Мультимедиалық проектор



БІЛІМ БЕРУДЕГІ
МУЛЬТИМЕДИАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР

Оқу құралында мультимедиалық технологиялардың әдістемелік ерекшеліктеріне сипаттама берілген. Сонымен қатар, мультимедианың техникалық құралдарына және мультимедиа-ресурстарды дайындаудың бағдарламалық жабдықтарына талдау жасалынған.
Оқу құралын жоғары оқу орнының студенттері мен оқытушылары, орта мектептер мен бастауыш, орта кәсіптік оқу орындарының мұғалімдері пайдалана алады.

Д 2404010000
00(05)-08

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1 БӨЛІМ. Мультимедиалық технологиялар – оқытудың дидактикалық жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1 Мультимедиа негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8

1.1.1 Ақпарат. Ақпарат ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8

1.1.2 Мультимедиа жөнінде түсінік ... ... ... ... ... ... ... ...
10

1.1.3 Гипермедиа (гиперорта) ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ..
15

1.1.4 Виртуалды нақтылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16

1.1.5 Модель. Модельдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
1.2 Мультимедиалық технологияларды оқыту процесінде
пайдаланудың шарттары мен аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ..

20
1.3 Мультимедиалық технологиялардың әдістемелік
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

25
1.4 Мультимедианы оқытуда қолданудың артықшылықтары
мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

31
1.5 Мультимедиалық технологиялардың оқыту процесіндегі
тиімділігін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

33
1.6 Мультимедиалық технологиялар - таным процесін
жетілдірудің тиімді құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

36
1.7 Мультимедиалық ресурстарды дайындаудың
бағдарламалық жабдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

41
1.8 Мультимедиалық оқыту бағдарламаларын дайындау
ұстанымдары мен шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

43
1.9 Медиатека, медиаорталық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
1.10 Мультимедиалық технологияларды шет елдік білім
саласында қолданудың тенденциялары, перспективалары

57
2 БӨЛІМ. Мультимедианың техникалық құралдары ... ...
63

2.1 Интерактивті тақта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
63

2.2 Интерактивті проектор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65

2.3 Мультимедиалық проектор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
66

2.3.1 Мультимедиалық проектордың типтері ... ... ... ... .
69

2.4 Оверхед-проектор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
74

2.5 Медиавизор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
77

2.6 Интер-Бим ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
78

2.7 Интерактивті панель ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
79

2.8 Verdict дауыс беру жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
79
2.9 Компакт дискілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
81

2.9.1 Компакт дискіде мәліметтің орналасуы ... ... ... ... .
82

2.9.2 Ақпарат жазу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
83

2.9.3 Компакт дискілер түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
84

2.9.4 Дискіжүргізушілердің жұмыс принципі ... ... ... ... .
86

2.9.5 Дискіжүргізушілердің сипаттамасы ... ... ... ... ... ...
87

2.9.6 Дискілер арасындағы айырмашылық ... ... ... ... ... .
88
Тестілеу сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
91
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
99

КІРІСПЕ

„Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасында”, „Орта бiлiм беру жүйесiн ақпараттандырудың” мемлекеттiк бағдарламасында, „Бастауыш және орта кәсiптiк бiлiмдi ақпараттандырудың” бағдарламасында бiлiм беру жүйесiн ақпараттандыруды жүзеге асырудың негiзгi бағыттары ретiнде мына мәселелерге баса назар аударылған:
ақпараттық-коммуникациялық технологияларды оқыту процесiне енгiзу жөнiндегi нормативтiк-құқықтық базаны жетiлдiру;
орта бiлiм беру ұйымдарын интернет желiсiне қосу;
бiлiм берудiң барлық деңгейлерiнде қашықтан оқыту технологияларын әзiрлеу және енгiзу;
жаңа ақпараттық технологияларды оқыту процесiне енгiзудi қамтамасыз ететiн ғылыми-зерттеу және әдiстемелiк жұмыстарды жүргiзу;
ақпараттық және телекоммуникация технологияларын бастауыш, орта және жоғары кәсiптiк бiлiм саласында қолдана алатын мамандар даярлау;
оқыту технологиясының аппараттық және бағдарламалық қамтамасыз етiлуiн қадағалау;
оқытудың инновациялық технологиясын қалыптастыру т.б.
Қазiргi таңда дидактикалық оқыту жүйелерiн қалыптастырудың перспективалық бағыттарының бiрi - мультимедиалық технологияларды оқыту процесiнде пайдалану. Оқытуда мультимедиалық технологияларды пайдаланудың теориялық және практикалық аспектiлерiн Ю.Н.Егорова, дидактикалық аспектiлерiн Н.В.Клемешова, тұжырымдамалық аспектiлерiн О.Г.Смолянинова, орта мектептiң информатика, математика пәндерiн оқытуда мультимедианы пайдалану әдiстемесiн С.С.Кравцов, Т.Г.Пискунова, жоғары оқу орындарында студенттердiң өзiндiк жұмыстарын дамытудағы мультимедианың мүмкiндiктерiн Д.Э.Френки, студенттердiң болашақ кәсiби iс-әрекетiнде мультимедиалық технологияларды пайдалану даярлығын қалыптастыру мәселелерін О.Г.Смолянинова, О.В.Лобач, А.И.Гридюшко, Е.Я.Шипнягова, жоғары оқу орындары оқытушыларының оқу-әдiстемелiк iс-әрекетiнде мультимедианы пайдалану әдiстемесiн Т.Ю.Волошинова, В.Г.Казаков, мультимедиалық оқыту кешендерiн бағдарламалық жабдықтау жолдарын И.В.Голубятников секілді ғалымдар өз еңбектерiнде зерттедi.
Бiлiм беру жүйесiнiң жаңа талаптары мен жоғарыдағы ғалымдардың зерттеу еңбектерiнiң нәтижелерiн ескере отырып, мынадай тұжырымға келуге болады: үздiксiз бiлiм беру жүйесiн жетiлдiрудiң негізгі бағыттарының бiрi ретiнде мультимедиалық технологияларды қолдану бүгiнгi күннiң басты талабы. Сондықтан да, оның техникалық және дидактикалық мүмкiндiктерiн дамыту, онан әрi зерттеу маңызды болып табылады.
Жалпы алғанда, мультимедиалық технологияларды бiлiм беру саласында дер кезiнде игеру және тиiмдi пайдалану бүгiнгi күндегi маңызды қажеттiлiктердiң қатарынан саналады. Осы қажеттiлiктерге байланысты мынадай iс-әрекеттер орындалуы тиiс: 1) педагогикалық процесте мультимедиалық технологияларды тиiмдi пайдалана алатын мұғалiмдердi даярлау; 2) оқу орындарының ақпараттық технологиялар базасын үнемi жаңартып отыру; 3) оқу-әдiстемелiк жұмыстарды бiлiм берудi дамытуға бағытталған бағдарламалар негiзiнде жаңаша сипатта жүргiзу.
Айта кетуіміз керек, осы мәселелерге байланысты алаштың зиялы қауым өкiлдерiнiң бiрi А.Байтұрсыновтың „Қазақ” газетiнде жариялаған „Мектеп керектерi” атты мақаласындағы: „Ең әуелi мектепке керегi - бiлiмдi, педагогика, методикадан хабардар, оқыта бiлетiн мұғалiм. Екiншi - оқыту iсiне керек құралдардың қолайлы һәм сайлы болуы. Құралсыз iс iстемейдi, һәм құрал қандай болса, iстеген iс те сондай болмақшы. Үшiншi - мектепке керегi белгiленген бағдарлама. Әр iс көңiлдегiдей болып шығуы үшiн оның үлгiсi, я мезгiлдi өлшеуi болуы керек. Үлгiсiз я өлшеусiз iстелген iс - ол я артық, я кем шықпақшы” - деген пiкiрi бүгiнгi таңда да құндылығын жойған жоқ.
Жоғарыда аталған мәселелерге жекелей тоқталатын болсақ, бiрiншiден, мультимедиалық технологиялардың орасан зор потенциалдық мүмкiндiктерiн оқыту процесiнде талапқа сай пайдалана алатын бiлiмдi, бiлiктi мұғалiмдердiң болуы қажет. Себебi, „Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасына” сай елiмiзде 2007 жылдың соңына дейiн жалпы мектептiң 66,4%-ы мультимедиалық технологиялармен жабдықталды. Ал, қазiргi таңда, жоғары оқу орындарының педагогикалық мамандықтарының оқу бағдарламаларында студенттердiң тек компьютерлiк технологияларды ғана меңгеруiне ден қойылып, олардың мультимедиалық технологияларды игеру қажеттiлiгi ескерiлмеген. Бұл, жоғары оқу орнын бiтiрген ертеңгі педагог маманның кәсіби іс-әрекетінде мультимедиалық технологияларды өз дәрежесiнде пайдалана алмайтындығын аңғартады.
Екiншiден, оқу орындарының ақпараттық технологиялар базасын жаңарту қажеттiлiгi олардың жаңа бағдарламалық құралдармен жұмыс жүргiзуі үшiн техникалық мүмкiндiктерiн жетiлдiрiп отырудан туындайды. Әлемдік желi арқылы бiлiм беруде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолданудың тиiмдiлiгiн арттыру үшiн орта мектептердi жаңа ақпараттық технологиялармен жабдықтаудың, мультимедиалық құралдармен қамтамасыз етудiң қажеттiлiгi айқындала түседi.
Үшiншiден, жалпы білім саласында оқу-әдiстемелiк жұмыстарды жандандыру, жаңаша сипатта ұйымдастыру жоғарыда аталған мемлекеттік бағдарламаларды басшылыққа ала отырып, кезең-кезеңiмен жүзеге асыруды қажет етеді.

1 БӨЛІМ. Мультимедиалық технологиялар – оқытудың
дидактикалық жүйелері

1.1 Мультимедиа негіздері

1.1.1 Ақпарат. Ақпарат ұғымы

Мультимедиа әртүрлі типті ақпараттарды өңдеу мен ұсынудың тиімді құралы болып табылады. Сондықтан да, мультимедиаға сипаттама беру, оның ерекшелігін анықтау үшін алдымен информатика ғылымы зерттейтін ақпарат, ақпараттандыру, ақпараттық процесс ұғымдары, ақпарат түрлері және оларды ұсыну әдістері қарастырылуы қажет.
Ақпарат термині латынның informatio - танысу, түйсiну, түсiну деген сөзінен шыққан. Алғашқы кезде ақпарат ұғымына „бір адамнан екінші бір адамға ауызша, жазбаша немесе басқа да әдістер арқылы берілетін мәлімет және осы мәліметті беру мен қабылдау процесі” деген анықтама берілді. Кей жағдайда ақпаратты ғалымдар материя, энергия сияқты философиялық категориялардың қатарына жатқызады. Мысалы, Р.Ф.Абдеевтiң еңбегiнде көптеген ғалымдардың ақпаратқа берiлген анықтамалары келтiрiлген. Солардың бiрнешеуiне тоқталайық:
ақпарат - құрылымның күрделiлiк өлшемi (Моль);
ақпарат - таңдау ықтималдылығы (Яглом);
ақпарат - энтропияның терiстiгi (Бриллюэн).
Бiздiң түсiнiгiмiзше, кең мағынада ақпарат - әлемнiң келбетi, ал, тар мағынада – кез келген объект немесе субъект жөнiндегi мәлiмет.
Ақпараттың мынадай қасиеттері бар:
тұтыну кезінде көлемі азаймайды;
пайдалану кезінде тұтынушылар санына шек қойылмайды;
бір орыннан екінші орынға тасымалдау процесі жылдам жүргізіледі;
қандай да бір мазмұндағы ақпарат әртүрлі формада ұсыныла алады т.б..
Ақпараттандыру – азаматтардың ақпараттық тұтынушылығын қанағаттандыру үшiн тиiмдi шарттарды құру процесi. Басқаша айтқанда, ақпараттандыру – ақпараттық-техникалық құралдарды (мысалы, компьютерлiк техникаларды) бағдарламалар, әдiстемелiк құралдар кешенiмен жабдықтау. Көп жағдайда пайдаланушылар ақпараттандыруды „компьютерлендіру” ұғымымен бірдей түсінік ретінде қарастырады. Компьютерлендiру - бiлiм беру жүйесiн компьютермен жабдықтау. Бұл екi ұғымды бiрi-бiрiнен бөлiп қарауға болмайды. Бiрақ, компьютерлендiру ұғымы ақпараттандыру ұғымының құрамына кiредi.
Адам ақпаратты сезім мүшелері арқылы қабылдайды, мидың және орталық нерв жүйесінің көмегімен ақпаратты өңдейді, есте сақтайды. Адамның ойша есеп шығаруы, мәтінді бір тілден екінші тілге аударуы ақпаратты өңдеу процесінің мысалдары. Ақпаратты өңдеу процесі адамның ақыл-ой іс-әрекетіне байланысты.
Қандай да бір нәтижеге жету мақсатындағы ақпаратқа қатысты іс-әрекеттер тізбегінің жиынтығы ақпараттық процесс деп аталады.
Ақпараттық процесс адамға қатысты әлемде ғана емес, табиғатқа қатысты да жүреді. Тірі табиғатта популяциялық түрленулер тұрақты ақпарат алмасуға негізделген. Мысалы, өсімдіктер әлеміндегі жыл мезгіліне байланысты өзгерістер – ақпараттық процесс нәтижесі. Атап айтқанда, ауа температурасының өзгеруі, күн сәулесінің ұзақтығы өсімдіктердің өмір сүруі үшін маңызды.
Ақпарат түрлерін жіктеудің бірнеше критерийлері бар. Бірінші критерий ретінде көру, есту, иіс сезу, сипап сезу, дәм сезу сияқты адамның ақпаратты қабылдау түрлерін атауға болады. Қабылдау түрлеріне байланысты ақпаратты негізгі үш топқа бөлеміз:
1. Мәтін, кескін, графика, сурет, фотосурет, анимация, бейнефильм секілді көру арқылы қабылданатын ақпараттар. Мұны визуалды ақпарат деп атайды.
2. Дыбыс, сөз, әуен сияқты есту арқылы қабылданатын ақпараттар. Мұны дыбыстық ақпарат деп атайды.
3. Арнайы техникалық құралдар көмегімен адамның сенсорлық жүйесі арқылы қабылданатын ақпараттар. Мұны сенсорлық ақпарат деп атайды.
Бұл келтірілген ақпарат түрлері басқа критерийлер бойынша да жіктеледі. Соның бірі – адамның ақпаратты қабылдау әдісіне байланысты. Сондықтан да адам қабылдайтын ақпаратты тура және ассоциативті ақпарат деп бөлеміз.
Қандай да бір объектінің немесе процестің негізгі қасиетін сипаттайтын ақпаратты тура ақпарат деп атайды. Мысалы, судың мөлдірлігі, түссіздігі және сұйықтығы.
Адамның бір тақырып төңірегіндегі бұрын қабылдаған ақпараты мен жаңа ақпаратты салыстыру, елестету арқылы қабылдауын ассоциативті ақпарат деп атаймыз. Мысал ретінде, жоғарыда келтірілген судың негізгі сипаттамалары арқылы оған қосымша сипаттама беретін ақпаратты келтіруге болады.
Ақпарат кеңістік арқылы ғана емес, уақытқа байланысты да таратылады. Мысалы, ежелгі сына жазулары, Күлтегін жазбасы, жартастардағы суреттер, адамның гендік қасиеттерінің ұрпақтан ұрпаққа берілуі т.б.
Ақпаратты ұсынудың бірнеше әдістері бар. Ауызша, жазбаша және сурет, графика, бейнемәлімет, дыбыстық мәлімет арқылы көрнекілік негізде ұсыну т.б. Ақпаратты ұсыну үшін алдымен жинақталған, өңделген, сақталған ақпарат болуы керек. Адам ақпаратты іздеу, жинау, сұрыптау, өңдеу, сақтау арқылы ғана ой-елегінен өткізіп ұсына алады. Сонымен қатар, баспа құралдары, техникалық құралдар арқылы да ақпаратты тарата аламыз.

Бақылау сұрақтары:

1. Ақпарат деген не?
2. Ақпараттың қандай түрлері бар?
3. Ақпараттық процесс деген не?
4. Ақпараттандыру мен компьютерлендіру ұғымдарының айырмашылығы қандай?
5. Ақпаратты ұсынудың қандай әдістері бар?

1.1.2 Мультимедиа жөнінде түсінік

Қазiргi таңда бiлiм беру жүйесiн ақпараттандыру процесiне байланысты ақпаратты-бiлiм беру ортасы, ақпаратты-пәндiк орта, кәсiби-ақпараттық бiлiм беру ортасы, оқытудың компьютерлiк технологиялары, оқытудың ақпараттық технологиялары, ақпаратты-коммуникациялық технологиялар, бiлiм беруге арналған ақпаратты-коммуникациялық технологиялар, мультимедиа, мультимедиалық технологиялар, бiлiм берудегi мультимедиа, мультимедианың бағдарламалық құралдары, мультимедиалық ресурстар секiлдi бiрқатар терминдер оқулықтар мен ғылыми мақалаларда қолданыла бастады.
Ендi осы түсiнiктерге талдау жасап көрейiк. Алдымен, осы түсiнiктерде көп қолданылатын „орта” терминiне тоқталайық. Орта макроорта және микроорта ұғымдарын құрайды. Макроорта қоғамдық-экономикалық жүйелердi қамтыса, микроорта жеке тұлғаның айналасындағы жанұя, ұжым секiлдi жекелеген элементтерден құралады.
Бiлiм беру ортасы – бiлiм беру мекемелерiндегi оқыту технологиялары мен ақпараттық ресурстардың жиынтығы.
Ал, ақпаратты – бiлiм беру ортасы ұғымына қатысты В.А.Красильникованың: „бiлiм беру ортасы ешқашанда ақпаратсыз бола алмайды, бұл жердегi „ақпаратты” сөзi ақпараттық технологияларға қатысты айтылып тұр” деген пікірімен қосылғымыз келеді. Сондықтан да, ақпаратты-бiлiм беру ортасы – ақпараттық бiлiм ресурстарын пайдалануға мүмкiндiк беретiн ақпараттық технологиялар негiзiнде құрылған оқыту технологиясының жиынтығы деген тұжырым жасай аламыз.
Ақпаратты-пәндiк орта – белгiлi бiр пәнге қатысты ақпаратты пайдалануға бағытталған ақпаратты-бiлiм беру ортасының құрамы.
Кәсiби-ақпараттық бiлiм беру ортасы – белгiлi бiр мамандық иесiнiң кәсiби iс-әрекетiнде пайдалануға арналған компьютерлiк және телекоммуникациялық технологиялар негiзiнде құралған аппаратты-бағдарламалық жабдықтар жиынтығы.
Оқытудың компьютерлiк технологиясы, оқытудың ақпараттық технологиялары секiлдi терминдерге талдау жасау үшін алдымен „оқыту”, „технология” ұғымдарының мағынасын ашып алуымыз қажет.
Оқыту – педагогтардың жетекшiлiгiмен тұлғаның бiлiмiн, ебдейлiгiн, дағдысын қалыптастыруға бағытталған, жоспарлы және жүйелi түрде жүзеге асырылатын процесс.
Технология - шеберлiк туралы ғылым, techne – өнер, шеберлiк, logos – ғылым. Энциклопедиялық еңбектерде келтiрiлген анықтама бойынша „технология - өнiм өндiру процесiнде өнiмнiң, материалдың немесе полуфабрикаттың формасын, қасиетiн, қалып-күйiн өзгертудi, өңдеудi жүзеге асыратын әдiстер жиынтығы”.
Оқытудың компьютерлiк технологиясы – ақпаратты жинақтау, ұсыну және бақылауды ұйымдастыру, танымдық iс-әрекеттi басқару секiлдi педагогтың атқаратын функцияларының компьютерлiк техника негiзiнде педагогикалық шарттарын құрудың әдiстерi мен тәсiлдері жиынтығы.
Оқытудың компьютерлiк технологиясы оқытушы мен студенттiң, мұғалiм мен оқушының арасындағы қатынас формасын өзгертедi. Бұл өз кезегiнде оқу мотивациясын күшейтедi, оқытудың қарқындылығын арттырады. Оқу мотивациясы дегенiмiз – танып-бiлуге ұмтылдыратын қозғаушы күштердi дамытудың әдiстерi, құралдары мен тәсiлдерi.
Оқытудың ақпараттық технологиялары – білім беруге бағытталған компьютерлiк техниканың, телекоммуникациялық байланыс құралдарының, инструменталды бағдарламалық жабдықтардың жиынтығы.
Ақпаратты-коммуникациялық технологиялар - локалдық, аймақтық, бүкiл әлемдiк желiлерде ақпарат алмасуды жүзеге асыратын қазiргi заманғы байланыс құралдарының барлық түрлері, бағдарламалық жүйелер мен кешендер (бағдарламалау тiлдерi, трансляторлар, компиляторлар, операциялық жүйелер, қолданбалы бағдарламалық жабдықтарды дайындауға арналған инструменталды пакеттер), мультимедиа, телекоммуникация секілді техникалық-бағдарламалық құралдар жиынтығы.
Ал, оқу-әдiстемелiк, нормативтi-құқықтық, ұйымдастырушылық-техникалық материалдарды бiрлесе пайдалану негiзiнде жұмыс iстейтiн болса, мұны бiлiм беруге арналған ақпаратты-коммуникациялық технологиялар деп қарастыруға болады.
Ақпаратты-коммуникациялық технологиялар қызметі мынадай қасиеттерімен сипатталады:
өңдеу процесінің нысаны мәліметтер болып табылады;
ақпараттық процестің мақсаты ақпарат алмасуға негізделеді;
ақпараттық процесті жүзеге асыру құралдарын бағдарламалық, аппараттық, бағдарламалы-аппараттық кешендер құрайды;
ақпараттық процесті тиімділендіру параметріне ақпаратты тұтынушыға жеткізудің дәлдігі, сенімділігі, толықтығы жатады.
Енді ұлы дидактик Я.А.Коменский „Алтын ережеге” балаған көрнекілік ұстанымының талаптарына толық жауап бере алатын мультимедиалық технологиялар ұғымдарын қарастырайық. Алдымен мультимедиа ұғымына талдау жасап көрейік.
Мультимедиаға зерттеушi ғалымдар түрлiше анықтама бередi:
Мультимедиа - әртүрлi типтi ақпараттарды компьютердiң ұсыну мүмкiндiгiн дамытатын және адамның мультисенсорлық табиғатына негiзделген технология (D.Little).
Мультимедиа - екi не онан да көп типтi ақпараттарды интерактивтi формада бiрiктiру (D.H.Jonassen).
Мультимедиа - әртүрлi формада ұсынылған ақпараттарды бiрiктiруге мүмкiндiк беретiн компьютердiң аппараттық және бағдарламалық құралдары кешенi (И.И.Косенко).
Мультимедиа - графика, гипермәтiн, дыбыс, анимация, бейнемәлiметтердi пайдалануға мүмкiндiк туғызатын аппаратты-бағдарламалық құрал (И.Вернер).
Мультимедиа терминi латын тiлiнiң „multy” (көп) және „media” (орта) деген сөздерiнiң бiрiгуiнен құралған. Сондықтан да, мультимедиалық жүйеге арналған оқулықтарды, ғылыми еңбектердi саралай келе бұл терминге „ақпараттық орта” деген мағына беруге болады. Ал, ақпараттық орта түсiнiгiн белгiлi бiр ортада ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы ақпаратты ұсыну мен өңдеуге бағытталған арнайы ұйымдастырылған процесс деп қабылдай аламыз.
Осы орайда, мультимедиаға және оған қатысты ұғымдарға өздiгiмiзше анықтама бере кетейiк.
Мультимедиа - компьютерлiк графикамен, суреттермен, бейнеақпараттармен, анимациямен, мәтiндермен, жоғары сапалы дыбыстармен жұмыс iстеудi қамтамасыз ететiн интерактивтi жүйе.
Кез келген қарым-қатынас тілінде әртүрлі мағынада қолданылатын сөздер бар. Сол секілді „мультимедиа” сөзін де бірнеше мағынада қолдана аламыз.
Яғни, мультимедиа –
әртүрлі типті ақпараттарды өңдейтін құралдарды жасаудың, пайдаланудың тәртібін анықтайтын технология;
әртүрлі типті ақпараттарды өңдеу мен ұсыну технологиясы негізінде құрылған ақпараттық ресурс;
түрлі типті ақпараттарды өңдеу мен ұсынуға мүмкіндік беретін компьютерлік бағдарламалық жабдық;
пайдаланушыға барынша тиімді әсер ету мақсатында түрлі бағдарламалық және техникалық құралдарды пайдаланатын ақпараттық технологиялар спектрі.
Мультимедиалық технологиялар - әртүрлi типтi мәлiметтердi дайындау, өңдеу, бiрiктiру, ұсыну әрекеттерiн аппараттық және бағдарламалық жабдықтарды пайдалану арқылы жүзеге асыратын технологиялар (әдiстер мен тәсiлдер)жиынтығы.
Бiлiм берудегi мультимедиа - бiрiншiден, таным процесiнiң жоғарылауына септiгiн тигiзетiн, екiншiден, бiлiм беру мазмұнын интерактивтi формада ұсынатын дидактикалық аппаратты-бағдарламалық құрал.
Мультимедианың бағдарламалық құралдары – кез келген типті ақпаратты интерактивтi режимде пайдалануға мүмкiндiк беретiн компьютердiң бағдарламалық жабдықтары.
Мультимедиалық ресурстар - мультимедиалық құралдар және арнайы бағдарламалық жабдықтар көмегiмен дайындалған ақпараттық өнімдер.
Мультимедианың дамуы бейнетехникалық және дербес компьютерлiк технологиялардың өркендеуi нәтижесiнде жүзеге асуда. Мультимедиа статикалық (мәтiндiк, кестелiк, графиктiк) және динамикалық (анимациялық, бейнелiк), дыбыстық ақпараттарды талапқа сай дәрежеде ұсынуды iске асырады. Оның жалпы сипатын 1-ші суреттегiдей бейнелей аламыз.

Сурет 1 - Мультимедианы құрайтын әртүрлi типтi ақпараттар

Қазiргi таңда электрондық оқулықтарды, компьютерлiк оқыту бағдарламаларын, дыбыстық және бейнелiк оқу материалдарын пайдалануда қолданылатын мультимедиалық технологиялар оқыту процесiндегi инновациялық әдiстердi жүзеге асыратын бiрден бiр жаңа ақпараттық технология болып саналады.
Мультимедиа түрлiше ақпаратты ұсынудың немесе пайдаланудың әртүрлi әдiстерiн қолдануға мүмкiндiк бередi. Бiз қазiргi күнге дейiн мультимедианың кейбiр түрлерiн күнделiктi тұрмыста қолданып келдiк. Мысалы, теледидар және кино - мультимедианың құрамдас бөлiктерi.
Пайдаланушылар бұл технологияның жекелеген элементтерiн атауда „мультимедиа” сөзiн қосарлана қолданып келедi. Мысалы, мультимедиа бағдарламасы, мультимедиа өнiмi, мультимедиа қызметi т.б. Мұнда мультимедиа ақпараттық технологиялар кешенiнен құралатындықтан оның жекелеген элементтерiн атау кезiнде „мультимедиалық” сын есiмiн қосарлана қолдану дұрыс деп санаймыз (мультимедиалық бағдарлама, мультимедиалық өнiм т.б.). Ал, жалпылай тек „мультимедиа” деп атауға болады.

Бақылау сұрақтары:

1. Мультимедиа, мультимедиалық технологиялар ұғымдарын қалай түсінесіз?
2. Мультимедиалық ақпарат түрлерін атаңыз.
3. Мультимедианың бағдарламалық құралдары не үшін қолданылады?
4. Мультимедиалық ресурстар дегеніміз не?

1.1.3 Гипермедиа (гиперорта) ұғымы

Көптеген шет елдiк зерттеушiлер мультимедиа және гипермедиа ұғымдарын бiр мағынада қарастырады. Мұнымен қатар, кейбiр ғалымдар мультимедиа ұғымын гипермедиа ұғымының құрамына кiргiзедi. Мысалы, И.Браун „гипермедиа - мультимедианың сызықты емес түрде ұсынылған жиынтығы” деген пiкiр айтады. Бiздiң пiкiрiмiзше, мультимедиа - пайдаланушыға әртүрлi типтi ақпараттарды бiрiктiрiп ұсыну технологиясы болса, гипермедиа - пайдаланушының түрлiше типтi ақпараттардың бiрiнен екiншiсiне оңай ауысуын жүзеге асыру технологиясы.
Мультимедиалық ақпарат түрлерiн (мәтiн, графика, анимация, дыбыс, бейнеақпарат т.б.) өзара байланыстыру нәтижесiнде гипермедиа
технологиясы пайда болды.
Оқу материалын дәстүрлi, яғни, сызықтық түрде ұсынуға қарағанда, гипермәтiндi немесе гипермедиалы түрде ұсыну тақырыпты ауқымды қамтуды жүзеге асырады.
Осыған байланысты, гиперсілтеме, гипермәтін түсініктеріне де тоқталайық.
Гиперсілтеме – компьютердегі пайдаланушының бір орындағы ақпараттан екінші орындағы ақпаратқа ауысуы үшін жасалатын сілтеме.
Гипермәтiн - әртүрлi мәтiндiк ақпараттардың бiрiнен кез келгенiне сызықтық емес формада ауысу технологиясы. Гипермәтiн ұғымын 1965 жылы американдық ғалым Т.Нельсон енгiзген. Оның айтуынша “гипермәтiн – сызықтық емес түрде байланысқан жазбалар”.
Гипермедиа (гиперорта) – компьютер экранына текстографиялық тораптарды ғана емес, анимация, графика, дыбыс, бейнеөнiмдердi де гипермәтiндiк жүйе ретiнде ұсынатын технология.
Гипермедиа белгiлi бiр тақырыптық ақпаратты бiр мезгiлде мәтiн, график, сурет, дыбыс, бейнеөнiм түрiнде байланыстыра алады. Гипермедиадағы басты ерекшелiк әртүрлi арналармен жүретiн ақпарат келiсiлген болуы керек, яғни, бiр арнадан қабылданған ақпарат басқа арнадағы ақпаратты қабылдау мүмкiндiгiн шектемей, керiсiнше, ұлғайту керек.

Бақылау сұрақтары:

1. Гипермедиа, гиперсілтеме, гипермәтін түсініктерін талдап беріңіз.
2. Гипермедианың мультимедиадан айырмашылығы қандай?
3. Гипермедиа ұғымын басқаша қалай атауға болады?

1.1.4 Виртуалды нақтылық (шындық)

Білім беру саласында жұмыс принципі виртуалды нақтылық технологиясына негізделген мультимедиалық құралдар да қолданылуда.
Нақты, бар нысандар мен процестерді бейнелейтін электрондық модельдер виртуалды нақтылықтың объектісі болып табылады.
„Виртуалды” сын есімі қағаз немесе басқа да әртүрлі заттық ақпарат тасымалдағыштарда ұсынылған мәліметтердің электрондық баламасын сипаттау үшін қолданылады.
Виртуалды нақтылық – пайдаланушыны стереоскопиялық негіздегі виртуалды кеңістікте нақыт уақыт кезеңінде жүргендей әсерге бөлейтін және сол кеңістікте пайдаланушыға әртүрлі типті ақпараттарды ұсына алатын мультимедиалық технология қызметі.
Виртуалды нақтылық адамды объектімен тікелей „байланыстыруды” қамтамасыз етеді. Мысалы, оқытушы немесе студент тіркегіш құралмен жабдықталған арнайы қолғап арқылы компьютер жадында сақталған электрондық объектіні монитор экранынан қолымен ұстап көреді және материалдық объектіні ұстағандай әсерде қалады. Виртуалды киімдер мен көзілдіріктер кию арқылы пайдаланушы виртуалды кеңістікте „қозғала алады”. Мұндай мультимедиалық технологиялар студенттердің, оқушылардың ақпаратты қабылдау және түйсіну механизмін өзгертеді және дамытады. Бұл кезде оқушылардың ақпаратты қабылдау процесі тек көру, есту көмегімен ғана емес, сонымен қатар, сипап сезу арқылы да жүзеге асырылады. Бүгiнгi күннiң өзiнде виртуалды нақтылықты иiс сезу рецепторларымен, үш өлшемдi кескiндермен, әртүрлi жиiлiктегi вибрациямен толықтыруға мүмкiндiк бар. Бұл жасанды орта кескiн мен дыбысты берiп қана қоймайды, оның физикалық әсерiн де бередi. Жасанды түрде автомобиль қозғалысын, кеме жүзуiн, желдiң әсерiн беруге болады, сондай-ақ, пайдаланушы бейнеленген затты экранда жылжыту мүмкiндiгіне ие бола алады. Сондықтан да, педагог ғалымдар виртуалды нақтылық технологиясын дидактиканың көрнекілік принципін толық іске асыра алатын құрал деген пікірлер білдіруде.
Визуалды (көрінетін) ақпаратты қабылдау жеңіл болғандықтан символдық ақпаратты қабылдау кезінде теориялық ойлауға қарағанда практикалық ойлау адамнан көп күш-жігерді қажет етпейді. Сол себептен де, виртуалды кеңістік жүйесінің көрнекілік-образдық, көрнекілік-әрекеттік сипаттағы ұсынатын ақпаратын пайдаланушылар барынша толық күйінде қабылдай алады.

Бақылау сұрақтары:

1. Виртуалды нақтылық дегеніміз не?
2. Виртуалды нақтылықтың оқыту процесінде қандай мүмкіндіктері бар?
3. Виртуалды нақтылықтың компьютерлік модельден айырмашылығы бар ма?

1.1.5 Модель. Модельдеу.

Модель – қандай да бір нақты объектінің қасиеттерін білу үшін, оны екінші бір объекті арқылы сипаттау. Басқаша айтқанда, модель – бір құрылымды екінші құрылым негізінде бейнелеудің нәтижесі. Кез келген модель белгілі бір гипотеза негізінде құрылады және зерттеледі.
Модельдеу – нақты объектіні жан-жақты сипаттайтын ақпараттарды модельге ауыстыру процесі мен әдісі.
Модельдерді пайдалану саласына байланысты былайша жіктеуге болады:
оқытуға арналған (мысалы, көрнекілік құралдар);
тәжірибелік мақсаттағы модель (мысалы, кеменің әртүрлі табиғи жағдайларға төзімділігін анықтау үшін оның модельі су қоймаларында сыналады);
ғылыми зерттеу бағытында пайдаланылатын модельдер т.б.
Жалпы, қандай да бiр нысанды сипаттау материалдық және ақпараттық модельдеу негiзiнде жүзеге асырылады. Егер материалдық модель объектiнiң геометриялық формасын нақты жағдайда сипаттаса, ақпараттық модель объектiнiң қасиетi мен күйiн сипаттайтын ақпараттар жиынтығын құрайды. Ақпараттық модель белгiлiк және вербальды модельдерден тұрады. Вербальды модель деп объектiнiң ауызша сипатталуын айтуға болады. Ал, белгiлiк модель сурет, графика, сұлба сияқты арнайы белгiлермен берiлген ақпараттық модель болып табылады. Белгiлiк модельдер компьютерлiк және компьютерлiк емес болып бөлiнедi.
Компьютерлiк модель - бағдарламалық жабдықтардың көмегiмен ұсынылған модель.
Компьютерлiк модельдеу ұғымдардың мағынасын тереңiрек ашуға, процестер мен құбылыстарды зерттеу әдiстерiн толық түсiндiруге мүмкiндiк бередi. Мысалы, компьютерде модельденген демонстрациялық тәжiрибелер, зертханалық жұмыстар студенттер мен оқушыларға заңдылықтар мен құбылыстардың табиғатын ғылыми тұрғыдан түсiне бiлуге бейiмдейдi. Бiр жағдайда олар көзбен көруге мүмкiн болмайтын құбылыстарды экранда бақылауға мүмкiндiк берсе, екiншi жағдайда, ғылымда күрмеуi қиын мәселелердi графика, анимация, бейнекөрiнiс түрiнде бақылап, шешiмiн табуға көмектеседi. Сонымен қатар, компьютерлік модельдер оқытудың сабақ барысындағы немесе сабақтан тыс формалары мен әдiстерiн жетiлдiруге және оқу-тәрбие процесiн қызықты әрi мазмұнды етiп жүргiзуге көмектеседі. Оқытушының жұмысын жеңiлдетедi. Бұл, оқытушы сабақтан тыс қалады деген сөз емес, оқытушы қай кезде де оқыту процесiндегi басты тұлға болып табылады.
Қуатты процессормен, жедел жадымен, кескiн бейнелеудi жылдамдатқыш құрылғылармен жабдықталған компьютерлiк технологиялардың үш өлшемдi кескiндермен жұмыс iстеу мүмкiндiгi оларды оқыту процесiнде қолданудың тиімді бiр бағытын айқындап бердi. Ол - ақпараттың виртуалды модельi. Арнайы модельдеуші бағдарламалар көмегiмен дайындалған виртуалды модель пайдаланушының интерактивтi қарым-қатынасына динамикалық түрде әсер етедi. Мысалы, виртуалды модельдердiң оқытуда жиi қолданыла бастаған дидактикалық мүмкiндiгi жоғары түрi - виртуалды эксперимент те студенттер мен оқушылардың эксперименттiк дайындығын арттыратын бiрден-бiр құрал болып табылады. Әсiресе, эксперименттiк ғылымдарды оқытуда виртуалды эксперименттердi тиiмдi пайдалануды дұрыс жолға қою қажет. Себебi, орта мектептер мен жоғары оқу орындарындағы зертханалық кабинеттердегi жарамсыз болуға айналған құрал-жабдықтарды, аспаптарды жаңарту көп қаржыны қажет етедi. Мұндай қиындықтан шығудың бiр жолы - компьютерлiк виртуалды эксперименттердi пайдалану. Бiрақ виртуалды эксперименттер iс жүзiнде жасалынған қандай да бiр тәжiрибелiк жұмыстардың орнын толтыра алмайды. Себебi, мұндай ортада нақты материалдық зерттеу объектiсi жоқ.
Виртуалды эксперименттiң бағдарламалық жабдығы эксперименттiк мәндердi графикалық интерпретациялау, виртуалды „өлшеулердiң” нәтижесiн өңдеудi жүргiзетiн математикалық есептеулер әдiстерiмен жабдықталады. Виртуалды эксперименттердiң рөлi мен орнын айқындау оқу практикасында жалпылай (дидактикалық аспектiлерi бойынша) және зертханалық жұмыстарда жекелей (әдiснамалық аспектiлерi бойынша) түрде жүргiзiледi.
Виртуалды эксперимент имитациялық және сандық есептеу эксперименттерi болып бөлiнедi. Имитациялық эксперимент дисплей экранындағы эффектiлер мен нақты материалдық объектiдегi байқалатын эффектiлердiң тек сыртқы ұқсастығын қамтамасыз етедi. Мысалы, математикалық маятниктiң қозғалысы. Бұл жағдайдағы компьютерлiк эксперименттi қамтамасыз ететiн бағдарламалық жабдық сүйенген заңдылық, табиғаттағы заңдылықпен мүлде үйлеспейдi. Ал, сандық есептеу экспериментi табиғаттағы процестер мен құбылыстардың заңдылығы негiзiнде жүргiзiледi. Мұндағы бағдарламалық жабдық табиғаттағы заңдылыққа сүйенедi. Мұндай эксперимент құбылыстардың математикалық модельi көмегiмен ұйымдастырылады.

Бақылау сұрақтары:

1. Модель және модельдеу дегеніміз не?
2. Пайдалану саласына байланысты модельдерді қалай жіктеуге болады?
3. Қандай модельдің түрлерін білесіз?
4. Имитациялық модельдеуді қалай түсінесіз?
5. Оқытуда компьютерлік модельді пайдаланудың қандай тиімділігі бар?
1.2 Мультимедиалық технологияларды оқыту процесінде
пайдаланудың шарттары мен аспектілері

Мультимедиалық технологияларды пайдалану негiзiнде жүргiзiлетін оқыту әдiсi оқытудың теориясы мен технологиясын бiр-бiрiмен байланыстырып отыруды қажет етедi.
Оқыту әдiсi деп оқытушы мен студенттiң немесе мұғалiм мен оқушының оқыту процесiнде алға қойылған мақсатқа жету үшiн бiрiгiп атқаратын iс-әрекетiн айтамыз. Осы кездегi негiзгi талап - үздiксiз бiлiм беру тәсiлдерiн iздеу, жастарды өз бетiнше оқу тәсiлдерiне үйрету, жаңа оқыту құралдары арқылы бiлiм алу жолдарын iздестiру, шығармашылық және шеберлiк iске баулу.
Педагогикада белгiлi бiр пән бойынша оқыту жүйесiн құру заңдылығын оқыту теориясы қарастырады. Оқыту теориясы мен әдiстерiне негiзделген түсiнiк - оқыту технологиясы, яғни, педагогикалық технология болып табылады.
В.М.Монаховтың пiкiрiнше: „Педагогикалық технология дегенiмiз – мұғалiм мен оқушыға тиiмдi жағдай жасайтын, оқыту процесiн жобалауға, ұйымдастыруға және жүргiзуге арналған педагогикалық модель”.
Оқыту технологиясы оқу ақпаратын жинау, өңдеу, сақтау, ұсыну әдiстерi мен құралдарының нәтижелiлiгiне байланысты дамитын, әлеуметтiк технологиялардың негiзгi құраушыларының бiрi. Әрбiр дидактикалық құралды тиiмдi пайдалану үшiн сәйкесiнше оқыту технологиясы қажет. Сондықтан да, оқыту технологиясын оқытудың мақсатына жетудi қамтамасыз ететiн әдiс-тәсiлдердiң, құралдардың жүйесi деп айта аламыз.
Оқыту жүйесiнде мультимедиалық технологияларды пайдалану кезiнде көп жағдайда педагогикалық ерекшелiктер ескерiлмейдi. Сол себептен де, оқыту процесiне тек жаңа ақпараттық технологияларды (біздің жағдайымызда мультимедиалық технологияларды) ғана емес, жаңа педагогикалық оқыту теорияларын да енгiзу, қойылып отырған мәселенiң шешiмiн табуға көп көмектеседi.
Әрбір оқытушы өзінің педагогикалық қызметін жоғары деңгейде көрсетуі үшін мультимедиалық технологияларды пайдалана білуімен қатар, сол аталған технологияларды тікелей оқыту процесінде қолданудың қажеттіліктерін анықтай білуі керек.
Бірінші қажеттілік – дәстүрлі оқыту әдісінде тәжірибелік дәлелдеулері жүзеге асырылуы мүмкін емес заңдылықтар мен теорияларды, ұғымдарды, макро және микроәлем жөніндегі түсініктерді, пәнаралық байланыс сипатындағы күрделі оқу материалдарын оқыту үшін студенттер мен оқушыларда қажетті білімдер жүйесінің болуы.
Екінші қажеттілік – студенттер мен оқушыларда репродуктивті дағдының қалыптасуы. Мұндай қажеттілік оқу экспериментін жобалау, оқу мазмұнына қатысты мәліметтерді жинақтау, жүйелеу, жіктеу, талдау секілді іс-әрекеттер кезінде байқалады.
Үшінші қажеттілік – студенттерде, оқушыларда шығармашалық (креативтілік) дағдының қалыптасуы. Бұл қажеттілік күрделі есептерді шешу, зертханалық эксперименттерді жүргізу, объектіні модельдеу, қандай да бір процестің өтуіне әсер етуші факторларды анықтау кезінде байқалады.
Төртінші қажеттілік – студенттер мен оқушыларда белгілі бір тұлғалық сапаның қалыптасуы. Бұл қажеттілік әлеуметтік мәселелерді шешу арқылы жас жеткіншектерді адамгершілікке, ізгілікке тәрбиелеу кезінде көрініс береді. Жастарда тұлғалық сапаның болуы оның қоғам алдында жауапкершілігін күшейтеді.
Осы аталған қажеттеліктерге байланысты мультимедиалық технологияларды пайдалану оқытудың мазмұнын өзгертiп, формасын жаңаша қалыптастыруға негiз болады.
Мультимедиалық технологияларды бiлiм беруде қолдану мынадай педагогикалық мақсаттарға бағытталады:
1) Ақпараттық қоғамда студенттiң, оқушының тұлғалық iс-әрекетiн дамыту:
жеке тұлғаның ойлау деңгейiн жоғарылату, оның бойында бiлiм қорын қалыптастыру мақсатында психологиялық-педагогикалық әрекеттер қарқынын арттыру;
қабылдау, есте сақтау секiлдi iс-әрекеттердi жүзеге асыру iскерлiгiн қалыптастыру және дамыту;
имитациялау, модельдеу процестерiн ұйымдастыру негiзiнде студенттер мен оқушылардың эксперименттi-зерттеушiлiк қызметтерді орындау ебдейлігін қалыптастыру.
2) Үздiксiз бiлiм беру жүйесiндегi оқыту процесiнiң барлық деңгейiн жандандыру:
мультимедиалық технологиялардың мүмкiндiктерiн пайдалану есебiнен оқыту процесiнiң тиiмдiлiгiн, сапасын арттыру;
түрлi пәндiк ортада ақпарат өңдеу құралдарын пайдалану арқылы пәнаралық байланысты тереңдету;
мультимедиа-ресурстарды тиiмдi пайдалану негiзiнде ашық бiлiм беру идеясын дамыту.
Қазiргi таңда өзiндiк iс-әрекеттi қалыптастыруда мультимедиалық технологиялар:
микро және макроәлемдегі күрделi құбылыстар мен процестердi модельдеу арқылы оқытуды жүзеге асыруға;
әртүрлi физикалық, химиялық, биологиялық, әлеуметтiк т.б. өте жылдам немесе жай өтетiн құбылыстарды кез келген уақытта оқып үйренуге мүмкiндiк беру мәселелерiн шешуге бағытталуы керек.
Осы ұстаным бойынша мультимедиалық технологияларды оқыту процесiнде тиiмдi пайдаланудың мынадай алғышарттарын анықтауға болады: дидактикалық, психологиялық-педагогикалық, эргономикалық, техникалық.
1. Дидактикалық шарттар:
Сабақтың мазмұны мен формасына байланысты мультимедиалық технологияларды мүмкiндiктерiне қарай алдын ала дайындаудың, кешендеудiң перспективалы жоспарын жасау.
Оқу материалдарына әдiстемелiк талдау жасау. Айталық, кейбiр пәндерге қатысты оқу материалдары бiрнеше ондаған жылдар бұрын дайындалған. Мiне сол материалдарды жаңа мәлiметтермен үйлестiрудiң жолдарын қарастыру, пәнге қатысты негiзгi мәлiметтi қосымша мәлiметпен толықтыру. Мультимедиалық технологияларда ұсынылатын оқу материалдары көрнекiлiк ұстанымына негiзделген. Сондықтан да, оны оқытудың ажырамас бөлiгi деп қарастыруымыз қажет.
2. Мультимедиалық технологияларды тиiмдi пайдалану үшiн оның психологиялық-педагогикалық шарттарын қатаң бақылауда ұстау керек:
Оқу материалдарын тұлғаның қабылдау ерекшелiктерiн ескеру.
Экрандық оқу материалдарының студенттер мен оқушылардың эмоциясына әсерiн бақылау.
Оқу материалдарын пайдалану кезiнде тұлғаның ойлау қабiлетiн аттыруға қозғау салу.
Экрандық оқу материалдарын пайдаланудың қалыпты деңгейiн студенттер мен оқушылардың ойлау жүйесiне күш түсiрмейтiндей деңгейде сақтау.
3. Эргономикалық шарттар мынадай мәселелердi қарастырады:
Бөлмедегi ауаның физико-химиялық құрамының төмендеуi студенттердiң, оқушылардың сабаққа қабiлеттiлiгiн төмендетедi. Сондықтан бөлме ауасын ауыстырып отыру.
Аудиовизуалдық оқу материалдарын қалыпты жағдайдан артық көрсетуге болмайды.
4. Техникалық шарттар:
Ерекшелiктерiне қарай мультимедиалық технологияларды дәрiсханада дұрыс орналастыра бiлу.
Құрылғылардың техникалық ақаулығын үнемi тексерiп отыру.
DVD, CD дискiлерiндегi, бейнетаспалардағы оқу материалдарын дұрыс сақтай бiлу.
Дәрiсхананы оқыту процесiне бейiмдеу жұмыстарын авто-маттандыру.
Дәрiсхананы үнемi салқындатып отыру, яғни құралдарды қатты қызып кетуден сақтау.
Ендi, үздiксiз бiлiм беру жүйесiн ақпараттандыру барысында мультимедиалық технологияларды оқыту процесiнде тиiмдi пайдаланудың тұжырымдамалық, психологиялық, педагогикалық, ақпараттық, эргономикалық, технологиялық және техникалық, ұйымдастырушылық аспектiлерiн қарастырайық.
Тұжырымдамалық аспектi:
ақпаратты жинақтау, өңдеу, сақтау, тарату жүйесi ретiнде жаңа ақпараттық орта құру;
әртүрлi деңгейде (республика, аймақ, бiлiм беру мекемелерi) бiрiктiрiлген бiрыңғай оқу-ақпараттық орта құру т.б.
Мұндай оқу-ақпараттық ортаны құрайтын элементтерге мыналар жатады:
елiмiздiң және шет елдердiң ақпараттық ресурстарына қол жеткiзе алатын телекоммуникациялық аппаратты-бағдарламалық жабдықтар;
компьютерлiк гипермедиа, мультимедиа жабдықтары;
виртуалды бiлiм берудi дамыту үшiн ақпараттандырудың инфрақұрылымдары т.б.
Психо-педагогикалық аспектiлер:
оқыту процесiнде мультимедиалық технологияларды пайдалану кезiнде бiлiмдi меңгеру мен интеллектуалдық деңгейдi қалыптас-
тырудың психологиялық механизмдерiн айқындау;
мультимедиалық технологияларды оқыту процесiнде пайдалануда оқытушының рөлi мен орнын анықтау;
мультимедиалық технологияларды өзiнiң кәсiби iс-әрекетiнде тиiмдi пайдалана бiлуi үшiн мұғалiм кадрларды қайта дайындау;
елiмiзде қашықтан оқытуды дамытудағы мультимедианың мүмкіндіктерін дамыту;
мультимедиалық оқулықтар жасаудың дидактикалық талаптарын анықтау.
Ақпараттық аспектi оқытудың дидактикалық және әдiстемелiк ұстанымдарына жауап бере алатын мультимедиалық құралдардың ақпараттық жабдықталуын айқындайды.
Эргономикалық аспектi:
мультимедиалық оқулықтарды құруда эргономикалық талаптарды ескеру;
әртүрлi жас дейгейiндегi пайдаланушылардың мультимедиалық технологиялармен жұмыс кезiндегi сақтауға тиiстi санитарлық-гигиеналық нормаларын анықтау.
Технологиялық және техникалық аспектiлер:
технологиялық қатаң талаптарды сақтау – оқыту процесiне арналған лицензиялы мультимедиалық оқулықтарды пайдалану;
оқыту мақсатына бағытталған аппараттық және бағдарламалық жабдықтармен білім беру жүйесін қамтамасыз ету;
бiлiм беру салаларында локалдық, аймақтық және республикалық желiлер құру.
Ұйымдастырушылық аспектi:
бiлiм беру мекемелерiнде электрондық кiтапханалар мен медиа орталықтар, медиатекалар құру;
мультимедиалық технологияларды пайдаланудың ұйымдастыру- шылық-құқықтық нормаларын анықтау т.б.

Бақылау сұрақтары:

1. Оқыту процесінде мультимедианы қолданудың қажеттілігі неде?
2. Мультимедиалық технологияларды оқыту процесіне енгізу қандай
мақсаттан туындайды?
3. Аталған технологияларды оқыту процесінде пайдаланудың қандай
шарттары бар?
4. Мультимедианы білім беруде қолданудың психологиялық,
педагогикалық аспектілеріна атап көрсетіңіз.

1.3 Мультимедиалық технологиялардың әдістемелік
мүмкіндіктері

Қазiргi қоғамның ғылыми-техникалық, экономикалық, әлеуметтiк салаларындағы мультимедиалық технологиялардың алатын орны, оның болашақ даму тенденциялары мен перспективалары жан-жақты талдауды, талқылауды қажет етедi. Өйткенi, қазiргi кезде бiздiң елiмiзде оны пайдаланушылар арасында қарама-қайшылықты пiкiр қалыптасқан, бұл мультимедиалық технологиялар жөнiнде толықтай түсiнiктiң болмауынан туындайтын мәселе. Осының салдарынан оның көптеген мүмкiндiктерi мен қолданылу салалары әлi толық айқындала қойған жоқ.
Мультимедиа технологиясын оқытуда пайдаланудың жаңа бағыттарының бiрi – компьютерлiк желiлерде теле және бейнеконференциялар ұйымдастыру.
Мультимедиалық технологиялар интернет-технологияның да дамуына тiкелей әсер етiп отыр. Электрондық пошта арқылы дыбыстық және бейне хабарларды қабылдау, жiберу немесе интернет арқылы байланысқа түскен адамның бет-бейнесiн компьютер мониторынан көрiп отыру - мультимедианың жемiсi. Бейнеконференциялар ұйымдастыруда дыбыстық және бейнелiк хабардың сапасын төмендетпей ұсыну мультимедиалық құралдардың жүзеге асыратын iс-әрекетi. Мультимедиалық технологиялардың көмегiмен бүгiнгi таңда кез келген адам өзi жөнiндегi мәлiметтердi, фотосуреттердi, тiптi, өз дауысын интернет желiсiне шығаруға мүмкiндiк алып отыр.
Интерактивтi негiздегi мультимедиалық технологиялар интернет желiсi және CD-курстар арқылы ауыл мектептерiнiң әлемдік ғылым, білім жетістіктерінен оқшау қалып қою мәселесiн де шешуге мүмкiндiк бередi.
Мультимедианың ажырамас бөлiгi болып табылатын лазерлiк дискiлерде жазылған электрондық энциклопедиялар, оқулықтар мен сөздiктер оқыту процесiнде ерекше маңызға ие. Мысалы, электрондық сөздiктерде әрбiр сөздiң аудармасы мен жазылуы ғана емес, сонымен бiрге оның айтылу үлгiсi де қамтылады. Электрондық энциклопедиялар мен сөздiктердiң тиiмдiлiгi - қажеттi мәлiметтi тез iздеп табуға болады. Сонымен қатар тiл үйретуге бағытталған интерактивтi оқыту бағдарламалары диалогты байланыс жасауды жоғары деңгейде жүзеге асыра алады.
Әлемнiң атлас картасы, жекелеген қалалардың картасы сияқты әртүрлi электрондық-картографиялық жүйелер, қажеттi дағдыны қалыптастыруға, жетiлдiруге негiзделген тренажерлiк бағдарламалар, адамның ой-өрiсiн дамытуға бағытталған ойын түрiндегi оқытушы бағдарламалар оқыту процесiнде жиі қолданылуда.
Соңғы кездері ағылшын тілінде edutainment және infortainment деген сөздер компьютерлік термин ретінде жиі айтылады. Олар education (білім беру), information (ақпарат) и entertainment (көңіл көтеру) деген сөздерден құралған. Бұл терминдер мультимедиалық құралдарды пайдалану арқылы оқыту кезінде көңіл көтеру мен оқу қызметінің арасындағы алшақтықтың азаятынын білдіреді. Мектепке дейінгі немесе мектеп жасындағы балалар болсын, үлкендер болсын, компьютерде көңіл көтеретін ойындарды ойнау арқылы, алдына білсем деген арнайы мақсат қоймаса да, біршама білімге, әртүрлі ақпараттарға қол жеткізеді. Бұл да мультимедианың тиімді жағы болып табылады.
Мультимедиалық бағдарламалардың негiзгi атқаратын функцияларының бiрi – басқаруды қамтамасыз ету. Қажеттi ақпаратқа еш кедергiсiз ауысу мүмкiндiгi қамтылған. Мысалы, кинофильмдердi көру барысында мультимедиалық бағдарламалар пайдаланушыға қажетсiз кино үзiндiлерiн өткiзiп жiберудi, керектi киноүзiндiнi бiрнеше қайтара көрсетудi жүзеге асырады.
Оқытуды интерактивті түрде өткізу мультимедиалық технологиялардың келесі бір маңызды сипаттамасы болып саналады. Американдық ғалым А.Галбриц интерактивтiлiктiң үш түрiн атап көрсетедi:
реактивтi интерактивтiлiк: оқушылар мен студенттер компьютердегi бағдарламаның бағыт берiп, көмектесуi нәтижесiнде жауап бередi;
әрекеттiк интерактивтiлiк: бұл жағдайда оқушылар, студенттер бағдарламаны басқара алады;
екi жақты интерактивтiлiк: оқушылар, студенттер бағдарламамен өзара ықпал жасай алады.
DEC компаниясының хабарлауынша, дұрыс жолға қойылған (яғни, аппараттық, бағдарламалық және әдiстемелiк құралдармен толық жабдықталған) мультимедиа технологиясын пайдалану оқытуға жұмсалатын шығын көлемiн едәуiр азайтады екен.
Зерттеушiлердiң пiкiрi бойынша дәстүрлi оқыту әдiсiмен берiлген материалдың 25%-ы, көру арқылы 33%-ы, көру-есту арқылы 50%-ы, ал, мультимедиалық интерактивтi оқыту бағдарламалары көмегiмен берiлген материалдың 75%-ы есте сақталады.
Мультимедиалық технологияларды пайдалану мен дәстүрлi оқыту әдiстерi арасындағы айырмашылықты 2-суреттен көруге болады.
Диаграммадан көріп отырғанымыздай, мультимедиалық технологиядарды пайдаланып оқыту, атап айтқанда, мынадай нәтижелерге қол жеткiзедi:
оқуға кететiн уақыттың үнемделуiне;
оқу мотивациясының жоғарылауына;
зейiн аудару нәтижесiнде оқу материалын толық түсiнуге;
алынған бiлiмнiң ұзақ уақыт есте сақталуына.

Сурет 2 - Мультимедиалық технологиялардың оқыту процесiндегi тиiмдiлiгiнiң көрсеткiшi

Мультимедиалық технологияларды бiлiм сапасына әсерi, оқытудағы тиiмдiлiгi, қасиеттерi, субьект iс-әрекетiн дамыту мүмкiндiгi, т.б. сипаттамалары бойынша 3-суреттегiдей жiктеуге болады.

Сурет 3 - Мультимедианың оқытудағы сипаттамалары бойынша жiктелуi

Айталық, мультимедиалық технологияларды субьектiнiң iс-әрекетiне байланысты оқыту құралы және оқу құралы деп бөлуге болады. Мысалы, мультимедиалық компьютер демонстрациялық-эксперименттiк жағдайда - оқыту құралы, ал зертханалық практикум жағдайында - оқу құралы. Оқыту құралдарын оқытушылар оқу материалын түсiндiру және бекiту үшiн, ал оқу құралдарын студенттер мен оқушылар жаңа бiлiмдi меңгеру үшiн пайдаланады.
Мультимедианы белгiлi бiр оқыту жүйесiнiң мазмұны мен әдiстерiне негiзделген жағдайда пайдалану тиiмдi. Мультимедиалық технологиялар мен оқыту әдiстерiнiң өзара байланысы бiркелкi болмайды, яғни, бiр мультимедиалық құрал бiрнеше оқыту әдiстерiн қамтыса, ал керiсiнше, бiр оқыту әдiсiнде бiрнеше мультимедиалық кешен пайдаланылуы мүмкiн.
Қазiргi заманғы мультимедиалық технологиялар құбылыстардың дамуын, динамикасын көрсетудi және оқу ақпаратының көлемiн белгiлi бiр реттiлiкпен берiп отыруды жүзеге асыратындықтан жаңаша оқыту әдiстерiн талап етедi.
Оқыту процесiнде кездесетiн мәселелер мен оны тиiмдi шешудегi мультимедиалық технологиялардың мүмкіндіктері мен жетістіктерін 1-ші кестедегідей бөліп көрсетуге болады.

Кесте 1


Оқыту процесiнде кездесетiн
қиындықтар
Мультимедиалық технологиялардың оқыту тиiмдiлiгiн арттыру мүмкiндiктерi

Мультимедиалық технологияларды пайдаланудағы жетiстiктер
1
2
3
4
1.
Объективтi күрделi материалдарды оқыту
Оқу материалын бөлшектеп ұсыну
Студенттер мен оқушы-лардың оқу материалына қызығушылығы артады
2.
Түсiнiк-ұғымдардың абстрактылығы, жалпылау, салыстыру, орнықтыру қажеттiлiгi
Нақты ұғым қалып-тастыру, салыстыру, жалпылау кезiндегi иллюстрациялау

Нақтыдан абстракцияға, жекеден жалпыға ауысу жеңiлдiгi
3.
Эксперимент жасаудың күрделiлiгi
Зертханалық дәрісханаларда өткiзуге мүмкiн емес тәжiрибе-лердi демонстрациялау

Зертханалардағы құрал-жабдықтардың жеткiлiксiздiк мәселесiн бiршама шешу
4.
Құбылыс, процестер механизмiн динамикада көрсету
Құбылыстар мен процестердi модельдеу, динамикада көрсету
Құбылыстар мен процес-тердiң табиғатын ашып көрсету
1
2
3
4
5.
Тез немесе жай өтетiн процестердi оқыту
Бейнепроекциялық құрылғылар көмегiмен табиғаттағы процесс-тердiң жүруiн бақылау
Құбылыстар мен процестердi оқыту кезiнде уақытты тиiмдi пайдалану
6.
Объектiнiң көрiнбей-тiн бөлiгiнде өтетiн микропроцестердi бақылау, түсiндiру
Коммуникациялық құрылғылар, Web- камералар мүмкiн-дiктерiн пайдалану
Бақылау кеңiстiгiнiң шекарасын үлкейту
7.
Негiзгi заңдылықтар мен құбылыстарды техникада қолданудың көпсалалығы
Табиғаттағы заңдылықтардың техникада қолданылу аясымен танысу
Заңдылықтар мен құбы-лыстардың сипатын бейнематериалдармен түсiндiру

Оқыту процесiнде мультимедианы пайдаланып бiлiм берудiң әртүрлi аспектiлерiн дамытуға мүмкіндік бар: ақпаратты өңдеудiң когнитивтi аспектiлерi, оқытудың мотивациялық аспектiлерi, оқытудың коммуникациялық аспектiлерi, оқытудың танымдық аспектiлерi.
Атап көрсетiлген аспектiлер негiзiнде мультимедиалық технологиялардың оқыту процесiндегi ақпаратты-коммуникативтiк қызметiн 4-суреттегiдей бейнелейміз.

Сурет 4 - Мультимедиалық технологиялардың оқыту процесiндегi ақпаратты-коммуникативтiк қызметi

Мультимедиалық технологиялардың осы қызметіне сүйеніп, оқыту процесiн жетiлдiру процесін өзiндiк ғылыми – материалистiк көзқарасы дамыған тұлғаны қалыптастыру тұрғысынан төмендегiше модельдеуге болады (сурет 5).

Сурет 5 - Мультимедиалық технологияларды пайдалану арқылы оқыту процесiн жетiлдiрудiң моделi
Сонымен, мультимедиалық технологиялар:
әрбір пайдаланушының қабілеті мен ерекшелігін ескере отырып, олардың оқу мотивациясын арттыруға септігін тигізеді;
түрлі типті ақпараттарды біріктіріп ұсыну арқылы оқытудың интерактивтілік ұстанымын қамтамасыз етеді, өйкені, әртүрлі типті ақпаратты пайдалану адамның әртүрлі сезім мүшелері арқылы оқу материалын жан-жақты қабылдауына ықпал етеді;
нақты, күрделі де қиын, белгілі көлемде шығын мен ұзақ уақытты қажет ететін экспериментті модельдеуді жүзеге асырады;
құбылыстар мен процестерді динамикада көрсету арқылы абстрактілі ақпараттарды көрнекі тұрғыда ұсына алады;
макро және микро әлемдегі нысандарды визуалдауға мүмкіндік береді;
бiлiм беруге жұмсалатын шығынның азаюына ықпалын тигізеді.

Бақылау сұрақтары:

1. Мультимедианың оқытудағы атқаратын қызметтерін атап
көрсетіңіз.
2. Интерактивті қарым-қатынас дегенді қалай түсінесіз?
3. Дәстүрлі және инновациялық оқыту технологияларының
айырмашылығы қандай?
4. Edutainment, infortainment ұғымдарының мағынасы қандай?

1.4 Мультимедианы оқытуда қолданудың артықшылықтары
мен кемшіліктері

Мультимедиалық құралдарды оқыту процесіне енгізудің екі бағыты бар. Біріншісі, мультимедиалық құралдар дәстүрлі оқыту әдістеріне қосымша, оқыту процесін интенсивтендіру құралы ретінде қолданылады. Екіншісі, оқыту процесін ұйымдастыру формалары мен әдістерін және білім беру мазмұнын жаңартуға мүмкіндік беретін, экстенсивті бағытта қолданылатын мультимедиа-ресурстар ретінде пайдалану.
Интенсивті оқыту – білім беру процесін дамытуды ішкі резервтер есебінен жүзеге асыру.
Экстенсивті оқыту – білім беру процесін қосымша резервтер – жаңа құралдар, құрылғылар, технологиялар есебінен жүзеге асыру.
Мультимедиалық технологияларды білім беруде қолданудың артықшылықтары мен қатар кемшіліктері де бар.
Мультимедианың білім берудегі артықшылықтарына мысалдарды көптеп келтіруге болады. Соның ішінде негізгілеріне тоқталайық:
білім мазмұнын құрылымдау технологиялары мен әдістерін жетілдіру;
дәстүрлі оқыту жүйесіне өзгерістер енгізу;
қосымша мотивациялық тіректерді пайдалану және оқытуды дараландыру арқылы білім беру тиімділігін арттыру;
оқыту процесінде өзара қарым-қатынастың жаңаша формаларын ұйымдастыру;
мұғалім мен оқушының, студент пен оқытушының іс-әрекеттер сипатын өзгерту;
білім беру жүйесін басқару механизмін жетілдіру.
Кемшіліктері:
ұсынылған ақпараттың шектен тыс әртүрлі типте берілуі (кескін, дыбыс, бейнемәлімет, анимация) студент пен оқушының негізгі мәліметті қабылдауына кері әсер етуі мүмкін;
оқушының, студенттің экспериментті өз қолдарымен жасап көру мүмкіндігінің болмауы;
оқытуды дараландыру оқытушы мен студенттің, мұғалім мен оқушының бір-бірімен диалогты қарым-қатынас жасауына әсерін тигізеді;
мультимедиалық құралдарды шектен тыс қолдану пайдаланушылардың денсаулығына кері әсер етеді.
Бұл келтірілген қарама-қайшылықтар мультимедиалық ресурстарды оқыту процесіне енгізуді жүйелілік келіске негіздеп жүзеге асыру керектігін дәлелдейді.

Бақылау сұрақтары:

1. Интенсивті және экстенсивті оқыту дегеніміз не?
2. Мультимедианы оқытуда пайдаланудың артықшылықтарын атап
көрсетіңіз.
3. Аталған технологияларды пайдалану арқылы білім беру сапасын
қалайша арттыруға болады?
4. Мультимедиалық технологияларды оқыту процесінде пайдалану-
дың қандай кемшіліктері бар?
1.5 Мультимедиалық технологиялардың оқыту процесіндегі
тиімділігін анықтау

Мультимедиалық технологияларды оқыту процесінде пайдаланудың тиімділігін анықтау жолдарын қарастырайық.
Мультимедиалық құралдардың оқыту процесіндегі тиімділігін оқытудың мақсатына, мазмұнына, формасына, құралдары мен әдістеріне сәйкестілігі тұрғысынан анықтауға болады. Ал, мұны жүзеге асыру кибернетика ғылымының зерттеу әдістеріне сүйену негізінде орындалады. Кибернетика – қоғамдағы, тірі организмдердегі, күрделі машиналардағы процестердің жалпы заңдылықтарын басқаратын, олардағы ақпаратты беретін ғылым. Кибернетика басқару жүйесіндегі ақпараттық процестерді зерттейді.
Өткен ғасырдың 70-ші жылдарында кибернетиканың зерттеу әдістері педагогикада да қолданыла бастады. Жүйенің жалпы теориясы, басқару теориясы, ақпарат және байланыс теориясы, алгоритм теориясы, модельдеу және бағдарламалау теориялары секілді кибернетика салаларын оқыту процесінде қолдануға байланысты ғалымдар біршама зерттеулер жүргізді.
Педагогикалық процесті басқару және жетілдіру үшін көп жағдайда кибернетиканың бағдарламалап оқыту теориясына сүйенеміз. Педагогикалық кибернетиканың зерттеу әдістерімен шұғылданушы көптеген педагог-ғалымдар бағдарламалап оқыту өз кезегінде педагогикаға жүйелік тәсілді қолдануға әсерін тигізеді деген пікір айтады.
Көрнекті ғалым Т.А.Ильина педагогикада жүйелік тәсілді дамытатын негізгі теорияларға мыналарды жатқызады:
кибернетика және жүйенің жалпы теориясы;
ақпарат теориясы, бұл теория зерттеушілерді әртүрлі байланыс арналары арқылы ақпараттық тұжырымдамалармен қамтамасыз етеді;
жүйелік талдау, бұл әдіс оқытуда жаңа технологияларды қолдану кезінде пайдаланылады.
Жүйелік тәсілдің тиімді нұсқаларының бірі – морфологиялық әдіс. Жүйені талдау және ұйымдастырудағы морфологиялық әдістің әдіснамалық негізгі ерекшеліктерін қарастырайық. Ғылымның дамуы ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізудің тәсілдерін үнемі өзгертіп отырады. Қазіргі кезге дейін ғылым дамуы мынадай кезеңдерден өтті:
1) ғылыми жүйелік тәсілдің сипаттамасы зерттеу нысаны ретінде анықталды;
2) зерттеу нысанына „терістеу және құрылымдау” деп аталған ғылыми әдіс қолданылды. Оның негізгі идеясы: оқытылатын жүйе жөніндегі жаңа ұғымдар мен анықтамалар бұрынғы ұғымдар мен анықтамаларды тексеру негізінде пайда болады;
3) жүйелі талдаудың дамуына байланысты терістеу және құрылымдау әдісінің орнына „талдау және құрылымдау әдісі” қолданылуда. Жүйені зерттеудің бұл әдісін пайдалану кезінде шешілетін мәселенің ұғынықты, шешімді үлгісі жасалып, оны ары қарай дамыту жолдары қарастырылады.
Жалпы, педагогикалық зерттеу нысанына қолданылатын жүйе мынадай құрылымдардан тұруы керек:
оқытудың мақсатын анықтайтын әлеуметтік жүйеден;
оқытудың мазмұнын анықтайтын ғылыми білімдер негізіндегі ақ-параттық жүйеден;
нақты бір оқу пәнін оқытудың жалпы және жеке әдістерін дамыту жүйесінен;
оқыту процесін ұйымдастыру жүйесінен.
Педагогикалық әдістерді мынадай сипаттамаларына байланысты жіктеуге болады:
1) Оқытылатын материалдардың құрылымдық-мазмұндық көрсеткіш-теріне;
2) Оқу материалдарын ұсынудың практикалық әдістеріне;
3) Білімді қабылдау кезіндегі оқушылардың немесе студенттердің бойындағы интеллектуалдық және психикалық өзгерістерге;
4) Оқыту нәтижелерін тексеру әдістеріне т.б.
Біз төменде мультимедиалық құралдардың оқытудағы тиімділігін біріншіден, оқытудың мазмұнын анықтайтын ғылыми білімдер негізіндегі ақпараттық жүйеге, екіншіден, оқытылатын материалдардың құрылымды-мазмұндық көрсеткіштеріне байланысты анықтау жолдарын қарастырдық. Оқу материалының мазмұнына қатысты әрбір мультимедиалық құрылғы тізбектер жиынымен сипатталды. Ал, тізбектер жиынын морфологиялық әдісте қолдануға болады. Оны

... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.

тізбектер жиыны түрінде өрнектеуге болады.
Тізбектер жиынының әрбір қатары сол мультимедиалық құрылғының оқыту мазмұнына байланысты қандай да бір ерекшелігін анықтайды. Мысалы,
- мультимедиалық құрылғыны оқу материалының типіне байланысты қолдану ерекшелігі: - ғылыми, - қоғамдық-саяси, - техникалық, - психологиялық, - математикалық, - лингвистикалық.
- мультимедиалық құрылғының оқу материалын ұйымдастыруға байланысты ерекшелігі: - хронологиялық, - сипаттамалық, -тізбектік, - теориялық, - проблемалық, - практикалық, - аналитикалық, - синтетикалық.
-мультимедиалық құрылғының оқу бағдарламасының көрсеткіштеріне байланысты ерекшелігі: - оқу материалының көлемі, -ұғымдар саны, - сөздік деңгейі.
- мультимедиалық құрылғының оқу материалының күрделілік деңгейіне байланысты ерекшелігі: - төменгі, - орташа, - жоғары.
- мультимедиалық құрылғының қосымша оқу материалдарына байланысты ерекшелігі: - жазбаша, - көрнекілік құралдар, - ауызша, - практикалық жаттығулар.
- мультимедиалық құрылғының оқу тапсырмасының типтерiне байланысты қолданылу ерекшелiгi : - стимул-реакция, - таңдау, -ассоциативтi, - принциптердi оқыту, - проблемалық.
Егер тiзбектер жиынының әрбiр қатарынан бiр элементтi таңдап алып, оларды жаңа бiр массив элементтерi ретiнде тiзбектейтiн болсақ, онда мультимедиалық құралдарды оқу мазмұнына қатысты оқыту процесiнде қолданудың сипаттамасы шығады.

Бақылау сұрақтары:

1. Кибернетика ғылымы нені зерттейді?
2. Жүйелік талдау әдісі қандай теорияға сүйенеді?
3. Ақпарат теориясы дегеніміз не?
4. Оқыту мазмұнына байланысты қолдану үшін мультимедиалық технологияларды таңдауды қалай жүргізуге болады?

1.6 Мультимедиалық технологиялар - таным процесiн
жетілдірудің тиімді құралы

Тұлғаның сана-сезімінің дамуы таным процесі арқылы жүзеге асырылады. Таным дегеніміз табиғаттағы заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен өзара қарым-қатынастарының адам санасында идеалды образдар жүйесі ретінде бейнеленуі. Танымның қалыптасуы ұзақ және күрделі процесс. Таным процесі барысында тұлғаның қоршаған орта жөніндегі алған білімі тереңдей түседі, заттар мен құбылыстардың шынайы болмысын тани алады. Яғни, таным процесінде тұлғаның өмірге, қоғамға, болмысқа деген көзқарасы дамиды.
Тұлғаны дамытудағы мультимедиалық технологиялардың мүмкіндіктерін танымның сезімдік және логикалық формаларына қатысы
тұрғысынан қарастырайық.
Таным процесі нақты сезінуден басталып, абстрактілі ойлауға (ақыл-ой) өтеді. Яғни, психо-физиологиялық тұрғыдан танымның бастапқы кезеңі түйсіктен, қабылдаудан, елестетуден тұрады. Бұл кезең танымның сезімдік формалары деп аталады. Танып-білудің бірінші сатысы – түйсік пен қабылдаудан басталып, соның негізінде ойша елестету пайда болады. Яғни, таным адамның сезім мүшелеріне әсер етуден басталады. Сондықтан да бұл сатыны сезімдік форма деп атайды.
Түйсік деп сыртқы дүние мен құбылыстардың жеке қасиеттерінің адамның сезім мүшелеріне тікелей әсер етуден пайда болатын мидағы бейнелерді айтамыз. Яғни, түйсік сананың сыртқы әлеммен байланысы.
Түйсік ақпаратты өңдеу барысында қандай жүйе басымдық роль атқарады, сол әрекетті орындайды. Мысалы, графикалық ақпаратты өңдеуде түйсік образды және вербальды кодтау жүйесі ретінде қатысады, бірақ, образды жүйенің әсері жоғары болады. Ал, мәтіндік ақпаратты өңдеуде, керісінше, вербальды кодтау жүйесі басым болады да, образды жүйенің әсері аз болады. Абстрактілі ақпаратты өңдеуде толығымен вербальды жүйе қолданылады, образды жүйе әрекетсіз қалады.
Түйсікте заттар мен құбылыстардың жеке сапалары мен қасиеттері сәулеленетін болса, қабылдауда олар мида тұтастай зат күйінде бейнеленеді. Яғни, қабылдауда заттардың және құбылыстардың формасы, дыбысы, түсі, иісі т.с.с. қасиеттері тұтас күйінде толық бейнеленеді. Қабылдау – түйсіктегідей бір анализатордың ғана емес, бірнеше анализаторлардың бірлескен қарекеттерінің нәтижесі. Мәселен, адам ұсынылған бейнемәліметті көру және есту анализаторларының өзара байланысып жұмыс істеуі нәтижесінде қабылдайды. Қабылдау ерікті және еріксіз болып бөлінеді. Еріксіз қабылданған ақпараттың 24 сағаттан кейін 50%-ы ұмытылады екен. Студенттің немесе оқушының оқу материалын қабылдауы, оның зейін аударуына байланысты. Зейін аударуды сенсорлық (көрінетін, естілетін) немесе ойлау оқиғаларына ақыл-ой күш жігерін шоғырландыру негізінде анықтауға болады.
Оқыту процесі әрқашанда студенттің немесе оқушының меңгере алатын ақпаратынан көп ақпараттан тұрады. Сондықтан да үлкен көлемді ақпарат ағынын пайдалану кезінде студенттер мен оқушылар зейінін тек қажетті мәліметтерге ғана аудару керек. Когнитивті психологияның мамандары зейін аударуға келесі факторлар әсер етеді деп есептейді: түйсік, адамның көзінің ақпаратты өткізу қабілеті, қызығушылығы. Қызығушылық студенттің, оқушының оқу материалына терең үңілуіне, білуге құмарлығының оянуына түрткі болады. Оқу пәндерін салыстыруға, сол арқылы қандай да бір ой қорытындысын шығаруға көмектеседі. Қызығушылық деңгейді жоғарылатуды әртүрлі типті мәліметтерді (мәтіндік, дыбыстық, бейнелік т.б.) бір оқыту жобасына біріктіруге мүмкіндік беретін мультимедианы қолдану арқылы қол жеткізуге болады.
Оқытудың нәтижелілігі ақпаратты қабылдауға мүмкіндік беретін сенсорлы-персептік процестердің ерекшелігіне, яғни, пайдаланушының ақпаратты қабылдауына, ол ақпаратты жадыда сақтауына, және қажетті уақытта пайдалану мүмкіндігіне байланысты болады. Белгілі бір уақыт аралығында берілетін ақпарат көлемі қабылдаушының физиологиялық ерекшелігіне сәйкес өзгеріп отыруы қажет. Жас ерекшелігіне сәйкес организмнің белгілі бір уақыт аралығындағы өңдейтін ақпарат мөлшері ақпараттық жүктемені құрайды. Бұл жүктеменің организмге оң немесе теріс әсері белгілі бір бағыттаушы және қорғаныс рекацияларына байланысты болады. Ақпараттық жүктеме бағыттаушы реакцияларды туғыза отырып қорғаныс рефлекстеріне әсер етпесе, онда ол оң ақпараттық жүктеме болып саналады. Мұндай жоғары тиімділікті оқыту процесіне қол жеткізу үшін ақпараттық жүктеме көп болмауы керек. Мультимедиалық технологиялар оқу материалын жеке тұлғаның ақпаратты қабылдау ерекшелігін ескере отырып мәлімет көлемін порция түрінде реттеп ұсынуды жүзеге асырады.
Таным процесіне әсер ететін факторларға образды танып білуді де жатқызуға болады. Студент пен оқушыға қойылатын талап – ұсынылған ақпаратты ажырата білу және оны меңгеру. Мультимедиа дыбыстан, графиктен, бейнеақпараттан, мәтіннен құралған әртүрлі типті ақпаратты игеру үшін барлық мүмкіндіктерді ұсынады. Осының нәтижесінде ынта, қызығушылық белгілі бір сезім рецепторларына ықпал жасайды, әртүрлі сенсорлық жағдайлар ақпаратты түрліше түйсінуге әсер етеді.
Қабылдауды адамның сенсорлық қызығушылығын ашатын қабілеті ретінде де қарастыруға болады. Ақпаратты қабылдаушы адамның неғұрлым көрнекілік, дыбыстық ақпаратты алу және оған қайта оралу мүмкіндігі көп болса, соғұрлым ақпарат иконалық жадыға көп жазылады. Бұл тұрғыда да, мультимедиа өтілген материалға қайта оралу байланысын тиімді қамтамасыз ете алады. Иконалық жады адамға болашақта өңдеу үшін, маңызды ақпараттарды іріктеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, көрнекілік әсер арқылы қабылданған ақпаратты сақтауды, және оған жылдам қол жеткізуді де иконалық жады сипаттайды.
Оқыту процесінде ақпаратты өңдеудің бастапқы кезеңін сипаттайтын бөлімі қабылдаудың көлемін зерттеу болып табылады. Оқу құрылымының интерактивтілігі ақпаратты қабылдау көлемін көбейтеді.
Танымның келесі әрі жоғары баспалдағы – елестету. Елестету – бұрын қабылданған, бірақ, қазір көз алдымызда жоқ заттың немесе құбылыстың бейнесін жаңғырту. Қабылдау адамның сезім мүшелеріне әсер ету арқылы жүзеге асырылса, елестету бұрынғы түйсіну мен қабылдау негізінде орындалатын процесс.
Сонымен, танымның сезімдік формалары ретінде ұғымдарды қалыптастыру сатыларының сұлбасы мынадай жүйеде құралады: түйсік → қабылдау → елестету.
Енді танымның логикалық формаларын қарастырайық. Ұғым, пікір, ой қорытындысы танымның логикалық формаларына жатады. Танымның сезімдік және логикалық формалары өзара тығыз бірлікте болады.
Ұғым дегеніміз объективті құбылыстарды, қасиеттерді, қатынастарды бейнелейтін ойлаудың формасы. Яғни, ұғым – заттар мен құбылыстар туралы санада қалыптасқан ой. Ұғымда заттардың жалпы және негізгі қасиеттері бейнеленеді. Ойлау – ой қорытындылары формаларының бірі. Ой қорытындылары – бірнеше пікірден жаңаша бір пікір шығару тәсілі. Яғни, ойлаудың логикалық формасы – пікір. Пікір ақиқат немесе жалған пікір болуы мүмкін. Танымның бұл логикалық формалары іс-әрекет үстінде жүзеге асырылады. Өйткені, іс-әрекет кезінде субъект сыртқы дүниемен өзара әсерлеседі. Соның нәтижесінде заттар мен құбылыстардың психикалық образы жасалынады. Сондықтан іс-әрекет – бұл да категория, танымның практикалық формасына айналған. Іс-әрекеттің автоматты түрге келтіріліп (даңдыланып), практикада пайдаланылуы – танымның соңғы нәтижесі.
Оқыту процесінің басты мақсаты – студенттер мен оқушыларға табиғат пен қоғам жөнінде ғылымда жинақталған білімді меңгерту, сол білімді өзінің күнделікті өмірінде дұрыс пайдалана алатын іскерлік, дағды қалыптастыру деп айта аламыз. Танымның түйсіну, қабылдау, елестету сияқты сезімдік формалары арқылы білім меңгеріледі десек, ұғым, пікір, ой секілді танымның логикалық формалары арқылы ебдейлік, ал танымның іс-әрекет секілді практикалық формасы арқылы дағды қалыптасады.
Ал, оқыту процесінде білім, ебдейлік, дағдыны (компетенттілік) қалыптастыруда қазіргі таңда мультимедиалық технологиялардың маңызы ерекше. Мультимедиалық технологиялар тұлғаның табиғат пен қоғам туралы ғылыми білім шеңберінің кеңейуіне, тереңдеуіне септігін тигізеді. Мысалы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің биологиялық дамуын, түсінуге қиын, ұзақ және қысқа мерзімде өтетін, көзге көрінбейтін физикалық, химиялық процестер мен құбылыстарды динамикада, визуалды түрде ұсыну арқылы мультимедиалық технологиялар студенттер мен оқушылардың диалектикалық ойлай білуін қалыптастырады.
Таным процесінде тұлғаның материалистік диалектикалық ойлауын дамыту үшін әртүрлі әдістер қолданылады. Табиғаттағы құбылыстарды бақылай білуге, оларды талдауға, олардың заңдылықтарын түсініп, практикада қолдана білуге үйрету үшін Я.А.Коменский алтын ережеге санаған көрнекілік әдісін жиі қолданамыз.
Оқыту процесін жақсартудың тиімді әдістерінің бірі – ақпарат берудің сөздік-логикалық және көрнекілік тәсілдерінің үйлесуі, яғни оқытушының сөзбен түсіндіруінің сәйкесті көрнекі құралдармен бекітілуі. Үздіксіз монотонды әңгіме тыңдап отырған адамның назары тітіркендіргіштің біркелкілігінен – сөйлеушінің даусынан 20 минуттан кейін-ақ басқа жаққа ауа бастайды екен. Егер әңгіме қандай да бір объектілерді көрсетумен қатар жүрсе, естумен қатар көру анализаторы да жұмыс жасайды. Адамның көз алдына көрнекі образдың пайда болуы ұсынылған материалды толықтай меңгеруге септігін тигізеді. Көрнекілік әдіс жүз рет естігеннен, бір рет көрген артық деген нақылдың бекер айтылмағандығын айқындай түседі. Көрнекілікті жүзеге асыру мультимедиалық технологиялардың негізгі, басты мүмкіндіктерінің бірі. Оқу материалын көрнекілік әдіспен түсіндіруде оқытушы мультимедианы пайдалану негізінде табиғаттағы құбылыстарды, процестерді, заңдылықтарды демонстрациялайды. Бұл кезде оқытушының қызметі – көрсету, демонстрациялау болса, студенттер мен оқушыларға білім беру көзі көрнекілік құралдар, мультимедиа болып табылады да, ұсынылған оқу материалынан қорытынды жасау, демонстрация фактілерін бақылау, содан ой-тұжырым қалыптастыру студенттер мен оқушылардың іс-әрекеті болып саналады.
Мультимедиалық технологиялар зерттелетін құбылыстардың, объектілердің, процестердің тек сыртқы сипатын ғана емес, олардың ішкі мәнін, сондай-ақ, табиғаттың және қоғамның жеке құбылыстары арасындағы байланыстарды ашып көрсетуге мүмкіндік береді.
Мультимедианы пайдаланудың артықшылығы мынада: мысалы, кескін немесе сурет – адамның ой-санасында белгілі бір бейнені, ұғым-түсінікті қалыптастыруға, мәтін және дыбыс – қозғалыстағы бейнелік әрекетті онан әрі дамыту негізінде образдың ішкі болмысын аша түсуге, музыка – эмоционалдық көңіл-күйдің көтерілуіне әсер етеді.
Қорыта айтқанда, таным процесінің заңдылықтарын зерттейтін таным теориясының атқаратын мынадай міндеттерін оқыту процесінде мультимедиалық технологияларды пайдалану арқылы түсіндіруге болады:
объектінің болмысын, даму заңдылықтарын ашып көрсету;
объектінің ішкі табиғатын ашу арқылы оның болашақтағы даму бағытын айқындау;
объектілерді зерттеу жөніндегі ғылыми саланың дамуына ықпал жасау;
заңдылықтардың практикада қолданылуын ұғындыру т.б.

Бақылау сұрақтары:

1. Таным процесі дегеніміз не?
2. Танымның сезімдік формалары арқылы тұлғаны жетілдірудегі мультимедиалық технологиялардың мүмкіндіктері қандай?
3. Танымның логикалық формаларын дамытуға мультимедианың ықпалы қандай?
4. Мультимедиалық технологияларды пайдалану арқылы таным теориясының қандай міндеттерін шешуге болады?
1.7 Мультимедиалық ресурстарды дайындаудың бағдарламалық
жабдықтары

Мультимедиалық ресурстарға арнайы бағдарламалық жабдықтар көмегімен дайындалған мультимедиалық қарапайым өнімдер (мәтін, сурет, анимация т.б.) мен мультимедиалық оқыту бағдарламаларын жатқызуға
болады.
Оқыту процесінде дидактикалық құралдар ретінде қолданылатын мультимедиалық ресурстарды жасау және пайдалану үшін оқытушыдан алдымен сапалы мультимедиалық өнім дайындаудың технологиясын білуі, сондай-ақ, аппараттық және бағдарламалық құралдарымен (оларды инструменталдық құралдар деп те атайды) жұмыс жасай алуы талап етіледі.
Мультимедиалық ресурстарды жасау үшiн қолданылатын инструменталдық құралдар арнайы (авторлық орта) және әмбебап (бағдарламалау жүйелерi) болып бөлiнедi. Бiрiншi түрде электрондық материалдар автоматты түрде авторлық орта негiзiнде, ал, екiншi түрде бағдарламалау тiлдерiн пайдалану негiзiнде жасалынады. Visual Basic немесе Delphi т.б. визуалды жобалау жүйелерiнiң пайда болуына байланысты бұл екi түрдiң арасындағы айырмашылық азаюда.
Қарапайым мультимедиалық өнім дайындау бағдарламаларын қарастырайық.
Сурет, графика өнімдерін дайындау бағдарламалары.
Adobe Photoshop – сандық кескіндермен, растрлық графикамен жұмыс жасауға арналған. Бұл бағдарлама кескіндерді әртүрлі жағдайда әсерлеу, безендіру жұмыстарын орындайды. Растрлық графика файлдары GIF және JPEG форматында сақталады. Бұл форматтағы кескіндер боялған нүктелер мен пиксельдердің дискретті тізбегінен құралады. Кескін көлемін үлкейту кезінде пиксельдер анық байқалады.
Анимация жасау бағдарламасы.
Macromedia Flash анимациялық өнімдер жасауға арналған. Бұл бағдарлама пайдаланушыға растрлық графикамен қатар векторлық графиканы да пайдалануға мүмкіндік береді. Векторлық графикада кескінді ұсыну кезінде геометриялық формулалар пайдаланылады. Сондықтан да векторлық графиканың растрлық графикаға қарағанда көлемі аз болады, тез өңделеді.
Қазіргі кезде бұл бағдарламаның жетілдірілген түрі Flash MX бағдарламасы интерактивті векторлық анимация жасауды іске асырады.
Дыбыстық ақпаратпен жұмыс істеу бағдарламалары.
Sound Recorder – дыбыстық файлдарды өңдеуге арналған Windows операциялық жүйесінің қосымша бағдарламасы. Бұл бағдарлама дыбыстық файлды құру, ашу, өңдеу (дыбыстық файлды үзінділерге бөлу, қиып алу, оны басқа дыбыстық файлмен біріктіру, дыбысты беру жылдамдығын өзгерту, дыбыстық файлды қандай да бір эффектімен толықтыру т.б.) сақтау жұмыстарын орындайды.
Dragon Naturally Speaking Sound Record - Dragon Naturally Speaking лингвистикалық тіл үйрету бағдарламасының қосымшасы. Мұнда дыбыстық файлды іске қосу, тоқтату, дыбыстық жазба жұмысын жүргізу функциялары орындалады.
Бейнеақпаратпен жұмыс жасау бағдарламалары.
IuVCR бағдарламасы - Microsoft DirectShow технологиясының базасында құрылған. Ол бейнемәліметтерді AVI және WMV типті форматта жазып алуды жүзеге асырады. TV-тюнермен немесе бейнеграббер тақшасымен жабдықталған компьютерді іuVCR бағдарламасының көмегімен сандық бейнемагнитофонның атқаратын жұмысын қоса орындау үшін пайдалануға болады. Бағдарлама сонымен қатар, компьютерді теледидарлық каналдарға бейімдеуді жеңілдетеді.
Canon Home Edition Video – бейнемәліметтерді өңдеу, клиптерді импорттау, дыбыстық ақпаратты бейнеақпаратқа кірістіру, нәтижені түрлі бейнеформатта сақтау жұмысын атқарады.
Adobe Premiere - бейнемәлімет өңдеу, бірнеше бейнеүзінділерден жаңадан бейнефильм құрастыру және мультимедиа, презентацияларға бейнероликтер дайындау үшін қолданылады. Adobe Premiere 6.0 нұсқасында RealNetworksRealMedia, Microsoft WindowsMedia, Apple QuickTime web-форматтары көмегімен сандық бейнемәліметтерді Интернетке шығару мүмкіндігі қарастырылған. Сонымен қатар, бұл бағдарлама Adobe компаниясының After Effects, Photoshop, GoLive секілді бағдарламаларымен байланыста жұмыс атқара алады.
Мультимедиалық оқыту бағдарламаларын дайындау үшін көп жағдайда әртүрлі HTML- редакторлар қолданылады.
HTML (Hyper Text Markup Languge) тілі мәтін, сурет, музыка, бейнемәлімет, анимация секілді ақпарат түрлерін гиперсілтеме негізінде байланыстыру үшін қолданылады. HTML-редактордың жетілдірілген MS Front Page, Macromedia Dreamweaver секілді нұсқалары бар.
Front Page редакторы MS Office бағдарламалық жабдығының құрамына кіреді. Бұл редактордың негізгі кемшілігі – шектен тыс, өте көп кодтармен жұмыс істейді.
Ал, Macromedia Dreamweaver бағдарламасы негізгі кодтарды ғана генерациялайды. Мұнда бағдарламаның визуалды мүмкіндігінің көмегімен HTML кодтарды жазбай-ақ, жобаның дизайнын тез құруға, өзгертуге болады. Dreamweaver визуалды редакторларға жататындықтан, жұмыс нәтижесін экраннан бірден көріп отыруға болады. Бұл бағдарламаның тағы бір ерекшелігі дайындалған мультимедиалық оқыту бағдарламасын тікелей Интернет желісіне шығаруға мүмкіндік береді.

Бақылау сұрақтары:

1. Мультимедиалық ресурстар дайындау бағдарламалары неше түрге бөлінеді?
2. Macromedia Dreamweaver бағдарламасы мен HTML тілінің айырмашылығы қандай?
3. Adobe Premiere бағдарламасының бейнемәлімет өңдеудегі негізгі мүмкіндіктері қандай?

1.8 Мультимедиалық оқыту бағдарламаларын дайындау
ұстанымдары мен шарттары

Оқыту процесінде мультимедианың техникалық құралдарын пайдаланумен қатар, мультимедиалық оқыту бағдарламаларын дайындаудың, қолданудың маңызы ерекше.
Мультимедиалық оқыту бағдарламаларында оқу материалын студенттердiң, оқушылардың бiлiм деңгейлерiне байланысты әртүрлi құрылымдау және оны жаңа мәлiметтермен, иллюстрациялармен толықтырып отыру мүмкiндiгi қарастырылады. Иллюстрация:
мәтіндік ақпаратқа түсіндіру немесе толықтыру мақсатында қосымша кескін, сурет, дыбыс секілді басқа типті ақпараттарды кірістіру;
мәтіндік ақпараттың мазмұнын қосымша екінші бір мәтіндік ақпаратпен толықтыру.
Тағы бiр ерекшелiк, жоғары деңгейдегі мультимедиалық оқыту бағдарламаларында „мультимедиа-конструктор” қызметiн пайдалану арқылы пайдаланушы өзi игерген бiлiм материалдары негiзiнде модель жасау жұмысын орындай алады. Мультимедиалық оқыту құралы пайдаланушымен интерактивтi формада жұмыс iстейдi, атап айтқанда: керi байланыс, қате орындалған әрекетке байланысты анықтама берiп, сiлтеме жасап отыру т.б.
В.Г.Казаковтың пiкiрiнше, мультимедиалық оқыту бағдарламалары әдiстемелiк зертхана, компьютерлiк графика және анимация зертханасы, бейнезертхана, дыбыс өңдеу зертханасы, жүйелiк және қолданбалы бағдарламалау зертханасы бiрiктiрiлген арнайы зертханада дайындалуы керек. Себебi, мультимедиалық оқыту бағдарламалары даралап оқытуда көп пайдаланатындықтан оның сапасы жоғары болуы керек. Және де студенттiң, оқушының танымдық iс-әрекетi көп жағдайда оның тұлғалық ерекшелiктерiне байланысты болады. Сондықтан да, мультимедиалық оқулықтарды дайындау өте күрделi және көп еңбектi қажет етедi. Сонымен қатар, мультимедиалық жобаны дайындауда жоғары деңгейдегi инструменталды бағдарламалық жабдық қажет. Мультимедиалық оқыту құралын дайындауда, әсiресе, пән оқытушысының маңызы зор. Себебi, оқытушы пәнге қатысты оқу материалын терең меңгеруiне байланысты оқулықты қалай дайындау керектiгiн жақсы бiледi. Бiрақ оқытушының өз мамандығына сәйкестi кәсiби бiлiмiмен қатар, компьютерлiк технологияларды жетiк меңгере бiлуi керек, дизайндық, сценарий құрушылық сияқты өз мамандығына қатыссыз өнердi де игеруi қажет. Мұнымен бiрге, оқытушы бағдарламалық-аппараттық құралдар және мультимедиалық оқулық құру технологиясын жақсы игеруi керек.
Осы себептен мультимедиалық жобаны дайындау бiрнеше авторларды құрайды.
Мультимедиалық оқыту бағдарламаларын дайындау кезiнде басшылыққа алатын негiзгi ұстанымдарды ескеруіміз керек.
Оқытуда мультимедиалық технологияларды пайдалану мәселесі, бiрiншiден, оқу ақпаратын ұсыну және орналастыру үшін техникалық құралға, екiншiден, оқу ақпаратына қол жеткiзу үшін компьютерлiк желiге байланысты. Сондықтан да мультимедиалық оқыту бағдарламаларын, курстарды дайындау кезiнде ескеретiн ұстанымдардың бiрi оқу материалын орналастыру және тарату болып табылады.
Жалпы, ақпараттық оқу материалын екi топқа бөлуге болады: пайдаланушының қолындағы (локальдық компонент) және оқу орталығының серверiндегi (желiлiк компонент) оқу материалдары.
Локальдық компонентке баспа өнiмдерiн, магниттiк таспадағы бейне және дыбыстық жазбаларды, лазерлiк дискiлердегi ақпараттарды жатқызуға болады.
Серверде орналасқан желiлiк компоненттердi әдiстемелiк тұрғыдан қамтамасыз ету кезiндегi ескеретiн екiншi қажеттi ұстаным оқу материалының интерактивтiлiк ұстанымы болып табылады.
Желiлiк мультимедиалық оқулықтарды ұйымдастырудың негiзi ақпараттық, телекоммуникациялық технологиялар болып саналады. Телекоммуникациялық технологиялар оқу материалын тасымалдау үшiн немесе оларға енудi ұйымдастыру үшiн қолданылады. Оқу материалдарын интернет арқылы ұсыну кезiнде пайдаланушының сервермен байланыс орнату ұзақтығын немесе байланыстың үзiлiп кетуi сияқты өзге де online-технологияның ерекшелiктерiн ескермеу оқыту процесiнiң барысын бұзады және студенттiң, оқушының қашықтан оқыту жүйесiне, өздiгiнен бiлiм алу жүйесiне деген көзқарасын негативтi түрде өзгертедi. Сонымен қатар, көбiнесе оқу материалдарын дайындау үшiн скриптiлiк тiлдер негiзiнде жұмыс iстейтiн HTML, VRML редакторлары пайдаланылса, ал, оны ұсыну үшiн Іnternet Explorer, Netscape Communicator браузерлерiнiң әртүрлi нұсқалары пайдаланылады. Сондықтан да ескеретiн тағы бiр жағдай, оқу материалын дайындау барысында бұл браузерлер қолдай алмайтын нұсқауларды қолданбау қажет. Бұл мультимедиалық оқыту бағдарламаларын дайындаудың үшiншi ұстанымы.
Кез келген оқытудың жаңа формасы, мысалы, желiлiк немесе қашықтан оқыту психологиялық және педагогикалық негiздеудi қажет етедi. Сондықтан да, мультимедиалық оқыту бағдарламаларын дайындауда білім берудің сапасына және нәтижелiлiгiне әсер ететiн психо-педагогикалық ұстанымдарды анықтау қажет.
Үлкен көлемдегi ақпарат сәйкестi тасымалдаушыны қажет етедi. Қазiргi кезде кеңiнен қолданылатын және кең тараған CD ROM технологиясы мультимедиалық курстардың қажеттiлiгiн өтеуге жарайды. Интерактивтi мүмкiндiктi мультимедиалық оқыту бағдарламалары өз құрамына әртүрлi түрдегi ақпаратты: мысалы, мәтiндi, статикалық және динамикалық графиканы, дыбыстық және бейне жазбаларды бiрiктiре отырып, студентке, оқушыға оқыту процесiнiң белсендi қатысушысына айналуына мүмкiндiк бередi. Себебi, ақпарат пайдаланушының сұранысына сәйкес берiлiп отырады. Мультимедиа технологиясын қолдану пайдаланушының ақпаратты жеке қабылдау ерекшелiгiн барынша ескеруге мүмкiндiк бередi. Осылайша, бiзге қажеттi бесiншi ұстаным шығады. Бұл - оқу ақпаратын жеке тұлғаның ерекшелiктерiн ескере отырып ұсыну ұстанымы.
Компьютерлiк технологияларды қолдана отырып оқытуда өзiндiк жұмыс негiзгi болғанымен, оқыту процесiнiң басты субъектiлерi студент пен оқытушы, оқушы мен мұғалiм болып есептеледi. Студенттiң оқытушымен бiрдей таңдау құқығы болуы сапалы бiлiм берудiң негiзi болып табылады. Жоғарыдағы принциптердi қолдану осы шарттарды сақтауға мүмкiндiк бередi.
Бiлiм беру жүйесiн ақпараттандырудың нәтижелерi көп жағдайда пайдаланылатын мультимедиалық оқыту бағдарламаларының сапасына байланысты. Жыл өткен сайын бiлiм беру жүйесiнде оқытуға арналған мультимедиалық оқыту бағдарламаларының саны артып келедi. Оқытуға арналған бағдарламалық жабдықтарды пайдалануды талдау мынадай қорытындыға алып келедi: компьютерлiк бағдарламалық жабдықтардың педагогикалық тұрғыдан сапасының төмен болуы, бiрiншiден, оны дайындау кезiнде оқытудың дидактикалық принциптерi ескерiлмеуiне, екiншiден, оқытудың жаңа технологияларын пайдалануда дәстүрлi оқытудың әдiстерi мен формаларының қатысы ескерiлмеуiне байланысты. Яғни, оқытудың жаңа технологиялары дәстүрлi оқытуды қаншалықты деңгейде ауыстыра алады деген сұраққа бiржақты шешiм қабылдауға болмайды.
Қазiргi таңда мультимедиалық оқулықтарды оқыту процесiне енгiзудiң және тиiмдi пайдаланудың нақты педагогикалық талаптары толық айқындала қойған жоқ.
Сапалы түрде мультимедиалық оқыту бағдарламаларын құрудың алғышарты – ең алдымен олардың түрлерін ажырата бiлу. Оларды оқытатын, бақылаушы, тренажерлық, анықтамалы-ақпараттық, имитациялық, моделдеушi, демонстрациялық, оқу-ойын түрiндегi бағдарламалар деп бөлуге болады.
Мультимедиалық оқыту бағдарламаларын білім берудегі дидактикалық ерекшелiктерiне байланысты топтастыруда ғалымдар әртүрлi пiкiрлер айтады. Мысалы, Т.А.Яковлеваның келтiрген бағдарламалар топологиясында „студент-компьютер” жүйесiндегi реактивтi өзара қарым-қатынасты жүзеге асыратын бағдарлама – тренажерлiк бағдарламалар болып табылады. Автордың пiкiрiнше, мұндай бағдарламалар студенттiң компьютерлiк технологиямен жұмыс iстеу тәжiрибесiнiң жинақталуына септiгiн тигiзедi. Ал, Н.В.Василенко реактивтi iс-әрекетке негiзделген бағдарлама ретiнде бақылаушы бағдарламаларды қарастырады. Мұндай бағдарламалар қанағаттанарлықсыз нәтиже көрсеткен студентке қайталау мүмкiндiгiн бередi. Сонымен қатар, автордың ойынша, студент пен компьютер арасындағы қарым-қатынастың келесi түрi – активтi қарым-қатынаста алгоритмдiк тренажерлық бағдарламаларды пайдаланудың маңызы зор. Себебi, оларды қолдану кезiнде жауап таңдаудың және алдағы жасалатын қадамның дұрыстығы анықталады. Мұндай бағдарламалар студенттiң алгоритмдiк ойлау дәрежесiн арттырады. Активтi қарым-қатынастан интерактивтi қарым-қатынасқа өтудi жүзеге асыратын бағдарламалардың келесi типi – инструменталды оқу ортасы. Инструменталды оқу ортасының мысалы ретiнде В.В.Яворский мен О.П.Петкевичтiң қарастырған автоматтандырылған ақпараттық-анықтамалық оқыту жүйесiн келтiруге болады. Авторлардың пiкiрiнше, мұндай бағдарламалық жабдық қажеттi ақпаратты алу үшiн сұраныс жасайтын әртүрлi жас деңгейiндегi пайдаланушыларға арналған. Сондай-ақ, интерактивтi қарым-қатынастың жоғары сатысындағы бағдарламаларға Т.А.Яковлева имитациялық, модельдеушi, оқу-ойын түрiндегi және демонстрациялық бағдарламаларды жатқызады.
Дайындалатын мультимедиалық оқыту бағдарламаларының типi анықталғаннан кейiн оны дайындаудың кезеңдерiн және оған қойылатын талаптарды белгiлеу керек.
Мультимедиалық оқыту құралдарының бiрнеше ерекшелiктерi бар. Бiр жағынан атқаратын қызметiне байланысты оларды оқулық ретiнде сәйкестi түрде оқу кiтабына арналған принцип негiзiнде топтауға болады. Екiншi жағынан алғанда олар электрондық басылымдарға жатады, және оған электрондық басылымдарды топтау принциптерi қолданылуы мүмкiн. Үшiншi жағынан жасалу технологиясына байланысты олар бағдарламалық жабдық болып табылады, және оған жалпы Қазақстандық өнiм классификаторын қолдануға болады. Сондықтан да оқыту қызметiндегi мультимедиалық оқулықтарды топтауда аталған барлық ерекшелiктер қарастырылуы қажет.
Оқыту мақсатындағы мультимедиалық оқыту бағдарламаларын мынадай ерекшелiктерiне сәйкес жiктеуге болады:
мультимедиалық оқулықтың оқыту процесiндегi алатын орны мен маңызына сәйкес қызметтiк ерекшелiк;
құрылымдық ерекшелiк;
ақпараттың жинақталу ерекшелiгi;
оқу материалының ұсынылу формасына байланысты ерекшелiк;
белгiлi бiр мақсатқа арналып жасалу ерекшелiгi;
баспалық эквивалентiне байланысты ерекшелiк;
ақпараттың табиғатына байланысты ерекшелiк;
электрондық өнім мен пайдаланушының арасындағы қарым-қатынасқа байланысты ерекшелiк;
ақпараттың таралу технологиясына байланысты ерекшелiк.
Мультимедиалық оқыту бағдарламасының оқыту процесiндегi алатын орны мен маңызына сәйкес қызметтiк ерекшелiгiне мыналарды жатқызуға болады:
1) Бағдарламалық-әдiстемелiк (жұмыс жоспарлары, жұмыс бағ-дарламалары);
2) Оқу-әдiстемелiк (әдiстемелiк нұсқаулар, оқу пәнiне сәйкес материалдар, курстық, дипломдық жұмыстарды орындауға арналған нұсқаулар);
3) Оқытушылық (оқулықтар, лекциялар, конспектiлер);
4) Қосымша (практикумдар, жаттығу жинақтары).
Мультимедиалық оқыту бағдарламалары құрылымы бойынша былай жiктелуi мүмкiн:
1) Бiр томды мультимедиалық басылым - бiр ғана ақпарат тасымал-дағышта шығарылған мультимедиалық басылым.
2) Көп томды мультимедиалық басылым – екi не онан да көп бөлiмдерден тұратын, әрқайсысы бөлек ақпарат тасымалдағышта жазылған, құрылымы бiрдей мультимедиалық басылым.
3) Мультимедиалық серия – мақсаты, тақырыбы, мазмұны, өрнектелуi жағынан бiрдей сериялық мультимедиалық басылымдар.
Жалпы, мультимедиалық өнімдер ақпараттың ұйымдастырылу формасына байланысты бiр шығарылымды және жинақ түрiнде бөлiнуi мүмкiн. Бiр шығарылымды мультимедиалық басылым бiр ғана шығармадан тұрады, ал, жинақта бiрнеше оқу әдебиетi жинақталуы мүмкiн.
Жалпы, материалдың берiлу формасына сәйкес оқу басылымдары мынадай топтарға жiктеледi:
1) Конфекциондық оқу басылымдары. Олар оқытудың ақпараттық қызметiн iске асырады.
2) Бағдарламаланған оқу басылымдары.
3) Проблемалап оқытуға арналған оқу басылымдары. Мұндай оқу басылымдары логикалық ойлауды жүзеге асырады.
4) Комбинациялық немесе әмбебап оқу басылымдары, яғни, жоғарыда келтiрiлген модельдердiң кейбiр элементтерiнен тұрады.
Белгiлi бiр мақсатқа арналған мультимедиалық оқыту бағдарламалары мынадай топтарға бөлiнуi мүмкiн:
оқушыларға арналған;
бакалавр мамандығына арналған;
дипломды мамандарға арналған;
магистрлерге арналған т.б.
Баспа эквивалентiне байланысты мультимедиалық оқыту бағдарламалары екi топқа бөлiнедi:
баспа оқу құралының электронды аналогы;
өздiк мультимедиалық оқыту бағдарламасы – баспа аналогы жоқ электрондық құрал.
Ақпараттың табиғатына байланысты:
мәтiндiк (символдық) электрондық құрал;
бейнемәлiметтiк электрондық құрал;
графикалық электрондық құрал;
дыбыстық мәлiметтен тұратын электрондық құрал;
комбинациялық құрал болып бөлiнедi.
Пайдаланушының қарым-қатынасына байланысты:
детерминирлi мультимедиалық оқыту бағдарламасы – пайдалану-шыға өзгерiс енгiзуге мүмкiндiк бермейтiн, оқу материалының мазмұнын, параметрiн тек автор ғана өзгертуге құқығы бар бағдарлама;
детерминирлi емес мультимедиалық оқыту бағдарламасы – оқулық параметрiн, мазмұнын, өзара қарым-қатынас әдiсiн пайдаланушының өзгертуiне мүмкiндiк беретiн бағдарлама болып бөлiнедi.
Ақпараттың таралу технологиясына байланысты:
локалдық мультимедиалық оқыту бағдарламасы – локалды пайдалануға арналған, яғни, белгiлi бiр тиражбен ақпарат тасымалдаушы құрылғыларда дайындалған мультимедиалық оқулық;
желiлiк мультимедиалық оқыту бағдарламасы – телекоммуникациялық желi арқылы кез келген пайдаланушының жұмыс iстеуiне қажеттi электрондық оқу құралы болып бөлiнедi.
Жалпы, мультимедиалық оқыту бағдарламасының бөлiмдерiн ажыратудың үш деңгейiн белгiлеуге болады: толықтай бiр пәнге қатысты, оның тарауларына қатысты, бiр ғана сабаққа қатысты. Кез келген деңгейдегi мультимедиалық оқыту бағдарламасын дайындау бiрнеше кезеңдерден тұрады:
1. Қажетті деңгейде мультимедиалық оқыту бағдарламасын құрудың мәселелерiн қоя бiлу, оқытудың дидактикалық мақсатын, студенттер мен оқушылардың меңгеруге тиiстi бiлiмдерiн, дағдыларын айқындау.
2. Мультимедиалық оқыту бағдарламасы үшiн оқу материалын таңдау және талдау.
3. Оқыту әдiсiн таңдау.
4. Оқу материалын құрылымдау.
5. Эксперименттiк тексеру және оны түзету.
6. Мультимедиалық оқулықты оқыту процесiне енгiзу.
Мультимедиалық оқулық дайындау мұғалiмдердi, әдiскерлердi, бағдарламашыларды ғана емес, сонымен қатар, психологтарды, дизайнерлердi қажет ететiн өте күрделi процесс. Осыған байланысты мультимедиалық оқыту бағдарламасын дайындау бiрнеше талаптарды бiрiктiредi. Олар:
педагогикалық (дидактикалық, әдiстемелiк т.б.);
арнайы;
эргономикалық;
эстетикалық;
бағдарламалы-техникалық;
бiлiм беру деңгейi бойынша.
Педагогикалық талаптарды қарастырайық.
Бiрiншiден, мультимедиалық оқыту бағдарламасы мазмұны ғылыми мазмұнды болуы керек. Бұл жағдайда оқытылатын объектiлердi, құбылыстар мен процестердi шындық және виртуалды тұрғыдан модельдеу, имитациялау студенттiң, оқушының құбылыстар мен процестердiң заңдылығын өзi ашқандай сезiнуiне әсер етiп, олардың эксперименттiк-iзденушiлiк әрекеттерiн қалыптастырады. Сонымен қатар, эксперимент студенттердi, оқушыларды ғылыми-зерттеу әдiстерiне жақындата түседi.
Екiншiден, мультимедиалық оқыту бағдарламасын кез келген адамның пайдалану мүмкiндiгi болуы керек. Бұл жағдайда ұсынылатын оқу материалы, оқу-iс әрекетiн ұйымдастырудың формалары мен әдiстерi студенттер мен оқушылардың дайындық деңгейiне және жас ерекшелiгiне сәйкес болуы керек.
Үшiншiден, ұсынылған оқу материалын меңгеру қарапайымдылығы жоғары болуы керек.
Педагогикалық талаптарды әрi қарай дидактикалық және әдiстемелiк талаптарға жiктеп қарастырып көрейiк.
Дидактикалық талаптар:
белгiлi бiр пәнге байланысты дайындалған мультимедиалық оқулықтың сол пәннiң типтiк бағдарламасына сәйкес болуы;
оқу материалы тек берiлетiн бiлiмдi ғана емес, сол бiлiм қаралатын ғылыми саланың перспективалары мен даму тенденцияларын қамтуы керек, және жаңа теориялық, практикалық мәлiметтермен толықтырылып тұруы керек. Бiрақ, мультимедиалық оқыту бағдарламасы кәдiмгi оқулықтар мазмұнын қайталамауы керек, яғни, тақырыпқа қатысты ақпарат нақты әрi қысқа берiлуi тиiс;
оқу курсында оқытылатын процестер мен құбылыстар, объектiлер қасиеттерiн, ғылыми негiзделген фактiлер жиынтығын ұсынатын сандық, мәтiндiк, графиктiк, дыбыстық, бейнелiк т.б. ақпараттар мультимедиалық оқыту бағдарламасының негiзгi объектiсi болуы керек.
мультимедиалық оқыту бағдарламасының интерфейс құрылымы көрнекi, түсiнiктi болуы керек;
мультимедиалық оқыту бағдарламасындағы имитациялық, компьютерлiк модельдер оқытылатын құбылыстар мен процестердiң параметрiн, сандық мәндерiн өзгерту мүмкiндiктерiмен жабдықталуы керек.
берiлетiн мәлiмет мазмұны мен формасына байланысты топқа бөлiнiп, бiр-бiрiмен логикалық байланыста болатындай түсiнiктi түрде берiлуi керек; лекция мазмұнын қамтитын негiзгi; зертханалық және практикалық тапсырмаларды орындауға арналған қосымша; материалға қатысты анықтама, библиографиядан тұратын көмекшi; қорытынды бақылау сұрақтарынан тұратын тест; материалды дайындауда пайдаланылған әдебиеттер тiзiмдерi бөлiмдерi қамтылуы керек;
әрбiр экрандық кадрдың ауысу жылдамдығын пайдаланушы өзi реттеп отыруы керек. Сонымен қатар, оқу материалы 2-3 экрандық беттен артық болмауы тиiс. Егер мәтiн көлемi бiрнеше экрандық беттi қамтитын болса, онда экранда пайда болатын оң жақ тiк, төменгi көлденең жылжыту сызықтарын пайдаланушының көп қолдануына тура келедi. Мұның өзi пайдаланушының материалға қатысты ойын бөледi және мәтiндi жоғары-төмен, оңға-солға жылжыта беру оның шыдамдылығына да әсер етедi;
берiлген бiлiмдi меңгеру мақсатында дайындалған тестiлеу сұрақтарының уақыты студенттiң, оқушының қалауына байланысты болуы керек;
бiр қатардағы мәтiн 62-65 таңбадан аспауы тиiс. Себебi, материалды баспаға шығару қажет болса, ол А4 көлемдi параққа дұрыс түсетiндей болуы керек.
Мультимедиалық оқыту бағдарламасында суггестивтi (ағылшынша suggest-ұсыну, кеңес беру) және керi байланыстың болуы келесi дидактикалық талаптың бiрi болып табылады. Мұнда пайдаланушының әрекетiне байланысты бағдарламаның реакциясы байқалады. Яғни, оқу материалына байланысты пайдаланушыға қосымша анықтама, кеңес беру қамтамасыз етiледi және ол мәлiметтi толық меңгере алмай қалған жағдайда сол мәлiметке қайта оралу мүмкiндiгi қарастырылады.
Ал, әдiстемелiк талап оқу пәнiнiң ерекшелiктерiн, сол пәнге сәйкестi ғылым заңдылықтарын зерттеу әдiстерiнiң ерекшелiктерiн, ақпарат өңдеудiң әдiстерiн ескеру қажеттiлiгiн қамтиды.
Арнайы талап
Мультимедиалық оқыту бағдарламасы адаптивтi, яғни, студенттiң немесе оқушының оны жеке пайдалану мүмкiндiгiнiң болуы керек. Бұл жағдайда ұсынылған оқу материалын пайдаланушының жеке жағдайда қабылдау мүмкiндiгi ескерiледi.
Екiншiден, оқу материалының кешендiк визуалды деңгейi жоғары болуы керек. Бұл талапты жүзеге асыру үшiн компьютерлiк графика көмекке келедi.
Үшiншiден, интерактивтi мүмкiндiгiнiң болуы.
Төртiншiден, мультимедиалық оқыту бағдарламасы пайдаланушының интеллектуалдық потенциалын арттыруға септiгiн тигiзуi керек. Бұл жағдайда ұсынылған бiлiмге байланысты тұлғаның көрнекiлiк-образдық, теориялық ойлау дәрежесi артады.
Эргономикалық талап:
пайдаланушының тұлғалық ерекшелiктерiнiң ескерiлуiн;
интеллектуалдық және эмоционалдық қабiлеттiлiктi қалпына келтiру заңдылықтарының ескерiлуiн;
оқу мотивациясының деңгейiн жоғарылатуды қамтиды.
Эстетикалық талап ақпарат бейнелеудiң шарттарын қатаң сақтауды (түс жиiлiгi, бейнелеу қанықтылығы, мәтiннiң орналасуы т.б.) жүзеге асырады. Мысалы, экран фоны мен оған шығарылатын мәлiметтiң түсi дұрыс таңдалынбаса, бiр-бiрiмен үйлесiм таппаса, адамның физиологиясына, психологиясына керi әсер етуi мүмкiн.
Бағдарламалы-техникалық талап пайдаланушының қате жасаған iс-әрекетiне төзiмдiлiгiн, техникалық ресурстарды тиiмдi пайдалану мүмкiндiгiн, бағдарлама жұмысын аяқтау кезiнде жүйе жұмысын қалпына келтiруiн қанағаттандыруы тиіс.
Мұнымен қатар, мультимедиалық оқыту бағдарламасының жұмысы компьютерде орнатылған операциялық жүйелерге байланысты болмауы керек, яғни, ол қажеттi шрифтермен, драйверлермен жабдықталған болуы керек.
Бiлiм беру деңгейi бойынша қойылатын талап жалпы, арнаулы, кәсiби бiлiм беруге және сабақ типiне (лекция, семинар, зертхана, консультация, аттестация) байланысты қойылады.
Атқаратын қызметiне байланысты талаптар
Мультимедиалық оқыту бағдарламаларының жұмысына мына қызметтердi жатқызуға болады: пайдаланушыны тiркеу, мәлiметтердi қорғау, навигация, оқулық мазмұнына жалпы шолуды ұйымдастыру, оқу траекториясын анықтау, тестiлеу.
пайдаланушыны тiркеу қызметi пайдаланушы жөнiндегi мәлiметтi енгiзу немесе жою жұмысын атқарады;
мәлiметтердi қорғау қызметi оқулық мазмұны мен құрылымының бүтiндiгiн сақтайды;
навигация қызметi оқулық мазмұны бойынша қажеттi орынға жылжу мүмкiндiгiн береді;
оқулық мазмұнын қарау қызметi пайдаланушыға қажеттi тапсырмаларды орындауды, ағымдық бақылаудан өтудi талап етпей-ақ, оқулық мазмұнымен танысуға мүмкiндiк туғызады;
оқу траекториясын анықтау қызметi пайдаланушыға оқу материалдарын игерудi өз қалауы бойынша, тест бойынша және толықтай таңдау мүмкiндiгiн береді. Пайдаланушы өз қалауы бойынша оқу материалымен танысқысы келсе тақырыптар тiзiмiнен қажеттi модульдiң, блоктың, сабақтың нөмiрiн белгiлеу арқылы таңдай алады. Тест бойынша таңдауда пайдаланушының мультимедиалық оқыту бағдарламасындағы барлық материалдарды меңгеру деңгейiн анықтау кезiнде дұрыс жауап бере алмаған модульдер, блоктар, сабақтар енгiзiледі. Ал, толық таңдауда автоматты түрде оқу траекториясына барлық модульдер, блоктар, сабақтар енгiзiледі;
тестiлеу қызметiнде сұрақтар мен жауап нұсқалары, олардың орналасуы оқу курсының барлық сұрақтары жинақталған мәлiметтер қорынан кездейсоқ таңдау әдiсi арқылы берiледі. Пайдаланушы қанағаттанарлықсыз нәтиже көрсеткен жағдайда дұрыс жауап берiлмеген сұраққа еркiн өту мүмкiндiгi қарастырылады.
Жалпы, мультимедиалық оқыту бағдарламасын білім беруде тиiмдi пайдалану үшiн әртүрлi бағалау критерийлерiне негiзделген жан-жақты сараптама қажет:
1) Мультимедиалық оқыту бағдарламасындағы материал оқыту мазмұнына қаншалықты сәйкес келедi?
2) Мультимедиа-қосымшадағы ұсынылған оқу материалы мазмұнының ашылу деңгейi қандай?
3) Пайдаланушы мен мультимедиалық оқыту бағдарламасы арасындағы интерактивтiк қарым-қатынастың деңгейi қай дәрежеде?
4) Қандай оқыту әдiсi пайдаланылады?
5) Материал мазмұнының құрылымы қалай ұйымдастырылған? Студент немесе оқушы оқыту жолын өзгерте алады ма?
6) Мультимедиа-қосымшада керi байланыс ұстанымы қамтылған ба?
7) Мультимедиа-қосымша графиктiк, анимациялық, дыбыстық, бейнелiк ақпараттарды жоғары деңгейде ұсына алады ма?
8) Мультимедиалық бағдарламаның бағасы қандай?
Міне осындай жоғарыда көрсетiлген талаптарды қанағаттандыра алатын мультимедиалық оқыту бағдарламалары студенттердiң, оқушылардың анықтама-ақпараттық, танымдық-iзденушiлiк әрекеттерiне толық жауап бере алады.

Бақылау сұрақтары:

1. Мультимедиалық оқыту бағдарламасын дайындау қандай кезеңдерден тұрады?
2. Ақпараттың табиғатына байланысты электрондық құралдардың
түрлерін атаңыз.
3. Мультимедиалық оқыту бағдарламаларын дайындаудың ұстаным-
дары қандай?
4. Оқыту мақсатындағы мультимедиалық оқыту бағдарламаларын
қандай ерекшелiктерiне байланысты жіктеуге болады?
5. Мультимедиалық оқыту бағдарламасына қойылатын бағдарламалы
-техникалық талаптарды атап көрсетіңіз.

1.9 Медиатека, медиаорталық

Ағылшын жазушысы Самюэль Джонсонның пікірінше, білімнің екі түрі болады, біріншісі, қоғамдағы қандай да бір сала жөніндегі немесе табиғаттағы қандай да бір объект жөніндегі білім, екіншісі, сол білімді қайдан алу керектігі жөніндегі ақпарат. Демек, қоғам мен табиғатқа қатысты ғылымда жинақталған білім жөніндегі ақпаратты тұтынушының жүйелі пайдалануын қамтамасыз ету маңызды шарттардың бірі. Бұл шарттарды қанағаттандыру оқу орындарында медиатека ұйымдастырумен тығыз байланысты. Яғни, қазіргі таңда ақпараттық технологияларды оқыту процесiнде қолданудың перспективалық бағыттарының бірі - оқу орындарында медиаорталықтар құру және оны дамыту деп нақты айтуымызға болады.
Медиатеканы ұйымдастыру мынадай мақсатты жүзеге асыру қажеттілігінен туындайды: оқыту сапасын жоғарылату мақсатында білім саласындағы барлық тұтынушылардың ақпараттық сұранысын қанағаттандыру.
Медиатека латынның media – орта, жиынтық деген сөзінен, гректің theke –қойма деген сөзінен шыққан. Яғни, визуалды, дыбыстық, бейнелік, телекоммуникациялық құралдардың бір ортаға жинақталуын білдіреді.
Медиатека - кітап, мерзімді басылым, дыбыстық және бейнелік таспалар, CD, DVD секілді құралдарда ақпараттық ресурстарды жинақтау ортасы. Медиатека – кітапханалар мен ақпараттық технологияларды өзара байланыстыра пайдалану. Медиатека – оқу орындарының ақпараттық инфрақұрылым орталығы.
Медиатеканы ұйымдастырудың негізгі шарттарының бірі – оқушылар мен студенттерге тек қажеттi ақпаратты жеткiзiп берудi ғана емес, олардың түрлi шығармашылық жұмыспен айналысуына мүмкiндiк туғызуы тиіс. Осыған байланысты медиатеканың қазіргі заманға сай ақпараттық технологиялармен жабдықталуы және интернетке қосылу мүмкiндiгi қарастырылған болуы керек. Медиатека құрамына тек кiтапханалық қор ғана емес, әртүрлi ақпарат көздерiн пайдаланушы орта: бейне-, дыбыстық қорлар, электрондық оқулықтар мен оқытушы бағдарламалық қамсыздандыру бөлiмi, оқу залы, телестудия орталығы, мультимедиалық лекциялар өткiзуге арналған бейнепроектормен жабдықталған оқу дәрiсханасы, бейнежазбаларды пайдалануға арналған оқу кинозалы, лингофондық дәрiсханалар, интернет-зал т.б. кiредi. Мұндай медиатеканы ұйымдастыру бiр жылдың ғана жұмысы емес, өйткенi, ол, белгiлi бiр мөлшерде материалдық шығын мен педагог мамандар ұжымының шығармашылық еңбегiн қажет етедi.
Медиатеканы әсіресе, жоғары оқу орындарында ұйымдастыру, шын мәнінде іс жүзіне асыруға мүмкін болатын процесс. Өйткені, жоғары оқу орындарының материалдық-техникалық базасы кітапханалар негізінде қазіргі талапқа сай медиатекалар ұйымдастыруға толық мүмкіндік береді. Сондықтан да, кiтапханалар жоғары деңгейдегi сұранысты толық қамтамасыз ету үшiн түрлi ақпаратты пайдалануға жағдай туғызатын орталық болып қайта жабдықталуы қажет. Өйткені, көпшілікке арналған кітапханалардың басым бөлігі қазіргі күні баспа өнімдерінде (кітап, газет-журналдар) берілген ақпаратты ұсыну қызметімен ғана айналысып келеді. Визуалды, аудитивтi, аудиовизуалды ақпарат түрлерiн сол кiтапхананың немесе басқа кiтапханалардың қорынан, ғылыми орталықтардан, бейнеқорлар мен дыбыстық қорлардан компьютерлiк желiлiк байланыс арқылы алып пайдалануды жүзеге асыру үшiн медиатекалар ұйымдастырудың қажеттілігі айқындала түседі.
Медиатеканың тағы бір артықшылығы: сирек кезедесетін кітаптардың электрондық нұсқасын әлемнің кез келген түкпіріндегі кітапханалардан іздеп табуға мүмкіндік береді. Дүниежүзіне танымал әлем классиктерінің кездесе бермейтін шығармаларын әлемдік кітапханалардан электрондық нұсқасын көшіріп алып, пайдалануға болады. Ал, қандай кітапты қай кітапханалардан табуға болатыны жөнінде Интернетте орналасқан арнайы анықтамалық Web-сайттар арқылы табуға болады. Мысалы: http:www.onlinespeelrussian Ресей онлайн серверінен орыстың ұлы классиктері А.Блок, М.Булгаков, Н.Гоголь, Ф.Достоевский, А.С.Пушкин, Л.Н.Толстой шығармаларына қол жеткізуге болады.
Медиатекаларды ұйымдастыруды және пайдалануды кезең-кезеңмен жүзеге асыруға болады:
1-кезең:
1) Нормативтік құжаттарды дайындау (мысалы, медиатеканы пайдалану ережесі т.б.).
2) Медиатеканың материалдық-техникалық базасын құру.
2-кезең:
1) Педагогикалық процестің барлық қатысушыларына ақпараттық қажеттіліктеріне сәйкес ақпараттық қор ұйымдастыру.
2) Білім беру процесіне қатысушылардың кәсіптік, өзіндік т.б. іс-әрекеті үшін әртүрлі ақпарат көздерін пайдалануды қамтамасыз ету.
3) Медиатека базасындағы пайдаланушылардың барлық іс-әрекетінің сұранысын қанағаттандыру.
4) Медиатеканың материалдық-техникалық базасын кеңейту.
Медиатеканы ұйымдастыруда орындалуға тиісті міндеттер қатарына мыналарды жатқызуға болады:
білім мазмұнына қатысты ақпаратты жинау, өңдеу, жүйелеу және оны пайдаланушыға жеткізу;
компьютерлік каталог жасау;
мәліметтер банкін құру;
қажетті ақпаратты іздеп табу және оны пайдалана білу әдістемесін оқытушылар мен студенттерге меңгерту;
дыбыстық және бейнелік материалдар, слайдтар дайындау, программалық жабдықтар құру, олармен тұтынушыларды қамтамасыз ету.
Жоғарыдағы аталған деңгейде құрылған медиатека оқу-әдiстемелiк, оқу-танымдық iс-әрекеттердiң сапасын жоғарылатады. Оқытушылар тек педагогикалық немесе әдiстемелiк әдебиеттер жөнiнде ақпарат алып қана қоймай, жаңа оқыту құралдарын тиiмдi пайдалануды меңгередi. Ал, студенттер мен оқушылар тек кiтап, мерзiмдi басылым, энциклопедия сияқты баспа өнiмдерiн пайдаланып қоймай, микрофишалық: кино, бейне, сурет, графика, анимация өнiмдерiн де пайдалана алады.

Бақылау сұрақтары:

1. Медиатека дегеніміз не?
2. Медиатеканы ұйымдастырудың алғышарттары қандай?
3. Медиатеканың қызметі қандай?
4. Медиатеканың құрамы неден тұрады?

1.10 Мультимедиалық технологияларды шет елдік білім
саласында қолданудың тенденциялары, перспективалары

Бiлiм беру жүйесiн дамытудың тенденциялары мен перспективаларын айқындау үшiн, осы салада белгiлi бiр жетiстiктерге қол жеткiзген дамыған шет елдердiң тәжiрибесiне сараптау жасап, оны меңгере бiлу қажет. Осы себептен де, мультимедиалық технологиялардың жоғарыда талдау жасалынған дидактикалық мүмкіндерін оқыту процесiне енгiзуге бағытталған бiрнеше шет елдiк жобаларға шолу жасап көрейік.
Біздің елімізде мультимедиалық технологиялардың оқыту процесiндегi мүмкiндiктерi мүлде зерттелмеген. Бұл мәселе 1995 жылдардан бастап тек шет елдерде ғана қарастырыла бастады.
Еуропадағы бiлiм беру саласы бойынша жүзеге асырылып келе жатқан ғылыми-зерттеу жобалары жоғары оқу орындарының оқытушылары мен студенттерiне кiтапханаларды, зертханаларды, оқу курстарын мультимедиалық технологиялар негiзiнде бiрлесе пайдалануға мүмкiндiк берiп келедi.
Сонымен, Еуропада азаматтардың бiлiмiн жетiлдiру үшiн мынадай жобалар жұмыс iстеуде:
1) Т3 жобасы (Telematics for Teacher Training)
2) TRENDS жобасы (Training Educators through Networks and Distribution Systems)
3) SAVІE жобасы (Support Action to Facilitate the Use of Videoconferencing in Edication)
Т3 жобасының мақсаты оқытушыларды күнделiктi кәсiби iс-әрекет барысында мультимедиалық технологияларды тиiмдi пайдалануға үйрету. Бұл жоба Еуропаның 4300 оқытушысына телематиканың бiлiм мен оқытудың сапасын арттыруға көмектесетiнiн дәлелдедi. Телематика – ақпараттық технологиялар мен телекоммуникацияның және олардың сервистiк құрылымының бiрiгуi.
Бұл жобаның нәтижесінде Wев-технология, электрондық пошта, виртуалды семинар, виртуалды зерттеу орталығы, конференс-байланыс секiлдi телематиканың инструменталды құралдары студенттерге өте тиімді екендiгi практикалық тұрғыдан дәлелденді. Сонымен қатар, осы жоба барысында кiтапхана қызметкерлерiне арнайы курс ұйымдастырылып, оқытушылар үшiн телематика бойынша негiзгi еуропалық бағдарлама қабылданған.
TRENDS жобасы
Trends (Training Educators through Networks and Distribution Systems) жобасы Греция, Италия, Франция, Испания, Ұлыбритания, Португалия сияқты алты елдегi оқу орталықтары үшiн арнайы желiнi iске қосты. Желi алдыңғы қатарлы желiлiк технология мен ІSDN инфрақұрылымы негiзiнде құрылды. Әрбiр аталған елдегi орталыққа жиырмадан астам орта мектептер қосылған. Бұл жобаға 2003 жылдан бастап 47000-нан астам оқытушылар қатысуда.
Trends жобасының басты мақсаты болған „оқытатын модельдер” негiзгi екi талапты қанағаттандырады. Бiрiншiден, барлық пайдаланушылар мен бiлiм беру мекемелерi үшiн жалпыға бiрдей базистер орнатылған. Екiншiден, жобаға кiретiн елдерге өздерiнiң арнайы қажеттiлiгi мен талаптарын қанағаттандыру үшiн жобаны жекелей жетiлдiру мүмкiндiгi қарастырылған. Жоба негiзгi үш оқыту жоспары бойынша орындалды: виртуалды, даралап және оқу топтары негiзiнде.
SAVІE жобасы
SAVІE (Support Action to Facititate the Use of Videoconferencing in Education) жобасы мультимедиалық технологияларды бейнеконферен-циялар ұйымдастыруда пайдалану мақсатын көздедi. Бейнеконференция - қашықтан оқытуда көп пайдаланып келе жатқан технология. SAVІE жобасы осы бейнеконференцияларда қолданылатын оқытатын бағдарламалық өнiмдер дайындаумен де айналысуда. Мұндай бағдарламалық өнiмдерге бейнежазбалар мен даралап оқыту бағдарламалары, оқытушылар үшiн семинар жазбалары, тренажерлық бағдарламалар жатады.
Бүгiнгi күнге дейiн 200-ден астам бағдарламалық пакеттер әлемнiң 17 елiнiң бiлiм мекемелерiне таратылды.
Мұнымен қатар, мынадай университеттiк жобалар да мультимедиалық технологияларды, инновациялық оқыту әдiстерiн пайдаланып оқыту процесiн жетiлдiрудi қамтамасыз етуде. Олар: REM, ARІADNE, BІC, TEN, DEMOS жобалары.
REM (Reseau d’Enseignement Multimedia) жобасы студенттер, оқытушылар және кәсiби мамандар үшiн оқытудың конструктивистiк ұстанымын қолданады. Бұл ұстаным бойынша пайдаланушылар оқу материалына байланысты өздерiнiң жеке түсiнiк, ұғымдарын қалыптастырады және оны басқа пайдаланушылармен талқыға салады. Осы жобада пайдаланылған мультимедиалық оқыту ортасы жобаға қатысушылардың өз жұмыстарын жүйелеудi және оны басқаруды жүзеге асыруына көмектеседi.
Жоба барысында үздiксiз кәсiби дайындықпен айналысатын виртуалды оқыту ортасы құрылған. Орталықта оқытушылардың iс-тәжiрибесi, студенттердiң iзденiс жұмыстары жинақталған мәлiметтер қоры пайдаланылады.
REM жобасы үш сала бойынша стандарттар дайындаумен айналысатын халықаралық ІMS (оқытуды басқару жүйесi) жобасына бiртiндеп қосылып келедi:
1) интерактивтi материалдармен жұмыс iстеу стандарттары;
2) динамикалық сипаттағы оқытуды жетiлдiру стандарттары;
3) оқу материалдарын бiрлесе пайдалану стандарттары. Мұның бәрi интерактивтi материалдарды оқыту ортасында кең ауқымда пайдалануға мүмкiндiк бередi.
ARІADNE (Alliance of Remote Іnstructional Authoring and Distribution Networks for Europe) жобасы бiлiм беру ресурстарын бiрлесе пайдалануды жүзеге асырады. Жоба өзара байланысқан бiлiм берудiң мәлiметтiк қоры (KPS) халықаралық жүйесiн басшылыққа алады.
BІC (Blueprint for Іnteractive Class rooms) жобасы негiзiнде телепайдаланушылар мынадай технологияларды пайдалана алады: радиохабарлар, телевизия, желiлiк жүйелер, интернет. Жобаны жүзеге асыру кезiнде Еуропаның әртүрлi бес елiнде бес түрлi сынып бөлмесiнiң моделi құрылған. Бұл демонстрациялық сынып бөлмелерiне оқытудың автоматтандырылған интерактивтi станциясы, оқу топтарына арналған оқу орталығы, даралап оқыту станциясы, оқытушы бағдарламалар орталығы, виртуалды орталық жатады.
TEN (Trans-European Tele-Education Network) жобасы бiлiм беруде спутник байланысын қолдану желiсiн құру негiзiнде пайда болды. TEN жобасы желiнiң бұл түрiн ІSDN желiсiмен, локалдық желiмен, интернетпен бiрiктiредi. Бұл бiрiгу технологиясын iске асыру үшiн сәйкестi бағдарламалық жабдық дайындалған. Жоба Шығыс Еуропаның төрт, Еуропаның алты елiнде iске асуда.
DEMOS (Distance Education and Tutoring in Heferogeneous Telematics Environments) жобасы университеттер үшiн мультимедиалық оқыту құралдарын дайындайды.
Ендi, алдыңғы қатарлы ғылыми және педагогикалық институттар ұстанатын, оқытудағы жаңа технологияларды қолданудың бағыттарына талдау жүргiзейiк.
Колумбия университетi жанындағы оқытудағы жаңа технологиялар институтының эксперт мүшелерi атап көрсеткендей, „XXІ ғасырдағы бiлiм беру, адамдардың потенциалдық мүмкiндiгiн толық пайдалануға көмектесетiн интеллектуалдық және техникалық ебдейлiктердi дамытуды қамтамасыз ету керек. Себебi, егер ХХ ғасыр индустриялық демократия ғасыры болса, онда XXІ ғасыр интеллектуалдық демократия ғасыры болады”.
Компьютерлiк технологиялар саласындағы мамандардың 2000-жылдардағы болжамы бойынша ақпараттық жүйелердiң дамуын анықтайтын технологияларға желiлiк технологиялар мен мультимедиа жатады деп жоспарланған.
Желiлiк технологиялар мен мультимедианы қолдану сферасы жөнiнде айтар болсақ, оқытуда қолданылатын бейнежүйелердi құруға көбiрек көңiл аудару керек. Көптеген мультимедиалық жүйелерге арналған зерттеулерде әсiресе, мультимедиалық оқыту жүйелерiне көп көңiл бөлiнген.
Оқытудағы жаңа технологиялар институтының ғалымдары (АҚШ) мультимедиалық технологияларды бiлiм беруде пайдалану мәселелерiн үш бағыт бойынша зерттеуде: орта мектептер үшiн базалық жобаларды (желiлiк және мультимедиалық технологиялар көмегiмен оқытудың модельдеушi құралдарын), ЖОО-дары мен ғылыми-зерттеу институттары үшiн академиялық жобаларды және ғылыми-зерттеу жұмыстарын қаржыландыру мәселелерiне байланысты саяси жобаларды құру.
Институт ғалымдары өз пiкiрлерiнде бiлiм берудiң құрылымы өзгеруiне байланысты, оқытудың рөлi де өзгередi деп көрсеткен. Сонымен қатар оқу материалдарының көпшiлiгi желiлiк технологияларда мультимедиа көмегiмен ұсынылады. Институттың ғылыми жобаларының iшiнде „Study place” жобасы жаңа педагогикалық құралдар мен жаңаша бiлiм беру кеңiстiгiн құруға арналған.
Ал, Eifell- жобасы орта мектептерде бiлiм беру тәжiрибелерiн бiрiктiруде сандық кiтапхананы пайдалануға, медиа-технологияларды қолдануға көп көңiл бөледi.
Минесота штатының (АҚШ) „Тәуелсiз және қашықтан оқыту” бағдарламасында желiлiк мультимедиалық оқыту курстарының 340 тiзiмi келтiрiлген. Бұл курстар Минесота университетiнiң 80-нен астам әртүрлi академиялық бөлiмдерi мен кафедраларында дайындалған.
Бұл курстарға 24 сағат мерзiмдi уақытта толықтырулар мен өзгертулер жүргiзiлiп тұрады. Бұл, өз кезегiнде оқытушылардың педагогикалық тәжiрибелерiн жаңаша, алдыңғы қатарлы тәжiрибелермен, жаңаша оқу ақпараттарымен толықтыруға мүмкiндiк бередi.
Қазiргi таңда интернет желiсiнiң оқыту процесiнде пайдаланылуы нәтижесiнде оқытушылар оқу курстарын, лекция компоненттерiн желiге кiргiзуге мүмкiндiк алды. Интернетте ақпараттың тез жаңартылып отыруы оқытушының соңғы педагогикалық ғылыми жетiстiктерге ие болуына қол жеткiзедi. Мысалы, интернеттегi бүкiләлемдiк виртуалды лекция залындағы техника саласынан өнер саласына дейiнгi ақпарат спектрi әртүрлi алдыңғы қатарлы университеттер мен институттардан ұсынылады.
АҚШ-тың бiрнеше оқу орындарын бiрiктiретiн „On-line” электрондық мектебi кез келген оқытушының, студенттiң қызықтырған тақырыптарға байланысты электрондық журналда жарияланған оқу материалдарын, мақалаларды пайдалануына немесе өз мақаласын журналда жариялауына жағдай туғызады.
Сонымен қатар, бастамасы сонау 1997 жылы тамыздан басталған „Project Linking 4” жобасы да коммуникациялық, мультимедиалық құралдарды оқытуда пайдаланудың қажеттiлiгiн дәлелдедi. Бұл ресей-американдық 12 оқу орындарының оқытушыларына арналған жоба. Жобаны құрудағы басты мақсат:
түрлi елдердiң бiлiм саласындағы оқытушылардың арасында педагогикалық iс-тәжiрибе алмасу;
интернет желiсi арқылы ақпарат алмасу;
студенттер арасындағы байланысты дамыту.
Қазіргі таңда Ресейдiң бiлiм беру жүйесiнде ақпараттық кеңiстiк құрудағы нақты қадамдардың бiрi ретінде – CD-ROM дискiлерiнде интерактивтi оқулықтардың Web–нұсқаларын құру тенденциясы байқалады. 1995 жылы Ресейде „Бiлiм берудегi мультимедиа” атты университеттер арасындағы ғылыми-техникалық бағдарлама бойынша жұмыс iстейтiн 14 бөлiмшеден тұратын арнайы ғылыми-эксперттiк кеңес құрылды. Мұның өзi оқытуда медиа-технологияларды қолдану мәселелерiнiң өзектiлiгiн көрсетедi.
Бүгінгі күні Ресей-АҚШ университеттері (Ресей гуманитарлық университетi мен Колорадо университетi) өзара „Корона” жобасы бойынша бiрiгiп жұмыс iстеп келедi. Бұл жобаның негiзгi мақсаты жаңа оқыту құралдарын – телелекция, аудиолекция, мультимедиалық оқыту бағдарламаларын дайындау.
Жалпы алғанда, шет елдiк оқу орындарында мультимедиалық технологиялар мен коммуникациялық құралдарды оқыту процесiнде тиiмдi қолданудың тенденциясы тұрақты қалыптасқан және үздiксiз дамып келедi деп айтуға болады.

Бақылау сұрақтары:

1. Мультимедиалық технологияларды білім беру жүйесіне енгізудің қандай шет елдік жобаралары бар?
2. Телематика дегеніміз не?
3. SAVIE жобасының мақсаты қандай?
4. Progect Linking жобасы қандай қызметтерді жүзеге асырады?

2 БӨЛІМ. Мультимедианың техникалық құралдары

Мультимедиа құралдарына оқыту процесінде әртүрлі типті ақпараттарды ұсынушы кез келген оқыту құралдарын жатқызуға болады. Атап айтқанда:
дыбыстық құралдар (CD-ойнатқыш, магнитофон т.б.);
телерадио жүйелері (телеқабылдағыш, радиоқабылдағыш, оқыту теледидары, DVD-ойнатқыш т.б.);
проекциялық құрылғылар (графопроектор, мультимиедиалық проектор, оверхед проектор, бейнепроектор, интерактивті проектор);
интерактивті тақта;
ақпарат көбейткіш құралдар (микрофильмдеу құралдары, ксерокс, ризограф);
компьютерлік құралдар;
телекоммуникациялық жүйелер мен желілер (кабельдік, спутниктік, оптоволокондық желілер т.б.).
Бұл келтірілген құрылғылардың арасынан оқытудың жаңаша технологиялары мен талаптарына толық жауап бере алатын кейбір мультимедиалық құрылғыларға ғана тоқталамыз.

2.1 Интерактивті тақта

Интерактивті тақта – дәстүрлі тақтаның барлық оң сипаттамаларына ие; кең ауқымды графикалық мүмкіндіктермен қамтылған; аз уақытта көп мәлімет ұсына алатын; оқу мотивациясын арттырудың тиімді құралы болып табылатын; оқытуды диалогты түрде ұйымдастыратын аппаратты-бағдарламалық құрал.
Интерактивті тақтаның жұмыс принципі компьютердің монитор экранындағы кескінді проектор арқылы электрондық тақтаға кескіндеу.
Интерактивті тақтада қолданылатын бағдарламалық жабдық (SMART Board Software) келесі құралдардан тұрады:
жазба кітапшасы (SMART Notebook);
бейнежазба құралы (SMART Recorder);
бейнеплеер (SMART Video Player);
маркерлік құралдар (Floating Tools);
виртуалды пернетақта (SMART Keyboard ).
Бұл құралдардың барлығы да жеке немесе бірлесіп пайдалануға негізделген.

Жазба кітапшасы мәтіндер мен графикалық объектілер дайындауға арналған графикалық редактордан тұрады.
Бейнежазба құралы тақтада орындалған барлық іс-әрекеттерді AVI форматындағы бейнефайлға жазады.
Бейнеплеер бейнефайлға сақталған ақпаратты тақтаға шығарады.
Маркерлік құралдар қолданылып жатқан бағдарламалық қосымшаға тәуелсіз жұмыс істейді, тақтада кескінделген қандай да бір объектіні ерекшелеуге (тақта бетінің кез келген нүктесіне түрлі белгілеулер салуға) арналған. Мұнан соң орындалған іс-әрекеттерді сақтап қоюға болады.
Виртуалды пернетақта оқытушының интерактивті тақта арқылы компьютердегі мәліметтермен жұмыс істеуіне арналған. Яғни, компьютердің стандартты пернетақтасының аналогы болып саналады.
Интерактивті тақтаның қарапайым тақтадан айырмашылығы:
статикалық, динамикалық тұрғыда дидактикалық материалдар дайындауға болады;
әртүрлі сызбалар мен сұлбаларды, диаграммалар мен графиктерді жылдам салуға мүмкіндік беру арқылы уақыт үнемдейді;
оқушылардың зейінін нақты, қажетті ақпаратқа аудару үшін сол ақпараттарды ерекшелеуді, оқшаулауды жүзеге асыратын аппараттық-бағдарламалық құрал-саймандармен жабдықталған;
ұсынылған ақпаратты оқытушы немесе оқушы бүкіл сабақ бойында бірнеше мәрте қайталап көре алады;
жұмыс алаңы ауқымды аймақты қамтиды;
экранға шығарылатын слайдтардың саны шектеусіз;
оқу материалына дыбыстық қосымша енгізуге болады;
сабақ барысында пайдаланылып, файл түрінде сақталған ақпараттың электрондық немесе баспалық нұсқасын оқушыларға көшіріп беруге болады;
интерактивті тақтаның бейнедатчиктермен жабдықталуы экран бетіндегі кез келген нүктеге берілетін әсерлерді бірмезетте жылдам анықтайды, соның нәтижесінде тақтада бірнеше пайдаланушылар бірмезгілде жұмыс жасай алады;
экрандағы басқару батырмалары интерактивті тақтадан проекторді ажырату арқылы, оны қарапайым тақта ретінде пайдалануға мүмкіндік береді.
Кең тараған интерактивті тақталарға StarBoard және Walk-and-Talk сериялы тақталарды жатқызуға болады.
Электрондық қаламсапты пайдалану кезінде тақтаның металл қабаты бүлінбеуі үшін StarBoard сериялы интерактивті тақта инфрақызыл және ультрадыбыстық технологияға негізделіп жасалады. Ал, Walk-and-Talk сериялы интерактивті тақта сенсорлық технологияға негізделіп жасалғандықтан, онда маркер ретінде саусақты да пайдалануға болады.
Интерактивтi тақта бiлiм беру салаларымен қатар, көрмелерде, пресс-орталықтарда көлемдi экрандардың қызметiн кеңейтуге мүмкiндiк бередi.

Бақылау сұрақтары:

1. Интерактивті тақтаның бағдарламалық жабдығы қандай құралдардан тұрады?
2. Виртуалды пернетақтаның қызметі қандай?
3. Жазба кітабы не үшін қолданылады?
4. Интерактивті тақтаның қарапайым дәстүрлі тақтадан айырмашылығы қандай?
5. Интерактивті тақтаның жұмыс ұстанымы қандай технологияға негізделген?

2.2 Интерактивті проектор

Интерактивті проектор – білім беру процесінде қолдануға арналған, проекциялық құрылғы мен интерактивті тақта қызметін бір өзі атқаратын технология.
Бүгінгі таңда оқыту процесінде пайдаланылатын ең тиімді, баламасы жоқ ақпараттық технология болып саналады.
Интерактивті проектордың мынадай тиімді жақтары бар:
интерактивті тақта ретінде кез келген қарапайым проекциялық экранды немесе дәрісхана қабырғасын пайдалануға болады;
интерактивті басқарылатын кескіннің өлшемін пайдаланушының өзі анықтай алады;
2 метр қашықтықтан диагоналы 2,54 метр болатын кескін алуға мүмкіндік береді;
телескопиялық нұсқағыш немесе интерактивті қашықтан басқару қаламсабы арқылы кескінге әртүрлі өзгерістер енгізуге, кескіннің қандай да бір бөліктерін оқшаулауға, ерекшелеуге болады;
интерактивті проектордағы бағдарламалық жабдық пен интерактивті тақта қызметіне қолданылатын бағдарламалық жабдық орыс тіліне аударылған;
пайдаланылған мәліметтерді, оған жасалған өзгертулерді файлға сақтау мүмкіндігі қарастырылған;
экрандық (виртуалды) пернетақта қызметі қамтылған;
Интерактивті проектор құрамына мынадай құрылғылар мен жабдықтар кіреді: қысқафокусты сұйықкристалды проекциялық құрылғы, телескопиялық нұсқағыш, интерактивті қашықтан басқару қаламсабы, қашықтан басқару пульті, бағдарламалық жабдық.

Бақылау сұрақтары:

1. Интерактивті проектордың жұмысы қандай технологияға негізделген?
2. Интерактивті проектор құрамына қандай құрылғылар кіреді?
3. Интерактивті проектордың әдістемелік тиімділігін атап көрсетіңіз.

2.3 Мультимедиалық проектор

Бүгінгі таңда оқыту процесінде проекциялық құрылғылардың атқаратын қызметіне байланысты бірнеше түрлері қолданылуда.
Бейнеқұрылғыларды пайдалану арқылы бейнелiк ақпараттармен жұмыс iстесе, мұндай проекторлар бейнепроекторлар деп аталады. Қарапайым пленкадағы кескiнмен және LCD –панельдегi компьютерлiк ақпаратпен жұмыс iстеуге арналған проекторлар оверхед-проекторлар немесе мәлiметтiк проекторлар (data-projector) деп, ал, бейнелiк және компьютерлiк ақпаратпен жұмыс iстеуге арналған проекторларды мультимедиалық проекторлар деп атайды.
Осы проекциялық құрылғылардың iшiндегi жан-жақты мүмкiндiгi қамтылған түрi - мультимедиалық проекторлар. Мультимедиалық проекторлар қазiргi таңда қарқынды дамып отырған жаңа құрылғылар болып саналады.
Мультимедиалық проекторлардың ең басты артықшылығы - оларды кез келген жаңа технологиялармен бiрлесе пайдалануға болады. Ол компьютерден, бейнемагнитофоннан, бейнекамерадан, теледидардан, DVD-дискiлерден т.б. алынған ақпаратты үлкен көлемдi экранға шығаруға арналған жаңа техникалық құрал. Мұндай проекторлардың шыға бастауы микроэлектрониканың, оптиканың, электротехниканың жетiстiгiне байланысты. Мультимедиалық проекторлар өлшемi үлкен экранда әртүрлi ақпарат түрлерiн көрсете алу нәтижесiнде ақпарат ұсынуда айтарлықтай төңкерiс жасады деп айтуға болады. Қолдануға және тасымалдауға жеңiл, техникалық тұрғыдан басқару тетiктерi қарапайым мультимедиалық проекторлар:
конференцияларда, презентацияларда иллюстрациялық мәлiметтердi демонстрациялау үшiн;
көрмелер ұйымдастыруда;
жарнамалық агенттiктерде;
әртүрлi нысандарды басқару орталығында диспетчерлiк пульттер жұмыстарында т.б. салаларда кең қолданыла бастады.
Проекторлардың қолданылу облысына қарай олардың модельдерi әртүрлi болып келедi. Осыған байланысты мультимедиалық проекторлар құрылымын мынадай категорияларға жiктеуге болады.
мобильдi презентациялық проекторлар;
офистiк инсталляциялық проекторлар;
үй кинотеатрында қолданылатын проекторлар.
Мультимедиалық проекторлардың оқыту процесiндегi дидактикалық мүмкiндiктерiн қарастырайық:
бейнекамераға жалғанған мультимедиалық проектор арқылы экранға көлемдi объектiлердi, фотосуреттердi, кiтап бетiндегi мәтiн үзiндiлерiн, тiптi, түтiкшедегi жүрiп жатқан химиялық реакцияларды да демонстрациялап көрсетуге болады;
бейнетаспаға жазылып алынған лекцияларды үлкен аудиторияда сабақ барысында пайдалану үшiн бейнемагнитофонға жалғанған проекторды қолдануға болады;
интернет жүйесiне қосылған компьютердi проекторға жалғау арқылы желiде коллективтiк экскурсия жасауға болады;
- компьютерлiк кластарда мультимедиалық проекторды пайдаланудың өзiндiк ерекшелiктерi бар: оқытушы өз компьютерiнде қажеттi бағдарламамен жұмыс iстей бастайды, ал оқытушының компьютерiне жалғанған проектор арқылы пайдаланушылар орындалған iс-әрекеттi үлкен көлемдi экраннан көрiп, оны өз компьютерлерiнде орындай алады. Бұл әсiресе, информатика сабағында тиiмдi.
Жоғарыда келтiрiлген ерекшелiктерiмен қатар, мультимедиалық проекторларға қосымша компьютерлiк бағдарламалық жабдықтарды пайдалануға болады. Мысалы, Microsoft PowerPoint бағдарламасы берiлетiн кез келген ақпараттар ағынын көрнекi түрде бейнелеуге және оларды жылдам әрi оңай құруға мүмкiндiк бередi. Бұл жағдайда ескеретiн жайт, презентация мазмұнына қатысы аз эффектiлердi көп пайдалануға болмайды. Ол тыңдаушының қажеттi мәлiметтi дұрыс қабылдауына керi әсерiн тигiзедi. Ал, Project Station бағдарламасы бiр презентациялық мәлiметтен екiншiсiне оңай ауысуға, компьютер арқылы проекторды басқаруға мүмкiндiк бередi. Network Manageable, Light Port бағдарламалары тораптық желiге қосылған кез келген компьютер арқылы проектордың жұмысын басқаруға негiзделген. Бұл кезде проекцияланған кескiндi кез келген пайдаланушы өз компьютерiнiң монитор экранынан көре алады.
Мультимедиалық проекторлардың мүмкiндiгi орасан деп айтуға болады. Оларды тек бiлiм беру салаларында ғана емес, iрi көлемдегi мәдени iс-шараларда, өнеркәсiп салаларында пайдалану да қолға алынуда. Мысалы, DeLight компаниясы Ресейдiң Едiл өзенiнiң бойындағы электр стансаларында диспетчерлiк басқару пульттерiн бейнепроекциялық құрылғылармен жабдықтау жобасын ұсынған. Бұл жоба бойынша аймақтағы барлық атом, жылу, су электр стансаларының жұмысын тәулiк бойы проекциялық аппараттар бақылайды.
Мiне, осындай мол мүмкiндiктi мультимедиалық проекторларды оқыту процесiнде жаңа техникалық оқыту құралдары ретiнде қолдану, қазiргi таңда оқытудың жаңа инновациялық әдiстерiнiң бiр көрiнiсi бола алады. Себебi, мультимедиалық проекторлар жоғарыда атап көрсетiлгендей ақпарат таратушы кез келген техникалық құралдарға сәйкестендiрiлiп жасалынған.

2.3.1 Мультимедиалыќ проекторлардыњ типтерi

Мультимедиалыќ проекторлар мынадай типтерiне ќарай ерекшеленедi:
- TFT;
- полисиликонды;
- ІLA, D- ІLA;
- DMDDLP.

TFT-проектор
TFT технологиясы жазыќпанельдi мониторлар мен с±йыќкристалды панельдердi дайындауда ќолданылады. М±ндаѓы негiзгi элемент с±йыќ кристалды матрица болып табылады. Б±л матрицаныњ єрбiр элементi жазыќпанельдi монитордыњ с±йыќкристалды экранында ж±ќапленкалы транзистордыњ триадасына айналдырылады. Матрица элементтерiнiњ саны экрандаѓы кескiннiњ пиксельдер санына тењ болады. Єрбiр транзистордыњ триадасы ќызыл, жасыл, кµк негiзгi ‰ш т‰стiњ бiрiнiњ жарыќтылыѓын басќарады. Транзисторѓа берiлетiн сигналды µзгерту арќылы с±йыќкристалды матрица элементiнiњ кез келген т‰сiн алуѓа болады.
С±йыќкристалды матрицаныњ жарыќтылыѓы оншалыќты жоѓары емес, сондыќтан да, проекциялыќ аппаратта металлогалогендi проекциялыќ шам ќолданылады. Проекциялыќ шамныњ берген жарыѓы єсерiнен с±йыќкристалды матрица тез ќызады. Сол себептен проектор салќындатќышпен жабдыќталады. Матрицаныњ д±рыс жарыќталынуы ‰шiн конденсор деп аталатын линзалар ж‰йесi ќолданылады.

Полисиликонды проектор
Бiр ѓана TFT-матрицаныњ орнына негiзгi ‰ш т‰стiњ єрбiрi ‰шiн жекелеген ‰ш матрицаны пайдалану арќылы аныќ кескiн алуѓа болады. М±ндай технология полисиликонды (немесе p-Si) технология деп аталады. Полисиликонды матрицаныњ єрбiр элементi тек бiр ѓана ж±ќа пленкалы транзистордан т±рады. Сондыќтан да оныњ кµлемi TFT-матрицаѓа ќараѓанда кiшi болады. Полисиликонды матрицалы проекторларда µлшемi 1,3" ("-дюйм) болатын ‰ш с±йыќ кристалды матрица пайдаланылады. Єрбiр матрица ќызыл, кµк, жасыл т‰стердiњ монохромды кескiнiн ќалыптастырады. Проектордыњ оптикалыќ ж‰йесi ‰ш монохромды кескiндi араластыру арќылы экранда т‰рлi-т‰стi кескiннiњ пайда болуын ќамтамасыз етедi.

ІLA –проекторы
ІLA технологиясы (Іmage Light Amplifier- кескiн жарыѓын к‰шейткiш) Hughes Aircraft жєне JVC корпорацияларыныњ бiрiктiрiп шыѓарѓан µнiмi. ІLA типтi проекторлардыњ ж±мысы полисиликонды проекторлар сияќты. М±нда негiзгi т‰стердiњ монохромды кескiнiн араластыру арќылы т‰рлi т‰стi кескiн алу ‰шiн ‰ш модулятор пайдаланылады. Модулятордаѓы негiзгi компоненттердiњ бiрi айна-‰йектегiш (поляризатор). Ол бiр мезгiлде айнаныњ, ‰йектегiштiњ (поляризатордыњ), талдаѓыштыњ (анализатордыњ) ролiн атќарады. Айна-‰йектегiшке 45° б±рыш жасай т‰скен жарыќ екi ќ±рамѓа жiктеледi: айнаныњ параллель жазыќтыќ бетiне жєне айнаныњ жарыќ т‰скен бетiнен перпендикуляр баѓытта. Бiрiншi жарыќ ќ±рамы айнаныњ екiншi бетiне оњай µтiп кетедi, ал екiншi керектi ќ±рам айнадан с±йыќкристалды панель негiзiнде жасалынѓан модулятордыњ баѓытына толыќтай шаѓылады. С±йыќкристалды панельдiњ матрицалыќ ќ±рылымы болмайды. М±нда TFT-матрица сияќты матрица элементтерi ретiнде ж±ќапленкалы транзистор ќолданылмайды. С±йыќ кристалды панельдiњ поляризация бµлiмiн басќаратын элементтер ретiнде потенциалдыќ ќабат ќ±ратын фоторезистивтi ќабат бµлiгi пайдаланылады. Потенциалдыќ ќабат фоторезистивтi ќабатќа проекцияланѓан кескiндi ќайталау ‰шiн ќолданылады. Фоторезистивтi ќабат пен с±йыќкристалды панель аралыѓына диэлектрлi айна орнатылады. Ол негiзгi шаѓылдырѓыш ролiн атќарады.
Б±л ж‰йе проекциялыќ ж‰йенiњ ќ±рѓан кескiнiнiњ жарыќтылыѓын к‰шейту ‰шiн жасалынѓан. Сол себептен де проектордыњ аты ІLA типтi деп аталады.
С±йыќкристалды панельде т‰йiршiктi ќ±рылымныњ болмауы µте аныќ кескiн алуѓа м‰мкiндiк бередi, ал, ќыздыру жєне ж±тылу негiзiнде жоѓалѓан азѓантай жарыќ проекторларды 12000 лм дейiн жарыќ аѓынымен ќамтамасыз етедi. Бiраќ, проекциялыќ ж‰йе мен модулятордыњ ќ±рылымыныњ µте к‰рделi болуы проектордыњ массасыныњ артуына жєне сату баѓасыныњ ќымбат болуына єкелiп соќтырады. Б±л м±ндай проекторларды µз дєрежесiнде ќолдануѓа кедергi келтiредi.
   ІLA типтi проекторлар аналогтi бейнесигналдармен ж±мыс iстеуге негiзделгендiктен, оларды бейнепроекторлар класына жатќызуѓа болады.

D-ІLA проекторы
ІLA технологиясыныњ дамуына негiзiнде олардыњ жетiлдiрiлген т‰рi D-ІLA (Digital ІLA) технологиясы пайда болды. D-ІLA типтi проекторлардыњ негiзгi ќ±рылѓысы - ќысќаша R-LCP деп аталатын шаѓылдырѓыш с±йыќкристалды панель ( Reflective Liquid Crystal Panel). Оныњ ќарапайым с±йыќкристалды панельден айырмашылыѓы ±яшыќтардыњ ‰йектегiшiн басќаратын электродтар квадрат т‰рiнде болады, жєне олар айнаныњ ролiн атќарады. Осыныњ есебiнен аќ т‰с ‰шiн R-LCP-ныњ шаѓылдыру коэфициентi 95%-ѓа дейiн барады. TFT-панельдермен салыстырѓанда шаѓылдырѓыш с±йыќкристалды панель кескiннiњ аныќ, айќын болуын бiрнеше есеге арттырады. Сонымен ќатар, шаѓылдырѓыш с±йыќкристалды панельге аналогты бейнесигналдыњ орнына сандыќ сигнал берiледi. Нєтижесiнде D-ІLA типтi проектордыњ модулятор схемасы ІLA типтi проектордыњ модулятор схемасына ќараѓанда ќарапайым болады.
D-ІLA типтi проектордыњ ќ±рылымы полисиликонды проектордыњ ќ±рылымына ±ќсайды, тек айырмашылыѓы TFT-матрицаныњ орнына R-LCP ќ±рылѓысы жєне ‰йектегiш-талдаѓыш блогы ќолданылады.
    D-ІLA технологиясы ќазiргi тањда кењ ќолданысќа ие бола бастады. JVC компаниясымен ќатар, б±л технологияны ІnFocus Panasonic фирмалары да шыѓара бастады.

DMDDLP-проекторлары
Texas Іnstuments фирмасы шыѓарѓан DMDDLP технологиясыныњ
ерекшелiгi, м±нда с±йыќкристалды матрица орнына бiрнеше микроайнадан т±ратын матрица пайдаланылады. Єрбiр микроайна µзiне берiлген электр сигналыныњ дењгейiне байланысты т‰скен жарыќты не объективке, не ж±тылдырѓышќа баѓыттайды. Бiрiншi жаѓдайда проектор шамынан т‰скен жарыќ микроайнадан шаѓылып, кескiндi проекциялаушы жєне фокустаушы линзалар ж‰йесiне т‰скенде пиксель аќ т‰ске ие болады. Ал, екiншi жаѓдайда, егер, микроайна кiшкене ѓана б±рылыс жасаса, онда шаѓылѓан жарыќ проекциялыќ линзаѓа т‰спейдi де, пиксель µшедi, яѓни, ќара пиксель пайда болады. Пиксельдiњ б±лайша µзгеру жиiлiгi секундына бiрнеше мыњѓа жетедi. Б±л тек аќ жєне ќара т‰стiњ пайда болуына ѓана емес, сондай-аќ с±р т‰стiњ пайда болуына м‰мкiндiк бередi. Монохромды кескiн осындай жолмен ќалыптастырылады. М±ндай матрицаны DMD (Digital Micromirror Device – сандыќ микроайналы ќ±рылѓы ) матрицасы деп, ал соѓан негiзделген технологияны DLP (Digital Light Processing – жарыќты сандыќ µњдеу) технологиясы деп атайды.
Бiр ѓана DMD матрицасында 1280х1024=1,3 млн микроайна болады. Єрбiр айнаныњ µлшемi шамамен 0,2 мкм болады.
Т‰рлi-т‰стi кескiн ќалыптастыру ‰шiн бiр немесе ‰ш DMD матрицалы проекторлар ќолданылады. Бiр DMD матрицалы проекторларда т‰рлi т‰стi кескiн алу ‰шiн проекциялыќ шамнан шыќќан жарыќ кµзi мен микроайналар аралыѓына айналмалы т‰рлi т‰стi дискi орнатылады (суретте кµрсетiлген). Б±л дискi DMD-матрицаѓа т‰сетiн жарыќ аѓыныныњ т‰сiн ‰ш базалыќ т‰с (ќызыл, кµк, жасыл) негiзiнде µзгертедi.

DLP-проектордыњ ж±мыс принципi

Ал, ‰ш DMD матрицалы проектордыњ т‰рлi-т‰стi кескiндi ќалыптастыру єдiсi полисиликонды проектордыњ ж±мысымен бiрдей.
Мультимедиалыќ проекторларды ќарапайым проекторлардыњ м‰мкiндiктерiмен салыстырайыќ:
- Ќазiргi кезге дейiн пайдаланылып келген проекциялыќ аппараттар бейнелердi ‰лкейтiп кµрсеткенiмен, проекцияланѓан бейненiњ аѓымдыќ кадрын алдыњѓы кадрдыњ кескiн сызыќтарымен араластырып жiбередi. Б±л, кадрлар тiзбегi ќозѓалатын кескiнге айналѓан кезде кескiн т‰сiнiњ б±зылуына жєне б±лыњѓыр болып кµрiнуiне єкелiп соќтырады. М±ндай кемшiлiктердi мультимедиалыќ проекторлар болдырмайды. Олар автоматты т‰рде экранда проекцияланѓан кадр элементтерiнiњ ќозѓалысын ќалыпќа келтiрiп, нєтижесiнде бiрнеше кадрлардыњ бiр-бiрiмен тыѓыз байланысуы ‰лкен экранда бейненiњ аныќ кµрiнуiн
ќамтамасыз етедi.
- Кµптеген проекторларда проекцияланѓан бейненiњ µте ќарањѓы бµлiгiн кµрсету м‰мкiндiгi бола бермейдi. Тiптi, проектордыњ жарыќтандыру коэфициентiнiњ жоѓары болуыныњ µзi кескiннiњ ќарањѓы бµлiгiнiњ аныќ кµрiнуiне кепiлдiк бере алмайды. Ал, мультимедиалыќ проекторлардыњ бейненiњ жарыќ т±старын µзгертпей, ќарањѓы бµлiктерiн жарыќтандыру м‰мкiндiгi жоѓары. Б±л, т‰сi µте ќою жєне сапасы тµмен суреттердiњ µзiн проекциялауѓа болады деген сµз.
- Мультимедиалыќ проекторлардыњ вентиляторды айналдыру жылдамдыѓы екiсатылы басќару функциясымен жабдыќталѓан. Ол пайда болатын артыќ дыбысты стандартты проекторлардыњ дыбыс шуылынан екi есеге азайтады.
- Кµптеген проекторлар ‰лкен кескiндердi µте жаќын ара ќашыќтыќта экранѓа проекциялай алмайды. Ал, мультимедиалыќ ультра-портативтi проекторлардыњ барлыќ модельдерiнде кењ кµлемдi оптикалыќ ж‰йе орнатылѓан. Б±л ж‰йе кез келген кескiндердi µте жаќын араќашыќтыќтыњ µзiнде ќарапайым проекторлардыњ кескiндi проекциялау дењгейiмен салыстырѓанда екi есе кµлемге дейiн ‰лкейтiп проекциялай алады.
- Єрт‰рлi ќосымша ќ±рылѓыларды жалѓау ‰шiн мультимедиалыќ проекторларда енгiзу-шыѓару ќосќыштары мен интерфейстiњ т‰рлi варианттары, типтерi ќарастырылѓан. Б±л кез келген талапты ќанаѓаттандыра алады, жєне ќандай жаѓдайда да проекторларды ќолдануѓа м‰мкiндiк бередi.
- Кескiн формасыныњ трапециялыќ б‰лiнуiн мультимедиалыќ проектордыњ басќару пернелерi кµмегiмен оњай єрi жылдам реттеуге, ќалпына келтiруге болады. Экрандаѓы кескiннiњ трапециялыќ б‰лiнуi проектордыњ орналасуына да байланысты. Тiктµртб±рышты (трапециялыќ б‰лiнбеген) кескiн алу ‰шiн проекторды экранныњ тµменгi дењгейiндей биiктiкке орналастыру керек. Ал проектор бµлменiњ тµбесiнен тµмен ќарай аспаѓа т±раќты т‰рде бекiтiлсе (мультимедиалыќ проекторларда м±ндай м‰мкiндiк ескерiлген), онда проекторды экранныњ жоѓарѓы дењгейiндей биiктiкке орнату керек.

Бақылау сұрақтары:

1. Мультимедиалық проектордың қандай түрлері бар?
2. TFT-проекторы қай технологиямен жұмыс істейді?
3. Полисиликонды және D-ILA проекторларының айырмашылықтары қандай?
4. Мультимедиалық проектордың әдістемелік мүмкіндіктеріне мысал келтіріңіз.
5. Мультимедиалық проекторды басқарудың бағдарламалық жабдығы қандай?

2.4 Оверхед-проектор

Оверхед-проектор (аѓылшынныњ over head projector деген сµзiнен алынѓан) - кескiндi ‰лкен экранѓа проекциялыќ айнаныњ кµмегiмен проекциялайтын ќарапайым проектор.
Оверхед-проектор проекциялыќ шамныњ орналасу орнына байланысты шаѓылдырѓыш жєне жарыќтандырѓыш болып бµлiнедi.
Шаѓылдырѓыш оверхед-проектор арнайы пленкадаѓы кескiндi ‰лкен экранѓа проекциялауѓа арналѓан портативтi ќ±рылѓы. Б±л проекторда проекциялыќ шам ќ±рылѓыныњ шаѓылдырѓыш беттiк жазыќтыѓыныњ жоѓары жаѓына орналасќан. Проекциялыќ шам шаѓылдырѓыш беттiк жазыќтыќтыњ ‰стiне орналасќан пленкадаѓы кескiндi жарыќтандырады. Ал, шаѓылдырѓыш беттiк жазыќтыќ т‰скен жарыќты шаѓылдыру арќылы пленкадаѓы кескiндi проекциялыќ айнаѓа баѓыттайды. Б±л жаѓдайда шаѓылдырѓыш беттiк жазыќтыќ жарыќтыњ екiншi кµзi (жарыќтыњ бiрiншi кµзi проекциялыќ шам) ретiнде ќолданылады. Проекциялыќ айна проекцияланѓан кескiндi ‰лкен экранѓа т‰сiредi (a-сурет). Шаѓылдырѓыш проекторларда проекциялыќ шамныњ ќуаты аз болады.

a-сурет. Шаѓылдырѓыш оверхед-проектордыњ ж±мыс принципi

Ал, жарыќтандырѓыш проекторда проекциялыќ шам беттiк жазыќтыќтыњ астына орналасады жєне оныњ ќуаты бiршама кµп болады. Сонымен ќатар проекциялыќ шам салќындатќыш вентилятормен жабдыќталады. Б±л кескiндi ±сыну кµзi ретiнде тек пленканы ѓана емес, с±йыќкристалды панельдi де ќолдануѓа м‰мкiндiк бередi. Проектордыњ беттiк жазыќтыѓы шыныдан жасалады. Кескiндi проекциялау ‰шiн оѓан кескiнi бар ж±ќа пленканы орналастырады, немесе компьютердегi мєлiметтi проекциялау ‰шiн компьютердiњ бейнебейiмдеушiсiне жалѓанѓан с±йыќкристалды панельдi орналастырады. Проекциялыќ шамнан шыќќан жарыќ арнайы фокустаушы линза арќылы беттiк жазыќтыќтыњ ‰стiндегi пленкадан (панельден) µтiп, шашыратќыш линза арќылы проекциялыќ айнаѓа т‰седi. Онан єрi ‰лкен экранѓа проекцияланады.
Жарыќтандырѓыш проекторлардыњ кейбiр модельдерiнде проекциялыќ айнаныњ алдына кескiннiњ кµлемiн 25-50% ‰лкейту ‰шiн ќосымша линзалар орналастырылады (б-сурет).
С±йыќкристалды панельдiњ корпусында кескiндеу параметрiн басќаратын тетiктер орналасады.

б-сурет. Жарыќтандырѓыш проектордыњ ж±мыс принципi

С±йыќкристалды панельдердiњ классификациясы
Компьютерге жалѓанѓан оверхед-проекторлардыњ проекциялаѓан кескiн сапасы с±йыќкристалды панельдердiњ типiне байланысты. С±йыќкристалды панельдер де с±йыќкристалды мониторлар секiлдi параметрлермен сипатталады: µлшемi, кескiндеу м‰мкiндiгi (экрандаѓы н‰ктелер саны), ж±мыс iстей алатын т‰стер саны, жарыќтылыѓы т.б. Экрандаѓы кескiндеу м‰мкiндiгiне байланысты с±йыќкристалды панельдер мынадай типтерге бµлiнедi:
VGA (640x480);
- SVGA (800x600);
- XGA (1024x768);
- SXGA (1280x1024).
С±йыќкристалды панельдердi презентациялар µткiзуде, оќыту процесiнде пайдалануда мынадай артыќшылыќтары бар:
дистанциялыќ басќару;
кескiндi немесе оныњ бµлiгiн ‰лкейтiп кµрсету м‰мкiндiгi;
„кµрсеткiш“ функциясыныњ болуы; с±йыќ кристалды панельдерде компьютердiњ ж‰гiртпе ќ±рылѓысыныњ кµрсеткiшi секiлдi дистанциялыќ басќару пультiмен басќарылатын маркерi болады.
бiр кескiннен екiншi кескiнге жоѓарыдан тµмен немесе керiсiнше ауысу м‰мкiндiгi;
бейнемагнитофон немесе бейнекамера ќосу м‰мкiндiгi;
дыбыстыќ енгiзу-шыѓару (микрофон жєне динамик) ќ±рылѓыларын ќосу м‰мкiндiгi;
с±йыќкристалды панельдi немесе оѓан жалѓанѓан компьютердi басќаруѓа негiзделген дистанциялыќ мышьтыњ болуы; (‰лкен экранѓа проекцияланѓан компьютерлiк мєлiметтi дистанциялыќ мышьты экранѓа баѓыттау арќылы µњдеуге болады.)

Бақылау сұрақтары:

1. Оверхед-проектордың қандай түрлері бар?
2. Шағылдырғыш және жарықтандырғыш проекторлардың жұмыс технологиясы қандай?
3. Сұйықкристалды панель дегеніміз не?

2.5 Медиавизор

Медиавизор – мультимедиалық құрылғылардың бір орталыққа жинақталған кешені.
Медиавизордің ерекшелігі – мұнда компьютердің монитор экраны мен интерактивті тақта экранының қызметін бір ғана құрылғы (кері проекциялы сенсорлық экран) атқара алады.
Кері проекциялы сенсорлық экран дәрісханадағы жарық сәулесіне тәуелсіз жұмыс істейді, яғни, кескінді анық, дәл бере алады.
Сонымен қатар, сенсорлық экран:
интерактивті тақта экранында атқарылатын барлық іс-әрекеттерді орындайды (мысалы, интерактивті нұсқағыш, басқару қаламсабы, маркер, тіпті, саусақ көмегімен кескінге әртүрлі өзгерістер енгізуге, кескіннің қандай да бір бөліктерін оқшаулауға, ерекшелеуге болады);
компьютердегі қолданбалы бағдарламалық жабдықтарды пайдалануды, сондай-ақ, ақпаратты файлға сақтауды, баспаға шығарып алуды жүзеге асырады.
Медиавизордың тікелей проекциялауды жүзеге асыратын интерактивті тақтадан артықшылығы – медиавизор алдында тұрған баяндамашының көлеңкесі экранға түспейді, тыңдаушылар экрандағы кескінді анық көре алады. Сонымен бірге, баяндамашының көзіне проекциялық сәуле әсер етпейді. Бұл оның дәрісханадағы тыңдаушылармен визуалды қарым-қатынаста болуына жағдай жасайды.

Медиавизор мынадай құрылғылардан жинақталған:
кері проекциялау экраны;
сенсорлық панель;
мультимедиалық проектор;
салқын ауа алмасу жүйесімен жабдықталған корпус;
бағдарламалық жабдық.
Қосымша құрылғылар:
компьютер;
DVD-ойнатқыш;
радиомикрофон;
дыбыс күшейткіш (динамик).

Бақылау сұрақтары:

1. Медиавизор құрылғысы не үшін қолданылады?
2. Кері проекциялы сенсорлық экран қандай жұмыс атқарады?
3. Медиавизорды құраушы құралдарды атаңыз.

2.6 Интер-Бим

Интер-Бим (eBeam) – кез келген тегіс бетті немесе қарапайым тақтаны интерактивті тақтаға айналдыратын, оқыту процесіне арналған құрылғы.
Компьютерге және мультимедиалық проекторға жалғанған Интер-Бим құрылғысы қарапайым тақтаға бекітіледі де, оны 2.4 х 1.2 өлшемді интер-активті тақтаға айналдырады. Бұл құрылғыда экрандық маркер (стилус) мен электрондық пернетақта пайдаланылады.

Дәрісханадағы оқушылардың назарын аудару үшін мәтіндік ақпаратқа немесе графикалық объектіге белгілеулер мен өзгерістер жасауға, оларды экрандық кадрлар тізбегі ретінде бөлек-бөлек сақтап қоюға болады.
Интер-Бим құрылғысының сипаттамасы:
жұмыс принципі инфрақызыл және ультракүлгін технологияға негізделген;
меню жүйесі пайдалануға өте қолайлы жасалған;
стилус құрылғысы комьпютердің тышқан құрылғысы қызметін атқара алады;
Windows 2000, Windows XP операциялық жүйелерімен жұмыс істеуге арналған;
pdf, vector pdf, html, monochrome bmp, 24 bit color bmp, 256-color bmp, eps, jpg, tif, emf, ppt, pps типінде сақталған файлдармен жұмыс істей алады;
сабақ барысын avi форматындағы бейнефайлға сақтауды, оны кез келген компьютерде демонстрациялауды жүзеге асырады;
Интернет желісі арқылы бағдарламалық жабдық драйверін жаңарту мүмкіндігі қарастырылған;
Интер-Бим құрылғысының көлемі 14 см, салмағы 300 г.

Бақылау сұрақтары:

1. Интер-Бим не үшін қолданылады?
2. Интер-Бим сипаттамаларын атап беріңіз.
3. Бұл құрылғының жұмыс ұстанымы қай технологияға негізделген?

2.7 Интерактивті панель

Интерактивті панель – сымсыз электрондық қаламсап арқылы пайдаланушыға қолжазбалық мәтін немесе графикалық фигуралар салуға мүмкіндік беретін құрылғы. Панель бетіне мәлімет енгізу электромагниттік технологияға негізделген.
Интерактивті панель көмегімен дайындалған мәліметтер мен слайдтарды әртүрлі форматта сақтауға, қағазға басып шығаруға, электрондық пошта арқылы басқа пайдаланушыға жіберуге болады. Панель Windows жүйесінің кез келген қосымшасымен, Интернет желісімен, электрондық кестелермен, мәтіндік редакторлармен жұмыс жасай алады,
Панельді басқару және оны проекторға жалғау үшін енгізу-шығару порттары мен басқару батырмалары қолданылады.
Интерактивті панельдердің диагоналы 15 және 17 дюйм болып келеді.

Бақылау сұрақтары:

1. Интерактивті панельдің сұйықкристалды панельден айырмашылығы қандай?
2. Интерактивті панельді интерактивті проектор ретінде қолдануға бола ма?
3. Интерактивті панельді оқытуда пайдалану мүмкіндіктері қандай?

2.8 Verdict дауыс беру жүйесі
Бұл құрылғы сабақ барысында оқу материалын бекіту мақсатында оқушылардың білімін тексеру мен тестілеуді тез арада өткізуге арналған.
Verdict дауыс беру жүйесін, әсіресе, семинарлар мен тренинг сабақтарды өткізуде пайдалану тиімді нәтижеге қол жеткізеді.
Жүйе инфрақызыл сәулені қабылдағыш құрылғыдан, орталық басқару басқару пультінен, пайдаланушыларға арналған пульттер жиынтығынан, бағдарламалық жабдықтан тұрады. Орталық басқару пульті көмегімен білімді бақылау мен тестілеудің типтері таңдалады және тестілеу бағдарламасы іске қосылады, тестілеуге берілетін уақыт анықталады. Сонымен бірге, бұл жүйе көмегімен дыбыстық және бейне мәліметтен тұратын тест сұрақтарын да дайындауға болады.
Әрбір оқушыға дұрыс деген жауаптарды таңдауды жүзеге асыру үшін жеке пульт беріледі. Оқушының берген жауап нәтижесін анықтау сол пульттегі код бойынша жүргізіледі. Тест нәтижелері мен сауалнамалар қорытындысы сол мезетте өңделіп, экранға шығарылады. Экранға бір ғана оқушының немесе бүкіл сынып оқушыларының нәтижесін шығаруға болады.

инфрақызыл сәулені қабылдағыш құрылғы пайдаланушыларға арналған пульттер
және орталық пульті басқару басқару жиынтығы

Verdict дауыс беру жүйесінде сауалнама жүргізудің мынадай режимдері бар:
толық сауалнама (сыныптағы барлық оқушылар жауап бергеннен кейін келесі сұрақ экранға шығады);
жылдам жауап беру (жылдам әрі дұрыс жауап берген алғашқы оқушының жауабынан кейін экранға келесі сауалнама шығады);
Бұл жүйе кез келген компьютермен, кез келген проекциялық құрылғымен жұмыс істей береді. Компьютерлік класстың атқаратын қызметін Verdict дауыс беру жүйесін интерактивті тақтамен немесе интерактивті панельмен бірлесе пайдалану арқылы ауыстыруға болады.

Бақылау сұрақтары:

1. Verdict дауыс беру жүйесі қандай режимдерде жұмыс істейді?
2. Жүйені құраушы құрылғыларды атап беріңіз.
3. Жүйені қандай оқыту формасында пайдалану тиімді?

2.9. Компакт-дискiлер

Мультимедианыњ басты мєселесi мультимедиалыќ аќпаратты тарату жєне жеткiзу. Б±л мєселе оптикалыќ дискiлердiњ т‰рлi типтерiнiњ пайда болу нєтижесiнде шешiлдi.
Компакт-дискiлердiњ пайда болуы компьютерде пайдаланылатын кез келген кµлемдi аќпараттарды саќтауѓа, тасымалдауѓа зор м‰мкiндiк туѓызды. Ќажеттi мєлiметтi ќосымша суреттермен, аудиожазбалармен, бейне‰зiндiлермен толыќтырып, бiр ѓана компакт-дискiге жазып, пайдалануѓа болады. Компакт-дискiлердiњ м±ндай м‰мкiндiгi мультимедиалыќ энциклопедиялардыњ, электрондыќ оќулыќтардыњ, ‰йретушi баѓдарламалардыњ шыѓуына, ќолданысќа енуiне себепшi болып отыр.
Компакт-дискiлердiњ бiр ѓана кемшiлiгi - ќатты магниттiк дискiлермен салыстырѓанда жылдамдыѓыныњ аз болуы.
Компакт-дискi бiр бетi ж±ќа жарыќ шаѓылдырѓыш ќабаттан т±ратын пластмассадан жасалады. Жарыќ шаѓылдырѓыш ќабат саќина немесе спираль тєрiздi микроскопиялыќ ойыќ жолдардан т±рады. Ойыќ жолдыњ енi 0.4 мкм, терењдiгi 0.12 мкм, ал ќатар орналасќан ойыќ жолдардардыњ ара ќашыќтыѓы 1.6 мкм болады. Дискi бетiнiњ 1 дюймдiк (2.5 см) µлшемiнде 16 мыњ жол (ал ж±мсаќ магниттiк дискi бетiнiњ 1 дюймдiк µлшемiнде бар болѓаны 96 жол) орналасады. Лазерлiк дискiлердегi ойыќ жолдар 650-700 Мб кµлемге дейiн ѓана аќпарат жазуѓа м‰мкiндiк бередi.
Компакт-дискiнiњ сыртќы пiшiнiн сипаттайтын болсаќ: ќалыњдыѓы 1.2 мм, сыртќы диаметрi 120 мм, iшкi диаметрi 15 мм болады. Ішкi диаметрiнiњ енi 6 мм болатын сыртќы айналасы бекiту бµлiмi деп (clamping area), онан кейiнгi бµлiк дискi мазм±нынан т±ратын (table of content) таќырыптыќ бµлiм (lead in area) деп аталады. М±нан єрi енi 33 мм болатын мєлiмет жазу бµлiмi орналасады. Ал соњѓы бµлiм енi 1 мм болатын терминалды бµлiм (lead out) деп аталады (суретте).
Мєлiмет жазуѓа арналѓан бµлiм 1-ден 99-ѓа дейiнгi логикалыќ тректерден т±руы м‰мкiн. Єрт‰рлi типтi аќпараттар бiр тректе орналаса алмайды.

Компакт-дискiнiњ сыртќы пiшiнi

2.9.1 Компакт-дискiде мєлiметтiњ орналасуы

Компакт-дискiнiњ бiр секторында шамамен 2352 байт аќпарат орналасады. Єрбiр сектор мынадай бµлiктерден т±рады:
- синхронизация ‰шiн 12 байт;
- аќпаратты тиiстi блокќа жазу режiмiнiњ типiн жєне адресiн идентификациялауѓа ќажеттi таќырып ‰шiн 4 байт;
- пайдаланушыныњ мєлiметiн жазу ‰шiн 2048 байт;
- ќосымша мєлiмет ‰шiн 288 байт.
Компакт-дискiден секундына 175000 байт мєлiмет оќылады (175 Кбс), яѓни секундына 75 сектордаѓы мєлiмет оќылады деген сµз (1750002352).
Дискiдегi єрбiр жолдыњ оќылу ±заќтылыѓы 4 секунд. Олай болса єр жолда 300 сектор (4х75) болады.
Бiр компакт-дискiде барлыѓы 72 минуттыќ мєлiметтер жиынтыѓы орналасады. Сол мєлiметтердiњ кµлемi шамамен 663,5 Мб (72х60х75х2048) немесе 756,8 Мб (72х60х75х2336) болады.
Компакт-дискiде шамамен 277000 беттiк мєлiмет саќталады (756,8 Мб2728 б). А4 типтi параќќа 44 ќатардан, єр ќатарда 62 тањбадан т±ратын мєтiн орналасады десек, онда оныњ µлшемi 2728 байт болады.
Мєлiметтi компакт-дискiге жазудыњ мынадай режимдерi бар:
- 0-дiк режим, CD-DA (CD-Digital Audio –сандыќ аудио аќпаратты компакт-диск) дискiсiне аудио аќпарат жазу ‰шiн ќолданылады;
- 1-лiк режим, дискiнi мєлiмет жазу кезiнде ќателiктен ќорѓау ‰шiн ќосымша мєлiмет жазуѓа керектi 288 байт пайдаланады. Кµп жаѓдайда осы режим ќолданылады;
- 2-лiк режим, ќосымша мєлiмет жазуѓа пайдаланылатын 288 байт кµлемдi де негiзгi мєлiметтi жазуѓа пайдаланады. Б±л жаѓдайда компакт-дискiнiњ бiр секторында мєлiмет жазуѓа ќолданылатын кµлем 2336 байт болады.
CD-DA жєне CD-ROM технологияларыныњ физикалыќ сипаттамалары, атап айтќанда, дискi µлшемi, дискi ќ±рылымы, дискiнi айналдыру жылдамдыѓы, мєлiмет оќу механизмi бiрдей.

Бақылау сұрақтары:

1. Компакт-дискілердің физикалық пішініне сипаттама беріңіз.
2. Компакт-дискілерде неше сектор болады?
3. Мәлімет жазудың қандай режимдері бар?

2.9.2 Аќпарат жазу єдiстерi

Лазерлiк дискiлерге аќпарат жазудыњ екi єдiсi бар: CAV (Constant Angular Velocity –т±раќты б±рыштыќ жылдамдыќпен) жєне CLV (Constant Linear Velocity-т±раќты сызыќтыќ жылдамдыќпен).
CAV єдiсi бойынша дискi минутына 1500 айнмин т±раќты б±рыштыќ жылдамдыќпен айналады. М±нда дискi бетiндегi жолдар саќина тєрiздi орналасады (а-сурет) жєне дискiнiњ єр бетi 54000 жолдан т±рады. Єрбiр жолда жекелеген бiр ѓана графиктiк аќпарат орналасады. Демек, CAV єдiсiмен жазылѓан дискi 54000-ѓа дейiн кескiн саќтай алады.
Єрбiр кескiннiњ нµмiрi немесе адресi болады. Сол бойынша ќажеттi кескiнге пайдаланушыныњ тез арада ќол жеткiзу м‰мкiндiгi бар.
М±ндай єдiспен жазылѓан дискiлердiњ кемшiлiгi - сыртќы жолдардыњ µлшемi ±зын болѓандыќтан олардыњ кµп бµлiгi бос ќалады. Дискiнiњ мєлiмет беру ±заќтыѓы 36 минут.

а)
є)

Лазерлiк дискiлерге аќпарат жазудыњ
CAV (а) жєне CLV (є) єдiстерi

Ал, т±раќты сызыќтыќ жылдамдыќпен (CLV) жазылѓан дискiде тек бiр ѓана спираль тєрiздi жол орналасады (є-сурет). М±ндай дискiнiњ мєлiмет оќу кезiнде б±рыштыќ айналу жылдамдыѓы µзгерiп отырады: iшкi жолдарды оќу кезiнде ол минутына 1500 айнмин жасаса, сыртќы жолдарѓа ќарай бiрте-бiрте азайып, ењ шеткi сыртќы жолдарды оќу кезiнде минутына 500 айнмин жылдамдыќпен айналады. Мєлiмет беру ±заќтыѓы 60 минутты ќ±райды. М±ндай дискiлердiњ кемшiлiгi - ќажеттi аќпаратќа бiрден жету м‰мкiн емес. Яѓни, б±л CLV дискiлердiњ интерактивтi м‰мкiндiгi шектеулi деген сµз.

Бақылау сұрақтары:

1. Ақпарат жазудың қандай әдістері бар?
2. CAV әдісімен жазылған компакт-дискі қандай жылдамдықпен айналады?
3. Тұрақты сызықтық жылдамдықпен жазылған дискіде қандай жол орналасады:?

2.9.3 Компакт-дискiнiњ т‰рлерi

CD – диаметрi 8 немесе 12 см, ќалыњдыѓы 1.2 мм болатын мєлiмет саќтаушы лазерлiк дискiлердiњ жалпы атауы.
CD-WO (CD-Write-Once) - бiр рет ќана мєлiмет жазылатын компакт-диск. CD-ROM стандартына сєйкес келедi.
CD-WORM (CD-Write-Once-Read-Many) - бiр рет ќана мєлiмет жазылатын жєне бiрнеше рет оќылатын компакт-диск. CD-ROM стандартына сєйкес келмейдi.
CD-DVІ (CD-Digital-Video-Іnteractive) - сандыќ бейнесигналды аќпаратты жазатын интерактивтiк компакт-диск. Ќозѓалыстаѓы бейнекескiндердi саќтауѓа арналѓан компьютердiњ сыртќы есте саќтау ќ±рылѓысы ретiнде ќолданылады.
CD-EROM (CD-Eraseble-Read-Only-Memory) – бiрнеше мєрте мєлiмет жазуѓа арналѓан компакт-диск. Сондыќтан да ондаѓы аќпаратты µшiрiп тастауѓа болады.
CD-DA (CD-Digital-Audio) – сандыќ аудиоаќпаратты саќтауѓа арналѓан компакт-диск.
CD-І (CD-Іnteractive) – интерактивтi компакт-диск. Арнайы баѓдарламалыќ жабдыќпен ж±мыс iстейтiн жєне компьютердiњ басќаруын ќажет етпейтiн дискiж‰ргiзушi кµмегiмен оќылатын, аќпараттыњ кез-келген т‰рiн саќтай алатын компакт-дискi. Кµп жаѓдайда оќыту процесiнде тренажерлiк баѓдарламаларда ќолданылады. Жалпы кµлемi 90 минуттыќ аќпаратты саќтай алады.
CD-V (CD-Video) - ±заќтылыѓы 20 минуттыќ сандыќ музыкалыќ аќпаратты жєне ±заќтылыѓы 5 минуттыќ аналогты бейнелiк аќпаратты саќтай алатын, арнаулы дискiж‰ргiзушiмен ж±мыс iстейтiн сандыќ-аналогтi компакт-дискi.
DVD (Digital-Versatile-Disk) – сандыќ аќпаратты ќайталап жазуѓа м‰мкiндiк беретiн дискi. DVD дискiлердi пайдаланатын ќ±рылѓы DVD-плеер деп аталады. DVD-плеер теледидарѓа немесе компьютерге ќосуѓа, 4.7 Гб сиымдылыќты дискiдегi дыбыстыќ жєне бейнеаќпаратты пайдалануѓа арналѓан ќ±рылѓы.
DVD-V (DVD-Video) - µшiрiлмейтiн бейнелiк аќпаратты саќтаушы дискi.
DVD-ROM (DVD-Read-Only-Memory) - µшiрiлмейтiн компьютерлiк аќпаратты саќтаушы дискi.
DVD-A (DVD-Audio) - µшiрiлмейтiн аудио аќпаратты саќтаушы дискi.
DVD-R (DVD-Rewritalle) – дискiнi шыѓарушы компания емес, пайдаланушы адамныњ бiр рет ќана мєлiмет жазуына арналѓан дискi. Жазылѓан мєлiмет ќайтадан µшiрiлмейдi.
DVD-RAM (DVD-Random-Access-Memory) – аќпаратты бiрнеше мєрте µшiрiп, ќайта жазуѓа м‰мкiндiк беретiн дискi.

Бақылау сұрақтары:

1. Бiрнеше мєрте мєлiмет жазуѓа арналѓан компакт-диск қалай аталады?
2. DVD және DVD-V дискілерінің айырмашылығы қандай?
3. DVD-R дискісі не үшін қолданылады?

2.9.4 Дискiж‰ргiзушiсiнiњ ж±мыс iстеу принципi

Компакт-диск технологиясы лазерлiк сєулелердiњ шаѓылуы жєне ыѓысуы негiзiнде ќ±рылѓан. Пластикалыќ дискiнiњ бiр бетiн ж±ќа етiп алюминиймен ќаптайды. Ол лазерлiк сєуленiњ шаѓылуын ж‰зеге асыратын айна ролiн атќарады.
Жања компакт-дискiге аќпарат лазерлiк сєулелердiњ кµмегiмен дискi бетiне микроскопиялыќ ойыќ жол т‰сiру арќылы жазылады жєне лазерлiк сєулелердiњ кµмегiмен аќпаратты оќу ж‰зеге асырылады.
Компакт-дискiден аќпаратты оќу кезiнде CD-ROM (Compact-Disk- Read Only Memory) дискiж‰ргiзушiнiњ микропроцессорынан алынѓан б±йрыќтар бойынша лазерлiк сєулелер ойыќ жолдарѓа кiшкене б±рыш жасау арќылы т‰седi де, дискiнiњ ќорѓаѓыш ќабатынан µтiп, шаѓылдырѓыш айнаѓа т‰седi. Онан єрi шаѓылдырѓыш айнадан шаѓылып, шашыратќыш линза арќылы фотодетекторѓа келiп т‰седi. Дискiге мєлiмет жазу кезiнде пайда болѓан ойыќ жолѓа т‰скен лазерлiк сєуле ыѓысады да фотодетекторѓа т‰спей ќалады. Фотодетектор осы кезде импульстi тiркейдi де, дискi айналысќа т‰сiп, лазерлiк сєулелер дискiнiњ ‰ст‰њгi ќабатына орын ауыстырады. Фотодетектор жарыќ µзгерiсiн екiлiк сигналѓа айналдырады. Лазер сєулесi ойыќќа т‰ссе, фотодетектор екiлiк нµлдi тiркейдi, ал жолдыњ тегiс бетiне т‰ссе бiрдi тiркейдi. Сандыќ аќпарат компакт-дискiден осы принцип бойынша оќылады.
CD-ROM дискi ж‰ргiзушiсiнiњ ж±мыс µнiмдiлiгi мєлiмет жiберу жылдамдыѓы мен мєлiметке ќол жеткiзу уаќыты арќылы сипатталады. Дискi ж‰ргiзушiнiњ ж±мыс µнiмдiлiгiн арттыру ‰шiн оларды ќосымша буферлiк жадымен жабдыќтау (512, 1024 Кб) ќолѓа алынѓан. Буферлiк жады дискiден оќылѓан мєлiметтi азѓана уаќытќа саќтап, процессорѓа жiберу ‰шiн ќолданылады. М±ндай буферлiк жады дискi ж‰ргiзушiге мєлiметтердi процессорѓа топтап жiберуге м‰мкiндiк бередi.

Бақылау сұрақтары:

1. Дискіжүргізушілердің жұмыс ұстанымы қандай технологияға негізделген?
2. Фотодетектор дегеніміз не?
3. Дискіжүргізушінің жұмыс өнімділігі қалай сипатталады?

2.9.5 Дискiж‰ргiзушiлер сипаттамасы

Мєлiметтi беру жылдамдыѓы. CD-ROM дискiж‰ргiзушiнiњ негiзгi сипаттамаларыныњ бiрi. Мысалы, мєлiметтi беру жылдамдыѓы 150Кбс болса, ол 1х болып белгiленедi. Сол сияќты 300Кбс-2х, 600Кбс-4х, 1.5Мбс-10х т.с.с. Ќазiргi тањда мєлiметтi беру жылдамдыѓы 58х болатын дискiж‰ргiзушiлер ќолданылуда.
Аќпаратќа ќол жеткiзу уаќыты (мс). Б±л уаќыт дискiж‰ргiзушiге ќажеттi аќпаратты iздеуi жєне пайдалануѓа ±сынуы ‰шiн ќажет. Б±л уаќыт дискiж‰ргiзушiнiњ мынадай параметрлерiне тєуелдi:
- К‰ту уаќыты (Latency). К‰ту уаќыты деп оќу бастиегiн ќажеттi позицияѓа ауыстырып орналастыруѓа кеткен уаќытты айтамыз.
- Іздеу уаќыты (Seek time). Ќажеттi аќпаратты iздеп табу уаќыты.
-  Компакт-дискiнi айналдыру жылдамдыѓы (Spin Rate). Компакт-дискiнi айналдыру жылдамдыѓы ќажеттi аќпараттыњ т‰рiне байланысты (мєтiн, графика, сурет т.б.). Дискiж‰ргiзушi µзiнiњ ќандай аќпаратты оќуына байланысты, автоматты т‰рде компакт-дискiнi айналдыру жылдамдыѓын µзгертедi.
М±нымен ќатар, дискiж‰ргiзушiде дискi жолын лазерлiк сєулелермен оќуды ж‰зеге асыратын электродвигатель ќолданылады. Сондыќтан да дискiнi айналдыру жылдамдыѓы єрт‰рлi болады.
Жоѓарыдаѓы сипаттамаларѓа ќарап отырып мынадай ќорытындыѓа келуге болады: неѓ±рлым мєлiмет беру жылдамдыѓы ‰лкен болса, соѓ±рлым ќажеттi аќпаратќа ќол жеткiзу жылдам ж‰зеге асырылады, керiсiнше, неѓ±рлым аќпаратќа ќол жеткiзу уаќыты аз болса, соѓ±рлым ќажеттi аќпаратты жылдам ала аламыз.
CD-ROM-ныњ келесi мањызды критерийлерiнiњ бiрi - т‰рлi форматпен жазылѓан мєлiметпен ж±мыс iстеу м‰мкiндiгi.

Бақылау сұрақтары:

1. Дискіжүргізушілердің негізгі сипаттамасын атаңыз.
2. Күту уақыты дегеніміз не?
3. Мәліметті беру жылдамдығы немен өлешенеді?
2.9.6 Дискілер арасындағы айырмашылық

Компакт-дискінің қатты магниттік дискіден айырмашылығы
Компакт-дискінің қатты магниттік дискіден (винчестер) айырмашылығы, қатты магниттік дискі концентрлі жолдардан немесе бірнеше логикалық бөлікке бөлінген бір ғана спираль тәрізді жолдан тұрады. Сонымен қатар, магниттік дискілер мәлімет оқу кезінде тұрақты бұрыштық жылдамдықпен айналады, ал, компкт-дискі ойық жолдардың түріне байланысты (сақина немесе спираль) тұрақты бұрыштық жылдамдықпен айналады немесе тұрақты сызықтық жылдамдықты қамтамасыз ету үшін айнымалы бұрыштық жылдамдықпен айналады. Сол себептен де дискінің ішкі бөлігі жоғары айналу жылдамдығымен, ал, сыртқы бөлігі төменгі айналу жылдамдығымен оқылады. Осыған байланысты компакт-дискінің мәліметке тез арада қол жеткізу мүмкіндігі винчестерге қарағанда төмендеу болады.

Аудиокомпакт-дискі мен сандық мәліметті компакт-дискінің арасындағы айырмашылық
Аудиокомпакт-дискі мен сандық мәліметті компакт-дискінің арасындағы негізгі айырмашылық, егер сандық мәліметті компакт-дискіде мәліметтер арасында ойық жолдарды тастап кетіп жазылса, онда мәлімет оқу кезінде кейбір мәліметтер жоғалып кетуі мүмкін, ал аудиокомпакт-дискіде дыбыстық мәлімет ойық жолдарды тастап кетіп жазылғанымен, оның дыбысты оқу кезінде кері әсері болмайды. Себебі, бұл жағдайда интерполяциялық ұстаным көмекке келеді. Интерполяция ұстанымы белгілі бір мәнге байланысты аралық мәндерді табуды жүзеге асырады. Айталық, аудиодискіге 10, 14, 20 мәндері жазылсын. Белгілі бір себептерге байланысты (дискі бетінің бүлінуі не ластануы әсерінен) екінші мән оқылмай қалса, сызықтық интерполяция 10 мен 20 мәндері үшін 15 мәнін береді [(10+20)2]. Алынған мән бұрынғы мәнмен сәйкес келмегенімен (айырмашылық 1-ге тең), болмашы ғана өзгерген дыбыс адамға естілгенде байқалмай кетеді.

CD-R дискілері. Соңғы уақыттарда мәліметті қайталап жазуға мүмкіндік беретін компакт-дискілер (CD-R – Compact Disc Recordable) шыға бастады. Мұндай компакт-дискілерге пайдаланушы керекті мәліметтерді арнайы CD-R- дискіжүргізушілері арқылы жаза алады. Мұнда жарық шағылдырғыш қабат ретінде алюминий емес, лазерлік сәулені шағылдыру коэфициентін жоғарылату мақсатында алтын қолданылады.
CD-R-ге пайдаланушы мәлімет жазғаннан кейін ол қарапайым компакт-дискі есебінде болып қалады. Мәлімет ішкі жолдан бастап сыртқы жолға (яғни, диаметрі аз жолдан диаметрі көп жолға) қарай жазылады.

Photo CD және мультисессия дискілері. Пайдаланушының компакт-дискіге қажетті ақпаратты бір рет жазуға мүмкіндік алуы (CD-R дискілерінің пайда болуы), бірнеше қайтара ақпарат жазуға арналған компакт-дискілердің шығуына негіз болды. Ақпаратты бір рет жазу сессия (session) деп, ал, бірнеше мәрте қайталап жазу мультисессия (multi session) деп аталады. Мультисессияны жүргізуге мүмкіндік беретін компакт-дискілерге Kodak Photo CD және CD-ROM XA (extended Architecture) форматтары жатады.
Компакт-дискіге ақпарат жазуда мына жағдайды ескеру керек: әрбір сессия (ақпарат жазу) өзінің мазмұнынан тұрады. Сондықтан да сессия саны неғұрлым көп болса, соғұрлым компакт-дискінің ақпаратты жазып алу сиымдылығы аз болады.
Kodak Photo CD форматы 35 мм болатын пленкаға түсірілген 100 кадрлық суреттерді сақтауға арналған. Нығыздау алгоритмінің көмегімен әрбір 5 дана сурет 6 Мб өлшеммен бір файлға жинақталады. Сондықтан да сиымдылығы 650 Мб болатын компакт-дискіге шамамен 100 дана фотосурет сияды.

CD-ROM дискіжүргізушілері мен CD дискілерінің болашағы. CD-ROM дискілері сиымдылығы 650 Мб-тан жоғары толыққанды мультимедиалық ақпараттарды тарата алмайды. Сондықтан да CD-дискілерінің сиымдылығын үлкейту үшін алдымен оның мәліметті оқу жылдамдығын арттыру қажет. Компакт-дискінің қазіргі таңда жетілдірілген жаңа HD-CD (High Density CD) форматы қарастырылуда. HD-CD форматы компакт-дискінің техникалық мүмкіндігін төмендетпей, көлемін 5 есеге дейін арттыруды жүзеге асырады. Мұнда компакт-дискілердің сыртқы пішіні өзгермейді, бірақ, көршілес тректердің аралығы және жол ойықтарының өлшемі азаяды. Лазерлік сәулелердің толқын ұзындығы 780 нм-ден 635 нм-ге дейін азаяды.
Көрсетілген жаңа технология комбинациясы ақпарат сиымдылығын 3.7 Гб-қа дейін арттыруға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар екі қабаттан тұратын, әр қабатқа мәлімет жазу мүмкіндігі қарастырылған компакт-дискілерді шығару дамытылуда. Мұнда лазерлік сәулелер төменгі қабатта да және жоғарғы қабатта да фокусталады. Мұндай жүйелердің алғашқы вариантын 3М фирмасы жасап шығарды. Оған 7.8 Гб-қа дейін мәлімет жазуға болады.
CD-ROM дискіжүргізушілерінің жұмыс жылдамдығын арттыру екі лазерлік сәулелерді пайдалануға байланысты.

Caddy. Кейбір дискіжүргізушілер арнаулы кассетаға-контейнерге (Caddy) салынған компакт-дискімен ғана жұмыс істей алады. Мұндай дискіжүргізушілерде контейнерсіз, қарапайым компакт-дискімен жұмыс істеу мүмкін емес. Контейнерді пайдалану компакт-дискіні механикалық бүлінулерден сақтайды.

Бақылау сұрақтары:

1. Аудиокомпакт-дискі мен сандық мәліметті компакт-дискінің арасындағы айырмашылық қандай?
2. Мультисессия дегеніміз не?
3. Интерполяция ұстанымы дегеніміз не?

Тестілеу сұрақтары

1-нұсқа
Бастапқы деңгей сұрақтары

1. Мультимедиа дегенiмiз не?
A) Бiр ғана типтi ақпаратты ұсыну технологиясы
B) Әртүрлi типтi ақпараттарды компьютер желiсiне шығару технологиясы
C) Бағдарламалар жиынтығы
D) Компьютерлiк жүйе
E) Мәтiндiк, графиктiк, анимациялық, дыбыстық, бейнелiк
ақпаратпен жұмыс iстеудi қамтамасыз ететiн интерактивтi жүйе

2. Сурет, сызба, график, диаграмма тәрiздi бейнелеу жолдары арқылы
берiлетiн ақпараттың түрi қалай аталады?
A) Графиктiк
B) Символдық
C) Мәтiндiк
D) Сандық
E) Кестелiк

3. Бiр ғана типтi ақпаратпен жұмыс iстеу технологиясы:
A) Гипермедиа
B) Мультимедиа
C) Мономедиа
D) Гиперорта
E) Полимедиа

4. Палитра дегенiмiз не?
A) Сандар жиынтығы
B) Түстер жиынтығы
C) Символдар жиынтығы
D) Файлдар жиынтығы
E) Кескiндер жиынтығы

5. Экранға шығарылатын кадрлардың бiр секундтағы саны қысқаша
қалай аталады?
A) FPS
B) DTR
C) PAL
D) NTSC
E) SECAM
6. Кескiн қанықтылығының деңгейiн сипаттайтын бейнетермин:
A) Ракорд
B) Фильтр
C) Синхрондау
D) Люминанс
E) Оверсэмплинг

Алгоритмдiк деңгей сұрақтары

7. Мультимедиалық компьютердiң бейнежүйесiн қандай құрылғылар
құрайды?
A) Монитор, бейнеадаптер, үш өлшемдi жылдамдатқыш құрылғы, сандық ақпарат өңдеу құрылғысы, бағдарламалық жабдық, TV-тюнер
B) Жүйелi блок, монитор, үш өлшемдi жылдамдатқыш құрылғы, жедел жады
C) Процессор, желiлiк тақша, бейнеадаптер, BІOS
D) ROM-ВІOS, монитор, бейнеадаптер, жұмсақ магниттiк диск, TV-тюнер
E) Қатты магниттiк диск, графикалық бақылаушы, жедел жады, бейнелiк және
дыбыстық адаптер

8. PowerPoint бағдарламасы не үшiн қолданылады?
A) Бағдарлама құру үшiн
B) Бейнемәлiмет өңдеу үшiн
C) Презентация дайындау үшiн
D) Компьютерлiк желiлер үшiн
E) Бағдарламаларды үйлестiру үшiн

9. Бейнежады қандай қызмет атқарады?
A) Компьютерде ұзақ уақыт бейнемәлiметтердi сақтау iске асырады
B) Дыбыстық мәлiметтiң кодын сақтайды
C) Процессорға бейнемәлiмет жiбередi
D) Монитор экранына кескiнделетiн бейненiң сандық кодын сақтайды
E) Мәлiметтi енгiзу-шығару жұмысын атқарады

10. Жарықтылық, түс, синхронизация секiлдi компоненттердi бiр
сигналға бiрiктiру әдiсi қалай аталады?
A) Кадрлық
B) Композитивтi
C) Компоненттi
D) Аналогты
E) Сандық

11. Кодек не үшiн қолданылады?
A) Бейнемәлiметтi экранға шығару үшiн
B) Дыбыстық мәлiметтi өңдеу үшiн
C) Сандық мәлiметтi аналогты мәлiметке айналдыру үшiн
D) Бейнемәлiметтi компьютерге жазу кезiнде нығыздау және оны экранға
шығару кезiнде ашу үшiн
E) Бейнемәлiметтi компьютерден теледидарға шығару үшiн

12. Полиэкран дегенiмiз не?
A) Жазықпанельдi экран
B) Электростатикалық эмиссиялы экран
C) Бiр мезгiлде бiр бейнематериалды құрастырып көрсететiн, қатар
орналастырылған экрандар жиынтығы
D) Мультимедиалық экран
E) Мәтiндiк режимде жұмыс iстейтiн экран
Эвристикалық деңгей сұрақтары

13. Adobe Premiere бағдарламасында жобалық (проектiлiк) файл
кеңейтiлуi қалай жазылады?
A) .wav
B) .ppj
C) .avi
D) .gif
E) .bmp

14. Лазерлiк дискiге ақпарат жазудың әдiстерiн көрсетiңiз.
A) Айнымалы бұрыштық жылдамдық негiзiнде ақпарат жазу
B) Айнымалы сызықтық жылдамдық негiзiнде ақпарат жазу
C) Тұрақты сызықтық және тұрақты бұрыштық жылдамдық негiзiнде
ақпарат жазу
D) Бiрқалыпты үдемелi қозғалыс негiзiнде ақпарат жазу
E) Бiрқалыпты кемiмелi қозғалыс негiзiнде ақпарат жазу

15. Синхронды байланыс дегенiмiз не?
A) Серверлiк байланыс
B) Мәлiмет жiберушi мен алушының белгiленген бiр уақыттағы байланысы
C) Бейнеқұрылғылар мен компьютердiң байланысы
D) Компьютер мен мультимедиалық проектордың байланысы
E) Мәлiмет жiберушi мен алушының бiр-бiрiмен келiсiлмеген уақыттағы
байланысы
16. Компакт-дискiге мәлiмет жазудың неше форматы бар?
A) 1
B) 10
C) 2
D) 5
E) 3

17. Microsoft Powerpoint бағдарламасында демонстрациялық файлдың
кеңейтiлуi қалай жазылады?
A) .ppt
B) .doc
C) .mdb
D) .pps
E) .xls

18. Кеңейтiлуi .WAV болатын файл қандай ақпаратты сақтайды?
A) Графиктiк
B) Бейнелiк
C) Дыбыстық
D) Анимациялық
E) Мәтiндiк

19. Алдын ала дайындалған ақпаратты бейне және дыбыстық мәлiмет
үзiндiлерiмен толықтыру қалай аталады?
A) Даббинг
B) Фильтр
C) Люминанс
D) Ракорд
E) Оверсэмплинг

20. Қандай iс-әрекет болмайды?
A) Интерактивтi
B) Реактивтi
C) Активтi
D) Пассивтi
E) Массивтi

Жауаптары:

1.
E
5.
A
9.
D
13.
B
17.
D
2.
A
6.
D
10.
B
14.
C
18.
C
3.
C
7.
A
11.
D
15.
B
19.
A
4.
B
8.
C
12.
C
16.
E
20.
E
2-нұсқа
Бастапқы деңгей сұрақтары

1. Гипермедиа дегенiмiз не?
A) Ақпараттардың сызықтық байланысы
B) Әртүрлi типтi ақпараттардың сызықтық емес байланысы
C) Бiр ғана типтi ақпараттардың сызықтық емес байланысы
D) Гиперақпаратты дайындаушы бағдарламалық жабдық
E) Байланыс ережелерi

2. Мультимедиа терминi қандай мағына бередi?
A) Көп орта
B) Техникалық орта
C) Бағдарламалар ортасы
D) Микроорта
E) Байланыс ортасы

3. Мына файлдар типтерiнiң қайсысы графикалық форматқа жатпайды?
A) .gif
B) .jpeg
C) .bmp
D) .img
E) .tmp

4. Сурет бетiндегi дақты, дыбыстық жазбадағы қажетсiз артық дыбысты
жою қызметi қалай аталады?
A) Люминанс
B) Фильтр
C) Синхрондау
D) Ракордтау
E) Оверсэмплинг

5. Пиксель дегенiмiз не?
A) Кескiннiң ең кiшi элементi (экрандағы кiшкентай нүктелер)
B) Кескiн түсiнiң саны
C) Бейнесигнал
D) Дыбыстық сигнал
E) Аналогты сигнал

6. Мәтiндiк ақпараттың бiрiнен екiншiсiне ауысу (мәтiндiк байланыс)
технологиясы қалай аталады?
A) Мультимедиа
B) Гипермәтiн
C) Гипермедиа
D) Полимедиа
E) Медиабайланыс

Алгоритмдiк деңгей сұрақтары

7. Бейнежүйенiң атқаратын қызметi қандай?
A) Мәтiндiк мәлiметтердi өңдеу
B) Математикалық есептеулер жүргiзу
C) Сандық кескiндердi өңдеу, оны аналогты сигналға айналдыру, кескiн
қалыптастыру
D) Аналогты бейнесигналды дыбыстық сигналға айналдыру
E) Дыбыстық сигналды сандық бейнесигналға айналдыру

8. Adobe Premiere бағдарламасы не үшiн қолданылады?
A) Дыбыстық мәлiметтердi өңдеу үшiн
B) Мәтiндiк редакция үшiн
C) Анимация жасау үшiн
D) Графикалық мәлiметтердi өңдеу үшiн
E) Бейнемәлiметтердi өңдеу үшiн

9. Қозғалмайтын кескiндердi компьютерге жазып алу құрылғысы қалай
аталады?
A) Үш өлшемдi жылдамдатқыш құрылғы
B) Декодер
C) Кодек
D) Бейнеадаптер
E) Кадрлық граббер

10. Аналогты сигналды сандық сигналға айналдыру, оны компьютерге
сақтау (компьютерге бейнеқұрылғылардан бейнемәлiметтердi жазу)
жұмысын қандай құрылғы орындайды?
A) Бейнеадаптер
B) Бейнеграббер
C) Аудиоадаптер
D) Үш өлшемдi жылдамдатқыш құрылғы
E) Жедел жады

11. Қандай нығыздау әдiсi болмайды?
A) Симметриялық
B) Асимметриялық
C) Кадрлық
D) Пиксельдiк
E) Нақты уақыт режимiнде

12. Мультимедиалық монитор деп қосымша ... ... ... ... құрылғысымен
жабдықталған мониторды айтамыз.
A) Графикалық планшет
B) Принтер
C) Сканер
D) Дигитайзер
E) Акустикалық жүйе және микрофон

Эвристикалық деңгей сұрақтары

13. Adobe Premiere бағдарламасында "Монитор" терезесi қандай қызмет
атқарады?
A) Бейнемәлiметтi монтаждау
B) Бейнемәлiметтiк файлдарды ашу
C) Дыбыстық мәлiметтердi бiрiктiру
D) Файлдарды импорттау
E) Монтаждалған бейнемәлiметтi көрсету

14. Бiрнеше рет мәлiмет жазуға болатын компакт-дискiлер қалай
аталады?
A) CD-DVІ
B) CD-EROM
C) DVD-ROM
D) DVD-A
E) DVD-R

15. Adobe Photoshop бағдарламасындағы файл қай типпен сақталады?
A) .avi
B) .wav
C) .ppt
D) .psd
E) .xls

16. Ақпараттың бiр ортадан екiншi ортаға кез келген уақытта берiлуi:
A) Синхронды байланыс
B) Аддитивтi байланыс
C) Асинхронды байланыс
D) Символдық байланыс
E) Синтездiк байланыс

17. Тұрақты бұрыштық жылдамдық негiзiндегi ақпарат жазу әдiсi қалай
аталады?
A) CAV
B) CLV
C) ІDІ
D) EDD
E) LVC

18. Мына бағдарламалардың қайсысы дыбыс өңдеу үшiн қолданылады?
A) Adobe Photoshop
B) Adobe Premiere
C) Flash
D) CoolEdit
E) GoLive

19. Компакт-дискiдегi мәлiметтi оқу кезiнде дискiжүргiзушiде артық
дыбысты болдырмау, мәлiмет сапасын жақсарту қалай аталады?
A) Люминанс
B) Фильтр
C) Синхрондау
D) Ракордтау
E) Оверсэмплинг

20. Қандай iс-әрекет болмайды?
A) Интерактивтi
B) Реактивтi
C) Активтi
D) Пассивтi
E) Массивтi
Жауаптары:

1.
B
5.
A
9.
E
13.
E
17.
A
2.
A
6.
B
10.
B
14.
B
18.
D
3.
E
7.
C
11.
D
15.
D
19.
E
4.
B
8.
E
12.
E
16.
C
20.
E
Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Ќазаќстан Республикасында бiлiм берудi дамытудыњ 2005-2010 жылдарѓа арналѓан мемлекеттiк баѓдарламасыЕгемен Ќазаќстан, 16 ќазан, 2004.
2. „Орта бiлiм беру жүйесiн аќпараттандырудыњ” мемлекеттiк баѓ-дарламасы. - Астана, 1997.
3. „Бастауыш жєне орта кєсiптiк бiлiмдi аќпараттандырудыњ” мемлекеттiк бағдарламасы. - Астана, 2001.
4. Абдеев Р.Ф. Философия информационной цивилизации. -М.: ВЛАДОС, 1994. -334 c.
5. Красильникова В.А. Информатизация образования: понятийный аппаратИнформатика и образования, 2003. -№4, -С.21-27.
6. Роберт И.В. О понятийном аппарате информатизации образо-ванияИнформатика и образование, 2003. -№1. -С.2-9, -№2. -С.8-14.
7. Советский энциклопедический словарь. -М.:Советская энцик-лопедия, 1990. -1632 с.
8. Минькович Т.В. Классификация моделей в литературе по информатикеИнформатика и образование, 2001. -№9. -С.21-29
9. Григорьев С.Г., Гриншкун В.В. Использование мультимедиа-технологий в общем среднем образовании. Интернет-издание, http:www.idodnnfpkmult, 2008, -98 с.
10. Есжанов А. Электрондық мультимедиа: ресурстары мен құрал-дары.Қазақстан мұғалімі, 16 сәуір, 2008.
11. Монахов В.М. НИТО: методологические и методические проб-лемы разработки и внедренияСб.науч.тр. Основные аспекты использования ИТО в совершенствовании методической системы обучения. –Москва, 1987. -С.3-17.
12. Егорова Ю.Н. Теоретические и практические аспекты мульти-медиа технологии: монография.-Ч.:НАНИ ЧР, 2000. -189 с.
13. Каптеров А.И. Мультимедиа как социокультурный феномен. –Москва: ИПО Профиздат, 2002, - 224с.
14. Little D. Іnteractive video and the control of learning. Educational technology. 1991. P.7-15.
15. Jonassen D.H. Computer in the classroom. Englewood cliffs: Prentice Hall. 1996.
16. Косенко И.И. Изучение мультимедиа в процессе подготовки учителя информатики: дисс...канд.пед.наук. -Москва, 1999, -119с.
17. Шлыкова О.В. Немного о мультимедиа в профессиональном образованииБиблиотека, 1998. -№4. -С.55-57.
18. Вернер И. Все о мультимедиа.Уч.пособие.-Киев:BHV, 1996. -157c.
19. Татарников О. Мультимедиа: со средством и посредством Компьютер Пресс, 1999. -№1. -С.29-37.
20. Морозов М.Н. и др. Школьное мультимедиа: мир знаний Мир библиографии, 2000. -№2. -С.42-45.
21. Мультимедиа в школе: Справочник. -Калуга, 1994. -196 с.
22. Ильина Т.А. Структурно-системный подход к организации обучения. Выпуск 1, -Москва: Знание, 1972.
23. Бирюков Б.В. Кибернетика и методология науки. -Москва: Наука, 1974. - 414 с.
24. Джугели Э.П., Вепжвадзе А.А. Кибернетика и проблемы обучения. -Тбилиси:Мецниереба, 1981. -115с.
25. Досжанов Б.А. Мультимедиалық құралдардың оқыту процесіндегі тиімділігін анықтау. “Үздіксіз кәсіби білім беру: проблемалары мен болашағы” атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. –Қызылорда: ҚМУ, 2006. –Б.191-193.
26. Кiшiбеков Д., Сыдыќов ¤. Философия. –Алматы:Ғылым, 2002. - 408 с.
27. Усова А.В. Психолого-дидактические основы формирования учащихся научных понятий. Уч. пособие. -Челябинск: ЧГПИ, 1986. -84 с.
28. Жарыќбаев Қ. Психология. –Алматы: Ғылым, 1970. -224 б.
29. Досжанов Б.А. Тұлғаның танымдық іс-әрекетін мультимедиалық технологияларды пайдалану арқылы дамыту. Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің хабаршысы. –Түркістан. 2007. -№3. –Б.176-180.
30. Досжанов Б.А. Жоғары оқу орындарының ақпараттық инфрақұрылымын дамытудағы медиатека мүмкіндіктері. “Үздіксіз кәсіби білім беру жүйесінде ақпараттық және инновациялық технологияларды пайдалану” атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. –Қызылорда: ҚМУ, 2007. – Б.83-86.
31. Яковлева Т.А. Организация обучения математике с использо-ванием пакета „Математика-6”Педагогическая информатика, 1994. -№3. -С.26-29.
32. Яворский В.В., Петкевич О.П. Автоматизированная инфор-мационно-справочная обучающая системаИспользования новых информационных технологий в учебном процессе: Тезисы докладов научно-практического семинара. -Челябинск, 1991. -С.95-96.
33. Досжанов Б.А. Мультимедиа және оның техникалық құрамы. Оқу құралы. –Қызылорда:ҚМУ, 2004, -81 б.
34. Вымятнин В.М., Демкин В.П. и др. Мультимедиа-курсы: методо-логия и технология разработки. -Томск, 2003. -265с.
35. Карпов П. Проекторы в учебном процессеТехника, кино и телевидение, 1998. -№3. -С.52-54.



Ұқсас жұмыстар

Мультимедиалық технологиялар
Мультимедиялық құралдар сипаттамасы
Интерактивті тақтаны орнату
Оқушылар білімін бақылау
Жаңа ақпараттық және коммуникациялық технологияларды оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану жолдары
Ақпараттық технологиялар ұғымына талдау жасау
Интерактивті тақтаның құралдары
Ақпараттық технологияларды оқыту және көрнекілік құралы ретінде пайдаланудың дидактикалық негіздерін сипаттау
Лингвистикалық мультимедиалық платформалар
Шет тілдерін оқытудағы мультимедиялық құралдар
Мультимедиалық технологиялар арқылы әдістемелік жүйе жасау