісі бізге мейірлене көз тастап: “Ал, сендер, балаларым, алда-жалда батыр бабаларың туралы естіген-білгендерің болса – ұрпаққа естелік қалдырыңдар, зиратын тапсаңдар, басына барып дұға оқып, кіндік қаны тамған жердің бір уыс топырағын біздің атымыздан салыңдар. Сонда бабаларыңның аруағы бір аунап түсері хақ!”, деп аталық аманатын айтушы еді. Бұл сөзді кейінірек Қаратай Тұрысов, Мекембай Омаров ағаларымыз да еске алып, қостап-қолдап, қуаттап жүретін.
Одан бері де көп уақыт өтті. Талай су ағып, бірталай дүние өзгерді. Ұрпақтың алмасуы, қоғамның ауысуы болды. Қайда жүрсем де ауыл ақсақалы аманат еткен сол бір сөз құлағымнан кетпей қойды. “Шанышқылы Бердіқожа батыр! Ол кім? Қандай батыр, несімен батыр болған? Неге шанышқылы деп тұтас рудың атын батырға қосарлап айтады? Қазақ еліне қандай еңбегі сіңген? Тарихта бар болса, жерін жаудан қорғаса, ерлік көрсетсе – неге есімі Қарасай, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай және тағы сол секілді батырлардың қатарында аталмайды? Зираты қайда? Ұрпақтары неге үнсіз?” деген сауалдар жан-жағымнан үздіксіз қаумалап, үнемі мазалап жүретін. Әсіресе соңғы кездері: “Неден бастау керек? Кімге бару қажет?” – деп жиі ойланатынмын. Мұның жауабы бір күні табылды.
2005 жылдың 22 шілдесі болатын. Қызметтен келіп, әдеттегідей “Егемен Қазақстан” газетін оқи бастадым. Онда филология ғылымдарының докторы, профессор Ақселеу Сейдімбектің “Байғозы батыр” атты көлемді дүниесі жарық көріпті. Оқып отырып төбем көкке бір елі жетпей қалды. Таптым! Табылды!
Мақалада шанышқылы Бердіқожа батыр туралы ғалым – қаламгер ағамыз бір рет емес, үш жерде ерекше атап көрсетіпті. Төмендегі жолдарды жүрегім толқып, сірә, он-жиырма рет оқыған шығармын. “Байғозы батыр өз кезегінде ... керей Жарылғап, әлтеке Жидебай, шанышқылы Бердіқожа, шапырашты Наурызбай, уақ Баян, албан Райымбек сияқты батырлармен жорықтас жолдас, төс тигізген дос-құрдас болады. Осы орайда Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің сөзі еске түседі, – деп жалғастырады ғалым. — “Абылай ханның заманындағы қазақ жұртынан шыққан батырлар қаракерей Қабанбай, қанжығалы Бөгенбай, қаз дауысты Қазыбек, Шақшақұлы Жәнібек, көкжарлы көкжал Барақ... шанышқылы Бердіқожа, сырым Малайсары... балтакерей Тұрсынбай, тарақты Байғозы, он сан Орта жүзге ұран болған Олжабай, Малай жәдігерден Жауғаш, Биғаш, бөрі тонды бөрте атты, бөрі бас Орманшы, ақсары Шотана, қозған Биікше мерген, қарауылшысы әлтеке Жидебай, уақ Баян. Бұл айтылған батырлардың бәрі де Ербекейше бұзау жарып батыр атанған емес, жалғыз жүріп қалмақтың қамалын бұзған батырлар...
Алтын қақпалы қорғанды бұзатұғын жолда сырым Малайсары да бар еді, шанышқылы Бердіқожа да бар еді, – депті Мәшһүр Жүсіп”.
“Егемендегі” мақаланы оқи отырып, Бердіқожа батыр ру, тайпаның, шағын елдің емес, берісі қазақтың, арысы алты Алаштың намысын қорғаған, бес қаруын сайлап, кегін алмай қоймаған, артынан ерген бір қауым жұртты асыраған нар тұлғалы ер екеніне көзім анық жетті. Батырды іздеуге мұрындық болған мақаладан кейін дереу баба жөнінде нақты дерек берген қазақтың Мәшекеңі, Алаштың атақты шежіресі атанған Мәшһүр Жүсіптің еңбектеріне ден қойдым.
Қолыма алғаш түскені 1993 жылы Алматыдағы “Жалын” баспасынан шықан М.Көпейұлының “Қазақ шежіресі” атты кітабы болды. Соның 73-ші бетінде, аруағынан айналайын, Мәшекең “Шанышқылы Бердіқожа” деген арнайы тарау жазған екен. Онда мынадай жолдар бар: “Абылай хан заманында шанышқылы Бердіқожа батырды жерге таласып, кектесіп жүріп руы аздығынан өштескен дұшпан өсіп-өнген руы – туғаны көптігінен ұстап алып өлтірейін деп жатқан екен:
Туысқаны аз елдің ерлігі зая,
Тілеуқоры жоқ ердің еңбегі зая.
Екіден кіші балам,
Ержеткен соң бәлем,
Қаратал Қояндыға қосыңды тая, —
деген екен. Сол айтқаны айтқандай болып, екіден кіші, үшінші баласы ер жетіп, ат арқасына мінген соң, әкесін өлтірген екі ағайынды неме екен, сол екеуінің бірін Қаратал Қояндыда өлтіріп, бірі қашып, “бұл Арқада болсам, мені тірі қоймас” деп, Бұхар кеткен екен. Соны қоймай қуып барып, сол Бұхарда жүрген жерінде өлтіріпті. Бердіқожаны жоқтаған жоқтауында айтылған екен:
Мінгені Бердекемнің қара алаяқ,
Жау, шіркін, кіселепті-ау аямай-ақ.
Бердіқожа батыр балаларын сынағанда былайша сынайды екен. Үйелмелі — сүйелмелі үш баласы болыпты, бір-бірімен тетелес туған. Бірде пышақты сабын жерге тіреп, ұшын жоғары қаратып, балаларына:
– Ана жақтан домалап келіп, мына пышақтың үстінен өтіңдерші, – дейді екен. Үлкен баласы домалап келуін келіп, дәл пышаққа жақын келгенде, тайқып, жалтарып аунайды екен. Екіден соңғысы пышақпен жұмысы жоқ, жалтармай, бұлтармай аунайды екен. Пышақтың өзі жалтарады екен. Өзін жау өлтірерін білген соң, жолдасына айтқан екен:
– Жау жерінде қалдым ғой, менің сүйегімді алып кете алмассыңдар, бір бармағымды кесіп алып, маңайлас жерлеріне көміңдер де, соған там салып, “Бердіқожа тамы” атаңдар. Мені есіне алғандар дұға ғылып өтер, — деп.
Дағанделі өзенінің жағасына там салыпты, шошақ мола күні бұл күнгіше құламай тұр деседі. Дағанделі өзені Қарқаралыға қараған елдің шетінде, Көкшетау, Дуана тауларынан көрініп тұрады, – дейді. Жүргіншінің қара жолының үстінде, Жетісуға барғандар Қозы Көрпеш – Баян тамын көрдік, Шанышқылы Бердіқожа батырдың тамын көрдік деседі”.
Мәшһүр Жүсіп атамыз қалдырған жазбаларында осылайша ой түйіпті. Жоғарыдағы сөйлемдерді оқығаннан кейін мен тағат таппадым. Тарихшылар мен ғалым-зерттеушілердің XVІІІ ғасырдағы тарихи оқиғалар, сол кезеңдегі батырлар мен билер жөнінде жазған кітаптарын іздестіре бастадым. Ішінен Бердіқожа бабам туралы деректерді теруге көштім. Соларды жинастырып жүріп, Мәшекең жазып кеткен Қарағанды облысындағы Қарқаралы ауданының азаматтарына да сұрау салдым. Мұндайда уақыт өтіп бола ма? Дегенмен, батыр бабамыз жайында жазылған кітаптар, зерттеулер, мақалалар мен архивтік мәліметтер бірте-бірте жинақтала бастады. Үстіміздегі жылдың мамыр айында Қарқаралы ауданынан жақсы хабар келіп жетті. Мәшекең атамыз жазғандай, Дағанделі өзенінің биік бір белесінде Бердіқожа батырдың тамы бар болып шықты.
Дереу жолға жиналдық. “Қазақстан” ұлттық телеарнасының тілшісі мен операторы, тағы бірнеше азамат осы жылдың 17 мамырында Қарқаралыға келіп жеттік. Бізді ұлтжанды азамат, Қарқаралы ауданының әкімі Ниханбай Омарханов жылы жүзбен күтіп алып, батыр жерленген жерге өзі бастап алып барды. Қарқаралыдан 250 шақырым қашықтықтағы Темірші ауылына түске таман іліндік. Ауылдан 45 шақырым жерде Мәшекең жазған Көкшетау мен Дуана таулары орналасқан екен. Екі таудың аралығындағы Дағанделі өзенінің биік жерінде ескі мазар тұр.
Осыдан екі жарым ғасыр бұрын тұрғызылған батыр бейітінің қос қабырғасы құлап, кесектері жан-жақта шашылып жатыр. Күмбезінің жартысы ғана сақталыпты. Дегенмен жел мен жауыннан мүжіліп, күн көзі қақтаған батыр мазары өзінің асқақтыған сақтап қалыпты. Ұзындығы сегіз метр шамасында, күмбезі доғал, төрт құлақты, биік етіп соққаны көрініп тұр. Сақталып қалған оңтүстік шығыс бұрышы иіннің бітісі оның шаршылы шикі кірпіштен өрілгенін аңғартады. Бейіттен сәл төменде таспен шегенделген құдық бар екен. Тереңдігі қырық құлаштай. Суы таза әрі суық. Кезінде бұл маңайда, іргедегі Дағанделі өзені бойында батыр бабаға қарасты ауылдар қоныс тепкен көрінеді.
Дәл осы жерде XVІІІ ғасырда Абылай хан туының астына бір қол болып бірігіп, Қазақ елін қанымен, жанымен қорғаған Бөгенбай, Қабанбай, Қарасай, Жәнібек, Барақ батырлармен тізе қосып айдаһардай Қытай мен қаһарлы жоңғар-қалмақ басқыншыларына қарсы ерлік көрсеткен Бердіқожа батырдың мүрдесі жатыр дегенге не сенеріңді, не сенбесіңді білмейсің. Алайда, арнайы ат басын тіреп келген бізді Темірші ауылының әкімі Қайрат Мұхтардың сөзі жігерлендіре түсті.
– Бала кезімізде көнекөз қариялар “бұл зиратта жаугершілік заманда қол бастаған батыр жерленген” деп айтып отыратын. Кейіннен Мәшһүр – Жүсіп Көпейұлының кітабы арқылы Бердіқожа батыр жатқанын оқып білдік. Кейбіреулер “Бармақтың бейіті” деп те атайды. Оның мәнісі мынада болса керек: жоңғарлармен шайқаста жау қоршауында қалатынын сезген батыр үзеңгілес жолдастарына бармағын қылышпен шауып беріп, оны ел көп жүретін жерге жерлеуін сұраған деседі. Бұл нақты дәлелденбеген. Аңыз түрінде айтылады, – деп Мәшһүр Жүсіп сөзін еске салды.
Ал Темірші ауылының тұрғыны Қабыкеш Елжанов деген қария ауыл басшысын қостап, былай деді:
– Осы Дағанделі өзенінің бойында 1968 – 1970 жылдары жылқы бақтым. Онда өзеннің суы мол, ағысы қатты еді. Мына жақтан Шұбартау ауданының, мына жақтан Қарқаралының малшылары осынау көкорай шалғынды, майса алқапқа келіп бас қосатын. Бірін-бірі қонаққа шақырып, әңгіме-дүкен құратын. Сондай әңгіменің бірінде баршатастық керей Таңсықбайдың Қасені бұл зиратта Бердіқожа батырдың денесі жатыр дегенді айтып еді. Мен бұл бейітті 1962 жылы көргенімде қабырғалары бүтін, кесектері түгел болған. Содан бері қаншама жылдар өтті. Күтім болмағасын бейіт құлап, топыраққа айналады емес пе?..
Аудан әкімінің айтуынша, осы аумақта Қазақ елінің қазығы ретінде сақталған 300-ден аса тарихи-мәдени ескерткіш бар көрінеді. Жалпы Қарқаралының үш мың жылдан астам тарихы бары белгілі. Ғалымдар бұл аймақтың 10-15 пайызы ғана зерттелгенін алға тартады. Десе де, соңғы жылдары Елбасының “Мәдени мұра” бағдарламасы аясында бірқатар игілікті іс-шаралар қолға алыныпты.
Кезінде қазақ өнерінің ордасы атанған Қоянды жәрмеңкесінен бастап Қарқаралының тарихын зерттеуде, тарихи ғимараттарға жөндеу (реставрация) жүргізуде едәуір жұмыстар атқарылыпты. Әкімнің айтуынша, іргесі қаланғанына 156 жыл болған Қарқаралыдағы Құнанбай мешіті қалпына келтіріліп, Абай тоқтаған үй мен дәулескер күйші Тәттімбеттің мазары жөндеуден өтеді екен. Сонымен қатар дауылпаз ақын Қасымның (Аманжолов) туған ауылын абаттандыру, атақты сазгер-әнші Мәди Бапиұлының мұраларын жарыққа шығару үшін де қомақты қаржы бөлініпті. Бір атап айтарлығы осынау игілікті шаралардың арасында Бердіқожа батырдың бейітін жаңарту ісі де жоспарда бар екен.
Сонымен, өзіміз басына тәу етіп, Құран бағыштаған, кіндік қаны тамған жерден алыс жатқан Бердіқожа батыр туралы жоғарыда айтқаннан басқа не білеміз? Енді қолда бар деректерге бір сәт назар аударып көрелік. Қазақстан ұлттық энциклопедиясының 2-ші томының (Алматы, 1999 жыл) 286-бетінде Бердіқожаға да орын берілген. Онда: “Бердіқожа батыр (шамамен 1690-1770 ж.ж) – жоңғарларға қарсы шайқаста қол бастаған аға батыр. Мағлұматтарға қарағанда қазақ қолбасылары Бердіқожа батырсыз хан кеңесін өткізбеген, жорыққа да шықпаған. Оны Ұлы жүзде Төле биден кейінгі үлкен саяси қайраткер, ұлы қолбасшы мәртебесінде құрметтеген. Бердіқожа батыр Аягөз, Бұланты-Білеуті және Сарысу өзені бойындағы, Іле басындағы Талқы, Ебі, Алакөл, Алтайдағы Ұланасу, Қандысу, Айдынсу, Шар, Шорға ұрыстарында, Қозымаңырақ, Қоймаңырақ, Ақшәулі, Итішпес көлдері маңындағы, Аңырақайдағы шайқастарда Ұлы жүз жасақтарына басшылық еткен” деп жазылған. Басқа-басқа, ғылыми-тарихи жағы жіті зерттелген, күмәнді ойдан ада энциклопедиялық еңбек бұлтартпас айғаққа құрылады. Демек, Бердіқожа батыр Абылай ханның дәуірінде әрі қолбасшы, әрі ірі саяси қайраткер болғаны тарихтан мәлім болып отыр. Хан кеңесі, анау-мынау емес, үш жүздің игі жақсысы бас қосқан хан отырысы Бердіқожа батырсыз өтпеуі – оның ақылы асқан кемеңгер адам екенін дәйектейді.
Тарихи тақырыпқа тың түрен салған, қазақ әдебиетінде қабырғалы орны бар Қабдеш Жұмаділовтің “Дарабоз” романында да Бердіқожа батырдың достыққа берік, адамгершілігі мол, қиындықта әрдайым жолдас-жораның жанынан табыла білетін қасиетті адам екені айтылған. Жазушы шанышқылы Бердіқожаның 1729 жылы Итішпес – Алакөл бойында қалмақтармен болған ірі шайқаста кертөбелінен айырылған қаракерей Қабанбайға өзінің ақбоз атын беріп, қаптаған қалмақ қолынан батырды аман алып қалғанын баяндайды. Жазушының пікірінше, Қабанбайдың “Дарабоз” атануына себепші болған да сол Бердіқожаның ақбоз аты екен. Содан кейін Бердіқожа мен Қабанбай екеуі жан аямас дос болады. Көп жыл бойы Қабанбаймен тізе қосып, Орта жүз жағында бірге соғысады.
Шежіреші Мәшһүр–Жүсіптің: “Шанышқылы Бердіқожа – Абылай заманындағы ең атақты, ең сенімді батырлардың бірі”, деген сөзі Бердіқожаның Абылайдың адал да хас батыры болғанын дәлелдесе керек.
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың “Жалаңаш баба” деген шығармасында Абылай туы астында біріккен қаракерей Қабанбай, қанжығалы Бөгенбай, шанышқылы Бердіқожа, көкжарлы көкжал Барақ батырларды атайды. Зерделі ақынның сөзіне сенсек, көкжал Барақ пен тама Шынқожа найман жігіттерінен құралған 2000 жауынгерлерді бастап, Алатаудағы қырғыз ауылдарын шауып, көп олжамен қайтыпты. Осы жағдай, кейінде болған жер мен керуен жолдары үшін даулар азаттық жолында бірге күрескен екі ел арасына сызат түсіріпті. Осы кезде “Қордай, Шу бойы мен Талас аймағын қорғап, тыныштықты орнататын Бердіқожа бар ғой”, – деп, оған үлкен сенім артып, Абылай хан дау мен келіссөздерге араласпаған екен. Бұл тарихи мәліметтерге сүйенсек, Бердіқожа көзсіз батыр ғана емес, екі ел арасын бітімгершілікке шақырып, жер, ел, ер дауларын шешуге қатысқан, қабілетті елші де болғанын аңғарамыз.
Ғалым, қаламгер Ақселеу Сейдімбек жоғарыдағы айтқан мақаласында ғасырдан астам уақытқа созылған (XVІІ – XVІІІ ғ.ғ.) бұл соғыс қазақ хандығы үшін, бір жағынан шығын мен құрбандық әкелсе, екінші жағынан – мемлекеттің орнығуына, елдік ұғымының бекемденуіне, ұлттық сезімнің нығаюына, туған жердің халық санасында киелі сипат алуына, ең мәндісі ұлттық асқақ рухқа идеал болатын әйгілі тұлғалардың халық жадына орнығуына айрықша ықпал еткенін айтады.
Шоқан Уәлиханов жазғандай, сол заман қазақ халқы үшін шын мәнінде ерлік пен серіліктің заманы болды. Қазақ халқының жоңғар (ойрат, қалмақ) шапқыншылығына қарсы жүргізген “Ұлы Отан соғысында” (А. Сейдімбек) қазақтың көп батырының арасында Ұлы жүздің шанышқылы руынан шыққан Бердіқожа батырдың атының ерекше аталуының қисыны бар. Бұны тарихи жазбалар да, сол кездегі деректер де толық растайды.
Қаламы қарымды жазушы, тарихи тақырыптардың білгірі Мұхтар Мағауиннің 13 томдық шығармалар жинағында (Алматы, “Қағанат” баспасы, 2002 жыл) шанышқылы Бердіқожа туралы қызықты әрі тың деректер молынан бар екен.
Мұхаң өзінің кітабында былай деп сөз өрнектейді:
“... Хан Абылай аттанды дегенді естіп,
Келіпті шанышқылыдан Бердіқожа ...
Мәнісі мол, жүгі ауыр осы бір өлең жолдарын алғаш рет аспирант кезімде, ежелгі жыраулар мұрасын айғақтап, қадым кітап, көне жазбаларды қопарыстаған сәтті күндердің бірінде, қазақтың барлық ескілікті сөзін көкірегіне түйген Мәшһүр – Жүсіптің “Мес” жинағынан ұшыратқан екем. Екі жүз жылдық ойрат – қазақ соғысының ақырғы, шешуші кезеңі, Абылай хан үш алашқа сауын айтып, қалмақтың бетін теріске бұрған әуелгі ұлы жорықтарының біріне дайындалып жатқан шағы болса керек. “Келіпті шанышқылыдан Бердіқожа”. Әрине жалғыз емес. Соңында аз ба, көп пе, тастүйін жасағы бар ...
Көз алдыма ақбайпақ қара тұлпарға мінген, мұздай құрсанған жаужүрек жас батыр елестеген. Сол күннен бастап Бердіқожа есіміне назар аударып едім. Ғылым академиясының қолжазба қорында “Бердіқожа батыр” атты жыр бар екен. Арнайы алдырып көрдім. Шақпақ жол оқушы дәптеріне араб әрпімен жазылған. Көлемі әжептәуір, бірақ әлдебір ұмытылған эпостың екі бөлек үзігі сияқты, аяғы және жоқ – жақсылығын көре тұра көңілім толмайды, іздегенім табылмаған. Әйтсе де, Бердіқожаның Абылай заманындағы атақты ер екені, қаракерей Қабанбай, қанжығалы Бөгенбай, керей ер Жәнібек, көкжарлы Барақ батырлармен үзеңгілес серік, қарулас батыр болғаны аңдалған”.
Жазушы Мағауин осылай ой өрбітіп, Бердіқожаның көптеген ерлік істерін, батырлық мінезін алға тартады.
Тағы бір жерінде қаламгер: “Ауыл арасындағы тентек – ұлт батыры дәрежесіне жетіп, қамшы ұстаған байшыкеш – көсем дәрежесіне көтеріліп, балпақ – болат таңылып, ұлтан – ұлт тұлғасы деп жарияланған, Алаштың туын көтеріп, елін сақтаған аруақты батырлар қатардағы көптің біріне айналған, асқаралы алыптар атаусыз қалып жатқан бүгінгі күні, әрине, тікелей ұрпақтары, байлыққа жетпеген, аталас ағайыны билікке жетпеген басқа да арыстар сияқты, бір кезде қазақтың қайқы қара қылышы болған Бердіқожа батырдың есімі де ұмытылуға жақындаған еді. Әйтеуір мүлде ескерусіз қалмасын деп “Қазақ тарихының әліппесі” атты кітабымда Абылай заманының бас батырларының қатарында атадым”, – деп жазыпты. Аталасы үшін ғана емес, дүйім елдің, алты Алаштың мұраты үшін атқа қонып, елінің тәуелсіздігі жолында жан берген қазақтың қайқы қара қылышы – Бердіқожа батырды атаусыз қалдырмай, есімін ілтипатпен еске алған жазушы ағамызға мың алғыс.
Мұхтар Мағауиннің сөзінен көп нәрсені ойға түюге болады. Бірақ бір нәрсе мені мазалап, қояр емес. Неліктен Бердіқожа өзінің туып-өскен атамекенін тастап Арқа жеріне келіп, мәңгі тыныс тапты? Не себеп? Бұл жайында ғалым-зерттеушілер не дейді?
Орыс әскерінің офицері, тарихшы әрі этнограф ғалым Иван Григорьевич Андреевтің “Қырғыз – қайсақтың Орта жүзінің сипаттамасы” деген еңбегінде бұл жөнінде аздаған мағлұмат ұшырасады. Оның жазуынша, 1781 жылы Абылай хан қайтыс болғасын Алатаудан асырылған қырғыз қайтадан қазақ жеріне еміне бастайды. Міне, осы кезде Аягөз маңына қоныс тепкен Бердіқожа батыр қырғыздарға қарсы соғысқа аттанады. 1785 жылы Аягөздің тұсында батыр бастаған қазақ қолы қырғыздарға күйрете соққы береді. Бердіқожа батыр 18 жыл бойы қырғыз ауылдарымен аралас отырған жерін тастап келгенде, қырғызға қарсы шыққан жорықтарында көмек бермеген аягөздік наймандарға ренжіп, Сарыарқаға ойысады. Сөйтіп, 1783 жылы мамырда Шыңғыстау аймағына біржолата көшіп келеді. “Егемен Қазақстан” газетінде (27.06.07.) басылған “Сардар” поэмасында ақын Несіпбек Айтұлы “Олжабай Наурызбай, Шөңкей, Шөрек, Жақсыбай, көкжал Барақ, ер Жәнібек, Ханкелді, Бердіқожа, Баян, Жантай Баймұрат, Байғозы, Атан, Райымбек” деп ұлылар қатарына қосады.
И. Андреевтің жазуына қарағанда, Бердіқожа бастаған Шанышқылы ауылы малға бай, жылқысы көп, ұзын саны үш жүз шаңырақ болыпты. Әрине, Бердіқожа батыр Арқаға наймандарға өкпелеп келді ме, әлде, басқа да жағдай болды ма, ол жағын анық біле алмаймыз. Ақиқаты – ақиреттегі денесі Арқаның алып төсінде жатқандығы.
Бердіқожа батырдың өлімі туралы да әртүрлі дерек бар. Орыс офицері И. Андреевтің жазбасына сенетін болсақ, Бердіқожа батыр аз ғана қолмен қырғызға қарсы шайқасқа аттанады. Іле өзеніне келіп, қырғыздарға таяу аялдайды. Қазақ қолы артта қалған жасақты күтіп аттарын отқа жібереді. Осы кезде қырғыздың жасағы, шамамен 80 адам, олар да аттанысқа шыққан екен, қос тігіп бейқам жатқан қазақтың үстінен түседі. Бердіқожаның басын шауып, далаға тастап кетеді. Мұндай сұмдықты көрген қазақтың артынан келген жасағы қырғыздарды қуа жөнеліп, ұрыста жеңіп, Есенгелді манаптың ұлын тұтқынға түсіріпті. Батырдың сүйегін алып еліне қайтады.
2007 жылы Бішкек қаласында жарық көрген “Алымбектин санжырасы” (“Қырғыз шежіресінде”) деген кітапта Бердіқожа батырдың Есенқұл бастаған көп қолмен аямай шайқасып, ақыры, қырғыздың қылышынан қаза тапқаны жазылған. Демек, батырдың қырғыздардың қолынан мерт болғаны ақиқат.
Бердіқожа батыр – 1786 жылы қаңтарда, мәйіт бұзылмайтын қыс кезінде қаза тапқан. Ауылға жетіп, қаралы хабарды естірткен соң, Бердіқожаның әйелдері тұтқынға түскен Есенгелді манаптың ұлын пышақтап өлтірген. Батырдың артында інісі Секлоян (Секержан) мен төрт ұлы қалады. Үлкені – Лепес, енді бірі – Шоқ, қалғанының есімдері белгісіз ...
Арманы жоқ батыр жау қолынан өледі деген сөз бар – Ер мұраты сол болса керек. Бердіқожаның соңынан ерген шанышқылылардың бір бөлігі бас батырынан айырылған соң Шығыс Түркістанға өтіп, абақ-керей арасына барып, керей ішіндегі шанышқылы атаны құрайды. Сол шанышқылылардың бүгінгі ұрпағы өздерін керейміз, аруақты Бердіқожаның әулетіміз десіп жүр. Бірақ олардың кейін өз жері Ташкент маңына қайта оралғаны туралы да тарихи дерек бар ...
Бірқатар тарихи жазбаларда Бердіқожаның аруақты, әулие, өте қасиетті кісі болғаны айтылады. Дегенмен, қаншалықты әулие – батыр болғанын дөп басып айту қиын екенін біле тұра, біз куә болған бірнеше жайт Бердіқожаның тегінің тегін емес екендігін айғақтайды.
“Батырдың бейіті табылды. Тез жетіңіздер!” деген хабарды естіген күннің ертеңіне Қарқаралыға барғанымызды жоғарыда айттық. Сол жолы аудан әкімі Ниқанбай Омарханов бізді жылы жүзбен қарсы алғанымен, өңінде бір абыржушылық бар екенін байқағанбыз. Оған біз онша көңіл аудармадық. Қабылдауында отырып Бердіқожа батыр туралы ой бөлісе бастағанда ұялы телефоны шыр ете қалды. Сөйлесіп жатып көзіне қуаныштан жас алғандай болды. Сұрастыра келсек, Ниханбайдың тұрмысқа шыққан қызы бірер апта перзентханада толғағы қысып, босана алмай, қиналып жүр екен. Құдайдың құдіретінде шек жоқ ғой, Бердіқожа батырдың басына жиналып жатқанда мынадай қуанышты хабарды естіп, төбеміз көкке жеткендей болды. Өзі де қайта-қайта: “Батыр бабамыздың шапағаты шексіз екен. Әруақты кісі ғой” дей берді ...
Тағы бір көрініс. Батыр бейітінің басына барғанда күмбезге лашын келіп қонып, адамнан да, киноға түсіріп жүрген оператордан да үрікпей, міз бақпай отыра берді. Біз мұны батырдың зиратын қызғыштай қорғап жүрген киелі құс деп түсіндік.
Қарқаралыдағы Құнанбай мешітінің имамы Нұрбек қажы бейітке жүрелей отырып батырдың аруағына дұға бағыштаған сәтте ойламаған жерден төбемізге дала бүркіті келіп, айналып жүргені де таңқаларлық жайт еді. Не алыстап кетпей, не жақындап келмей, қыран көкте самғады да жүрді. Біз көлікке отырып Қарқаралыға қарай бет алғанда, төбемізде қалықтай ұшып, едәуір жерге дейін шығарып салды. Мүмкін, бұл қыран Бердіқожа батырдың киесі болар...
Мұхтар Мағауин өзінің кітабында Бердіқожа батырдың аруағы туралы бірқатар сыр шерткен екен. Көкшетау мен Дуана тауларының арасы “Шоқан” кеңшарының жайлауы болып саналады. Жазушыны батыр бейітіне бастап келген Кенже Қашымашымовтың айтуынша, 1965 жылдың 22 маусымында кенеттен қара бұлт қаптап бұршақ жауып, кеңшардың тоғыз мың қойы үсіп өліпті. Ал Бердіқожа тамының түбінде отырған Балтабек Жұмабековтың бір тоқтысы да шығынға ұшырамапты. Тіпті, екі-үш шақырым қашықтықта жауған бұршақ бұл жерге тамбаған. Көпшілік мұны батыр аруағының қасиетіне балайды. Маңайдағы ауылдардан батыр бейітінің басына арнайы келіп, осында түнеп, бір перзент сұрап, бас амандығын тілеп жүргендер әлі күнге бар екен.
Батыр жерленген жердің тағы бір ерекшелігі, бұл жай ғана жер емес. Тарихи мекен! “Тауарих хамсада” жазылғанындай, Абылай хан шүршітке қарсы қол жинап, соғысқа аттанарда дәл осы Дағанделі өзенінің бойына ордасын тігіпті. Бұл – баяғы Құнанбай қажы әкесі Өскенбайға үш жүзге сауын айтып, ұлан-асыр ас берген жер. Ас берілген Көкшетау тауы ежелгі “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” жырындағы Жорға тауының аралығында, Ащы мен Көкше суларының құйылысы Дағанделі өзенінің бастауы оң қабақ, биік жерде тұр. Сарыарқаның осындай шұрайлы, кең алқап төсін алаштың хас батыры, қазақтың қайсар ұлы Бердіқожа да тегіннен тегін таңдамаса керек.
Бердіқожа батырдың кіндік қаны тамған ата қонысы Сыр мен Келес өзендерінің аралығы екендігінде ешкімнің шүбәсі болмауы тиіс. Батырдың атадан балаға жалғасқан шанышқылы руынан тарайтын ұрпақтары өсіп-өркендеген, бүгінде Шымкент, Сарыағаш, Ташкент, Тараз, Алматы, Түркістан, Кентау және тағы басқа қалаларда түрады.
Біздің ең алдымен осы Бердіқожа батыр туралы деректерді іздеуге түрткі болған, қазақтың шежіресін, аймақтың тарихын жетік білетін, көпті көрген, көзі ашық Нұрмұхамед Әжіметов ақсақал еді. Осы ретте батырдың мұрасын зерттеп, оны тиянақтап, көпшіліктің назарын аударған баба ұрпағы Үміткен Сүйіншіқызының еңбегін де айта кеткен жөн.
Сондай-ақ, кезінде Ташкентті билеген датқа Молдақошық, Баба түкті шашты Әзиз атамыз, батыр Қасымбек пен Қараман, атақты күйші-сазгер Қазанғап Тілепбергенұлы, мемлекет және қоғам қайраткері Қаратай Тұрысов, жазушылар Немат Келімбетов және Тұтқабай Иманбеков, әйгілі әнші Жамал Омарова, ел құрметіне бөленген Мейрамбек Жексембиев, Ошақбай Көлбаев пен Аралбай Байсапаров ағаларымыз, генерал Шахнұрат Әлімов, Кеңес Одағының батырлары Ілесбек Жолдасов пен Ілияс Оразов, “Даңқ” орденінің толық иегерлері Тұрдымұрат Әзімбаев, Тайыр Тастандиев, Алқар Оңғаров, халық әртісі Алмагүл Сүгірбаева, көрнекті ғалымдар Усмадияр Маханов, Досым Сүлеев пен Өрісбай Чоманов, Еуропа, әлем біріншіліктерінің жүлдегері, боксшы Нұржан Сманов, тағы басқа қазаққа белгілі азаматтар мен осы жолдардың авторы да Бердіқожа батырдың ұрпақтары екенін мерей-мәртебе тұтады.
Осы ретте батырдың тұстасы, қазақтың қайсар да рухты ақыны Ақтамберді жыраудың:
“Білімді туған жақсылар,
Аз да болса көппен тең!
Жақсысы кеткен ауылдың,
Артынан жақсы шықпаса,
Өртеніп кеткен жермен тең!” – деген аталы сөзінің ақиқаттығына тағы бір көз жеткізгендей боласың. Ұрпағы бардың – ұланы бар, ал ұланы бардың – ұлылығы ұмытылмайды...
Бір әттеген-айы, батырмен жорықтас, үзеңгілес болған Бөгенбай, Қабанбай, Қарасай, Райымбек, Жәнібек сынды батырлардың есімдері Қазақ елінің көп қалаларындағы көшелерге, білім мен мұражайларға беріліп жатқанда Бердіқожа атының ешбір жерде аталмауы көңілге қаяу түсіреді. Демек, шанышқылы Бердіқожаның тарих сахнасына қайта шығып, кейінгі өскелең ұрпаққа ұран болатын кезі жетті. Тек бұл іске мұрындық, жетекші болатын, қажымай-талмай еңбек ететін нар тұлғалы азаматтар қажет-ақ.
Осы жерде қисыны келетін бір ой, әлі күнге дейін тарихшыларымыз Бердіқожа батырдың туған жылы мен өлген жылын дәл анықтай алмай келеді. Ұлттық энциклопедияда 1690 жылы өмірге келіп, 1770 жылы өмірден өтті десе, орыс зерттеушісі И. Андреев 1685 жылы туып, 1786 жылдың қантарында қайтыс болды деп жазады. Мұндай әрқилы пікірдің басқа еңбектерде де ара-кідік ұшырасып жүргені жасырын емес. Осыны бір ізге түсіру біздің міндетімізге жататыны анық.
Батырдың атын асқақтату – рудың атын әйгілеу үшін емес, қазақтың өткенін бүгінгі күнге жалғастыру, елін сүюдің үлгісін ұрпақтың санасына орнықтыру үшін керек. Қазақ мемлекетін қалыптастыруда қабырғалы іс тындырған хас батырларды құрметтеу – өткенді жаңғырту, болашаққа бағдар, келешекке кемел қадам жасау.
Бердіқожа батырды енді шындап қолға алмасақ, жазушы М.Мағауин айтқандай, тарих бетінен, ұрпақ санасынан ұмытылып, өшіп қалуы да кәдік. Қазақ елін, Алаш мұратын алға қойған, соған адалдық танытқан хас батыр Бердіқожаның есімін қайта жаңғыртып, оның ерлік ісін “Мәдени мұра” бағдарламасына енгізу арқылы мемлекет тарапынан атқарылатын ресми іс-шаралар тізбесіне қосса, батыр туралы тарихи деректер мен мағлұматтарды жинастырып кітаптар шығарса, деректі фильм түсіріп, туған елінде есте қалдыру шараларын қолға алса – нұр үстіне нұр болар еді.
Автор туралы анықтама
Бақтыбай Қасымбеков 1958 жылы өмірге келген. Лениинградтағы Технология институтын үздік бітіріп, Мәскеудегі Н.С.Курнаков атындағы жалпы және неорганикалық химия институтының аспирантурасын аяқтап, техника ғылымдарының кандидаты, одан кейін ғылым докторы атанған. 70-тен астам ғылыми еңбектер мен патенттердің иегері. Отанымыздағы нанотехнологияны қолдану арқылы асыл заттарды кристалды түрде өндіру процесі мектебінің негізін қалаушы. Ол сонымен қатар, ұлтымыздың арғы-бергі тарихын зерттеп, зерделеумен де айналысып жүр. Қазір Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің ақпарат басшысы болып қызмет атқарады.
Хангелді Әбжанов
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия
ұлттық университетінің профессоры,
тарих ғылымдарының докторы
АЛАШТЫҢ АстанаСЫ және ұлттық идея
ХV ғасыр ортасында шаңырақ көтерген Қазақ мемлекетінің күні бүгінге дейін сабақтастығы мен жалғастығы үзілмеген төл тарихы әлденеше Астананы аспандатқаны ұлттық санамызда, бабаларымыздан жеткен рухани мұрада өшпес із қалдырды. Бастау-бұлағына көз жіберсек, бұл әріден келе жатқан дәстүр екен. Елорданы қастерлеудің тамаша үлгісін Күлтегін тасындағы Өтікенге арналған жазудан, Асан Қайғының Жерұйықты іздеуінен көре аламыз. Байырғы түркілер де, олардың заңды мұрагері қазақтар да мемлекеттің Астанасын елдік тірегі, үйлесім мен бірліктің ұйытқысы, ақыл-ой мен күш-қайраттың қайнар бұлағы ретінде қабылдаған ғой.
Үш ғасырға жуық созылған отарлау, тоталитарлық модернизация мен зорлық Елордаға қатысты қастерлі ұғым-түсініктердің, жөн-жоралғының, салт-сананың сайын даламыздағы құндылықтарын аяусыз шайқалтқанымен, түбегейлі жойып жібере алмапты. Олар мемлекеттік тәуелсіздігіміз жарияланған сәттен бұрқ етіп сыртқа шықты. Елордасын бас-аяғы 10 жыл ішінде бұрын-соңды қол жетпеген биікке көтере алған халық, оған барша әлемнің назарын аударта білген халық, жатқа телмірген жадағай қаланы Қыз Жібек пен Баян сұлудың моншағындай ару шаһарға айналдырған халық, түптеп келгенде, мәңгі ел ұстайтын мәңгі халық екенін бүгінде қапысыз дәлелдеді.
Мықтылардың әлсіздерді өзіне қаратып алуының әлемдік тәжірбиесіне көз жүгіртсек, бодан елдің бостандыққа шығуы, мемлекеттік тәуелсіздікке қол жеткізуі ешқашан оңайға соқпаған. Миллиондардың қанын мойнына артқан кеңестік тоталитарлық жүйені былай қойғанда, өзін өркениетті, ізгілікті санайтын Еуропаның Англия, Франция, Португалия сияқты отарлаушылары Индиядан, Алжирден, Египеттен айрылмау үшін небір құйтырқы саясатқа, зорлық-зомбылыққа барғанын қария тарих жақсы біледі. Ендеше, баршаға жайлы жаңа тұрпаттағы қоғам орнатуға уәде бергенмен, діттеген мақсатына жетпей, айықпас қайшылықтардан титықтағанына қоса қатыгездігі шектен шыққан КОКП мен Кеңес Одағы уысынан аман-есен босағанымыз – біріншіден, тағдырдың сыйы болса, екіншіден, азаттық жолындағы құрбандықтардың өтеуі екені күмәнсіз.
Азаттық туын көтерген сәттен жауапкершілігі бұрынғыдан әлденеше ауыр жаңа дәуір басталды. Саяси жүйені, экономикалық қатынастарды, мәдени-рухани құндылықтарды, заңнамаларды, ішкі-сыртқы саясатты тәуелсіздік мүддесіне жүгіндіру, тарих тағылымы мен заманауи талаптары биігіне көтеру, сол арқылы елдің табиғи-ырғақты даму жолын табу, әлемдік өркениетке өзіндік келбет-кескінімізбен кірігу – бәрі бір сәтте алдан шықты. Бұған өтпелі дәуір қиыншылықтары қосылды. Ескі қоғам ығысып орнын бере қоймаған, жаңа қоғам әлі толық орнықпаған ғасырлар тоғысында, қазақ халқы ұлт болып қалу-қалмауы қыл үстінде тұрған алмағайып заманда Кім кінәлі?, Не істеу керек?, Кім кімді жеңеді? сұрағына жауап ұсынғандар елде жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтай қаптап кеткені әлі есімізде. Олардың ішінде империялық пиғылдағы шовинистер де, дәстүрлі қазақы қалпымызға оралуды қалағандар да, батысшылдар да, түрікшілдер де, панисламшылар да бар еді. Сырттағылар да қарап жатпады. Ресейде А.Солженицын мен М.Горбачев Қазақстанға өтіп кеткен жерлерімізді қайтаруымыз керек деген арандатушы әңгімелерін бықсытты.
Қоғам жол айрығында тұрды. Қолдан келсе, ақыл-ойды, күш-қайратты жұмылдырып, бәсекеге қабілетті елдер қатарына кіру керек немесе құдай салды, біз көндік аясында қалып, азаттықты тәрк ету керек. Кешігу өліммен пара-пар деген сөз осындайдан айтылған шығар, сірә. Ахуалдың мейлінше күрделі екенін 1991 жылғы 17 желтоқсанда, яғни тәуелсіздіктің бірінші күнінде, Елбасымыз бүкпесіз айтты: Кең-байтақ жеріміздің байлығы осы даланың түпкілікті халқына да, тағдыр қосып бірге өмір сүріп жатқан өзге ұлт өкілдеріне де молынан жетеді. Не істесек те ақылмен істейік, арзан ұранға ермейік, ұшпа сезімге ерік бермейік дегім келеді. Әсіресе жастар салқынқандылықтан, үлкенді сыйлаудан, сөзге тоқтаудан айнымаса, қашанда достыққа адал болса, бауырмашыл, кеңпейіл болса, халықтың атына сөз келтіретін ұстамсыздық атаулыдан аулақ жүрсе деп тілейік. Осылайша Қазақстан тұрақтылық пен жасампаздыққа бастаған ізденіс жолын таңдады.
Алматыдағы Орталық алаңда азаттықтың ақ таңын қарсы алған сан мың адам алдында тебіреніспен айтылған Президенттің сөзінде қазір және таяу болашақ үшін қажет ұлттық идеяның құрамдас бөліктері айқындалған еді. Алдымен дүниеге келген жаңа мемлекет Қазақ елі екені баса көрсетілді. Ел байырғы түркі заманынан бері бар ұғым-түсінік, Халық, Отан, Атамекен дегенді білдіреді. Басты мағынасы мемлекеттің бар-жоғына келіп тіреледі. Дербес мемлекет құру қазақ халқының ғасырлар бойы аңсаған арманы еді. Міне, енді сол күнге де жеттік, – деді Елбасы.
Президент пайымынан ұлттық идеяға қатысты екі ойтүйін туындап тұр. Бірі – ұлттық идея өзін-өзі таныған ұлт барда ғана дүниеге келеді. Өзін-өзі тану тарих толқынында шыңдалған ұлттардың ғана пешенесіне жазылған. Ұлттық Меннің асқар шыңы ұлттық мемлекет құру, ұлттық мемлекет – ұлттық Меннің қамал-қорғаны. Екіншісі – ұлттық идеяның мазмұны мен өзегін бүгінді кемел келешекпен жалғастыратын өміршең де қисынды арман құрайтыны. Армансыз адам қанатсыз құспен тең қағидатын халқымыз ұрпақтан ұрпаққа аманаттағанда, өсер елдің серігі – оптимизм екенін қапысыз таныған ғой.
Бұдан кейін алға тартылған президенттік келелі ой – тәуелсіздіктің табалдырығында тұрғанымыз жайлы. Дұрыс бағытта ілгерілеу үшін бірінші қадамнан ұлттық идеяны оң анықтаудың мәні зор. Тәуелсіздік өткеннің қарызы мен парызын атқаруға есік ашуымен ғана қымбат емес, әлемдік өркениеттің көші соңында салпаңдамауға, табиғи-ырғақты өсіп-өну жолын табуға мүмкіндікті арттыратын ұлттық идеямен де қымбатты. Еңселі ел болу тым асығыстықты да, ерте күнді кеш қылған жайбасарлықты да көтермейді. Біз үшін оны ешкім атқарып бермейді. Әулетіміздің асуы да, дәулетіміздің тасуы да өз қолымызда, - деді Президент. Тарқата айтар болсақ, әулеті мен дәулеті тасыған еңселі ел дегеніміз шынайы әрі де-юреден де-фактоға айналған, толыққанды азаттыққа қол жеткізген, ұлттық идеясын әспеттеген ел ғой.
Президент сөзінің соңы көп ұлтты халыққа береке-бірлік жарасатынын баса көрсетумен түйінделді. Қазақстанның көп ұлтты халқының жұлдызы жоғары болатынына, туған елімізде дәулетті де сәулетті өмір орнайтынына кәміл сенемін, - деді ол. КСРО-ның ыдырауын тездеткен ұлтаралық қақтығыстар қызуы асқынып тұрғанда, желтоқсан жарасы жазылмаған тұста азаматтық келісім мен саяси тұрақтылықты басты міндеттердің қатарына қою барлық жағынан өзекті болатын. Ұлттық идеяның көздегені де халықтарды ара-дара қылу емес, тұтастыру ғой.
Әрине, азаттықтың алғашқы ақ таңында ақтарылған жан тебіренісінде ұлттық идея ұғым-түсінігі қолданылған жоқ. Еуропоцентристік идеологиялық қысымнан ұлтсыздануға шақ қалған Қазақстанда басқаша болуы мүмкін де емес еді. Бірақ ұлттық идеяның болмыс-бітімі Қазақ елі, Азаттық, Бірлік екені тайға таңба басқандай дараланды. 17 желтоқсанда айтылған көреген сөздер сол күні кеште тағы бір қырынан дәлелденді. Мәселе Н.Назарбаев пен Алматыға келген АҚШ мемлекеттік хатшысы Джеймс Бейкер арасындағы кездесу. Екі басшы өз мемлекеттерінің мүддесі биігінен келіссөз жүргізгені түсінікті жайт. Сондағы байқағанын және ойтүйінін мұхиттың арғы жағынан келген қонақ былайша қағазға түсіріпті: ... Назарбаевпен болған әлгі үш сағаттық жолығысуымның бұған дейінгі өткізген жолығысуларымның ішіндегі ең жақсысы болғанын іштей сезіндім. Ол ешбір асыра бағалаусыз-ақ айта қаларлықтай әсер қалдыратын айтулы лидер екен... Назарбаев керек нәрсені дәл көре алады, түсінікті нәрсені жүзеге асатындай жүйелі жолға қоя алады.
Осылайша, бар-жоғы қазірге дейін пікірталас туғызып жүрген ұлттық идеяның сүлбесі жүйелік дағдарыс шарықтау шыңына жеткен, алда не тосып тұрғаны белгісіз, тәжірибе мардымсыз, бәзбіреулерді пессимизм иектеген тұста ел астанасы – Алматыда дүниеге келді. Тағдыр анықтағыш сәтте Қазақстан халқы, әрине, ең алдымен қазақ халқы сабырлық танытып, асқанның да, сасқанның да сөзіне ермей, Алаштың бас қаласында айтылған ұлағатты сөздерге қонақ берді, бүкіл ел сайлаған тұңғыш Президент Н.Ә.Назарбаевтың таңдауына ұйыды, уәжіне құлақ қойды, өз болашағын сеніп тапсырды. Халық пен Биліктің арасындағы өзара риясыз сенімнің арқасында, бай, дамыған мемлекетке айналып кетпесек те, Қазақстан әлемге мәшһүр табыстарға қол созды.
Президент те барын салды. Пәтерлерді жеке меншікке беруден ұлттық қауіпсіздік қалқаны – Қарулы Күштерді жасақтауға дейін бақылауға алып, тікелей араласты. Мемлекеттік басқару органдары жүйесі әлденеше рет реформаланды, әртүрлі топтар мен қоғамдық қозғалыс өкілдерімен, шахтерлармен, дихандармен, студенттермен, зиялы қауыммен жиі-жиі кездесу өткізіп, елді дағдарыстан шығарудың амалын ойластырды, Қазақстанның әлемдегі орнын табуға, ТМД ықпалдастығын қалыптастыруға күш-қайратын аяусыз жұмсады. Айталық, 1992 жылғы 5 қазанда БҰҰ Бас Ассамблеясының 47 сессиясында сөйлеген сөзінде Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі Кеңес құру жоспарын ұсынды. Осы жылдың ішінде ғана Мәскеуде, Давоста, Венада, Индияда, Пәкістанда, Бішкекте, Вашингтон мен Нью-Йоркте, Хельсинкиде, Анкарада, Берлин мен Парижде, Тегеранда ел мүддесін көздеген халықаралық келіссөздер жүргізді. Менің пайымдауымша, тәуелсіздіктің алғашқы төрт жылы – Президенттің мемлекеттік қызметтегі тағдырының ең ауыр, ең қиын кезеңі.
Жас мемлекеттің шаңырағын шайқалтпау үшін күндіз-түні тынбаған саяси-интеллектуалдық күрес пен жанталас, дүниенің төрт бұрышында жинақталған тәжірибені зерделеген ізденіс Елбасын үш ұлы пайым-тұжырымға және нақты қадамдарға әкелді. Оның екеуі 1994 жылдың, біреуі 1995 жылдың еншісінде. 1994 жылдың наурызында М.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінде оқыған дәрісі арқылы көрегендікке толы ұсыныс – Еуразиялық одақ идеясын паш етті, шілдеде Елорданы Алматыдан Ақмолаға көшіруге түпкілікті шешім қабылданды. Ал 1995 жылғы тамызда Қазақстан Республикасының екінші Конституциясы бүкілхалықтық референдуммен мақұлданып, ел тағдырына жауапкершілік жүгін Н.Назарбаев толық өз мойнына алды. Мемлекетті басқарудың президенттік формасы дүниеге келді. Осы жылғы 31 желтоқсанда жаңа жылдық құттықтауында Президент Н.Назарбаев былай деген еді: Бүгінгідей күрделі жағдайға тап болып отырған жалғыз біз емес. Бізге дейін де көптеген елдер мақсаттарына жету үшін не бір қиын-қыстау кезеңдерді, тар жол, тайғақ кешулерді бастарынан өткізген. Қайсы бір ел болмасын, осы жолдармен өтуге тиіс.
Ақиқатына жүгінсек, сын сағатында ел өзі сенген Ерді төбесіне көтерген, ал нағыз кемел Ер қашанда елді өрге сүйреген ғой.
Сонымен, тәуелсіздікті жариялаумен Елбасын және елді баурап алған ұлттық идея формуласы ресми танылмаса да әрбір атқан таңмен, нақты іс-шарамен мақсат-міндетін жүзеге асырып жатты. Еуразиялық одақ идеясы жойқын ядролық қару-жарағымен, ұлтаралық қақтығыс-соқтығыстарымен, дау-шарымен әлемді алаңдатып отырған посткеңестік кеңістікте татулығы жарасқан, береке-бірлікке шақырушы ел – Қазақстан бар екенін, оның лидері Н.Назарбаев ұлттық және өңірлік мүдделерді жалпыадамзаттық қажеттілікпен үйлестіруге жол тапқанын айшықтаса, жаңа астананы айқындау азаттықтың алғашқы ұлы жеңісі болатын. Ал тәуелсіз республикамыздың екінші Конституциясы реформа адымдарын шапшаңдатып, халық пен Елбасымыздың жасампаздықпен көсіле қимылдауына құқықтық негіз қалады. Ұлттық идеяның реализмі мен пәрменділігі ұлы Абайдың 150 жылдығын, М.Әуезовтің 100 жылдығын ЮНЕСКО деңгейінде ұлықтаумен, Қазақстан-2030 стратегиялық даму бағдарламасын қабылдаумен және дәйектелді. 1997 жылғы қыста ұлы көштің Жетісудан Сарыарқаға бет түзеуі тәуелсіздіктің елең-алаңында дүниеге келген ұлттық идея салтанаты шеруін екінші кезеңге, астаналық кезеңге бастаған сәт еді.
Елдің астанасын ауыстырудың тағылымы мен нәтижесі, сана болмысына, өмір салтына, демографияға, элита тағдырына әсері терең зерттеулерді талап ететіні баршаға аян. Солардың ішінен ең маңыздысын айрықша атап өткен абзал. Ол – Астананы ауыстырумен қазақтың мемлекет құраушы ұлтқа айналуға, мемлекеттілігін қалыптастыруға шешуші қадам басқаны. Мемлекет пен мемлекеттілік ұғым-түсініктерінің ортақтастығы да, айырмашылығы да бар. Мемлекет дегеніміз – нақты аумақтағы саяси-құқықтық жүйе, оны халқы да, әлемдік қауымдастық та мойындайды. Ал мемлекеттің жоғарғы даму сатысы – мемлекеттілік. Оған қалыптасқан экономиканың, заңнама жүйесінің, басқару аппаратының, өз Қарулы Күштерінің, мемлекеттік шекарасының, дипломатиясынын т.б. болуы тән. Бүгінгі ұлттық идеяның тоқетер мәні нақты тарихи кезеңде мемлекет құраушы ұлт алдында тұрған басты мақсат пен өзекті міндеттердің жиынтық формуласы дегенге саятынын ескерсек, алматылық кезеңдегі қазақ әлі мемлекет құраушы ұлтқа айнала қоймаған, мемлекеттілігі де қалыптаспаған еді. Бірақ үрдіс басталған-тын. Астаналық кезеңде ол түпкілікті шешімін тапты. Ендеше өтпелі кезеңдегі ұлттық идеяны бірінші кезекте мемлекет құраушы және мемлекеттілік биігіне көтерілу ұстанымынан таразылағанда қазақ мұраты, арманы деп айдарлауға толық негіз бар.
Біріншіден, қазақтар тарихи Отанында отыр. Осында төлтума шаруашылық-мәдени құндылықтарын қалыптастырды, ХV ғасырдың екінші жартысында төл мемлекетінің шаңырағын көтерді, отарлық қыспақта да, тоталитарлық тозақта да елін, жерін тастай кеткен емес. Қазақтан басқа ұлттар мен халықтар ХVІ ғасырдан беріде ғана, біразы Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақстанға қоныс аударып, тағдырдың жазуымен мұнда екінші Отанын тапқандар. Бүгінде әрқайсы, тіпті бәрі қосылып мемлекет құраушы ұлтқа айналмайтынын ұққандықтан бұлардың арман-мұраты қазақ арман-мұратымен тұтасып, тамырланып кеткені күмән туғызбайтын ақиқат. Өзін қазақ мұратынан тыс қоятындардың болашағы бұлыңғыр. Олар келешекте не тарихи Отанына қоныс аударады, не ойы бөлек, сөзі бөлек, ісі бөлек нағыз жармаққа айналады.
Екіншіден, қазақтар көпұлтты ортада тату-тәтті өмір сүрудің сан ғасырлық мектебінен өткен этнос. Тағдыры мен мемлекеттік билігі жат қолына қараған, ұлттық мүддесі империялық, таптық, партиялық өктемдік бүктеуінде қалған патшалық құрылыс тұсында да, кеңестік жылдарда да ешкімді бөтенсінбей, бауырына тарта алды. Таспен атқанды аспен атты. Ал тәуелсіздік тізгінін қолға алғаннан бері аз халықтарға көрсетіп отырған қамқорлығы айдай әлемге мәлім. Елбасының бастамасымен дүниеге келген Қазақстан халқы Ассамблеясының Конституциялық мәртебеге ие болуының өзі неге тұрады. Халқымыздың дос көбейтпек қасиетін ендігі ниеті дұрыс қазақстандық халықтар әбден түсінді. Ұлттық идеяның Бірлік сегменті азаматтық, отаншылдық тұтастықты қалыптастыруға, ұлттық қауіпсіздікті бекемдеуге бағышталған, оның астарында мәдени-тілдік бірізділікке қол жеткізу есебі жоқ.
Үшіншіден, тәуелсіздік тұсында миллионға жуық отандастарымыздың елге оралуы мен орыс, неміс отбасыларының Ресей мен Германияға үдере қоныс аударуынан Қазақстан халқының басым бөлігін – үштен екісін қазақтар құрап отыр, яғни демографиялық фактор да ұлттық идеяның қазақ мұратымен айқындалуын қамтамасыз етуде. Мемлекеттің нысаналы-мақсатты саясаты мен басшылығынсыз демографиялық азшылықтағы халық тарихи Отанында отырса да көпшілік ықпалына түсетінін, ұлттық идеясы жасампаздық мазмұннан гөрі жойылып кетпеу мұратын көздейтінін тың игеруден кейінгі коммунистік құрылыс пен кемелденген социализм Қазақстанда қапысыз дәлелдеді. Қазақ менталитеті мен тарихына ежелден етене гуманизм басқалардың қасіретті тағдырды қайталауына ендігі жерде жол бермейді. Бізге керегі өзге этникалық-рухани құндылықтардың жұтылып кеткені емес, Қазақ елі мен азаттықтың бірегей тірегіне айналғаны. Жаһандану заманында мұның ғибраттық әлеуеті өте зор.
Астананы ұлттық идея ұйытқысына айналдырған жағдаяттар мен тетіктер сан қырлы, солардың санатында қоғамдық пікірдегі түбегейлі өзгеріс тұр. Ең бастысы – соңғы 10 жылдан бері Қазақстанның ішкі-сыртқы саясаты мен өмірін анықтайтын өркенді шешімдер Астанада қабылдануда. Сол шешімдердің жүзеге асуы да Астанадан қадағалануда, уақыт талабына сай толықтырылуда, жаңаларымен жалғасуда. Сарыарқаның қақ төрінде сан тарапты билігіне көркі сай әсем шаһар бой көтерді. Нәтижесінде жаңа Елорданың болашағына, қысқа мерзімде осыншама ілгерілеу мүмкіндігіне күдіктенген қоғамдық пікір толық жеңіліс тапты. Бүгін еңбектеген баладан еңкейген қартқа дейін Астанаға мақтанышпен қарайды, оны елдігіміздің, мемлекеттігіміздің айбарындай қабылдайды. Тоталитарлық-идеологиялық өктемдік тұсында жатқа телмірген жадағай қаланың қазақтары Менің елім, менің жерім, менің тілім деуден қалса, тіпті Алматыны Қазақстанның астанасы ретінде ұлықтау оңайға соқпаса, тап қазір Еуразияның сайын даласында мемлекеттік және ұлттық сәйкестіктің ұштасқанына бәріміз куәміз. Мұнсыз, ұлттық мақтанышсыз ұлттық идея түзілмейтінін ұғынған жан Елордамыз ұлттық идеяның саяси-ұйымдастырушылық және имандық-отансүйгіштік ұйытқысы болғанын да бекерлей алмайды.
Келесі уәж. Екінші Конституция қабылданған соң алдымен экономика, одан кейін саясат ұстанымы аясында жүзеге асқан реформалар Елордамыздың Астанаға көшуімен өз нәтижесін берді. Астана – нақты істер алаңы. Нарық, реформа, модернизация, жаһандану деген сөздерді ойлы кейіппен күніне мың рет айтқанмен мұнда жаңа ғимараттар, сарайлар, үйлер, жолдар өздігінен салына қалмайды. Қолмен де, баспен де жұмыс істеуге тура келді. Астана барша қазақстандықтарды еңбекке жұмылдырды, тәртіпке салды, кімнің кім екенін көрсетті. Ішкі жиынтық өнімнің 9-10 пайызға артып отыруы Астанадан басталды, ол өз кезегінде ұлттық идеяның экономикалық іргетасын қалады.
Бүгінгі ұлттық идеяға нәр берген Астана демографиясы қазақыланды. Он жыл ішінде Елорда тұрғындары үш есе ұлғайған екен, қазақтардың үлесі 60 %-ға көтерілді, жаңа тұрғындар негізінен кәсіби білімі бар оқыған қазақтар екені де рас. Бұлар кешегі алматылықтар, қазағы қалың шымкент-тараздықтар, торғай-жезқазғандықтар. Астананың қоныс аударуымен басталған республикаішілік миграция солтүстік өңірге, тіліне, жарнамасына, ономастикасына, оқу орындарына ұлттық шырай беруде, ұлттық идеяның әлеуметтік-интеллектуалдық әлеуетін нығайтуда.
Жаһандану заманында ұлттық идеяның қарымы елішілік ауқыммен шектелмеуге тиіс. Оған артылар халықаралық миссия үлкен маңызға ие. Таяу-алыс шетелдер еліміздің ұлттық мұратына қарап, Қазақстанға қатысты саясатын түзетіні сөзсіз. Ол сыртта жүрген отандастарымыздың тағдырын анықтайтын факторлардың бір де болса бірегейі екенін естен шығаруға болмайды. Елбасымыздың 1991-1995 жылдары Семей атом сынақ айлағын жабуы, ядролық қару-жарақтан бас тартуы, Азиядағы өзара сенім және ықпалдастық бастамасы, Еуразия доктринасы Қазақстанды әлемге танытты. Одан беріде әлемдік және дәстүрлі дін басшыларының екі сиезін өткізген, Испания королінен Рим папасына дейін мәртебелі қонақтарды қарсы алған, інжу-маржандай Ақ Орда мен Бәйтеректі көтерген, Бейбітшілік қаласы атанған, Мәдени мұра, Еуропаға жол мемлекеттік бағдарламаларын ұсынған Астана қазақ елінің ұлттық идеясын – азаттық пен бірлікті жаһандық құндылыққа айналдыруды көздейтінін паш етті. Астана феноменін Батыс пен Шығыстың ғалымдары зерттеу үстінде. Шетелдіктердің пікіріне ден қойсақ, әлем Елордамызды қазақстандық жолдың, ілгерілеу мен ұмтылыстың шоқтай жиынтығы ретінде қабылдауда. Бүгінгі ұлттық идеямыздың көздегені де Қазақ елінің жаңа әлемдегі лайықты орнын анықтау емес пе! Мұның да бастау-бұлағында Астана тұр.
Әзірге ресми ұлықталмаған ұлттық идеямыздың Қазақ елі сегменті діттеген межесіне жетті. Тәуелсіздіктің 15-ші жылында Елбасымыз: Біздің айқын да сындарлы іс-қимыл стратегиямыздың, ниеттестер командасының ынтымақшыл жұмысының, біздің отандастарымыздың жанқиярлық еңбегі мен толайым қолдауының нәтижесінде Қазақстан мемлекеттілігі толық орнықты!, деп салтанатты мәлімдеуі осыған айғақ-дәлел. Енді экономикалық, ақпараттық, энергетикалық қауіпсіздігі тиянақталған, руға, жүзге бөліну дертінен айыққан, жемқорлықты ауыздықтаған, бәсекеге қабілетті ұлтқа айналған, Маловодное мен Маятастағыдай қақтығыстардан ада биікке көтерілсек, Азаттық, Бірлік сегменттері атқарылып, ұлттық идеяның жаңа формуласына көшетініміз сөзсіз.
Тарих – халықпен тарих. Әсіресе тұлғалардың орны алабөтен. Астана тағдырында Кенесарының, Балуан Шолақ пен Қажымұқанның, Иманжүсіп пен Сәкеннің, Жұмабек Тәшенов пен Рахымжан Қошқарбаевтың есімдері мәңгіге қалғаны-қалған. Халықтың бойындағы жасампаз бұла күшті кемеңгер де көреген тұлғалар аша алады. Бұған Есілдің жағасында жайнай өскен шаңырақ қала – бұлтартпас айғақ-дәлел. Елбасымыз Н.Назарбаев Елорданы Астанаға көшіру бастамасымен миллиондардың тарихи миссиясына арна ашты, жаңа Астана озық идеялар мен нақты істердің ұйытқысына айналды. Астана – ұлттық тарихымыздың айбары һәм мақтанышы. Ендеше, осы бақ-дәулет кемел ұлттық идеямен көмкеріліп, ұзағынан болғанын тілейік.
Елорданы сайын сахарамыздың салқар төрі – Арқа өңіріне көшіру Еліміздің тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың стратегиялық сұңғылалықпен ұштасқан көреген де кемел, батыл да байсалды, терең де тұғырлы шешімі болды. Бұл – алаш жұрты тарихының жаңа парағына алтын әріптермен жазылған, талай түп ғасырларға аңызы мен ақиқаты аралас уақыт көшімен үзеңгілесе жететін заманауи ұлы ұйғарымдардың бірі еді.
Иманғали Тасмағамбетов
Ербол Тілешов
Руханият орталығының директоры,
филология ғылымдарының кандидаты,
доцент
АЛАШТЫҢ ЖОЛЫ
Қазақтың сан ғасырлық тарихының ең жарқын беттерін жазған Алаш қозғалысы – тарихи-саяси, айрықша құбылыс ретінде ұлтымыздың мәдени-рухани даму жолын жаңа арнаға бұрғаны сөзсіз. Өйткені, ол қазақ баласының саясат, мәдениет сатысына көтерілгендігін айғақтай отырып, ендігі жерде ұлт ретінде дербес өмір сүруге, өзге елдермен терезесі тең халық ретінде азат күн кешуге болатындығына әлеуметті сендіре алған жаңашыл қозғалыс еді. Қозғалыстың қарқындылығы мен жаңашылдығы – қазақ қоғамы үшін қиын-қыстау сол бір дүбірлі шақта азаттық ұранын салып, іс жүзінде бытыраңқылық пен мемлекеттік институттар қалыптаспаған сахара төсінде дербес мемлекет идеясын құруға бел шешіп кірісуінде еді. Алмағайып кезеңде амал тауып, халқының басын қосып, ертеңіне сендірген осындай ұлы топ бұғанға дейін болмағаны тарихтан белгілі. Олар сол тұста кездескен қиындықтардың барлығын жеңе білді, түпкі мақсатқа жету үшін, қандай да болмасын, замана сауалының оңтайлы шешімдерін таба білді. Алаш қозғалысы совет өкіметі тарапынан терістелгенімен, оның идеялары ұлтжанды азаматтардың жүрегі мен санасында өмір сүріп келді. Оның жарқын әрі бұлтартпас мысалы – тәуелсіздіктің қарсаңында Алаш идеясының қайтадан жаңа күшпен жаңғыруы. Ес жиып, етек жапқан бүгінгі күнде алаштық идея саналы қазақ баласын, елжанды қазақ азаматын қайтадан баурап алу үстінде. Мұның басты себебі, Алаш қозғалысының ең ұлы мақсаты – ұлттық тәуелсіз мемлекет құру идеясымен сабақтасып жатқанында еді. ХХ ғасырдың басында ұлтының теңдігі үшін қауымдасумен де, қаламмен де, қарумен де күреске түскен Алаш қайраткерлерінің пәрменді еңбегі Алаш баласының есінен еш кетпек емес. Оның дәлелі – тәуелсіз Қазақстанның барлық түкпіріндегі қазақ зиялы қауымының ісіндегі, ойындағы алашшылдық сана. Бұл алашшылдық сана уақыт жылжыған сайын қазіргі қазақ қоғамында тереңдей түссе, халқымыздың ұлттық өресі де биіктей бермек. Алаш зиялыларының қазақ даласында ұлттық идеяны негіздегені жөнінде Елбасы Н.Назарбаев өзінің Тарих толқынында кітабының Алаш мұрасы және осы заман атты тарауында: ХХ ғасырдың басында ұлттық бірлікті нығайту идеясын алға тартқан рухани-зерделі игі жақсылар қазақтың ұлттық идеясын жасау міндетін өз мойнына алды. Олар қоғамның түрлі тарабынан шыққандар, әрі ең алдымен дәстүрлі дала ақсүйектерінің өкілдері еді. ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамында зиялы қауым қалыптасуының ұрпақтар эстафетасы сияқты сипаты болғанын атап айтқан абзал – деп көрсеткен болатын.
Тәуелсіздік алған жылдардан бері қазақ қоғамында ұлттық идея жөнінде әңгіме басталып, ол толастар емес. Бұл заңды да. Заңды болатын себебі, ұзақ уақыт отарлық құрсауында қамалған, егемендігін енді орнықтырған, жаһандану алдында тұрған халықтың есті ұрпағы ұлтын ұйыстырар идея іздемек. Бұл жөнінде қазіргі қоғамда әрқилы көзқарастар өріс алып отырғаны мәлім. Осы орайда бұл мәселеге қатысты көрнекті алаштанушы М.Қойгелдиевтің мына бір пікірін келтіре кеткен жөн. Ғалым былай деп жазады: Бізге бүгін жалпыұлттық деңгейде қорытындылап, жалпыұлттық деңгейде игерілген, яғни ұлттық дүниетаным мен ұстанымның іргетасы міндетін атқара алатын тарих қажет. Ал Алаш қозғалысы сол дүниетанымдық тарихтың өзегі. Өйткені Алаш – халқымызды бесігінде тербетіп, есейіп ат жалын тартып мінгенде бойына күш-қуат және сенім берген ұлттық идея. Алаш – ұлттың өзін бөлінбес тұтас жер, яғни территория ретінде сезінуі. Алаш – ұлттың аспан асты, жер үстінде өз орны бар ел ретінде өз еншісі мен үлесін анықтау харакеті. Әлбетте, Алаш қозғалысы кезеңі мен бүгінгі кезеңнің өзіндік ерекшеліктері бар екендігін жақсы түсінеміз. Айтпағымыз, Алаш қайраткерлері ту еткен ұлттық сананы көтеру, одан туындайтын қазақтың тілі мен тарихын, өнері мен мәдениетін қазақ ұрпағының бойына сіңіру сияқты іргелі мәселеде Алаш зиялыларының сан-салалы мұрасынан, олардың ерен іс-қимылдарынан алар тағылым мол. Сондықтан да Алаш қозғалысына өткен дәуірдің тарихы ретінде ғана қарамай, оны бүгінгі заманымызбен үндес өміршең көзқарастар жиынтығы ретінде бағалап, яғни бүгінгі тәуелсіздік мұраттарымен сабақтасып жатқандығына мән беріп, одан өрісті өнеге, ғұмырлы ғибрат алғанымыз ләзім. Бұған мемлекеттік деңгейде де, зиялы қауым тарапынан да ерекше көңіл бөлінуі тиіс деп ойлаймыз. Сондай-ақ, Алаш қозғалысының қарқынды жүруіне ерекше еңбек сіңірген, тіпті оның дүниеге келуіне атсалысқан бірқатар тұлғалардың есімдері арагідік болмаса, өз деңгейінде айтылмай да, бағаланбай да келе жатқанына назар аударуымыз қажет. Өйткені, Алаш қозғалысы дегенде, көбінесе, біздің есімізге бірнеше белгілі қайраткерлер ғана түседі. Алаш қозғалысымен бірге, мәселен, оның көрнекті қайраткерлері Уәлитхан Танашевтың, Жанша Сейдалиннің, Айдархан Тұрлыбаевтың, Ыбырайым Жайнақовтың, Асылбек Сейітовтің, Тел Жаманмұрыновтың, Аспандияр Кенжиннің, Базарбай Мәметовтің, Иман Әлімбековтің, Әлжан Байғориннің, Садық Аманжоловтың, Мұқыш Боштаевтың, Дәулетше Күсепқалиевтің, Ережеп Итбаевтың, Хамит Тоқтамышевтың, Сейілбек Жанайдаровтың, Нұрғали Ипмағамбетовтың, Әзімхан Кенесариннің, Сейдәзім Қадырбаевтардың да ұлт пен тарих алдындағы еңбектеріне лайықты баға беру, құрмет көрсету – біздің тарихи жадымыздың беріктігі мен азаматтық адалдығымыздың айғағы болмақ. Есімдері аталмаған қаншама азаматтар ХХ ғасыр басындағы отаршылдық қамытындағы халқы үшін бастарын бәйгеге тікті. Олар сол ерен істеріне марапат алмақ түгілі, жеке бастарына қауіп төндіріп алды. Советтің зымиян саясаты бастапқыда ыдырату мақсатында Алаш қайраткерлерін бауырына тартқан болып, диктатурасы күшейгенде оларды қуғын-сүргінге ұшыратты. Алаштың атымен ұлы іс бастаған оның қай тұлғасы да құрмет пен марапатқа әбден лайық. Біздің құрметіміз бен марапатымыздың белгісі – олардың ұлт алдындағы еңбектерін бағалау, оны ұрпақтың рухани уызына айналдыру. Бұл, түптеп келгенде, өзіміздің ұлттық санамызды қалыптастыру, ел алдындағы перзенттік парызымызды орындау, ұрпағымызға ұлағат дарыту болмақ.
Еліміздің тәуелсіздігі тарихымызды түгендеуге, рухани болмысымызды бүтіндеуге кең мүмкіндік ашып отырған қазіргі кезеңде ұлт ретінде қалыптасу жолында бедерлене байқалған тарихи белестердің сыр-сипатын зерделеу барынша терең ғылыми ізденістерді қажет етуде. Әлбетте, бұл Алаш қозғалысын зерттеуге де тікелей қатысты. Айтулы қозғалысқа тек саяси-қоғамдық тұрғыдан ғана баға беру тарлық етеді. Қозғалыстың өз дәуіріндегі тарихи мәні айқындалып келеді дей отырып, оның рухани жаңғырығының дәйектей түсер тұстары мол. Мәселен, оны аса ірі рухани-мәдени құбылыс ретінде кешенді түрде қарастырып, осы құбылыстың әлеуметке, жеке тұлғаға ықпалын анықтаудың концептуальды жолдарын қарастырғанымыз абзал. Ең алдымен, Алаш қозғалысының қазақ баласына, адамға, тұлғаға, содан шығып, әлеуметке деген көзқарасын дәйектеуіміз керек. Алаш қайраткерлерінің, қаламгерлерінің еңбектерімен танысқанда, олардың ой-пікірлеріндегі гуманистік аңсарды аңғармау мүмкін емес. Әрбірден соң, қозғалыстың өзі – адамға, ұлтқа деген жанашырлықтан туған гуманистік әрекет. Ұлттың еркіндігі мен азаттығы, оны құрайтын жеке адамдардың бақыты мен теңдігі ұранын көтерген қозғалыс – білімі кемел, ой-өрісі кең, мәдениеті жоғары, адам мен қоғамның мәселелерін жетік білетін ұлтшыл ғана емес, гуманист азаматтардың белсенділігінен туғанына күмән келтірмесек, онда бұл тарихи-саяси құбылыстың діңгегі – елжандылық пен адамсүйгіштік екендігіне шүбә келтірмегеніміз жөн. Алаш қаламгерлері шығармашылығында қазақ әдебиетінде толымды түрде ана тақырыбы, әйел теңдігі мәселесі – басты тақырыптардың біріне айналды. Ізгілік пен адамгершілікке құрылған осы туындыларда гуманистік идеал, гуманистік ой алдыңғы қатарға шығып, ұлттың адамсүйгіштік қасиеттері бейнеленді.
Қандай да болмасын халықтың ұзына бойғы тарихында гуманизм идеялары бір кезеңде алдыңғы қатарға шығып, ұлттың жаңғыру дәуірін жасайды. Бұл – батыстық ғылымда әлдеқашан дәйектелген, мойындалған құбылыс. Оны Еуропада Ренессанс деп атап, азаматтық тарихта да, әдебиет, өнер, мәдениет тарихында да арнайы тарау ретінде зерттеудің тұрақты нысанына айналған. ХІҮ ғасырда Италияда, ХҮ-ХҮІ ғасырларда Испанияда, Францияда, Голландияда, Португалияда т.б. Еуропа елдерінде кең қанат жайған Ренессанс Батысты жарық пен шуаққа қарай тартты.
Қазақ ғылымында Ренессанс мәселесі жүйелі түрде зерттелінген емес. Бұл Жаңғыру немесе Қайта өрлеу құбылысының қазақ топырағындағы болмысы жөніндегі пікірлерде, біздің пайымдауымызша, осы құбылыстың туу негіздері, өрістеу арналары, дәстүрлері мәселелерін жіліктеуден гөрі, ренессанстық сыбағаны жекелеген тұлғаларға сыйлау жағы басым болып отыр. Ренессанс жеке бір адам шығармашылығының жемісі емес, ол – тұтас шоғыр еңбегінің табысты нәтижесі. Қазақ Ренессансының басы Абай екендігі академик С.Қасқабасовтың Абай поэзиясының ренессанстық сипаты атты мақаласында ғылыми тереңдікпен дәлелденген. Ең данышпан қазақ бастауында тұрған ұлы гуманистік аңсарды дамытқан, нағыз ренессанстық деңгейге жеткізген – Алаш қайраткерлері. Қазақ баласына Абайды ең алғаш таныстырған да Алаш зиялылары, Алаштың Әлиханы, Ахметі, Міржақыбы. Елі мен жерінің тәуелсіздігі жолында іздене отырып, сол күрес жолында Алаш зиялылары өздерін де, өз замандастарын да, өзінен кейінгілерді де қайраткерлік жағынан да, қаламгерлік жағынан да дайындады, жетілдірді деуге болады. Алаштың ренессанстық сипаты Ұлы ұлтшылдық дәуір ғана туғыза алатын Әлихан, Ахмет, Міржақып, Мұстафа, Халел, Мұхаметжан, Жанша, Ғалел, Әлімхан т.б. қайраткерлерді, Жүсіпбек, Мағжан, Сұлтанмахмұт, Мұхтар сияқты алып талант иелерін қалыптастырды. Бұл ұлтшылдық адамсүйгіштік, отансүйгіштік сезімдерінен ой мен іске айналған табиғи талпыныс болатын. Яғни, Алаш қайраткерлерінің ұлтшылдығы өз дәуірі туғызған, қазақ ұлтының алдына сол дәуірдің өзі қойған сауалдарға пікір жүзінде де, әрекет барысында да берген жауабы еді. Бұл жөнінде Мәннан Тұрғанбайұлы былай деп осы құбылыстың сырын толық жеткізе алған: Қазақ қатарға кіріп жұрт болсын деген кісі тәрбиенің жолынан айрылмасқа керек, әуелі қазаққа өзінің кім екенін, адамшылық құқығын білдіруге, онан соң жақын ағайын, туғандарын сүйгізіп, міндетсіз қызмет қылдыруға, онан соң Отанын танытып, жақсы көргізуге, ұлт жұмысы, жұрт намысы деген сөзді тоқып көңіліне кіргізуге, сонан соң дүниедегі барлық адам баласы бауыр екенін білдіріп, көпшіл адамды сүйгіш қылуға тырысу керек. Ұлтшылдық(ты), кісішілдікті айыра білмеген, бас пайдасынан басқаны ойына алмаған, дін хұқымі шариғатқа бас иіп іске асырмаған, әдебиеттен жырақ жатқан қазақ секілді жұртты салғаннан көпшіл қылам демей, әуелі ұлтшыл қылу керек. Осы тұста жазылған көркемдік бағыты жағынан ағартушылық, сыншыл реализм, сентиментализм, романтизм шегінде туған өлеңдер мен поэмалар, әңгімелер, алғашқы қазақ романдары Абайдың Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп... деген ұлы гуманистік декларациясын жалғастырған, оны жаңа ұлт-азаттық мазмұнмен өрістеткен көркем дүниелер болды. Олардың негізгі арқауында адамның ішкі жан дүниесі бейнеле отырып, оның күйзелісіне рақыммен қараған шынайы адамсүйгіштік пафос жатты. Алаш зиялыларының гуманизмі – олардың қайраткерлік әрекеттерінің де өзегі еді. Мұндай гуманизм болмаса, олар ұлт тағдыры жолындағы жанкештілік әрекеттерге де бармас еді. Алаш қайраткерлерінің осы тұстағы ұлт мүддесі жолындағы әрекеті мен мақсатына беріктігін шынайы әрі терең көрсеткен Қалам қайраткерлері жайынан мақаласында А.Байтұрсынұлы дәуір куәгерінің көзімен былай деп жазады: ...қазақ қалам қайраткерлері қаламын ұлтының ауырын жеңілту, ауырын азайту жолына жұмсамасқа мүмкін емес: кемшілік көрген жұрттан туып, кемшіліктен құтқаруды мақсат етіп, ылғи сол жолда жұмыс қылған қазақ қалам қайраткерлері жұртшыл, ұлтшыл, яғни халқына жаны ашитын, халқының жаны ауырғанда жаны бірге күйзелетін, бауырмал болмасқа тағы мүмкін емес. Ахаңның айтып отырғаны адам баласының өз ұлтының тағдырына деген табиғи жанашырлығы, адамгершілігі. Осыны советтің оспадар саясаты бейнебір адамға тән емес теріс әрекет ретінде бағалады. Ар білімін насихаттаған Шәкәрім қажының, Адамдық диқаншысы болған Ахаңдар тобының ұлы гуманизмін көруге советтік саяз саясаттың өресі де жетпеді, бағыты да келіспеді.
Алаш қозғалысының – қазақтың Жаңғыру дәуірі болғандығын, оның елім деген, жұртым деген азаматтардың басын қосқандығымен де дәлелдеуге болады. Абылай заманында сыртқы жаудың қауіп-қатерінен басы қосылған қазақ, Кенесары, Махамбет, Абай дәуірінде Бас-басына би болған қазақ Алаш тұсында бас біріктірді, ой біріктірді, қимыл біріктірді. Оның негізінде Отанына, сол Отанының ұрпағына деген ұлы жанашырлық жатты. Бұл нағыз Ренессанстың тамыры боларлық гуманизм еді. Алаш қозғалысының қазақ Ренессансы болғандығына бұл құбылыстың мәнінен бейхабар адам ғана келіспейді. Алаш қозғалысын Ренессанс ету – біздің қалауымыз бен еркіміз емес. Ақиқаты солай. Алаш қозғалысын ренессанстық құбылыс ретінде профессор Д.Қамзабекұлы Алаш және әдебиет монографиясында қарастырған болатын. Қазіргі кезеңде Алаш қозғалысының ренессанстық сипаты қазақ ғылымы шұғылданатын іргелі мәселеге айналуы тиіс деп ойлаймыз.
Алаш қозғалысына, одан туындаған Алаш партиясына, Алашорда үкіметіне баға бергенде біз мына мәселеге де көңіл аударуымыз керек сияқты. Патшалық Ресейдің үш генерал-губернаторлығына, қазақтың үш жүзіне бөлініп өмір сүріп жатқан алып даланың оқыған азаматтары ұлт тарихында тұңғыш рет тізе қосып, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, туған жұртының азаттығы үшін саяси жолда бас біріктірді. Батысы Бөкей Ордасынан шығысы Жайсаңға дейінгі, солтүстігі Омбыдан оңтүстігі Ташкенге дейінгі аралықтағы ұлтын ерекше сүйетін, оған шын жаны ашитын қазақтар Алаш ұранының астынан табылды. Мұндай саяси-қоғамдық мәндегі ұлы істе ұйысу – ілгерідегі ғасырларды қоспағанда, тіпті берідегі Шоқан мен Абай заманында да болған емес. Яғни, Алаш қозғалысы дәуірі – қазақтың ұлт ретінде бірігу, тұтасу, етене араласу дәуірі болды. Бұл – ерекше бағаға ие боларлық айрықша жағдай. Оған Қазақстанның төрт түкпірінің барлығын қамтыған облыстық, уездік, болыстық қазақ сиездері, Алаш бағытын қолдаған ірілі-ұсақты басқосулар, жер-жерде құрылған қазақ комитеттері мен бөлімдері куә.
Бұл біріктіру, тұтастыру үдерісі қиындықпен жүрді. Алаш қозғалысы тарих сахнасына шыққанда 1867-1868 жылдардағы жаңа низамнан кейін бүкіл қазақ даласында отаршылдардың бөліп алып билеу саясатының әбден күш алған кезеңі еді. Оған жергілікті аймақтардағы орыс шенеуніктері мен әскерилерінің бір қазақты ру-руға бөліп, болыстыққа таластыруы, ең шұрайлы жерлерге келімсектерді орналастыруы сияқты ұлттың ұйысуына кедергі келтірер отаршылдардың жоспарланған саяси-әлеуметтік шараларын қосыңыз. Міне, осы отарлық саясат, бір жағынан, Алаш қозғалысының өзін соған қарсылық ретінде дүниеге әкелсе, екінші жағынан, оның кеңінен өрістеуіне де үлкен бөгесін болып келді. Бұл Алаш қозғалысының басында тұрған азаматтардан жан-жақты білімді, ерен ерікті, мұқалмас қайратты талап етті. Алаш қайраткерлері осы үлкен сынды абыроймен орындай алды. Өз заманының мүмкіндіктері ауқымында олар ұлттық мұратты ту етіп, қазақ даласын Алаш рухына бөледі. Кешегі Кенесары заманында басылған кеуде мен еңсені көтерді. Отаршылдардың арбауындағы ұйқылы елді оятты. Сөйтіп, елді бірлікке шақырды, халықты еркіндікке сендіре алды. Бұл нағыз ұлттық жаңғыруды туғызған ұлы істер толқыны еді.
Алаш жетекшілерінің ұлт-азаттық ұрандары сол дәуірдің оқыған талапты, талантты жастарын баурап алды. Туған халқының халін сезіп, біліп өскен өрелі жас буын өкілдері ұлт-азаттық қозғалысы қайраткерлерінің идеяларын қолдап, солармен бірге қимыл жасады. Қозғалысқа қатысты құжаттардан Алаш қайраткерлерінің оларды іске жұмылдырып, қажет жерінде тиісті тапсырмалар беріп отырғандығын байқауға болады. Алаш қозғалысына қатысқан 17-25 жас аралығындағы жастардың ішінен кейін көптеген мемлекет, қоғам қайраткерлері, ақын-жазушылар, ғалымдар шыққаны белгілі. Айталық, М.Жұмабаев, С.Торайғыров, М.Әуезов, С.Қожанов, С.Сәдуақасов, Қ.Сәтпаев сияқты аса көрнекті есімдердің азаматтық, шығармашылық тұлғасы Алаш қозғалысы тұсында қалыптасқаны белгілі.
Алаш қозғалысы – бір жылдың немесе екі-үш жылдың жемісі емес, өзінің бастау көздерін 1917 жылдан әлдеқайда бұрын алатын ішкі эволюциялық жолы бар дайындалған, пісіп-жетілген ұлы қозғалыс еді. Оны Алаш тарихын зерттеген зиялы қауым өкілдері айтып жүр. Алаш қозғалысының басталу кезеңі жөнінде әңгіме болғанда, көбінесе, 1905 жылы Қоянды жәрмеңкесінде дүниеге келген Қарқаралы құзырхаты айтылады. Біздің ойымызша да, Алаш қозғалысының өріс алуы осы тұстан басталады. Оның саяси-тарихи себептері ретінде, ең алдымен, осы тарихи кезеңде ұлт мәселесін көтере алатын, оны қалың бұқараға жеткізе алатын ұлттық зиялы қауымның қалыптаса бастағандығын айтамыз. Сондай-ақ оған Ресейдегі буржуазиялық төңкерісті, патша манифесін қосып айтуға болады. Ал жалпы қазақтың басын қосу, сол үшін сиез ашу, белгілі бір ұйым құру мәселесіне келсек, онда бұл мәселеде қазақ өкілдері қатысқан 1905-1906 жылдардағы Бүкілресейлік бірінші-үшінші мұсылман сиездерін, 1906-1907 жылдары Ресейдің бірінші-екінші мемлекеттік думаларына Ә.Бөкейханның, А.Бірімжановтың, А.Қалменовтың, Б.Қаратаевтың, М.Тынышбаевтың, Б.Құлмановтың, Ш.Қосшығұлұлының т.б. қазақтардың сайланғандығын айтуға болады. Міне, осы топ және оған қосылған алдыңғы қатарлы қазақ оқығандары қауымдасып, ортақ мүдде төңірегіне шоғырланды. Осы арада 1905 жылдың желтоқсан айында Орал қаласында Ә.Бөкейхан, Ж.Сейдалин, Б.Қаратаев, Б.Сыртанов, Х.Досмұхамедұлы, М.Тынышбаевтардың қатысуымен болған бес облыс қазақтарының сиезін айтып өткен жөн. Әрине, бұл сиез, кейінірек өткен сиездер сияқты, іргелі мәселелер көтермесе де, қазақ зиялыларының топтаса алатын мүмкіндігін көрсете алған ең алғашқы басқосу болатын. Ал елдің басын қосып, халықтың мұң-мұқтажын айтуға тиісті және оны шешудің жолдарын айқындамақ сиез ашу мәселесі, әсіресе, 1913 жылдан бастап жүйелі түрде көтеріле бастағандығын байқаймыз. Тарихи деректерге сүйенсек, патша жандармериясының ақпарат хаттарында сиез өткізудің бастамашылары ретінде Жанша Сейдалин, Райымжан Марсеков, Бақытжан Қаратаев, Барлыбек Сыртанов көрсетіледі. Осындай бірнеше құжатта сиезді ұйымдастырушы ретінде Жанша Сейдалиннің есімі жиі кездеседі. 1913 жылы Айқап журналында сиез шақыру жөнінде Ж.Сейдалин Азып-тозып кетпеске не амал бар? атты үндеу іспетті хатын жариялайды. Бұл хатта сиез шақыру мәселесінде Б.Қаратаевтан, Б.Құлмановтан, Ә.Бөкейханнан, А.Байтұрсынұлынан, Р.Марсековтен, М.Тынышбаевтан, С.Лапиннен, Х.Досмұхамедұлынан, Ә.Алдияровтан, М.Сералиннен, Жанайдаровтан, М.Дулатовтан, Б.Есмахановтан, З.Сейдалиннен, Б.Сыртановтан, Ж.Ақпаевтан хат күтетінін жазады. Ж.Сейдалиннің бұл хатына Ә.Бөкейхан ашық хат түрінде жауап жазады. Ол хатын: Айқапқа Жиһанша мырза хат жазып отыр. Қазақ баласы бас қосса, қазақ жұмысы жақсы орынға барар еді дейді. Қазақ баласы бас қосып, шаруа, жұрт пайдасын сөйлеп, іс қылып тырбанса, бірте-бірте қазақ баласы ілгері басуға басқыш табылар еді деп біз де ойлаймыз – деп бастап, сиездің қажеттілігін дәлелдей келе: Тірі болсам, хан баласында қазақтың хақысы бар еді, қазаққа қызмет қылмай қоймаймын деген сертті сөздерімен хатын аяқтайды. Міне, осы жылдан бастап пікір жүзінде көтеріле бастаған жалпықазақ сиезін ашу мәселесі 1917 жылға дейін жалғасты. Өйткені, патшалық Ресейдің отаршылдық қатал саясаты қазақ зиялыларының бұл мақсатын іске асырмай келді. Оны жүзеге асырудың сәті Ақпан төңкерісінен кейін ғана мүмкін болды. Орыс патшасы тағынан түскен төңкерістен кейін Қазақстанның әр түкпірінде қазақ азаматтық комитеттері құрыла бастады. Оның жұмыс істеуіне Уақытша үкімет комиссарларының оң ықпалы тиді. Мәселен, Ә.Бөкейханның Уақытша үкіметтің Торғай облыстық комиссары болуы, М.Тынышбаевтың Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі болуы. Аталған жылдың сәуір-мамыр айларында Торғай, Жетісу, Орал, Омбы, Семей қалаларында облыстық қазақ сиездері өтті. Бұл облыстық сиездер ұлт-азаттық қозғалыстың қарқын алуына ықпал ете отырып, шілде айында өткен бірінші жалпықазақ сиезін дайындады. 1917 жылдың 21-26 шілдесі аралығында өткен бұл сиез мемлекеттік құрылыс, саяси партия, Құрылтай жиналысына, Мұсылмандар кеңесіне депутаттар сайлау, партия бағдарламасын дайындау мәселелерін көтерді. Біздің ойымызша, сиездің басты маңыздылығы – хандық дәуірден кейін барша қазақтың бас көтерер көрнекті тұлғаларын біріктіріп, ірі елдік мәселелерді шешуде олардың бірлік жолынан табылатындығын дәлелдеген сенім шарасы болуында да еді.
1917 жылдың 5-13 желтоқсанында өткен екінші сиез қазақ автономиясын жариялады, халық кеңесін сайлады, Алашорда үкіметінің төрағалығына демократиялық, баламалы жолмен Әлихан Бөкейхан сайланды. Алаш қозғалысы, ендігі жерде саяси күшке, қолында билігі бар үкіметке айналды. Бұл аз уақыт болса да империя құрсауынан шыққан халықтың өз мемлекеттілігін қалыптастыруға жасаған тарихи қадамы болатын. Осы кезеңдегі тарихи құжаттардан, баспасөз материалдарынан жалпы қазақ қоғамының Алаш идеясына тартылғанын, Алаш үкіметін қолдағанын аңғаруға болады.
Қозғалыстың өрістеуіне ислам дінінің маңызы ерекше болғандығын ұмытпауымыз қажет. Алаш қайраткерлерінің имандылығы мен кісілік қасиеттері – олардың мұсылманша тәрбие, білім алғанынан дарыған табиғи қасиет. Ұлт-азаттық күрестің ішінде ислам дінінің көптеген ірі өкілдері болды. Сондай-ақ, қозғалыстың қарқынды жүруіне, зиялылардың бас біріктіруіне Мұсылман сиездерінің, Мұсылман фракциясының, Шура-и-ислам сияқты қоғамдық-саяси ұйымның рөлдері айрықша байқалды. Бірінші, екінші жалпықазақ сиездерінде дін мәселесі күн тәртібіндегі басты мәселелердің бірі болды. Алаш партиясы бағдарламасына дін ісі жеке тарау ретінде енгізілген болатын. Сонымен бірге, дін бірлігі сол тұста қазақ, татар, башқұрт, қырғыз, әзірбайжан т.б. ұлттардан шыққан елшіл қайраткерлердің ортақ мүдде тұрғысынан серіктесіп, өзара байланыста болуларына, ұлт тәуелсіздігі мәселесі төңірегінде ұйымдасуларына айтулы ықпал жасады.
Алаш құбылысы – сол тұстағы қазақ қоғамының барлық жағын қамтыған салалы, саралы құбылыс. Бұл құбылыс, сондай-ақ, қазақ өмірінің өткенін безбендеуге ден қойған, бүгінгісін таразыға салған және болашаққа бағыт айқындаған, тәуелсіздікті ғана мұрат еткен қасиетті құбылыс. Алаш қозғалысы сол тұстағы қазақтың саясат, әдебиет, өнер қайраткерлерін, дінбасыларын, оқымыстыларын, бақуатты азаматтарын медицина, техника, ауыл шаруашылығы, экономика, заң, әскери салалардағы мамандарын топтастыра отырып, өздері өмір сүрген тарихи-қоғамдық болмысқа реформа жасауды мықтап қолға алған, жігері мен сенімі жеткілікті, бағдарламасы айқын, мақсаты зор қозғалыс болатын.
Алаш қозғалысының көпжылдық тарихында және облыстық, жалпықазақ сиездерінде Алашорда үкіметінің жұмысында үнемі басты назарда болған мәселенің бірі – жер мәселесі. Оны Алаш көсемдері өте жақсы түсінген болатын. Айталық, сол дәуірде Ә.Бөкейхан: Жер мәселесі – өмір сүру мәселесінің ең зоры деген болатын. Бірінші жалпықазақ сиезінің қаулысында: Қазақ халқы өзіне еншілі жерге орнығып болғанша қазақ жері ешкімге берілмесін делінсе, бұл Алаш партиясының бағдарламасында: Учредительное собрание негізгі закон жасағанда жер сыбағасы алдымен жергілікті жұртқа берілсін деу; қазақ жер сыбағасын отырған жерлерден алып орнасқанша, қазақ жеріне ауған мұжық келмеу делініп бекітіле түсті. Ашашорда үкіметі автономия жариялай отырып, оның бірінші бабында: Бөкей елі, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстары, Ферғана, Самарқанд облыстарындағы һәм Әмудария бөлімдеріндегі қазақ уездері, Закаспий облысындағы һәм Алтай губерниясындағы іргелес облыстардың жері бірыңғай, іргелі халқы қазақ-қырғыз қаны, тұрмысы, тілі бір болғандықтан, өз алдына ұлттық, жерлі автономия құруға... деп жер тұтастығын басты мәселе ретінде бекітті. Алашорда үкіметі 1918 жылы 24 маусымда Алаш автономиясының жерінде жер пайдалану туралы Уақытша Ереже өзінің мазмұны мен пәрмені жағынан маңызды құжаттардың бірі болды. 11 баптан тұратын бұл Ережеде жерді пайдаланудың негізгі тәртібі көрсетілді. Алаш қозғалысының, Алашорда жетекшілерінің аса ірі тарихи еңбегі қазақ жерін сақтап қалуымен байланысты. Осы күнгі Қазақстан Республикасы жерінің тұтастығы мен сақталып қалуында Алаш қайраткерлерінің орасан зор еңбегі жатыр. Олардың кеңес үкіметінің басшыларымен келіссөздері, әсіресе, А.Байтұрсынұлының осы бағыттағы қажырлы еңбегі кейін, Қазақ автономиялық советтік социалистік республикасын құру кезінде осы автономияның аумағын белгілеуде шешуші маңызға ие болды.
Қозғалыстың өрістеуіне ақын-жазушылардың қаламгерлік те, қайраткерлік те үлестері айрықша болды. Біздің ойымызша, Алаш қозғалысы дәуірі – ұлттық жазба әдебиетінің тарихындағы ерекше жылдар. Қазақтың жазба әдебиетінің өмірге келуінің бастапқы кезеңі Абай заманымен байланысты болғанымен, оның буыны бекіп, бұғанасы қатуы ХХ ғасырдың алғашқы онжылдықтарына келеді. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы жазба әдебиетке Ыбырай Алтынсарин, Абай, Шәкәрім, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы, Нарманбет Орманбетұлы т.б. кейбір жекеленген әдебиет өкілдерінің шығармашылығы мысал бола алса, келесі ғасырдың басында жазба әдебиет өкілдерінің саны еселеп артты. Жазба әдебиеттің жарық көретін қалыптары – баспасөз, кітап басу ісінің дамуы жазба әдебиетті өркендете түсті. Ендігі жерде әдебиет оқырманға арнала бастады. Айқап журналы, Қазақ т.б. газеттер көркем ойды мыңдаған оқырманға жеткізушіге айналды. Үшіншіден, көркем проза, драма, әдеби сын үлгілері туып қалыптасты. Әдеби сынның қалыптасуы, оның шығармаға, әдеби мұраға, әдеби процеске баға беруі – жазба әдебиеттің есейе бастағандығының айғағы болды. Абай шығармаларының тұңғыш жинағының жарық көруі – жазба әдебиеттің қалыптасуына игі ықпал етсе, Міржақыптың Оян, қазағы!, Ахаңның Масасы әдебиеттегі ұлтшылдық, елшілдік ұрандарды күшейтті. Сөйтіп, бұл жаңашыл дәстүрді Жүсіпбек, Мағжан, Сұлтанмахмұт, Мұхтар, Бейімбет секілді жас дарындар соны көркемдік сапада, тың қырынан жалғастырып әкетті. Соның нәтижесінде, Алаштың қалам қайраткерлері қазақтың тұңғыш романдары мен драмалық шығармаларын, алғашқы әдеби-сын мақалаларын дүниеге келтірді. Қазақтың сөз өнерін жанрлық жағынан да, идеялық-көркемдік жағынан да байытып, жазба әдебиетін қалыптастырды. Шамасы он-он бес жылдың ішінде Алаш қаламгерлерінің ерен қабілеті, ұлтына деген ерекше махаббаты, туған жұртының бүгінгісіне көңілі толмаған күдігі мен азат болашағына сенген үміті кейінгілерге үлгі боларлық әдеби туындыларды өмірге әкелді. Алаш ұранды әдебиеттің беті мен екпіні, бағыты мен мазмұны Ахаң бастаған қазақ ақын-жазушыларының ұсталып кеткен кезеңіне дейін, яғни 1920 жылдардың соңына дейін жалғасты. Сол екпін, сол бет, сол бағыт қашанда ұлтына перзенттік сүйіспеншілігі мен адалдығын сақтаған қаламгерлердің шығармашылығында баяу болса да қан тамырындай бүлк-бүлк соғып жатты. Алаштық саралы жолдан ауытқыған советтік әдебиет әсіре қызылдың тез оңатынын сезбестен, адамға емес, саясатқа қолбалалық, құлдық сапарын айғай-шумен, беттен алумен бастап, бір кісінің ғұмырындай ғана өмір кешті. Әуелден таза, әуелден көркем, әуелден адамға, ұлтқа деген жанашырлық пен ізгілікке, шуақ пен мейірімге толы Алаш әдебиеті аталатын алып бәйтерек қайта жаңғырып, ізгілік тұқымдарын шаша бастады. Ендігі жерде қазақ баласы жасағанынша жасайтын оның байтақ та баянды мәңгілік өнегелі сапары басталды.
Қандай ұлттың болмасын мәдени деңгейін көрсететін факторлардың бірі – театр өнерімен байланысты екендігі мәлім. Бұл жолда да Алаш зиялылары тұңғыш деген атаққа ие. Айталық, Б.Серкебаев, М.Әуезов, Ж.Аймауытов қазақтың алғашқы драмалық шығармаларын жазса, М.Әуезовтің Еңлік-Кебегі тұңғыш театрлық қойылым болғаны белгілі. Ал, Қ.Кемеңгерұлының Алтын сақина пьесасымен мемлекеттік ұлт театры тұңғыш шымылдығын ашқан болатын. Жалпы өз заманында Алаш өкілдері ұлт мәдениетін, өнерін танытуға, насихаттауға қатысты бірқатар тағылымды шаралар атқарды.
Алаш қайраткерлерінің тіл саласындағы тағылымын биік бір асқарға теңесе болғандай. Сол асудың төңірегінде Алаш зиялыларының қазақ тілін дамытудағы еңбектерін ерекше бөле-жара айтуға болады. Алаш зиялыларының дербес мемлекеттілікке ұмтылыстарында қазақ тілінің мәртебесі туралы да ойлар менмұндалап тұрды. Оны олардың сол тұста жазған мақалаларынан және А.Байтұрсынұлының, С.Сәдуақасұлының Оқу комиссариатында басшылық еткен кезіндегі іс-қимылдарынан аңғаруға болады. Тіл – ұлт руханиятының негізгі өзегі екендігі де Алаш зиялыларының қоғамдық ойларынан және көркем шығармашылығынан көрініп жатты. Тілдің қоғамдағы орны мен рөлі жөніндегі қисынды пікірлер Ахаң бастаған алашшылдардың мақалаларынан көрініп жатты. Сондай-ақ, туған тіл тақырыбы ұлтты ұйыстырушы, халықтың төл болмысын айқындаушы фактор ретінде қазақ поэзиясында, әсіресе, М.Жұмабаев, С.Торайғыров өлеңдерінде ерекше леппен жырлана бастады.
Абай заманында өмірге келіп, өркен жая бастаған жазба әдебиеттің нағыз бағбаншылары Алаш ұранды әдебиет өкілдері болды. А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, Ғ.Қараш, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, С.Торайғыров, М.Әуезов, Қ.Кемеңгерұлы, Б.Күлеев т.б. Алаш қозғалысының белді, белсенді мүшелері қазақтың жазба әдебиетін тақырыптық-идеялық, жанрлық, көркемдік тұрғыдан байытты, кеңітті. Яғни, негізінен ауызша айтылып, тыңдалып жүрген көркем сөз үлгілері хатқа түсіп, жазу түрінде газет, кітап беттеріне көше бастады. Бұл әдебиеттің өмір сүру, таралу типін ғана өзгертіп қоймай, ең бастысы, жазудың мәдениетін арттырды. Көркем ойды жеткізудің тілдегі стилистикалық мүмкіндіктерін еселеді. Соған орай жаңа көркем түрлер пайда болды, тың сөз тіркестері мен сөйлемдер жасалды. Жазба әдебиет үлгілері дайындықпен, қажетті материалдар жинаумен, ұзақ толғанумен жазылатын дүниелер болғандықтан, мұнда ұлт тілінің барлық байлығы мен бейнелілігін сарқа пайдалануға зор мүмкіншіліктер туды. Туған тілінің осы мүмкіншіліктерін тумысынан талантты, ұлтына ұлы махаббаттары табиғи Алаш ұландары ұтымды пайдалана алды. Сөйтіп, қандай да бір қасаңдықтан ада, адами құндылықтарды ту еткен, халқының халіне, ұлтының ұйысуына зерек ой, адал ниетпен көмкерілген көркем туындылар дүниеге келді. Бұл Алаш әдебиеті деп аталатын жаңа әдеби дәуірдің бастапқы кезеңдерінде ұраншылдық, насихатшылдық басым болғанымен, шамамен жас дарындар Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Әуезовтердің шығармалары жазыла, жарық көре бастаған тұстан бері қарай көркемдігі кемел дүниелер бой көрсете бастады. Осы эволюциялық жол – Алаш әдебиетінің тез өсіп, жедел жылдамдықтармен ілгерілегенін көрсетеді. Оның мысалы, Оян, қазақ! пен Батыр Баян, Қорғансыздың күні, Ақбілек аралықтары.
Қазақтың жазба әдеби тіліндегі публицистикалық стильдің қалыптасуы 1905-1918 жылдар аралығында баспасөз құралдарының көбейе түсуімен түсіндірілетіндігі белгілі. Осы тұстағы баспасөз беттерінен тіліміздегі публицистикалық стильдің қалыптаса бастағанын көреміз. Қазақ, Сарыарқа, Бірлік туы, Алаш, Жас азамат газеттерінен және Айқап журналынан т.б. баспасөз құралдарынан қазақ сөзінің қоғамдық-әлеуметтік саланың әртүрін көрсететін лексиканың стильдік реңктерге ие бола бастағанын байқаймыз. Осы баспасөз беттерінде саяси-қоғамдық лексикамен бірге, мәселен, жаңа мазмұндағы салтанатты стильдің де ерекше үлгілерін аңғарамыз.
Алаш қозғалысы қазақтың жазба тіліндегі құжат тілінің де белгілі бір қалыптарын түзді. Айталық, уездік, облыстық, жалпықазақ сиездерінің хаттамалары, қаулылары, Алаш партиясының бағдарламасы, қатынас хаттары құжат тілінің жаңа бағыттағы лексикасын қалыптастырды. Бұған қоса, Алаш қозғалысы дәуірінде эпистолярлық жанрдың қауырт дамығанын әбден аңғаруға болады. Ә.Бөкейханның, А.Байтұрсынұлының, М.Шоқайдың, М.Тынышбаевтың, Ж.Сейдалиннің, Х.Досмұхамедұлының, М.Дулатовтың т.б. хаттары осы жанрдың тарихындағы үздік үлгілер.
Жазба әдебиетіміздің тарихындағы алаштық кезеңді зерттеуде қазақ лексикасының зор мүмкіндіктерін айқындайтын мысалдар жеткілікті. Сөз қолдану, ұғымды беру, тың сөз тіркестерін жасау – олардың ұлттық ойлау жүйесін, сондай-ақ Батыс пен Шығыс ілімін ізденгіштікпен зерделегенін байқатады. Алаш қайраткерлері мен қаламгерлерінің бұл жоралы жолы із-түссіз кеткен жоқ. Оның тамаша дәстүрлері өзінен соңғы сырты советшіл әдебиеттен көрініс тауып жатты. Бұл да зерттелуін қалап тұрған үлкен тақырыптың бірі.
Алаш қозғалысын қазақ руханиятындағы тағылымды орасан құбылыс болды десек, соның бір парасы – қазақ әдеби тілінің жаңа сатыға көтерілуімен сабақтас.
Қазақ қоғамының оянуына, сілкінуіне сол кезеңдегі қазақ баспасөзі өлшеусіз үлес қосты. Бұл қатарда ұлттық қозғалыстың серпінді болуына, қарқынды өрістеуіне зор ықпал жасаған Қазақ газеті алдымен аталады. Ахаң басында тұрған бұл ұлы басылым Алаш идеясын қазақ сахарасына тарата отырып, өзінің зор миссиясын абыроймен орындады. Қазақтан кейінгі алаштық идеяны Х.Ғаббасов пен Р.Марсеков шығарушылары болған Сарыарқа газеті және М.Шоқай шығарған Бірлік туы газеті өрістетіп отырды. Бұл газеттер қазақ баласының бойына ұлттық сезімді, ұлттық ождан мен абыройды сіңірді.
Қазақ ғылымының тууына Алаш зиялыларының тікелей ықпалы тигені бәрімізге белгілі. Қазақ тіл білімі мен әдебиеттануының басында Ахаң, Ахмет Байтұрсынұлы тұрса, медицина, биология, табиғаттану салаларынан Х.Досмұхамедұлы, математикадан М.Дулатов пен Ә.Ермеков, психологиядан Ж.Аймауытов, педагогикадан М.Жұмабаев, ауыл шаруашылығынан Т.Шонанұлы, Қ.Кемеңгерұлы арнайы еңбектер жазды. Қазақ жазуының, ұлт грамматикасының дүниеге келуіндегі Ахаңның еңбегі айрықша аталады. М.Әуезовтің сөзімен айтсақ: ...Ахаң ашқан қазақ мектебі, Ахаң түрлеген ана тілі, Ахаң салған әдебиеттегі елшілдік ұраны – Қырық мысал, Маса, Қазақ газетінің 1916 жылдағы қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегін, өнер-білім, саясат жолындағы қажымаған қайратын біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болатын. Алаш зиялылары қазақ ғылымын қалыптастыра отырып, оның терминологиясын да жасағанын және оның өміршең болғанын да атап өткеніміз дұрыс.
Алаш қозғалысы қазақтың тарих ғылымын дүниеге әкелді. Өткенді аршу, бағзы өмірдің даму тұстарын санадан өткізу сияқты еңбектер – ұлттың есейе бастағандығының белгісі. Өткенге көз салу, оны бүгінмен, болашақпен байланыстыру – оқуы мен мәдениеті өскен елдің белгісі. Міне осындай ұлттық рухани жаңғырудың басында Алаш қайраткерлері тұрды. Бұған Шәкәрімнің, Ә.Бөкейханның, М.Тынышбаевтың, Х.Досмұхамедұлының, Қ.Кемеңгерұлының, С.Асфендияровтың жазғандары куә. Халқымыздың өткен тарихына үңілгенде олар ең алдымен Абылай, Шоқан, Абайдың есімдерін ұлықтады. Ал өз заманының тұлғаларын бағалауға келсек, мәдениет көзімен қарағанда Әлиханды Семей жұртшылығының қарсы алуы, Ахаңның елу жылдығын зиялы қауым болып арнайы атап өтуі – Алаш қайраткерлерінің жаңа өркениеттік жолға бет алғандығын көрсетеді. Осының барлығы Алаш қозғалысы дәуірінің – қазақтың өткенін бағалаудың, өз заманын зерделеудің ұлт тарихындағы алғашқы кезеңі болды деп тұжырым жасауға мүмкіндік береді.
Алаш партиясының, Алашорда үкіметінің құрылуы мемлекет үшін қажетті саяси, әлеуметтік, экономикалық және құқықтық атрибуттарды қалыптастыруды қажет етті. Алаш қайраткерлері бұл салада да өнімді еңбек етті. Олардың қазақ ұлтын ұйыстырудағы, оятудағы бірнеше жылдық пәрменді әрекеттерінде жоғарыда аталған қажеттіліктер көрініп жатты. Мемлекеттің іргесін қалау мәселелері Ә.Бөкейханның, М.Шоқайдың, Ж.Досмұхамедұлының, М.Дулатовтың, Б.Құлмановтың, Ғ.Бірімжановтың, Ж.Ақбаевтың, М.Тынышбаевтың, Ж.Сейдалиннің, У.Танашевтың, Х.Ғаббасовтың, А.Тұрлыбаевтың, Ы.Жайнақовтың т.б. жазған еңбектері мен атқарған істерінен айқын аңғарылып жатты. Алаш қайраткерлерінің облыстық, уездік сиездер мен комитеттерді, жалпықазақ сиездерін ұйымдастыруы, сол тұстағы Уақытша үкіметпен келіссөздері, бағдарлама дайындауы, қаулы-қарарлар қабылдауы – олардың қаншалықты дәрежеде саяси өте сауатты қайраткер болғандықтарын көрсетеді. Алаштықтар Қазақстанның сол тұстағы шаруашылық жайын саралай отырып, соған орай экономикалық дамудың бірқатар жолдарын да мегзеді. Бір қызығы, сол кезеңде олар Қазақстанның астанасы жөнінде де орынды мәселе көтерді. Айталық, 1917 жылы Семейді Алаш астанасы деп жариялап, оған Алаш деген атау берді.
Алашорда мен Түркістан мұхтарияты жетекшілері арасындағы мәселеде олардың арасында бірлік болмады немесе әрқайсысы өздерінше дербес мемлекет ретінде өмір сүргілері келді деудің реті келіңкіремейді. Өйткені біріншіден, олар қазақ елінің тәуелсіздігі жолында бір бағыт ұстанды, екіншіден, олар ортақ мүдде төңірегінде ұйыса алды. Оған М.Шоқай, М.Тынышбаев т.б. Түркістан қайраткерлерінің Алаш сиездеріне қатысуы, М.Дулатов, Т.Құнанбаев сияқты Алаш өкілдерінің Сырдария қазақтарының сиезіне арнайы баруы, бірлікке шақыруы, ақпан төңкерісінен соң Ә.Бөкейхан, М.Шоқай, М.Дулатов бірлесіп үндеу жариялауы т.б. ірілі-ұсақты байланыстар тарихы бізге Алаш пен Түркістанның мызғымас бірлігін айғақтайды. Үшіншіден, егер кеңестік билік қазақ даласында орнамағанда, Ә.Бөкейхан, М.Шоқай бастаған ұлт-азаттық қозғалыс жетекшілері қалайда бірігіп, туған елінің тәуелсіздігін ту етіп, Қазақ мемлекетін құрар еді. Бұлайша ой қорытуымызға пікірімізге сол дәуірдегі сыртқы саяси жағдайлар да, қазақ тұрмысының ішкі қоғамдық қажеттіліктері мүмкіндік береді. Сондықтан да тарих жүзінде оларды дербес нысан ретінде қарағанымызбен, өткен ғасырдың басында ең ұлы идея – ұлт бостандығын көтерген екі ірі қозғалысты, Алашорда мен Түркістан мұхтариятын бөлуге әсте болмайды.
Ұлт тағдырына қатысты кез-келген өміршең идеяның із-түзсіз жоғалып кетпейтіні сияқты алаштық идея да ұлтжанды азаматтардың ойында жүрді. М.Шоқайдың эммиграцияда жүргендегі еңбектері, М.Әуезовтің шығармашылығы, тарихшы Е.Бекмахановтың зерттеулері, І.Есенберлиннің, М.Мақатаевтың, Ж.Нәжімеденовтің, Қ.Мырзалиевтің, О.Сүлейменовтің, Ә.Кекілбаевтың, М.Мағауинның, Қ.Жұмаділовтің т.б. ақын-жазушылардың көркем туындылары, Қытайдағы, Еуропадағы қазақ диаспорасының санасындағы ұлттық идеялар, Желтоқсан көтерілісі сияқты көрнекті мысалдар Алаш идеясының, азаттық идеясының тәуелсіздікке дейін үзілмей келе жатқандығын аңғартады.
Алаш қозғалысының тарихы – отандық ғылым үшін қазақпен бірге жасайтын мәңгілік тарих. Ұлтының мәңгілігін ойлаған ұлы азаматтардың жүріп өткен жолын, ерлікке татырлық еңбектерін бағалау – есі бар ұрпақтың жадынан шықпайтын қастерлі борышы деп білеміз. Бұл бағытта осы уақытқа дейін бірқатар үлкенді-кішілі ізденістер жасалды. Әсіресе, К.Нұрпейісовтің, Ғ.Ахмедовтің, Р.Нұрғалидың, М.Қойгелдиевтің, Т.Омарбековтің, Ү.Субханбердинаның, Т.Жұртбайдың, М.Әбдешевтің, М.Құл-Мұхамедтің, Ө.Әбдиманұлының, Ғ.Әнестің, Д.Қамзабекұлының, М.Тәж-Мұраттың, А.Ісмақованың, Ә.Қараның, Д.Аманжолованың, А.Махаеваның, Д.Сүлейменованың, К.Ілиясованың, Қ.Сақтың т.б. еңбектері – алаштануға қосылған қомақты үлес. Алаш тарихы, әлбетте, сан тарапты зерттеулерді қажет етеді десек те, біздің ойымызша, қазіргі кезеңде Алаш қозғалысының мәнін, идеяларын халық санасына сіңіру – қазақ қоғамы үшін аса көкейкесті мәселелердің бірі. Өйткені, Алаш қозғалысының идеялары – ұлтымыз үшін ең қасиетті, ең қымбатты құндылық – тәуелсіздігімізді нығайтумен сабақтасып жатыр.
Ата-бабаларымыздың қазақ елінің тәуелсіздігі мен азаттығы жолындағы күрестері, істері, ұрандары – бүгінгі ұрпаққа үлгі һәм аманат. Қазіргі қол жеткен еркін шағымызды баянды ету үшін біз азаттық жолы арман болған ата ұрпақтың аманатына берік болуды борышқа айналдыруымыз қажет. Ал бүкіл қазақ даласын осыдан бір ғасырдай уақыт бұрын Алаш рухына бөлеген ұлы қазақтар аманатының жөні бөлек. Біздің ата рухы алдындағы адалдығымыз бен перзенттік парызымыз Алаштың аманатын санамызға сіңіру, соған лайық еңбек ету, өткенге құрмет көрсету. Ал құрметтің көкесі – Алаш идеясын ұрпақ бойына сіңіру. Алаш идеясы – ұлтты біріктіруші, тұтастырушы идея ретінде қашан да қазақпен бірге жасайды десек, онда сол орасан мақсатты орындау үшін қазақтың тілі мен мәдениеті, өнері мен әдебиеті, тарихы мен салт-дәстүрі, айналып келгенде, қазақты ел ететін, мемлекет ететін рухани олжасы Қазақстанда айрықша орынға ие болу керек. Сонда ғана ұлттығымызды әлемге әйгілейтін, жасампаздығымызды жаһанға жариялайтын тұрпатымыз бен тұлғамыз айқын көрінбек. Тағылымды істі аманат ретінде қабылдау – алаш баласының әуелгі қасиеті, дәстүрлі жоралғысы десек, Алаштың жолы, Алаш қайраткерлері қалыптастырған ұлттық санамызды жаңғырту сапары – бүгінгі тәуелсіздігімізді тұғырлы етер берік ұстындардың бірегейі болатынын естен шығармағанымыз абзал.
Қазақстанның белгісі қазақ болса, қазақтың белгісі – қазақ тілі.
Хасан Оралтай
Алаштың жолы
ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫЛАРЫ ЖӘНЕ ҰЛТ ТІЛІ
Алаш философиясы әлем қазақтары мәдениеті контексінде
Алғашқы топқа - Қазақ халқының өткен тарихынан елестер
Алаш тарихы
Aлaш бaғдaрлaмaсы: өзектілігі мен тaрихнaмaсы
Халел Досмұхамедұлының дара жолы
«Қанды ғасырдың» қыран ұлы Ә.бөкейханов
Алаш қозғалысы және оның қазақ халқының ұлт-азаттық күресіндегі рөлі
Ахмет Байтұрсынұлы және Қазақ газеті
Мәтін және онымен жұмыстың бағдарламалық талаптарын орындаудың негізгі жолы – тілдік талдау
Индустриалды-инновациялық даму жолында Қазақстанның нақты секторын тиімді инвестициялаудың қаржылық механизмі
Ұлы Жібек жолы жайлы жайлы
А.И. Хачатурянның шығармашылық жолы
Құддыс Қожамьяровтың өмірі мен шығармашылық жолы
Ұлы Жібек жолы жайлы туралы
Ұлы Жібек жолы жайлы
Ильминскийдің өмірік жолы және педагогикалық жүйесі
ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ
Бір күні түсінде Қызыр жолығып