Лексикалық ерекшеліктер

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИМТРЛІНГІ

Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік
Университеті Шымкент институты

Филология факультетінің 310-23 тобының
студенті Садықбекова Бағиланың диалектологиялық
іс-тәжірибеде жүргізген жұмыстарының

ЕСЕБІ

Мерземі: 1.07.04 – 15.07.04
Өткізген жері: ОҚО Төлеби ауданы,
Киелі тас ауданы,
Жетекшісі: Пазылова Алма

Шымкент 200 ...
Қ. А. Ясауи атындағы ХҚТУ ШИ филология факультетінің 310-13 тобының студенті Омарова Назеркенің диалектологиялық іс-тәжірибеде жүргізген жұмыстарының есебі.

Мерзімі
Өткізген жері
Жетекші

Бағдарламалық, әдістемелік нұсқаулар, сұраулықтар жайндағы еңбектер

1. Ж.Досқараев Диалектілік ерекшеліктерді жинау жұмыстарының программасы. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері 4 – шығуы, А., 1962
2. Ж. Досқараев Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді жинау зерттеу жұмысының әдіс тәсілдері. А 1958
3. Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді жинау бойынша сұраулық. А., 1959,66.
4. Ғ.Қалиев, Ш. Сарыбаев Қазақ диалектологиясы А., 1979.
5. О.Нақырбеков Қазақ тілінің ауыспалы говоры. А., 1972.
6. Қазақ тілінің иалектологиялық сөздігі А., 1969, 1998.
7. Ғ.Айдаров Қазақ тілінің лексикалық ерекшеліктері А., 1975.
8. Ғ.Қалиев Қазақ говорларындағы диалектілі сөз тудыру. А., 1985
9. Ә.Нұрмағанбетов Қазақ говорларының бастыс тобы. А., 1978.

Құрастырған қазақ тілі
Кафедрасының оқытушысы: А.Пазылова
Жергілікті диалектілік ерекшеліктерді жинау жұмысының әдістемелік нұсқаулары, сұраулықтары мен бағдарламасы

Қазақ филологиясы факультетінің II курсында жүргізілетін диалектологиялық іс-тәжірибе өткізуте арналған

Филология факультетінде 0212, 0307 мамандықгары үшіп 2 курстің 4 семестрінде "Қазақ диалектологиясы" курсы оқытылады. Оқу жоспарында лекциялық, практикалық сағаттардан басқа жазғы сессиядан кейін диалектологиялық іс-тәжірибе үшін арнайы экспедиция құрылып, топ жетекшісімен белгілі бір ауданға жіберілетін болса, кейінгі жылдары студенттер өз аудандарына жіберіледі. Жетекші оқытушылар студенттерге арнайы әдістемслік нұсқау, бағдарламалар бойынша тапсырмалар беріп, жаңа оқу жылының басында есептерін қабылдап сынақ қояды.
Диалектологиялық іс-тәжірибенің мақсаты - жергілікті халықтың тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді жинау. Бұл мақсат пен жүктелген міндетті орындау үшін мына төмендегілерді ескеру қажет:
1. Диалектілік ерекшеліктерді барған жердің тұрғын адамдарының тілінен жазып алу, шеттен келгендердің тілін негізге алмау;
2. Диалектілік ерекшелігі бар сөздерді өзгертпей, айтылуы бойынша жазу;
3. Әрбір сөздің лексикалық мағынасын, анықтамасып сөйлем ішінде көрсету;
4. Диалект сөздердің әр алуан ерекшеліктерін әр түрлі нұсқаларын толық алуға тырысу;
5. Кейбір сөздің мағынасын түсіндіру қиын болса, сол сөз білдіретін заттың суретін салып көрсету;
6. Тілдегі кейбір диалектілік құбылыстар ертедегі көні ұғым, тайпа тілдерінің өзгешелігіне байланысты болады. Сондықтан сөзді айтушы қай рудың адамы екені белгілі болуы шарт. Іс-тәжірибенің бармсында сөйленістер тобының немесе диалектінің лексикалық, фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктерін бір-бірнен ажырату арқылы толық қамтуға тырысу керек. Ол үшін аталған диалектілік ерекшеліктерді мағыналық, дыбыстық және граматикалық формалары жағынан бірнеше топқа бөліп жинау қажет. Диалектілік ерекшеліктерді жинаушылар төмендегі бағдарламада көрсетілген үлгіні қолдана білуі тиіс.
Лексикалық ерекшеліктерді жинауда сөз таптарына (есім сөздер, етістік) байланысты айырмашылықтарды толық қамту керек.
I. Лексикалық ерекшеліктер

Мал шаруашылығына байланысты сөздер:
кәрпелдес, ақта, пада, жайдақ қора қотан. Әдеби баламалары
көрсетіліп отырылуы керек.
Егін шаруашылығына байланысты сөздер:
жегенелу -жекелеу, қос-қос: айдау, оп айдау-егін бастыру т.б.
Әртүрлі кәсіпке байланысты атаулар:
қадау бас, қырғы-бұрғы, тісті балықтың бір түрлі, ау тогу-ау салу т.б
Жақындық. Туыстық атаулар:
көке, жәке, тәте-аға, әпке-апа, таға-нағашы.
Үй шаруашылығына байланысты сөздер:
екше-кимекше, орын-тосек, жуырқан-көрпе, зерен-тостақан, леген-табақ, кемпірауыз-тістеуік;т.б.
Ас-суға, азық-түлікке байланысты сездер:
жалпақ-тандыр, қамыр-зуала, мәйек, тұқым-жұмыртқа, ұрпақ-жұқа нанға себілетін ұн т.б.
Ер-тұрманға, арба-шанаға байламысты сөздер:
араба-арба, қашауа-шана;
Жер, суға байланысты сөздер:
тос-тескей, бастау-бұлақ, табан ой, ойпат.
Кейбір географиялық жалқы есімдер топонимикалық атаулар да жиналады. Сарыағаш. Жетісай, Түлкібас, Састөбе,Қайнарбұлақ т.б. Мұндай топонимикалық атаулардың шығу төркінін, тарихын зерттеп білудің тіл тарихын үйренуде маңызы зор.
Ағаш, өсімдікке байланысты сөздер:
сұңғыла-арам шөптің бір түрі, керуен шыбық, түлей-қалың ағаш дөңке-кесінді ағаш т.б.
Салт-сана, әдет-ғұрыпқа байланысты сөздер:
үрдіс-әдет, пешене-маңдай, қазан көтеру-тамақ істеу, таяқ ұстау-аза тұту. Ескі әдетке байланысты әйелдердің сөздері де жиналуы тиіс Мысалы, соққы-балға, бұт-ошақ, ұлыма-қасқыр.
Үйге, қораға байланысты сөздер:
қары-арқалық, бағана, аша-тіреу, табам-еден, шайла-шалаш сына сәкі т.б.
Табиғат құбылыстарына байланысты сөздер:
Долы-бұршақ, қатты суық, жел, күн қорлану, түс қыну түс қайту
Тұрмыстың басқа сапасына. Іс-әрекетіне байлнысты сөздер:
маяна-айлық, жалақы: үме-асар, көмек: мірі бақыр ақша: қалдық т.б.
Лексикалық ерекшеліктерді жинауда сөз таптарына ( есім сөздер, етістік) байланысты айырмашылықтарды толық қамту керек.

II Фонетикалық ерекшеліктер

а) дауысты дыбыстардағы ерекшеліктер:
айқыра-айқара, дұмалақ, - домалақ, былақ-бұлақ, кеуіл-көңіл
ә) дауыссыз дыбыстардағы ерекшеліктер:
пұтақ-бұтақ, тышқары- тысқары, кигіз-киіз, дізе-тізе

III Грамматикалық ерекшеліктер

Оқығын-оқы, барулы-барды, жеткерді-жеткізді
Сөздердің, дыбыстық варианттардың және грамматикалық формалардың қайсысы жиі қолданылатынын анықтау олардың әдеби баламасын табуға, айқындауға көмегін сөзсіз тигізеді.Осы жақтарға да аса көңіл бөлуі қажет.
Экспедицияға шыққан адам диалектілік ерекшеліктерді жинау жауапты жұмыс екенін ескеру тиіс. Сөзді айтушының аты-жөні, туған жылы мен жері, елді мекен және руы көрсетіліп отырылуы қажет. Әуелі кеспе қағаз дайындалады.
Кеспе қағаз үлгісі

Аты-жені,
түрғылықты
жері
Айтушы
туралы
қысқаша
мәлімет
Ұлты
Жазылып
Алынған сөз
Әдеби баламасы
Сөйлемде қолданылуы
Әбітаева
Жарқынкүл
Оңтүстік
Қазақстан
облысы
Түлкібас
Ауданы
Жаскешу
ауылы
1935 жылы
туған,
зейнеткер,
руы жаныс
Қазақ
Екше
Кимешек
Ол кезде біз екше киетінбіз.

Диалектологиялық іс-тәжірибе өткізуге қажетті құжаттар

1. Күнделік ( жүргізілген жұмыстар туралы)
2. Үлгі бойынша толтырылған кеспе қағаз
3. Студенттің есебі жазылған қалың дәптер
III. Граматикалық ерекшеліктер.

Апарғын - апар, алып бар.

Әкелгін - әкел бері.

Айт - айтқын, жазғын - жаз.

Қағазбан - қағазбан, қағазбынан.

Жұлытпа - жылытпа.

Беймарал - жайбырақат, еркін.

Нанхана - наубайхана, емхана - адам емдейтін жер.

Онша - мұнша, аздап - ептеп.

Дембе -дем, тез - жылдам.

Әшті -ашшы - ашты .

Өтірікші - алдау мағынасында қолданылады.

Жегенелеу - арасын ашу мағынасында қолданылады.

Метатеза.

Тепкішек - текпешек баспалдақ. Кәкпір -кәпкір.
Жергілікті диалектілік ерекшеліктер жинау жұмысының әдістемелік нұсқаулары. Сұраулықтары
мен бағдарламасы.
Қазақ филологиясы факультетінің ІІ - курсында жүргізілетін диалектологиялық практика өткізуге арналған.
Филология факльтетінде 0212. 0307 мамандықтары үшін II -курстың 4-семестрінде Қазақ диалектологиясы курсы оқытылады. Оқу жоспарында лекциялық, практикалық сағаттардан басқа жазғы сессиядан кейін диалоктологиялық іс-тәжірибе үшін арнайы экспедиция құрылып, топ жетекшісімен белгілі бір ауданға жіберілетін болса, кейінгі жылдары студеттер өз аудандарына жіберіледі. Жетекші оқытушылар студенттерге арнайы әдістемелік нұсқау, бағдарламалар бойынша тапсырмалар беріп, жаңа оқу жылының басында есептерін қабылдап сынақ қояды.
Диалектологиялық практиканың мақсаты - жергілікті халықтың тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді жинау. Бұл мақсатпен жүктелген міндетті орындау үшін мына төмендегілерді ескеру қажет.
1.Диалектілік ерекшеліктерді барған жерді тұрғын адамдарының тілінен жазып алу, шеттен келгендерді тілін негізге алмау.
2.Диалектілік ерекшелігі бар сөздерді өзгертпей айтылуы бойынша жазу.
3.Әрбір сөздің лексикалық мағынасын, анықтамасын сөйлем ішінде көрсету.
4. Диалектілік сөздердің әр алуан ерекшеліктерін олардың әртүрлі варианттарын толық алуға тырысу.
5. Кейбір сөздің мағынасын түсіндіру қиын болса, сол сөз білдіретін заттың суретін салып көрсету.
6. Тілдегі кейбір диалектілік құбылыстар ертедегі, көне ру, тайпа тілдерінің өзгешелігіне байланысты болады. Сондықтан сөзді айтушы қай рудың адамы екені белгілі болу шарт. Онда ірі руларды атаса: үйсін, қаңлы, арғын, қыпшақ, найман, адай, әлім т.б болады. Мұнда ұсақтарды көрсету қажеті жоқ.
Практиканың барысында говорлар тобының немесе диалектінің семантикалық-лексикалық, фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктерін бір-бірімен ажырату арқылы толық қамтуға тырысу керек. Ол үшін аталған диалектілік ерекшеліктерді мағыналық, дыбыстық және грамматикалық формалары жағынан бірнеше топқа бөліп жинау қажет. Диалектілік ерекшеліктерді жинаушылар төмендегі бағдарламада көрсетілген үлгіні қолдана білуі тиіс.
I. Лексикалық ерекшеліктер.

1. Ас-суға, азық түлікке байланысты сөздер.

Ұрпақ - кей жерлерде ұнтақ деп аталады . Қамыр илегенде

себілетін үн.

Тұқым - тауықтың жұмыртқасы.

Тандыр - нанды жапыстырып пісіретін зат.

Зуала - қамыр тегіс жайылу үшін домалақтау зуала д. а.

Ақ - малдың сүті, сүттен өндірілетін айран, шұбат, қымыз т. б

тағамдардың жалпы атауы.

Саумал - әлі бабына келіп аши қоймаған бие сүті.

Қораба - саба түбінде қаздырылған ашытқы қымыз.

Атала - суға үн не талқан салып пісірілген сұйық көже.

Қорықтық - отқа қыздырылған тасты салып пісірілетін сүт.

Сүзбе - Ақтүймеш - жаңа қайнатқан құрт.

Тоқаш - бауырсақ.

Бәдірен - қияр.

Пісте - күнбағыс.

Үркіт - құрт қайнату үшін үлкен ыдысқа құйып жинаған сүтті

пісіріп, майын алғаннан кейінгі қалған ақ сусын.

Нарын - пісірілген ет пен қамырды ұсақтап тұрап, әбден

араластырғаннан кейін, үстіне тұздық құйып берілетін тағам.
Лексикалық ерекшеліктерді жинауда сөз таптарына ( есім сөздер, етістік) байланысты айырмашылықтарды толық қамту керек.

II Фонетикалық ерекшеліктер

а) Дауысты дыбыстардағы ерекшеліктер:
пұтқа-бұтқа, мана-бағана, пітіру-бітіру, тысқары-тышқары, менің-менім, киіз-кигіз, тізе-дізе.
ә) Дауыссыз дыбыстардағы ерекшеліктер:
айқыра-айқара, арқылы-арқалы, домалақ-дұмалақ, асылы-әсілі, бұлақ-былақ, көңіл-кеуіл, ешкім-ішкім.

III Грамматикалық ерекшеліктер:

Бормен-борменен, оқы-оқығын, барулы-барды, жеткерді-жеткізді. Сөздердің, дыбыстыұ варианттардың және грамматикалық формалардың қайсысы жиі қолданылатын анықтау олардың әдеби баламасын табуға, айқындауға көмегін сөзсіз тигізеді. Осы жақтарға да аса көңіл бөлу қажет.
Жергілікті халықтың тілінде кітаби тілдің элементтері де, бұрмаланған сөздер мен кездейсоқ құбылыстар да кездеседі. Мысалы, мәскленки-мәселен, ыспар-спор, мәгер-егер, гош-ет.
Мұндай сөздерді белгілі бір говорға тән ерекшелік деп қарауға болмайды.
Экспедицияға практикаға шыққан кісі диалектілік ерекшеліктерді жинау жауаты жұмыс екенін ескерту тиіс. Қандай түрде болса да, диалектілік ерекшелігі бар сөздер жазылады.
Сөзді қолданушының айтушының фамиясы (аты-жөні) есімі, туған мен жері облыс, аудан, ұжым, ұжымшар және руы жиналған тұсында көрсетіліп отырылуы қажет.
Әуел кеспе қағаз (карточка) дайындалады.

Кеспе қағаз үлгісі.

Аты-жөні
орны, мерзім
Айтушы туралы қышқаша мәлімет
Ұлты
Жазылып алынған сөз
Сөйлем
әдеби баламасы
Кесебаева А.
Ш.Қ.О. Зайсан ауданы
Айнабұлақ ауылы Абай көнесі. 12 үй.
1930ж. Ш.Қ.О. тұрған, сауаты (жоқ, орта) зейнеткер. Оқутушы болып қызмет істеген. Руы-керей.
қазақ
жоян
Көлемі жоян екен.
Үлкен
2. Мал шаруашылығына байланысты сөздер.

Ешек - есек - жылқыдан аласа, құлағы үлкен еті арам жануар.

Қодық - Ешектің баласы.

Әңгі - айғыр ешек.

Тайқар - тай есек.

Ит - асыранды үй хайуаны.

Күшік йттің баласы.

Қаншық - ұрғашы ит.

Төбет - үлкен қора күзетер ит.

Байтөбет - кәрі төбет.

Сырттан - тегі жақсы, қырағы, алғыр қасқыр ит.

Тазы - аң аулайтын жүйрік ит.

Шошқа - доңыз, айыр тұяқты өсімтал хайуан.

Торай - шошқаның төлі.

Шиөбері - шибөрі - итке ұқсайтын қызыл түсті қасқыр.

Қасқыр - ұлыма.
Шұжық - шикі еттің майлы жерінен турап, тұз, бұрыш қосып,

ішекке тығып жасаған тағам.

Быламық - ұннан пісірілетін қоюлау тамақ.

Қаттама - жайма кей жерлерде шелпек деп атайды.

Таба нан - табаға пісірген нан.

Тандыр нан - тандырға пісірген нан.

Тауша - алманың түйіні.

Құрт - сүзбеге түз қосып жасайды.
3. Үй шаруашылығына байланысты сөздер.

Тақия - кестелеп сырып тігілген дөңгелек жеңіл бас киім.

Бөрік - аң терісінен жасалған бас киім.

Құлақшын - аң терісінен тігілген, құлақты жауып тұратын, жылы бас киім.

Малақай - құлақшынның бір түрі.

Қалпақ - жұқа киізден тігілген жаздық бас киім.

Тымақ - аң терісінен жасалған, суықта киетін бас киім.

Сәлде - мұсылман дінбасылардың басқа орайтын салмасы. Үш кез матадан
қабаттап орап жасайды, бір ұшын намаз оқыған кезде желке тұсты жауып тұру мақсатында бос қалдырады.

Жадағай - астарсыз жұқа шапан.

Кимешек - ақ матадан тігілген, омырау мен арқаны жауып тұратын, беті ойып жасалған әр түрлі үлгідегі бас киім.

Шылғауыл - шұлық - аяқ киімнің ішінен киетін қонышы қысқа жүн тоқыма.

Галош - кебіс - мәсінің сыртынан киетін былғарыдан тігілген, ұлтаны қалың, өкшелі аяқ киім.
Киіз - текемет.
Мәсі - етік тәрізді жұмсақ былғарыдан, ешкі терісінен тігілген өкшесіз, жұқа кебіспен киетін қонышты аяқ киім.
Пима - жүннен басылған қысқы аяқ киім.
Пайпақ - байпақ - етік ішінен киетін, жүннен басылған не
киізден істелген қонышты аяқ киім.
Шашық - кей жерлерде сүлгі деп атайды.
4. Жақындық, туыстық атаулар.
Әпше - әпке.
Тәте - өзінен жасы үлкен туысқан ербасы.
Таға - нағашы. Женше -жеңеше. Көке - аға. Құдағы - құдағай.
5. Егін шаруашылығына байланысты сөздер.
Жегенелеу - жекелеу, еккен өсімдіктің үш-төртеуі шығатын болса, соның біреуін калдырып қалғанын жұлып тастау.
6. Құрал сайман атаулары.
Ақа - бес ақа, төрт ақа - шөпті жинайтын құрал.
Балта - ағаш шабатын құрал.
Жуалдыз - тебен ине, иненің үлкені.
Бігіз - біз, аяқ киім тігетін құрал.
Кемпірауыз - тістеуік, шеге суыратын құрал.
Соқа - жержыртуға арналған құрал.
Моынтұрық - жер жыртуда соқамен бірге қолданатын құрал.
Орақ - шөп оратын құрал.
Тырма - жерді тегістеу үшін қолданатын құрал.
Мала - топырақты майдалау үшін пайдалынатын құрал.
Сүйретпе - арба бара алмайтын жерлерге шөп тасуға арналған құрал.
Атпа - егінге су шығаратын ең қарапайым құрал.
Балға - шегені ұрып кіргізетін құрал.
Қырықтық - қойдың жүнін алатын үлкен қайшы.
Кетпен - шөп шабатын құрал.
Күрек - малақ алатын күрек.
Үшкір күрек - жер қазатын күрек.

7. Тұрмыстың басқа саласына, іс-әрекетіне байланысты сөздер.

Айлық - жалақы.
Асар - көмек.
Әктеу - ақтау.
Жүк аяқ - сандық.
Там - үй.

Қабырға - дуал.
Кеуірт - оттық.
Тостаған - табақ.
Бастырма - сарай.
Төсек аяқ - абажа.

8. Ыдыс - аяқ атауға байланысты сөздер.
Самаурын - самавар, шай қайнататын ыдыс.
Пиялай - шай ішетін ыдыс. Кей жерлерде кесе деп атайды.
Ожау - шөміш.
Наншәулі - қамырды сүзіп алатын ыдыс.
Кәкпір - кәппір.
Күбі - айран, іркіт пісүге, қаймақтан май түсуге арналған, ағаштан жасалған, ауыз жағы тарлау келетін, піспегі бар ыдыс.
Піспек - күбінің ішіне салып айран, іркіт пісіруге арналған сабы бар құрал. Сабаға құйылған қымызды пісуге арналған құралды да піспек деп атайды.
Саба - қымыз ашытуға арнап, жылқының, сиырдың терісінен жасалатын ыдыс. Сабаның түп жағы бұрышты, кең болып, мойнына қарай жіңішкереді. Сабаның астына қоңға арналған төрт аяқты ағаш текшені саба аяқ деп атаған.
Астау - ағаштан ойып жасалған, ас салатын ыдыс .
Сырлы аяқ - әдемі оюлары бар, сырланған аяқ.
Зерен - ағаштан жасаған қымыз құятын сәнді ыдыс аяқ.
Ағаш қасық - ағаштан жасалған ыдыс .
Теген - ағаштан оймышталып, әшекейленіп, күмістеліп жасалған, қымыз құюға арналған тұтқалы, үлкен шұңғыл ыдыс.
Шара - ағаштан не болмаса металдан жасалған үлекен ыдыс аяқ.

II. Фонетикалық ерекшеліктер.

а) Дауыссыз дыбыстардағы ерекшеліктер:

Ш С ешек - есек, мышық - мысық, машақ - масақ, машқара- масқара,

тұрмыш - тұрмыс, бейшенбі - бейсенбі.

Б П бесақа -песақа, болат - полат, бұтқа - пұтқа, байпақ - пайпақ.

Д Т дәптер - тәптер, доп - топ, тілмәр - ділмәр, дүшпара -түшпара,
дұзақ - тұзақ, дайындау - тойымдау.

М Б мана - бағана, манағы - бағанағы.

Сөздер арасындағы дауысты дыбыстың түсіп қалуы, яғни кейбір
дыбыстың тұрақсыздығы:

Ештеңке - ештеңе, еміздік - емізік, бақтаншы - бақташы,

орнынша - орынша, оған - оға, соған - соға, бүткіл - бүкіл,

неғұрлым - неғұрлы, киелі тас - келі тас көрік - өрік

ә) Дауысты дыбыстардығы ерекшеліктер.

Ұ Ы бұзау -бызау, бұлақ - былақ,

Е I ешкім - ішкім, ештеме - іштеме.

А Ә абыржу - әбіржу, аруақ - әруақ, лаж - ләж, сан - сән, нан - нән, ар - әр, ақ -әк, ал - әл, асар - әсер.

Е Ә кесіп - кәсіп, кесе - кәсе, зембіл - зәмбіл.

I Ұ Індеме - үндеме, іңгір - үңгір,

Ө Ү өгей - үгей, төнерү - түнеру, нөсерлеу - нүсерлеу,
дөнен - дүнен,

О Ұ сорақы - сұрақы, ояну - ұяну.